| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मिलिन्दपञ्हपाळि • Milindapañhapāḷi |
२-३. मिलिन्दपञ्हो
2-3. Milindapañho
१. महावग्गो
1. Mahāvaggo
१. पञ्ञत्तिपञ्हो
1. Paññattipañho
१. अथ खो मिलिन्दो राजा येनायस्मा नागसेनो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा आयस्मता नागसेनेन सद्धिं सम्मोदि, सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। आयस्मापि खो नागसेनो पटिसम्मोदनीयेनेव 1 मिलिन्दस्स रञ्ञो चित्तं आराधेसि। अथ खो मिलिन्दो राजा आयस्मन्तं नागसेनं एतदवोच ‘‘कथं भदन्तो ञायति, किन्नामोसि भन्ते’’ति? ‘‘नागसेनो’’ति खो अहं, महाराज, ञायामि, ‘‘नागसेनो’’ति खो मं, महाराज, सब्रह्मचारी समुदाचरन्ति, अपि च मातापितरो नामं करोन्ति ‘‘नागसेनो’’ति वा ‘‘सूरसेनो’’ति वा ‘‘वीरसेनो’’ति वा ‘‘सीहसेनो’’ति वा, अपि च खो, महाराज, सङ्खा समञ्ञा पञ्ञत्ति वोहारो नाममत्तं यदिदं नागसेनोति, न हेत्थ पुग्गलो उपलब्भतीति।
1. Atha kho milindo rājā yenāyasmā nāgaseno tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā āyasmatā nāgasenena saddhiṃ sammodi, sammodanīyaṃ kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāretvā ekamantaṃ nisīdi. Āyasmāpi kho nāgaseno paṭisammodanīyeneva 2 milindassa rañño cittaṃ ārādhesi. Atha kho milindo rājā āyasmantaṃ nāgasenaṃ etadavoca ‘‘kathaṃ bhadanto ñāyati, kinnāmosi bhante’’ti? ‘‘Nāgaseno’’ti kho ahaṃ, mahārāja, ñāyāmi, ‘‘nāgaseno’’ti kho maṃ, mahārāja, sabrahmacārī samudācaranti, api ca mātāpitaro nāmaṃ karonti ‘‘nāgaseno’’ti vā ‘‘sūraseno’’ti vā ‘‘vīraseno’’ti vā ‘‘sīhaseno’’ti vā, api ca kho, mahārāja, saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmamattaṃ yadidaṃ nāgasenoti, na hettha puggalo upalabbhatīti.
अथ खो मिलिन्दो राजा एवमाह ‘‘सुणन्तु मे भोन्तो पञ्चसता योनका असीतिसहस्सा च भिक्खू, अयं नागसेनो एवमाह ‘न हेत्थ पुग्गलो उपलब्भती’ति, कल्लं नु खो तदभिनन्दितु’’न्ति। अथ खो मिलिन्दो राजा आयस्मन्तं नागसेनं एतदवोच ‘‘सचे, भन्ते नागसेन, पुग्गलो नूपलब्भति, को चरहि तुम्हाकं चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारं देति, को तं परिभुञ्जति, को सीलं रक्खति, को भावनमनुयुञ्जति, को मग्गफलनिब्बानानि सच्छिकरोति, को पाणं हनति, को अदिन्नं आदियति, को कामेसुमिच्छाचारं चरति, को मुसा भणति, को मज्जं पिवति, को पञ्चानन्तरियकम्मं करोति, तस्मा नत्थि कुसलं, नत्थि अकुसलं, नत्थि कुसलाकुसलानं कम्मानं कत्ता वा कारेता वा, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, सचे , भन्ते नागसेन, यो तुम्हे मारेति, नत्थि तस्सापि पाणातिपातो, तुम्हाकम्पि, भन्ते नागसेन, नत्थि आचरियो, नत्थि उपज्झायो, नत्थि उपसम्पदा। ‘नागसेनोति मं, महाराज, सब्रह्मचारी समुदाचरन्ती’ति यं वदेसि, ‘कतमो एत्थ नागसेनो ? किन्नु खो, भन्ते, केसा नागसेनो’’ति? ‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘लोमा नागसेनो’’ति? ‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘नखा…पे॰… दन्ता…पे॰… तचो…पे॰… मंसं…पे॰… न्हारु…पे॰… अट्ठि…पे॰… अट्ठिमिञ्जं…पे॰… वक्कं…पे॰… हदयं…पे॰… यकनं…पे॰… किलोमकं…पे॰… पिहकं…पे॰… पप्फासं…पे॰… अन्तं…पे॰… अन्तगुणं…पे॰… उदरियं…पे॰… करीसं…पे॰… पित्तं…पे॰… सेम्हं…पे॰… पुब्बो…पे॰… लोहितं…पे॰… सेदो…पे॰… मेदो…पे॰… अस्सु…पे॰… वसा…पे॰… खेळो…पे॰… सिङ्घाणिका…पे॰… लसिका…पे॰… मुत्तं…पे॰… मत्थके मत्थलुङ्गं नागसेनो’’ति? ‘‘न हिमहाराजा’’ति। ‘‘किं नु खो, भन्ते, रूपं नागसेनो’’ति? ‘‘नहि महाराजा’’ति। ‘‘वेदना नागसेनो’’ति?‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘सञ्ञा नागसेनो’’ति? ‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘सङ्खारा नागसेनो’’ति? ‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘विञ्ञाणं नागसेनो’’ति? ‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘किं पन, भन्ते, रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणं नागसेनो’’ति? ‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘किं पन, भन्ते, अञ्ञत्र रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणं नागसेनो’’ति? ‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘तमहं भन्ते, पुच्छन्तो पुच्छन्तो न पस्सामि नागसेनं। नागसेनसद्दो येव नु खो, भन्ते, नागसेनो’’ति? ‘‘न हि महाराजा’’ति। ‘‘को पनेत्थ नागसेनो, अलिकं त्वं, भन्ते, भाससि मुसावादं, नत्थि नागसेनो’’ति।
Atha kho milindo rājā evamāha ‘‘suṇantu me bhonto pañcasatā yonakā asītisahassā ca bhikkhū, ayaṃ nāgaseno evamāha ‘na hettha puggalo upalabbhatī’ti, kallaṃ nu kho tadabhinanditu’’nti. Atha kho milindo rājā āyasmantaṃ nāgasenaṃ etadavoca ‘‘sace, bhante nāgasena, puggalo nūpalabbhati, ko carahi tumhākaṃ cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānappaccayabhesajjaparikkhāraṃ deti, ko taṃ paribhuñjati, ko sīlaṃ rakkhati, ko bhāvanamanuyuñjati, ko maggaphalanibbānāni sacchikaroti, ko pāṇaṃ hanati, ko adinnaṃ ādiyati, ko kāmesumicchācāraṃ carati, ko musā bhaṇati, ko majjaṃ pivati, ko pañcānantariyakammaṃ karoti, tasmā natthi kusalaṃ, natthi akusalaṃ, natthi kusalākusalānaṃ kammānaṃ kattā vā kāretā vā, natthi sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko, sace , bhante nāgasena, yo tumhe māreti, natthi tassāpi pāṇātipāto, tumhākampi, bhante nāgasena, natthi ācariyo, natthi upajjhāyo, natthi upasampadā. ‘Nāgasenoti maṃ, mahārāja, sabrahmacārī samudācarantī’ti yaṃ vadesi, ‘katamo ettha nāgaseno ? Kinnu kho, bhante, kesā nāgaseno’’ti? ‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Lomā nāgaseno’’ti? ‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Nakhā…pe… dantā…pe… taco…pe… maṃsaṃ…pe… nhāru…pe… aṭṭhi…pe… aṭṭhimiñjaṃ…pe… vakkaṃ…pe… hadayaṃ…pe… yakanaṃ…pe… kilomakaṃ…pe… pihakaṃ…pe… papphāsaṃ…pe… antaṃ…pe… antaguṇaṃ…pe… udariyaṃ…pe… karīsaṃ…pe… pittaṃ…pe… semhaṃ…pe… pubbo…pe… lohitaṃ…pe… sedo…pe… medo…pe… assu…pe… vasā…pe… kheḷo…pe… siṅghāṇikā…pe… lasikā…pe… muttaṃ…pe… matthake matthaluṅgaṃ nāgaseno’’ti? ‘‘Na himahārājā’’ti. ‘‘Kiṃ nu kho, bhante, rūpaṃ nāgaseno’’ti? ‘‘Nahi mahārājā’’ti. ‘‘Vedanā nāgaseno’’ti?‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Saññā nāgaseno’’ti? ‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Saṅkhārā nāgaseno’’ti? ‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Viññāṇaṃ nāgaseno’’ti? ‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Kiṃ pana, bhante, rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇaṃ nāgaseno’’ti? ‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Kiṃ pana, bhante, aññatra rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇaṃ nāgaseno’’ti? ‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Tamahaṃ bhante, pucchanto pucchanto na passāmi nāgasenaṃ. Nāgasenasaddo yeva nu kho, bhante, nāgaseno’’ti? ‘‘Na hi mahārājā’’ti. ‘‘Ko panettha nāgaseno, alikaṃ tvaṃ, bhante, bhāsasi musāvādaṃ, natthi nāgaseno’’ti.
