| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī |
११. पञ्ञत्तिहारविभङ्गविभावना
11. Paññattihāravibhaṅgavibhāvanā
३९. येन येन संवण्णनाविसेसभूतेन विभङ्गेन वेवचनानि विभत्तानि, सो संवण्णनाविसेसभूतो विभङ्गो परिपुण्णो, ‘‘कतमो पञ्ञत्तिहारविभङ्गो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो पञ्ञत्तिहारो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु निद्दिट्ठेसु सोळससु देसनाहारादीसु कतमो संवण्णनाविसेसो पञ्ञत्तिहारो पञ्ञत्तिहारविभङ्गो नामाति पुच्छति। ‘‘एकं भगवा धम्मं पञ्ञत्तीहि विविधाहि देसेती’’तिआदिनिद्देसस्स इदानि मया वुच्चमानो ‘‘या पकतिकथाय देसना’’तिआदिको वित्थारसंवण्णनाविसेसो पञ्ञत्तिहारो पञ्ञत्तिहारविभङ्गो नामाति गहेतब्बो।
39. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena vibhaṅgena vevacanāni vibhattāni, so saṃvaṇṇanāvisesabhūto vibhaṅgo paripuṇṇo, ‘‘katamo paññattihāravibhaṅgo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo paññattihāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu niddiṭṭhesu soḷasasu desanāhārādīsu katamo saṃvaṇṇanāviseso paññattihāro paññattihāravibhaṅgo nāmāti pucchati. ‘‘Ekaṃ bhagavā dhammaṃ paññattīhi vividhāhi desetī’’tiādiniddesassa idāni mayā vuccamāno ‘‘yā pakatikathāya desanā’’tiādiko vitthārasaṃvaṇṇanāviseso paññattihāro paññattihāravibhaṅgo nāmāti gahetabbo.
‘‘याहि विविधाहि पञ्ञत्तीहि एकं धम्मं भगवा देसेति, कतमा ता विविधा पञ्ञत्तियो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘या पकतिकथाया’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पकतिकथायाति अस्सादादिपदत्थविसेसं अनिद्धारेत्वा अत्थसभावेन पवत्ताय कथाय साधुकं मनसिकारधम्मकथाय या देसना यथाधिप्पेतमत्थं वेनेय्यसन्ताने निक्खिपति पतिट्ठपेति पकारेन ञापेति, तस्मा निक्खेपपञ्ञत्ति, ताय पञ्ञत्तिया धम्मं देसेतीति अत्थो। ‘‘या पञ्ञत्ति ‘पकतिकथाय देसना’ति वुत्ता, कतमा सा’’ति पुच्छितब्बत्ता तथा पुच्छित्वा वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘का च पकतिकथाय देसना’’तिआदि वुत्तं। अट्ठकथायं पन –‘‘इति ‘पकतिकथाय देसना’ति सङ्खेपेन वुत्तमत्थं वित्थारेन विभजितुं ‘का च पकतिकथाय देसना’ति पुच्छित्वा ‘चत्तारि सच्चानी’तिआदिमाहा’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ३९) वुत्तं। तत्थ देसनादेसेतब्बस्स भेदभावेपि अभेदोपचारेन ‘‘देसना चत्तारि सच्चानी’’ति वुत्तं, चतुन्नं सच्चानं पञ्ञत्ति देसना नामाति अत्थो।
‘‘Yāhi vividhāhi paññattīhi ekaṃ dhammaṃ bhagavā deseti, katamā tā vividhā paññattiyo’’ti pucchitabbattā ‘‘yā pakatikathāyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha pakatikathāyāti assādādipadatthavisesaṃ aniddhāretvā atthasabhāvena pavattāya kathāya sādhukaṃ manasikāradhammakathāya yā desanā yathādhippetamatthaṃ veneyyasantāne nikkhipati patiṭṭhapeti pakārena ñāpeti, tasmā nikkhepapaññatti, tāya paññattiyā dhammaṃ desetīti attho. ‘‘Yā paññatti ‘pakatikathāya desanā’ti vuttā, katamā sā’’ti pucchitabbattā tathā pucchitvā vitthārato dassetuṃ ‘‘kā ca pakatikathāya desanā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –‘‘iti ‘pakatikathāya desanā’ti saṅkhepena vuttamatthaṃ vitthārena vibhajituṃ ‘kā ca pakatikathāya desanā’ti pucchitvā ‘cattāri saccānī’tiādimāhā’’ti (netti. aṭṭha. 39) vuttaṃ. Tattha desanādesetabbassa bhedabhāvepi abhedopacārena ‘‘desanā cattāri saccānī’’ti vuttaṃ, catunnaṃ saccānaṃ paññatti desanā nāmāti attho.
‘‘कथं तं सच्चपञ्ञत्तिं भगवा आहा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यथा भगवा आहा’’ति वुत्तं। यथा येन पकारेन भगवा यं यं पञ्ञत्तिं आह, तथा तेन पकारेन सा पञ्ञत्ति जानितब्बा। ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यं पञ्ञत्तिं भगवा आह, अयं ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति पञ्ञत्ति पञ्चन्नं खन्धानं निक्खेपपञ्ञत्ति, छन्नं धातूनं निक्खेपपञ्ञत्ति, अट्ठारसन्नं धातूनं निक्खेपपञ्ञत्ति, द्वादसन्नं आयतनानं निक्खेपपञ्ञत्ति, दसन्नं इन्द्रियानं निक्खेपपञ्ञत्तीति योजना कातब्बा। खन्धधातुआयतनिन्द्रियानि च लोकियानेव। पीळनसङ्खतसन्तापविपरिणामत्थतासामञ्ञेन एकत्तं उपनेत्वा ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति वुत्ता। दसन्नं इन्द्रियानन्ति चक्खुसोतघानजिव्हाकायइत्थिपुरिसजीवितमनवेदनिन्द्रियानं दसन्नं। अनुभवनलक्खणेन एकलक्खणत्ता वेदनिन्द्रियं एकन्ति गहितं, सद्धिन्द्रियादीनि पन मग्गपरियापन्नत्ता न गहितानि।
‘‘Kathaṃ taṃ saccapaññattiṃ bhagavā āhā’’ti pucchitabbattā ‘‘yathā bhagavā āhā’’ti vuttaṃ. Yathā yena pakārena bhagavā yaṃ yaṃ paññattiṃ āha, tathā tena pakārena sā paññatti jānitabbā. ‘‘Idaṃ dukkha’’nti yaṃ paññattiṃ bhagavā āha, ayaṃ ‘‘idaṃ dukkha’’nti paññatti pañcannaṃ khandhānaṃ nikkhepapaññatti, channaṃ dhātūnaṃ nikkhepapaññatti, aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ nikkhepapaññatti, dvādasannaṃ āyatanānaṃ nikkhepapaññatti, dasannaṃ indriyānaṃ nikkhepapaññattīti yojanā kātabbā. Khandhadhātuāyatanindriyāni ca lokiyāneva. Pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmatthatāsāmaññena ekattaṃ upanetvā ‘‘idaṃ dukkha’’nti vuttā. Dasannaṃ indriyānanti cakkhusotaghānajivhākāyaitthipurisajīvitamanavedanindriyānaṃ dasannaṃ. Anubhavanalakkhaṇena ekalakkhaṇattā vedanindriyaṃ ekanti gahitaṃ, saddhindriyādīni pana maggapariyāpannattā na gahitāni.
कबळीकारेति ठानूपचारेन वोहरिते ओजासङ्खाते आहारे, रागो अरियमग्गेन अप्पहातब्बत्ता अनुसयवसेन, आसावसेन वा पत्थनावसेन वा अत्थि नन्दी। अत्थि तण्हाति एत्थापि एसेव नयो। पतिट्ठितं विरुळ्हन्ति पटिसन्धिआकड्ढनसमत्थतापत्तिया पतिट्ठितत्ता पतिट्ठितञ्चेव विरुळ्हञ्चाति गहेतब्बं। सङ्खारानन्ति पुनब्भवनिब्बत्तकस्स भवस्स अभिनिब्बत्तिहेतुकानं सङ्खारानं। जातिजरामरणन्ति अभिनिब्बत्तनलक्खणा जाति, न उप्पादोव, परिपाकलक्खणा जरा, न ठितियेव, भेदनलक्खणं मरणं, न भङ्गमेव। तेन वुत्तं ‘‘ससोकं सदरं सउपायास’’न्ति।
Kabaḷīkāreti ṭhānūpacārena voharite ojāsaṅkhāte āhāre, rāgo ariyamaggena appahātabbattā anusayavasena, āsāvasena vā patthanāvasena vā atthi nandī. Atthi taṇhāti etthāpi eseva nayo. Patiṭṭhitaṃ viruḷhanti paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāpattiyā patiṭṭhitattā patiṭṭhitañceva viruḷhañcāti gahetabbaṃ. Saṅkhārānanti punabbhavanibbattakassa bhavassa abhinibbattihetukānaṃ saṅkhārānaṃ. Jātijarāmaraṇanti abhinibbattanalakkhaṇā jāti, na uppādova, paripākalakkhaṇā jarā, na ṭhitiyeva, bhedanalakkhaṇaṃ maraṇaṃ, na bhaṅgameva. Tena vuttaṃ ‘‘sasokaṃ sadaraṃ saupāyāsa’’nti.
‘‘फस्से चे, भिक्खवे, आहारे…पे॰… मनोसञ्चेतनाय चे, भिक्खवे, आहारे…पे॰… विञ्ञाणे चे, भिक्खवे, आहारे अत्थि रागो…पे॰… वदामी’’ति अयं पञ्ञत्ति दुक्खस्स च समुदयस्स च पभवस्स पञ्ञापनतो पभवपञ्ञत्ति नाम।
‘‘Phasse ce, bhikkhave, āhāre…pe… manosañcetanāya ce, bhikkhave, āhāre…pe… viññāṇe ce, bhikkhave, āhāre atthi rāgo…pe… vadāmī’’ti ayaṃ paññatti dukkhassa ca samudayassa ca pabhavassa paññāpanato pabhavapaññatti nāma.
वट्टवसेन पञ्ञत्तिभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं विवट्टवसेन पञ्ञत्तिभेदो विभत्तो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘कबळीकारे चे, भिक्खवे, आहारे नत्थि रागो’’तिआदि वुत्तं। ‘‘कबळीकारे…पे॰… अनुपायासन्ति वदामी’’ति अयं पञ्ञत्ति दुक्खस्स परिञ्ञाय च पञ्ञापनतो परिञ्ञापञ्ञत्ति नाम, समुदयस्स पहानस्स च पञ्ञापनतो पहानपञ्ञत्ति नाम, मग्गस्स भावनाय च पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम, निरोधस्स सच्छिकिरियाय च पञ्ञापनतो सच्छिकिरियापञ्ञत्ति नाम।
Vaṭṭavasena paññattibhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ vivaṭṭavasena paññattibhedo vibhatto’’ti vattabbattā ‘‘kabaḷīkāre ce, bhikkhave, āhāre natthi rāgo’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Kabaḷīkāre…pe… anupāyāsanti vadāmī’’ti ayaṃ paññatti dukkhassa pariññāya ca paññāpanato pariññāpaññatti nāma, samudayassa pahānassa ca paññāpanato pahānapaññatti nāma, maggassa bhāvanāya ca paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma, nirodhassa sacchikiriyāya ca paññāpanato sacchikiriyāpaññatti nāma.
४०. विवट्टवसेन पञ्ञत्तिभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं सम्मसनवसेन पञ्ञत्तिभेदो विभत्तो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘समाधिं, भिक्खवे, भावेथा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘समाधिं, भिक्खवे, भावेथ…पे॰… यथाभूतं पजानाती’’ति अयं पञ्ञत्ति मग्गस्स भावनाय च पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम, दुक्खस्स परिञ्ञाय च पञ्ञापनतो परिञ्ञापञ्ञत्ति नाम, समुदयस्स पहानस्स च पञ्ञापनतो पहानपञ्ञत्ति नाम, निरोधस्स सच्छिकिरियाय च पञ्ञापनतो सच्छिकिरियापञ्ञत्ति नाम।
40. Vivaṭṭavasena paññattibhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ sammasanavasena paññattibhedo vibhatto’’ti vattabbattā ‘‘samādhiṃ, bhikkhave, bhāvethā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Samādhiṃ, bhikkhave, bhāvetha…pe… yathābhūtaṃ pajānātī’’ti ayaṃ paññatti maggassa bhāvanāya ca paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma, dukkhassa pariññāya ca paññāpanato pariññāpaññatti nāma, samudayassa pahānassa ca paññāpanato pahānapaññatti nāma, nirodhassa sacchikiriyāya ca paññāpanato sacchikiriyāpaññatti nāma.
सम्मसनवसेन पञ्ञत्तिभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं उपादानक्खन्धवसेन पञ्ञत्तिभेदो विभत्तो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘रूपं, राध, विकिरथा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘रूपं, राध, विकिरथ…पे॰… निब्बान’’न्ति अयं पञ्ञत्ति तण्हासङ्खातस्स रोधस्स निरोधस्स च पञ्ञापनतो निरोधपञ्ञत्ति नाम, अस्सादस्स निब्बिदाय च पञ्ञापनतो निब्बिदापञ्ञत्ति नाम, दुक्खस्स परिञ्ञाय च पञ्ञापनतो परिञ्ञापञ्ञत्ति नाम, समुदयस्स पहानस्स च पञ्ञापनतो पहानपञ्ञत्ति नाम, मग्गस्स भावनाय च पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम, निरोधस्स सच्छिकिरियाय च पञ्ञापनतो सच्छिकिरियापञ्ञत्ति नाम।
Sammasanavasena paññattibhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ upādānakkhandhavasena paññattibhedo vibhatto’’ti vattabbattā ‘‘rūpaṃ, rādha, vikirathā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Rūpaṃ, rādha, vikiratha…pe… nibbāna’’nti ayaṃ paññatti taṇhāsaṅkhātassa rodhassa nirodhassa ca paññāpanato nirodhapaññatti nāma, assādassa nibbidāya ca paññāpanato nibbidāpaññatti nāma, dukkhassa pariññāya ca paññāpanato pariññāpaññatti nāma, samudayassa pahānassa ca paññāpanato pahānapaññatti nāma, maggassa bhāvanāya ca paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma, nirodhassa sacchikiriyāya ca paññāpanato sacchikiriyāpaññatti nāma.
‘‘रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणानि विकिरन्तो विद्धंसेन्तो विकीळनियं करोन्तो पञ्ञाय तण्हाक्खयाय पटिपज्जन्तो किं पजानाती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाती’’तिआदि वुत्तं। ‘‘सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानातीति…पे॰… निरोधगामिनिपटिपदाति यथाभूतं पजानाती’’ति अयं पञ्ञत्ति सच्चानं पटिवेधस्स पञ्ञापनतो पटिवेधपञ्ञत्ति नाम, दस्सनभूमिया निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम, मग्गस्स भावनाय च पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम, सोतापत्तिफलस्स सच्छिकिरियाय च पञ्ञापनतो सच्छिकिरियापञ्ञत्ति नाम। ‘‘सो ‘इमे आसवा’ति यथाभूतं पजानाति…पे॰… ‘आसवा असेसं निरुज्झन्ती’ति यथाभूतं पजानाती’’ति अयं पञ्ञत्ति खयेञाणस्स उप्पादस्स च पञ्ञापनतो उप्पादपञ्ञत्ति नाम, अनुप्पादेञाणस्स ओकासस्स च पञ्ञापनतो ओकासपञ्ञत्ति नाम, मग्गस्स भावनाय च पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम, दुक्खस्स परिञ्ञाय च पञ्ञापनतो परिञ्ञापञ्ञत्ति नाम, समुदयस्स पहानस्स च पञ्ञापनतो पहानपञ्ञत्ति नाम, वीरियिन्द्रियस्स आरम्भस्स च पञ्ञापनतो आरम्भपञ्ञत्ति नाम, आसाटिकानं आहटनाय च पञ्ञापनतो आहटनापञ्ञत्ति नाम, भावनाभूमिया निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम, पापकानं अकुसलानं धम्मानं अभिनिघातस्स च पञ्ञापनतो अभिनिघातपञ्ञत्ति नाम।
‘‘Rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇāni vikiranto viddhaṃsento vikīḷaniyaṃ karonto paññāya taṇhākkhayāya paṭipajjanto kiṃ pajānātī’’ti pucchitabbattā ‘‘so ‘idaṃ dukkha’nti yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘So ‘idaṃ dukkha’nti yathābhūtaṃ pajānātīti…pe… nirodhagāminipaṭipadāti yathābhūtaṃ pajānātī’’ti ayaṃ paññatti saccānaṃ paṭivedhassa paññāpanato paṭivedhapaññatti nāma, dassanabhūmiyā nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma, maggassa bhāvanāya ca paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma, sotāpattiphalassa sacchikiriyāya ca paññāpanato sacchikiriyāpaññatti nāma. ‘‘So ‘ime āsavā’ti yathābhūtaṃ pajānāti…pe… ‘āsavā asesaṃ nirujjhantī’ti yathābhūtaṃ pajānātī’’ti ayaṃ paññatti khayeñāṇassa uppādassa ca paññāpanato uppādapaññatti nāma, anuppādeñāṇassa okāsassa ca paññāpanato okāsapaññatti nāma, maggassa bhāvanāya ca paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma, dukkhassa pariññāya ca paññāpanato pariññāpaññatti nāma, samudayassa pahānassa ca paññāpanato pahānapaññatti nāma, vīriyindriyassa ārambhassa ca paññāpanato ārambhapaññatti nāma, āsāṭikānaṃ āhaṭanāya ca paññāpanato āhaṭanāpaññatti nāma, bhāvanābhūmiyā nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma, pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ abhinighātassa ca paññāpanato abhinighātapaññatti nāma.
४१. वट्टवसेन वा विवट्टवसेन वा धम्मसम्मसनवसेन वा उपादानक्खन्धवसेन वा पजाननवसेन वा सच्चेसु नानाविधो पञ्ञत्तिभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं तेपरिवट्टवसेन सच्चेसु पञ्ञत्तिभेदो विभत्तो’’ति वत्तब्बत्ता तेपरिवट्टवसेन सच्चेसु पञ्ञत्तिभेदं दस्सेतुं ‘‘इदं दुक्खन्ति मे, भिक्खवे’’तिआदि आरद्धं। अट्ठकथायं पन – ‘‘एवं वट्टविवट्टमुखेन सम्मसनउपादानक्खन्धमुखेनेव सच्चेसु पञ्ञत्तिविभागं दस्सेत्वा इदानि तेपरिवट्टवसेन दस्सेतुं ‘इदं दुक्खन्ति मे भिक्खवे’तिआदि आरद्ध’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ४१) वुत्तं। तत्थ पुब्बे परिजाननतो पट्ठाय। अननुस्सुतेसूति परिजाननवसेन अननुस्सुतेसु चतूसु सच्चधम्मेसु। चक्खुन्ति पठमं निब्बानदस्सनट्ठेन चक्खु नाम। यथासभावतो किच्चपरिजाननट्ठेन सच्छिकिरियपरिजाननट्ठेन ञाणं नाम। यथासभावतो किच्चपरिजाननादीनं पटिविज्झित्वा पजाननट्ठेन पञ्ञा नाम। तथा विदितकरणट्ठेन विज्जा नाम। आलोकोभासकरणट्ठेन आलोको नाम। इदं चक्खादिकं सब्बं पञ्ञावेवचनमेव। ‘‘इदं दुक्खन्ति मे भिक्खवे…पे॰… उदपादी’’ति अयं पञ्ञत्ति सच्चानं देसनाय पञ्ञापनतो देसनापञ्ञत्ति नाम, सुतमयिया पञ्ञाय निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम, अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियस्स सच्छिकिरियाय च पञ्ञापनतो सच्छिकिरियापञ्ञत्ति नाम, धम्मचक्कस्स पवत्तनाय च पञ्ञापनतो पवत्तनापञ्ञत्ति नाम।
41. Vaṭṭavasena vā vivaṭṭavasena vā dhammasammasanavasena vā upādānakkhandhavasena vā pajānanavasena vā saccesu nānāvidho paññattibhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ teparivaṭṭavasena saccesu paññattibhedo vibhatto’’ti vattabbattā teparivaṭṭavasena saccesu paññattibhedaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ dukkhanti me, bhikkhave’’tiādi āraddhaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘‘evaṃ vaṭṭavivaṭṭamukhena sammasanaupādānakkhandhamukheneva saccesu paññattivibhāgaṃ dassetvā idāni teparivaṭṭavasena dassetuṃ ‘idaṃ dukkhanti me bhikkhave’tiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 41) vuttaṃ. Tattha pubbe parijānanato paṭṭhāya. Ananussutesūti parijānanavasena ananussutesu catūsu saccadhammesu. Cakkhunti paṭhamaṃ nibbānadassanaṭṭhena cakkhu nāma. Yathāsabhāvato kiccaparijānanaṭṭhena sacchikiriyaparijānanaṭṭhena ñāṇaṃ nāma. Yathāsabhāvato kiccaparijānanādīnaṃ paṭivijjhitvā pajānanaṭṭhena paññā nāma. Tathā viditakaraṇaṭṭhena vijjā nāma. Ālokobhāsakaraṇaṭṭhena āloko nāma. Idaṃ cakkhādikaṃ sabbaṃ paññāvevacanameva. ‘‘Idaṃ dukkhanti me bhikkhave…pe… udapādī’’ti ayaṃ paññatti saccānaṃ desanāya paññāpanato desanāpaññatti nāma, sutamayiyā paññāya nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma, anaññātaññassāmītindriyassa sacchikiriyāya ca paññāpanato sacchikiriyāpaññatti nāma, dhammacakkassa pavattanāya ca paññāpanato pavattanāpaññatti nāma.
‘‘तं खो पनिदं दुक्खं परिञ्ञेय्यं…पे॰… उदपादी’’ति अयं पञ्ञत्ति मग्गस्स भावनाय पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम, चिन्तामयिया पञ्ञाय निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम, अञ्ञिन्द्रियस्स सच्छिकिरियाय च पञ्ञापनतो सच्छिकिरियापञ्ञत्ति नाम।
‘‘Taṃ kho panidaṃ dukkhaṃ pariññeyyaṃ…pe… udapādī’’ti ayaṃ paññatti maggassa bhāvanāya paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma, cintāmayiyā paññāya nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma, aññindriyassa sacchikiriyāya ca paññāpanato sacchikiriyāpaññatti nāma.
‘‘तं खो पनिदं दुक्खं परिञ्ञातं…पे॰… उदपादी’’ति अयं पञ्ञत्ति मग्गस्स भावनाय पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम, भावनामयिया पञ्ञाय निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम, अञ्ञाताविनो इन्द्रियस्स सच्छिकिरियाय च पञ्ञापनतो सच्छिकिरियापञ्ञत्ति नाम, धम्मचक्कस्स पवत्तनाय च पञ्ञापनतो पवत्तनापञ्ञत्ति नाम।
‘‘Taṃ kho panidaṃ dukkhaṃ pariññātaṃ…pe… udapādī’’ti ayaṃ paññatti maggassa bhāvanāya paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma, bhāvanāmayiyā paññāya nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma, aññātāvino indriyassa sacchikiriyāya ca paññāpanato sacchikiriyāpaññatti nāma, dhammacakkassa pavattanāya ca paññāpanato pavattanāpaññatti nāma.
तेपरिवट्टवसेन सच्चेसु नानाविधो पञ्ञत्तिभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं कुसलाकुसलादिवसेन देसितधम्मस्स पञ्ञत्तिभेदो विभत्तो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तुलमतुलञ्च सम्भव’’न्तिआदि वुत्तं। अथ वा धम्मचक्कसुत्ते पञ्ञत्तिभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘तुलमतुलञ्चातिआदिगाथाय कथं पञ्ञत्तिभेदो विभत्तो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तुलमतुलञ्चा’’तिआदि वुत्तं। तुलीयति परिच्छिज्जीयतीति तुलं, कामावचरकम्मं, नत्थि तुलं सदिसं अञ्ञं लोकियकम्मं अस्स महग्गतकम्मस्साति अतुलं, रूपारूपावचरकम्मं। पुनब्भवं सम्भवति एतेन सङ्खारेनाति सम्भवो, तं सम्भवं। पुनब्भवं सङ्खरोतीति भवसङ्खारो। अज्झत्ते विपस्सनावसेन रमतीति अज्झत्तरतो। समथवसेन समाधियतीति समाहितो। अत्तनि सम्भवतीति अत्तसम्भवो, तं अत्तसम्भवं। मुनि सम्बुद्धो सम्भवं भवसङ्खारं तुलञ्च अतुलञ्च अवस्सजि, अज्झत्तरतो समाहितो कवचं अभिन्दि इव, एवं अत्तसम्भवं अभिन्दि पदालयीति योजना कातब्बा। अथ वा मुनि सम्बुद्धो ‘‘पञ्चक्खन्धा अनिच्चा दुक्खा अनत्ता विपरिणामधम्मा, निब्बानं पन निच्चं सुखं असङ्खतं अविपरिणामधम्म’’न्ति तुलं तुलयन्तो अतुलं निब्बानं दिस्वा सम्भवं भवसङ्खारं अरियमग्गेन अवस्सजि। कथं अवस्सजि? सो हि मुनि विपस्सनावसेन अज्झत्तरतो च हुत्वा, समथवसेन उपचारप्पनासु समाहितो च हुत्वा कवचं अभिन्दि इव, एवं अत्तसम्भवं अत्तनि सञ्जातं किलेसं अभिन्दि पदालयि, किलेसाभावेन कम्मञ्च जहीति गाथात्थो गहेतब्बो।
Teparivaṭṭavasena saccesu nānāvidho paññattibhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ kusalākusalādivasena desitadhammassa paññattibhedo vibhatto’’ti vattabbattā ‘‘tulamatulañca sambhava’’ntiādi vuttaṃ. Atha vā dhammacakkasutte paññattibhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘tulamatulañcātiādigāthāya kathaṃ paññattibhedo vibhatto’’ti vattabbattā ‘‘tulamatulañcā’’tiādi vuttaṃ. Tulīyati paricchijjīyatīti tulaṃ, kāmāvacarakammaṃ, natthi tulaṃ sadisaṃ aññaṃ lokiyakammaṃ assa mahaggatakammassāti atulaṃ, rūpārūpāvacarakammaṃ. Punabbhavaṃ sambhavati etena saṅkhārenāti sambhavo, taṃ sambhavaṃ. Punabbhavaṃ saṅkharotīti bhavasaṅkhāro. Ajjhatte vipassanāvasena ramatīti ajjhattarato. Samathavasena samādhiyatīti samāhito. Attani sambhavatīti attasambhavo, taṃ attasambhavaṃ. Muni sambuddho sambhavaṃ bhavasaṅkhāraṃ tulañca atulañca avassaji, ajjhattarato samāhito kavacaṃ abhindi iva, evaṃ attasambhavaṃ abhindi padālayīti yojanā kātabbā. Atha vā muni sambuddho ‘‘pañcakkhandhā aniccā dukkhā anattā vipariṇāmadhammā, nibbānaṃ pana niccaṃ sukhaṃ asaṅkhataṃ avipariṇāmadhamma’’nti tulaṃ tulayanto atulaṃ nibbānaṃ disvā sambhavaṃ bhavasaṅkhāraṃ ariyamaggena avassaji. Kathaṃ avassaji? So hi muni vipassanāvasena ajjhattarato ca hutvā, samathavasena upacārappanāsu samāhito ca hutvā kavacaṃ abhindi iva, evaṃ attasambhavaṃ attani sañjātaṃ kilesaṃ abhindi padālayi, kilesābhāvena kammañca jahīti gāthāttho gahetabbo.
‘‘तुलमतुलञ्च सम्भव’’न्ति पञ्ञत्ति सब्बधम्मानं अभिञ्ञाय पञ्ञापनतो अभिञ्ञापञ्ञत्ति नाम, धम्मपटिसम्भिदाय निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम, ‘‘भवसङ्खारमवस्सजि मुनी’’ति पञ्ञत्ति समुदयस्स परिच्चागस्स च पञ्ञापनतो परिच्चागपञ्ञत्ति नाम, दुक्खस्स परिञ्ञाय च पञ्ञापनतो परिञ्ञापञ्ञत्ति नाम, ‘‘अज्झत्तरतो समाहितो’’ति पञ्ञत्ति कायगताय सतिया भावनाय च पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम, चित्तेकग्गताय ठितिया च पञ्ञापनतो ठितिपञ्ञत्ति नाम, ‘‘अभिन्दि कवचमिवत्तसम्भव’’न्ति पञ्ञत्ति चित्तस्स अभिनिब्बिदाय च पञ्ञापनतो अभिनिब्बिदापञ्ञत्ति नाम, सब्बञ्ञुताय उपादानस्स च पञ्ञापनतो उपादानपञ्ञत्ति नाम, अविज्जाण्डकोसानं पदालनाय च पञ्ञापनतो पदालपञ्ञत्ति नाम, ‘‘यथावुत्तो पञ्ञत्तिप्पभेदो केन सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। तथावुत्तस्स पञ्ञत्तिप्पभेदस्स सम्भवतो भगवा यं ‘‘तुलमतुल’’न्तिआदिगाथमाह, तथासम्भवतो यथावुत्ताय गाथाय यथावुत्तो पञ्ञत्तिप्पभेदो सद्दहितब्बोति।
‘‘Tulamatulañca sambhava’’nti paññatti sabbadhammānaṃ abhiññāya paññāpanato abhiññāpaññatti nāma, dhammapaṭisambhidāya nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma, ‘‘bhavasaṅkhāramavassaji munī’’ti paññatti samudayassa pariccāgassa ca paññāpanato pariccāgapaññatti nāma, dukkhassa pariññāya ca paññāpanato pariññāpaññatti nāma, ‘‘ajjhattarato samāhito’’ti paññatti kāyagatāya satiyā bhāvanāya ca paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma, cittekaggatāya ṭhitiyā ca paññāpanato ṭhitipaññatti nāma, ‘‘abhindi kavacamivattasambhava’’nti paññatti cittassa abhinibbidāya ca paññāpanato abhinibbidāpaññatti nāma, sabbaññutāya upādānassa ca paññāpanato upādānapaññatti nāma, avijjāṇḍakosānaṃ padālanāya ca paññāpanato padālapaññatti nāma, ‘‘yathāvutto paññattippabhedo kena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tathāvuttassa paññattippabhedassa sambhavato bhagavā yaṃ ‘‘tulamatula’’ntiādigāthamāha, tathāsambhavato yathāvuttāya gāthāya yathāvutto paññattippabhedo saddahitabboti.
‘‘तुलमतुलञ्चा’’तिआदिगाथायं पञ्ञत्तिप्पभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो।
‘‘Tulamatulañcā’’tiādigāthāyaṃ paññattippabhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto.
‘यो दुक्खमद्दक्खि यतोनिदानं, कामेसु सो जन्तु कथं नमेय्य।
‘Yo dukkhamaddakkhi yatonidānaṃ, kāmesu so jantu kathaṃ nameyya;
कामा हि लोके सङ्गोति ञत्वा, तेसं सतीमा विनयाय सिक्खे’ति॥ –
Kāmā hi loke saṅgoti ñatvā, tesaṃ satīmā vinayāya sikkhe’ti. –
गाथायं पन कथं पञ्ञत्तिभेदो विभत्तो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यो दुक्खमद्दक्खी’’तिआदि वुत्तं। यो आरद्धविपस्सको जन्तु यतोनिदानं सब्बं तेभूमकं हेतुफलं दुक्खं अद्दक्खि, सो आरद्धविपस्सको जन्तु कामेसु कथं नमेय्य नमेतुं नारहति। कामा लोके ‘‘सङ्गो’’ति हि यस्मा पस्सितब्बा, तस्मा नमेतुं नारहति, इति एतं दुक्खभावं दुक्खहेतुभावं ञत्वा तेसं कामानं विनयाय वूपसमाय सतिमा कायगतासतिसम्पन्नो तीणि सिक्खानि सिक्खे सिक्खेय्याति गाथात्थो सङ्खेपेन विञ्ञातब्बो। अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ४१) पन वित्थारेन संवण्णितो।
Gāthāyaṃ pana kathaṃ paññattibhedo vibhatto’’ti vattabbattā ‘‘yo dukkhamaddakkhī’’tiādi vuttaṃ. Yo āraddhavipassako jantu yatonidānaṃ sabbaṃ tebhūmakaṃ hetuphalaṃ dukkhaṃ addakkhi, so āraddhavipassako jantu kāmesu kathaṃ nameyya nametuṃ nārahati. Kāmā loke ‘‘saṅgo’’ti hi yasmā passitabbā, tasmā nametuṃ nārahati, iti etaṃ dukkhabhāvaṃ dukkhahetubhāvaṃ ñatvā tesaṃ kāmānaṃ vinayāya vūpasamāya satimā kāyagatāsatisampanno tīṇi sikkhāni sikkhe sikkheyyāti gāthāttho saṅkhepena viññātabbo. Aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 41) pana vitthārena saṃvaṇṇito.
‘‘यो दुक्ख’’न्ति पञ्ञत्ति दुक्खस्स वेवचनस्स च परिञ्ञाय च पञ्ञापनतो वेवचनपञ्ञत्ति, परिञ्ञापञ्ञत्ति च होति। ‘‘यतोनिदान’’न्ति पञ्ञत्ति समुदयस्स पभवस्स च पहानस्स च पञ्ञापनतो पभवपञ्ञत्ति चेव पहानपञ्ञत्ति च होति। ‘‘अद्दक्खी’’ति पञ्ञत्ति ञाणचक्खुस्स वेवचनस्स च पटिवेधस्स च पञ्ञापनतो वेवचनपञ्ञत्ति चेव पटिवेधपञ्ञत्ति च होति। ‘‘कामेसु सो जन्तु कथं नमेय्या’’ति पञ्ञत्ति कामतण्हाय वेवचनस्स च अनभिनिविसस्स च पञ्ञापनतो वेवचनपञ्ञत्ति चेव अनभिनिवेसपञ्ञत्ति च होति। ‘‘कामा हि लोके सङ्गोति ञत्वा’’ति पञ्ञत्ति कामानं पच्चत्थिकतो दस्सनस्स च पञ्ञापनतो दस्सनपञ्ञत्ति नाम। कामा हि अनत्थजाननतो पच्चत्थिकसदिसा।
‘‘Yo dukkha’’nti paññatti dukkhassa vevacanassa ca pariññāya ca paññāpanato vevacanapaññatti, pariññāpaññatti ca hoti. ‘‘Yatonidāna’’nti paññatti samudayassa pabhavassa ca pahānassa ca paññāpanato pabhavapaññatti ceva pahānapaññatti ca hoti. ‘‘Addakkhī’’ti paññatti ñāṇacakkhussa vevacanassa ca paṭivedhassa ca paññāpanato vevacanapaññatti ceva paṭivedhapaññatti ca hoti. ‘‘Kāmesu so jantu kathaṃ nameyyā’’ti paññatti kāmataṇhāya vevacanassa ca anabhinivisassa ca paññāpanato vevacanapaññatti ceva anabhinivesapaññatti ca hoti. ‘‘Kāmā hi loke saṅgoti ñatvā’’ti paññatti kāmānaṃ paccatthikato dassanassa ca paññāpanato dassanapaññatti nāma. Kāmā hi anatthajānanato paccatthikasadisā.
‘‘कीदिसा हुत्वा अनत्थजनका’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘कामा ही’’तिआदि वुत्तं। कामा रागग्गिआदीहि अन्तोदय्हनतो अङ्गारकासूपमा च, पूतिभावापज्जनतो मंसपेसूपमा च, बहि अञ्ञेन दय्हनतो पावककप्पा जलितग्गिक्खन्धूपमा च, पतिट्ठानाभावतो पपातूपमा च, विससदिसेहि दोसादीहि परहिंसनतो उरगोपमा च। ‘‘तेसं सतीमा’’ति पञ्ञत्ति पहानाय अपचयस्स च पञ्ञापनतो अपचयपञ्ञत्ति नाम, कायगताय सतिया निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम, मग्गस्स भावनाय च पञ्ञापनतो भावनापञ्ञत्ति नाम। ‘‘विनयाय सिक्खे’’ति पञ्ञत्तिरागविनयस्स दोसविनयस्स मोहविनयस्स पटिवेधस्स च पञ्ञापनतो पटिवेधपञ्ञत्ति नाम। ‘‘जन्तू’’ति पञ्ञत्ति योगिस्स वेवचनस्स च पञ्ञापनतो वेवचनपञ्ञत्ति नाम।
‘‘Kīdisā hutvā anatthajanakā’’ti pucchitabbattā ‘‘kāmā hī’’tiādi vuttaṃ. Kāmā rāgaggiādīhi antodayhanato aṅgārakāsūpamā ca, pūtibhāvāpajjanato maṃsapesūpamā ca, bahi aññena dayhanato pāvakakappā jalitaggikkhandhūpamā ca, patiṭṭhānābhāvato papātūpamā ca, visasadisehi dosādīhi parahiṃsanato uragopamā ca. ‘‘Tesaṃ satīmā’’ti paññatti pahānāya apacayassa ca paññāpanato apacayapaññatti nāma, kāyagatāya satiyā nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma, maggassa bhāvanāya ca paññāpanato bhāvanāpaññatti nāma. ‘‘Vinayāya sikkhe’’ti paññattirāgavinayassa dosavinayassa mohavinayassa paṭivedhassa ca paññāpanato paṭivedhapaññatti nāma. ‘‘Jantū’’ti paññatti yogissa vevacanassa ca paññāpanato vevacanapaññatti nāma.
‘‘जन्तूति सामञ्ञसत्तवाचको सद्दो कस्मा योगिवाचकोति विञ्ञातब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यदा ही’’तिआदि वुत्तं। योगी यदा यस्मिं काले कामा सङ्गोति पजानाति, तदा तस्मिं काले सो योगी कामानं अनुप्पादाय कुसले धम्मे कायगतासतिआदीहि उप्पादयति, सो कुसले धम्मे उप्पादेन्तो योगी अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय वायमति कुसलवीरियं करोति, तस्मा योगीवाचको जन्तुसद्दोति विञ्ञातब्बो। ‘‘जन्तू’’ति अयं पञ्ञत्ति अप्पत्तस्स कुसलस्स झानधम्मादिकस्स पत्तिया वायामस्स च पञ्ञापनतो वायामपञ्ञत्ति नाम, ओरमत्तिकाय असन्तुट्ठिया निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम। ‘‘सो अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय वायमती’’ति अयं पञ्ञत्ति वायामपञ्ञत्ति, ‘‘हेतुसो उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया वायमतीति पञ्ञत्ति कतमा पञ्ञत्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ सो उप्पन्नान’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ तस्मिं ‘‘अनुप्पन्नान’’न्तिआदिम्हि। ‘‘सो उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया वायमती’’ति अयं पञ्ञत्ति भावनाय अप्पमादस्स च पञ्ञापनतो अप्पमादपञ्ञत्ति नाम, वीरियिन्द्रियस्स निक्खेपस्स च पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम, कुसलानं धम्मानं आरक्खस्स च पञ्ञापनतो आरक्खपञ्ञत्ति नाम, अधिचित्तसिक्खाय ठितिया च पञ्ञापनतो ठितिपञ्ञत्ति नाम। ‘‘केन यथावुत्तप्पकारो पञ्ञत्तिप्पभेदो सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Jantūti sāmaññasattavācako saddo kasmā yogivācakoti viññātabbo’’ti vattabbattā ‘‘yadā hī’’tiādi vuttaṃ. Yogī yadā yasmiṃ kāle kāmā saṅgoti pajānāti, tadā tasmiṃ kāle so yogī kāmānaṃ anuppādāya kusale dhamme kāyagatāsatiādīhi uppādayati, so kusale dhamme uppādento yogī anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya vāyamati kusalavīriyaṃ karoti, tasmā yogīvācako jantusaddoti viññātabbo. ‘‘Jantū’’ti ayaṃ paññatti appattassa kusalassa jhānadhammādikassa pattiyā vāyāmassa ca paññāpanato vāyāmapaññatti nāma, oramattikāya asantuṭṭhiyā nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma. ‘‘So anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya vāyamatī’’ti ayaṃ paññatti vāyāmapaññatti, ‘‘hetuso uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā vāyamatīti paññatti katamā paññattī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha so uppannāna’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tasmiṃ ‘‘anuppannāna’’ntiādimhi. ‘‘So uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā vāyamatī’’ti ayaṃ paññatti bhāvanāya appamādassa ca paññāpanato appamādapaññatti nāma, vīriyindriyassa nikkhepassa ca paññāpanato nikkhepapaññatti nāma, kusalānaṃ dhammānaṃ ārakkhassa ca paññāpanato ārakkhapaññatti nāma, adhicittasikkhāya ṭhitiyā ca paññāpanato ṭhitipaññatti nāma. ‘‘Kena yathāvuttappakāro paññattippabhedo saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘यो दुक्खमद्दक्खि यतोनिदान’’न्तिआदिगाथाय पञ्ञत्तिप्पभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो।
‘‘Yo dukkhamaddakkhi yatonidāna’’ntiādigāthāya paññattippabhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto.
‘‘मोहसम्बन्धनो लोको, भब्बरूपोव दिस्सति।
‘‘Mohasambandhano loko, bhabbarūpova dissati;
उपधिबन्धनो बालो, तमसा परिवारितो।
Upadhibandhano bālo, tamasā parivārito;
अस्सिरी विय खायति, पस्सतो नत्थि किञ्चनन्ति॥ –
Assirī viya khāyati, passato natthi kiñcananti. –
गाथायं पन कथं पञ्ञत्तिप्पभेदो विभत्तो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘मोहसम्बन्धनो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ मोहसम्बन्धनोति मोहहेतुकेहि संयोजनेहि सम्बन्धो। लोकोति अप्पहीनसंयोजनो सत्तलोको। भब्बरूपोव दिस्सतीति अभब्बोपि अत्ता भब्बरूपोव भब्बजातिको विय बालानं अविपस्सकानं दिस्सति। उपधिबन्धनोति किलेसूपधीहि बन्धितब्बो। यु-पच्चयो हि कम्मत्थे विहितो। उपधीसु वा किलेसानं बन्धनं यस्स बालस्साति उपधिबन्धनो। द्वे अवड्ढियो लाति गण्हातीति बालो। तमसा सम्मोहेन परिवारितो पटिच्छादितो पण्डितानं विपस्सकानं अस्सिरी विय सिरीविरहितो विय खायति उपट्ठाति। पस्सतो पञ्ञाचक्खुना पस्सन्तस्स पण्डितस्स किञ्चनं नत्थीति सङ्खेपत्थो दट्ठब्बो।
Gāthāyaṃ pana kathaṃ paññattippabhedo vibhatto’’ti vattabbattā ‘‘mohasambandhano’’tiādi vuttaṃ. Tattha mohasambandhanoti mohahetukehi saṃyojanehi sambandho. Lokoti appahīnasaṃyojano sattaloko. Bhabbarūpovadissatīti abhabbopi attā bhabbarūpova bhabbajātiko viya bālānaṃ avipassakānaṃ dissati. Upadhibandhanoti kilesūpadhīhi bandhitabbo. Yu-paccayo hi kammatthe vihito. Upadhīsu vā kilesānaṃ bandhanaṃ yassa bālassāti upadhibandhano. Dve avaḍḍhiyo lāti gaṇhātīti bālo. Tamasā sammohena parivārito paṭicchādito paṇḍitānaṃ vipassakānaṃ assirī viya sirīvirahito viya khāyati upaṭṭhāti. Passato paññācakkhunā passantassa paṇḍitassa kiñcanaṃ natthīti saṅkhepattho daṭṭhabbo.
‘‘मोहसम्बन्धनो लोको’’ति पञ्ञत्ति मोहसीसेन गहितानं विपल्लासानं देसनाय पञ्ञापनतो देसनापञ्ञत्ति नाम। ‘‘भब्बरूपोव दिस्सती’’ति पञ्ञत्ति लोकस्स विपरीतस्स विपरीताकारेन उपट्ठहन्तस्स पञ्ञापनतो विपरीतपञ्ञत्ति नाम। ‘‘उपधिबन्धनो बालो’’ति पञ्ञत्ति पापकानं इच्छावचरानं पभवस्स पञ्ञापनतो पभवपञ्ञत्ति नाम। ‘‘उपधिबन्धनो बालो’’ति पञ्ञत्ति परियुट्ठानानं अकुसलानं धम्मानं बन्धनकिच्चस्स पञ्ञापनतो किच्चपञ्ञत्ति नाम। ‘‘उपधिबन्धनो बालो’’ति पञ्ञत्ति किलेसानं बन्धनबलमूहनबलानं पञ्ञापनतो बलपञ्ञत्ति नाम। ‘‘उपधिबन्धनो बालो’’ति पञ्ञत्ति सङ्खारानं विरुहनाय पञ्ञापनतो विरुहनापञ्ञत्ति नाम। ‘‘तमसा परिवारितो’’ति पञ्ञत्ति अविज्जन्धकारस्स देसनाय पञ्ञापनतो देसनापञ्ञत्ति नाम, अविज्जन्धकारस्स वेवचनस्स च पञ्ञापनतो वेवचनपञ्ञत्ति नाम। ‘‘अस्सिरी विय खायती’’ति पञ्ञत्ति दिब्बचक्खुस्स दस्सनकिरियाय पञ्ञापनतो दस्सनपञ्ञत्ति नाम। ‘‘अस्सिरी विय खायती’’ति पञ्ञत्ति पञ्ञाचक्खुस्स निक्खेपस्स पञ्ञापनतो निक्खेपपञ्ञत्ति नाम। ‘‘पस्सतो नत्थि किञ्चन’’न्ति पञ्ञत्ति सत्तानं अरियानं पटिवेधस्स पञ्ञापनतो पटिवेधपञ्ञत्ति नाम।
‘‘Mohasambandhano loko’’ti paññatti mohasīsena gahitānaṃ vipallāsānaṃ desanāya paññāpanato desanāpaññatti nāma. ‘‘Bhabbarūpova dissatī’’ti paññatti lokassa viparītassa viparītākārena upaṭṭhahantassa paññāpanato viparītapaññatti nāma. ‘‘Upadhibandhano bālo’’ti paññatti pāpakānaṃ icchāvacarānaṃ pabhavassa paññāpanato pabhavapaññatti nāma. ‘‘Upadhibandhano bālo’’ti paññatti pariyuṭṭhānānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bandhanakiccassa paññāpanato kiccapaññatti nāma. ‘‘Upadhibandhano bālo’’ti paññatti kilesānaṃ bandhanabalamūhanabalānaṃ paññāpanato balapaññatti nāma. ‘‘Upadhibandhano bālo’’ti paññatti saṅkhārānaṃ viruhanāya paññāpanato viruhanāpaññatti nāma. ‘‘Tamasā parivārito’’ti paññatti avijjandhakārassa desanāya paññāpanato desanāpaññatti nāma, avijjandhakārassa vevacanassa ca paññāpanato vevacanapaññatti nāma. ‘‘Assirī viya khāyatī’’ti paññatti dibbacakkhussa dassanakiriyāya paññāpanato dassanapaññatti nāma. ‘‘Assirī viya khāyatī’’ti paññatti paññācakkhussa nikkhepassa paññāpanato nikkhepapaññatti nāma. ‘‘Passato natthi kiñcana’’nti paññatti sattānaṃ ariyānaṃ paṭivedhassa paññāpanato paṭivedhapaññatti nāma.
‘‘कतमं किञ्चन’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘रागो किञ्चन’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘यथावुत्तो पञ्ञत्तिप्पभेदो कथं अम्हेहि सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। यथावुत्तस्स पञ्ञत्तिप्पभेदस्स सम्भवतो भगवा यं ‘‘मोहसम्बन्धनो’’तिआदिमाह, तथासम्भवतो ताय गाथाय यथावुत्तो पञ्ञत्तिप्पभेदो गाथानुसारेन सद्दहितब्बो।
‘‘Katamaṃ kiñcana’’nti pucchitabbattā ‘‘rāgo kiñcana’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Yathāvutto paññattippabhedo kathaṃ amhehi saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Yathāvuttassa paññattippabhedassa sambhavato bhagavā yaṃ ‘‘mohasambandhano’’tiādimāha, tathāsambhavato tāya gāthāya yathāvutto paññattippabhedo gāthānusārena saddahitabbo.
‘‘मोहसम्बन्धनो लोको’’तिआदिगाथाय पञ्ञत्तिप्पभेदो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजात’न्तिआदिपाठस्स पञ्ञत्तिप्पभेदो कथं विभत्तो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘अत्थि भिक्खवे’’तिआदिपाळिमाह। ‘‘सा पन पाळि किमत्थं भगवता वुत्ता’’ति चे पुच्छेय्य? परमत्थतो अविज्जमानत्ता निब्बानं नत्थि, तस्मा ‘‘अत्थि निब्बान’’न्ति वचनं ससविसाणवचनं विय अनत्थं, वोहारमत्तमेतन्ति वदन्तानं मिच्छावादं भञ्जितुं भगवता वुत्ताति दट्ठब्बा।
‘‘Mohasambandhano loko’’tiādigāthāya paññattippabhedo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘atthi, bhikkhave, ajāta’ntiādipāṭhassa paññattippabhedo kathaṃ vibhatto’’ti pucchitabbattā ‘‘atthi bhikkhave’’tiādipāḷimāha. ‘‘Sā pana pāḷi kimatthaṃ bhagavatā vuttā’’ti ce puccheyya? Paramatthato avijjamānattā nibbānaṃ natthi, tasmā ‘‘atthi nibbāna’’nti vacanaṃ sasavisāṇavacanaṃ viya anatthaṃ, vohāramattametanti vadantānaṃ micchāvādaṃ bhañjituṃ bhagavatā vuttāti daṭṭhabbā.
कुतोचिपि अजातत्ता अभूतत्ता अजातं अभूतं। पच्चयेहि अकतत्ता अकतं। सङ्खताभावतो असङ्खतं निब्बानं अत्थि। एतं अजातादिकं निब्बानं नो चे अभविस्स, एवं सति निस्सरणं न पञ्ञायेथ, निब्बानस्स च अरियमग्गफलानं आरम्मणत्ता, मग्गफलानञ्च किलेसानं समुच्छिन्दनतो पटिप्पस्सम्भनतो, समुच्छिन्दनेन च तिविधस्स वट्टस्स अपवट्टनतो अजातादिकं निब्बानं अत्थियेवाति दट्ठब्बं।
Kutocipi ajātattā abhūtattā ajātaṃ abhūtaṃ. Paccayehi akatattā akataṃ. Saṅkhatābhāvato asaṅkhataṃ nibbānaṃ atthi. Etaṃ ajātādikaṃ nibbānaṃ no ce abhavissa, evaṃ sati nissaraṇaṃ na paññāyetha, nibbānassa ca ariyamaggaphalānaṃ ārammaṇattā, maggaphalānañca kilesānaṃ samucchindanato paṭippassambhanato, samucchindanena ca tividhassa vaṭṭassa apavaṭṭanato ajātādikaṃ nibbānaṃ atthiyevāti daṭṭhabbaṃ.
‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजातं…पे॰… असङ्खत’’न्ति अयं पञ्ञत्ति निब्बानस्स देसनापञ्ञत्ति च निब्बानस्स वेवचनपञ्ञत्ति च होति। ‘‘नयिध जातस्स…पे॰… पञ्ञायेथा’’ति अयं पञ्ञत्ति सङ्खतस्स वेवचनपञ्ञत्ति च सङ्खतस्स उपनयनपञ्ञत्ति च होति। ‘‘यस्मा च…पे॰… असङ्खत’’न्ति अयं पञ्ञत्ति निब्बानस्स वेवचनपञ्ञत्ति च निब्बानस्स जोतनापञ्ञत्ति च होति। ‘‘यस्मा जातस्स…पे॰… पञ्ञायती’’ति अयं पञ्ञत्ति निब्बानस्स वेवचनपञ्ञत्ति च मग्गस्स संसारतो निय्यानिकपञ्ञत्ति च निस्सरणपञ्ञत्ति च होतीति पञ्ञत्तिविसेसो पण्डितेहि निद्धारेत्वा गहेतब्बो।
‘‘Atthi, bhikkhave, ajātaṃ…pe… asaṅkhata’’nti ayaṃ paññatti nibbānassa desanāpaññatti ca nibbānassa vevacanapaññatti ca hoti. ‘‘Nayidha jātassa…pe… paññāyethā’’ti ayaṃ paññatti saṅkhatassa vevacanapaññatti ca saṅkhatassa upanayanapaññatti ca hoti. ‘‘Yasmā ca…pe… asaṅkhata’’nti ayaṃ paññatti nibbānassa vevacanapaññatti ca nibbānassa jotanāpaññatti ca hoti. ‘‘Yasmā jātassa…pe… paññāyatī’’ti ayaṃ paññatti nibbānassa vevacanapaññatti ca maggassa saṃsārato niyyānikapaññatti ca nissaraṇapaññatti ca hotīti paññattiviseso paṇḍitehi niddhāretvā gahetabbo.
‘‘यथावुत्तो निब्बानस्स पञ्ञत्तिप्पभेदो केन सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘तेनाह आयस्मा’’तिआद्यानुसन्ध्यादिअत्थो चेव ‘‘नियुत्तो पञ्ञत्तिहारो’’ति अनुसन्ध्यादिअत्थो च वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बो।
‘‘Yathāvutto nibbānassa paññattippabhedo kena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Tenāha āyasmā’’tiādyānusandhyādiattho ceva ‘‘niyutto paññattihāro’’ti anusandhyādiattho ca vuttanayānusārena veditabbo.
इति पञ्ञत्तिहारविभङ्गे सत्तिबलानुरूपा रचिता
Iti paññattihāravibhaṅge sattibalānurūpā racitā
विभावना निट्ठिता।
Vibhāvanā niṭṭhitā.
पण्डितेहि पन अट्ठकथाटीकानुसारेन गम्भीरत्थो वित्थारतो विभजित्वा गहेतब्बोति।
Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ११. पञ्ञत्तिहारविभङ्गो • 11. Paññattihāravibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ११. पञ्ञत्तिहारविभङ्गवण्णना • 11. Paññattihāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ११. पञ्ञत्तिहारविभङ्गवण्णना • 11. Paññattihāravibhaṅgavaṇṇanā