अथ खो आयस्मा नागसेनो मिलिन्दं राजानं एतदवोच ‘‘त्वं खोसि, महाराज, खत्तियसुखुमालो अच्चन्तसुखुमालो, तस्स ते, महाराज, मज्झन्हिकसमयं तत्ताय भूमिया उण्हाय वालिकाय खराय सक्खरकथलिकाय 3 मद्दित्वा पादेनागच्छन्तस्स पादा रुज्जन्ति, कायो किलमति, चित्तं उपहञ्ञति, दुक्खसहगतं कायविञ्ञाणं उप्पज्जति, किं नु खो त्वं पादेनागतोसि, उदाहु वाहनेना’’ति? ‘‘नाहं, भन्ते, पादेनागच्छामि, रथेनाहं आगतोस्मी’’ति। ‘‘सचे, त्वं महाराज, रथेनागतोसि, रथं मे आरोचेहि, किं नु खो, महाराज, ईसा रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘अक्खो रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘चक्कानि रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘रथपञ्जरं रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘रथदण्डको रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘युगं रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘रस्मियो रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘पतोदलट्ठि रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘किं नु खो, महाराज, ईसाअक्खचक्करथपञ्जररथदण्डयुगरस्मिपतोदा रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘किं पन, महाराज , अञ्ञत्र ईसाअक्खचक्करथपञ्जररथदण्डयुगरस्मिपतोदा रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘तमहं, महाराज, पुच्छन्तो पुच्छन्तो न पस्सामि रथं। रथसद्दोयेव नु खो, महाराज, रथो’’ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘को पनेत्थ रथो, अलिकं, त्वं महाराज, भाससि मुसावादं, नत्थि रथो, त्वंसि, महाराज, सकलजम्बुदीपे अग्गराजा, कस्स पन त्वं भायित्वा मुसावादं भाससि, सुणन्तु मे भोन्तो पञ्चसता योनका असीतिसहस्सा च भिक्खू, अयं मिलिन्दो राजा एवमाह ‘रथेनाहं आगतोस्मी’ति, सचे त्वं, महाराज, रथेनागतो‘सि, रथं मे आरोचेही’ति वुत्तो समानो रथं न सम्पादेति, कल्लं नु खो तदभिनन्दितु’’न्ति। एवं वुत्ते पञ्चसता योनका आयस्मतो नागसेनस्स साधुकारं दत्वा मिलिन्दं राजानं एतदवोचुं ‘‘इदानि खो त्वं, महाराज, सक्कोन्तो भासस्सू’’ति।
Atha kho āyasmā nāgaseno milindaṃ rājānaṃ etadavoca ‘‘tvaṃ khosi, mahārāja, khattiyasukhumālo accantasukhumālo, tassa te, mahārāja, majjhanhikasamayaṃ tattāya bhūmiyā uṇhāya vālikāya kharāya sakkharakathalikāya 4 madditvā pādenāgacchantassa pādā rujjanti, kāyo kilamati, cittaṃ upahaññati, dukkhasahagataṃ kāyaviññāṇaṃ uppajjati, kiṃ nu kho tvaṃ pādenāgatosi, udāhu vāhanenā’’ti? ‘‘Nāhaṃ, bhante, pādenāgacchāmi, rathenāhaṃ āgatosmī’’ti. ‘‘Sace, tvaṃ mahārāja, rathenāgatosi, rathaṃ me ārocehi, kiṃ nu kho, mahārāja, īsā ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Akkho ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Cakkāni ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Rathapañjaraṃ ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Rathadaṇḍako ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Yugaṃ ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Rasmiyo ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Patodalaṭṭhi ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Kiṃ nu kho, mahārāja, īsāakkhacakkarathapañjararathadaṇḍayugarasmipatodā ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Kiṃ pana, mahārāja , aññatra īsāakkhacakkarathapañjararathadaṇḍayugarasmipatodā ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Tamahaṃ, mahārāja, pucchanto pucchanto na passāmi rathaṃ. Rathasaddoyeva nu kho, mahārāja, ratho’’ti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Ko panettha ratho, alikaṃ, tvaṃ mahārāja, bhāsasi musāvādaṃ, natthi ratho, tvaṃsi, mahārāja, sakalajambudīpe aggarājā, kassa pana tvaṃ bhāyitvā musāvādaṃ bhāsasi, suṇantu me bhonto pañcasatā yonakā asītisahassā ca bhikkhū, ayaṃ milindo rājā evamāha ‘rathenāhaṃ āgatosmī’ti, sace tvaṃ, mahārāja, rathenāgato‘si, rathaṃ me ārocehī’ti vutto samāno rathaṃ na sampādeti, kallaṃ nu kho tadabhinanditu’’nti. Evaṃ vutte pañcasatā yonakā āyasmato nāgasenassa sādhukāraṃ datvā milindaṃ rājānaṃ etadavocuṃ ‘‘idāni kho tvaṃ, mahārāja, sakkonto bhāsassū’’ti.
अथ खो मिलिन्दो राजा आयस्मन्तं नागसेनं एतदवोच ‘‘नाहं, भन्ते नागसेन, मुसा भणामि, ईसञ्च पटिच्च अक्खञ्च पटिच्च चक्कानि च पटिच्च रथपञ्जरञ्च पटिच्च रथदण्डकञ्च पटिच्च ‘रथो’ति सङ्खा समञ्ञा पञ्ञत्ति वोहारो नाममत्तं पवत्तती’’ति।
Atha kho milindo rājā āyasmantaṃ nāgasenaṃ etadavoca ‘‘nāhaṃ, bhante nāgasena, musā bhaṇāmi, īsañca paṭicca akkhañca paṭicca cakkāni ca paṭicca rathapañjarañca paṭicca rathadaṇḍakañca paṭicca ‘ratho’ti saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmamattaṃ pavattatī’’ti.
‘‘साधु खो, त्वं महाराज, रथं जानासि, एवमेव खो, महाराज, मय्हम्पि केसे च पटिच्च लोमे च पटिच्च…पे॰… मत्थके मत्थलुङ्गञ्च पटिच्च रूपञ्च पटिच्च वेदनञ्च पटिच्च सञ्ञञ्च पटिच्च सङ्खारे च पटिच्च विञ्ञाणञ्च पटिच्च ‘नागसेनो’ति सङ्खा समञ्ञा पञ्ञत्ति वोहारो नाममत्तं पवत्तति, परमत्थतो पनेत्थ पुग्गलो नूपलब्भति। भासितम्पेतं, महाराज, वजिराय भिक्खुनिया भगवतो सम्मुखा –
‘‘Sādhu kho, tvaṃ mahārāja, rathaṃ jānāsi, evameva kho, mahārāja, mayhampi kese ca paṭicca lome ca paṭicca…pe… matthake matthaluṅgañca paṭicca rūpañca paṭicca vedanañca paṭicca saññañca paṭicca saṅkhāre ca paṭicca viññāṇañca paṭicca ‘nāgaseno’ti saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmamattaṃ pavattati, paramatthato panettha puggalo nūpalabbhati. Bhāsitampetaṃ, mahārāja, vajirāya bhikkhuniyā bhagavato sammukhā –
‘‘‘यथा हि अङ्गसम्भारा, होति सद्दो रथो इति।
‘‘‘Yathā hi aṅgasambhārā, hoti saddo ratho iti;
एवं खन्धेसु सन्तेसु, होति ‘‘सत्तो’’ति सम्मुती’’’ति 5॥
Evaṃ khandhesu santesu, hoti ‘‘satto’’ti sammutī’’’ti 6.
‘‘अच्छरियं, भन्ते नागसेन, अब्भुतं, भन्ते नागसेन, अतिचित्रानि पञ्हपटिभानानि विसज्जितानि, यदि बुद्धो तिट्ठेय्य साधुकारं ददेय्य, साधु साधु नागसेन, अतिचित्रानि पञ्हपटिभानानि विसज्जितानी’’ति।
‘‘Acchariyaṃ, bhante nāgasena, abbhutaṃ, bhante nāgasena, aticitrāni pañhapaṭibhānāni visajjitāni, yadi buddho tiṭṭheyya sādhukāraṃ dadeyya, sādhu sādhu nāgasena, aticitrāni pañhapaṭibhānāni visajjitānī’’ti.
पञ्ञत्तिपञ्हो पठमो।
Paññattipañho paṭhamo.
Footnotes:
