| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
६. पराभवसुत्तवण्णना
6. Parābhavasuttavaṇṇanā
एवं मे सुतन्ति पराभवसुत्तं। का उप्पत्ति? मङ्गलसुत्तं किर सुत्वा देवानं एतदहोसि – ‘‘भगवता मङ्गलसुत्ते सत्तानं वुड्ढिञ्च सोत्थिञ्च कथयमानेन एकंसेन भवो एव कथितो, नो पराभवो। हन्द दानि येन सत्ता परिहायन्ति विनस्सन्ति, तं नेसं पराभवम्पि पुच्छामा’’ति। अथ मङ्गलसुत्तं कथितदिवसतो दुतियदिवसे दससहस्सचक्कवाळेसु देवतायो पराभवसुत्तं सोतुकामा इमस्मिं एकचक्कवाळे सन्निपतित्वा एकवालग्गकोटिओकासमत्ते दसपि वीसम्पि तिंसम्पि चत्तालीसम्पि पञ्ञासम्पि सट्ठिपि सत्ततिपि असीतिपि सुखुमत्तभावे निम्मिनित्वा सब्बदेवमारब्रह्मानो सिरिया च तेजेन च अधिगय्ह विरोचमानं पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नं भगवन्तं परिवारेत्वा अट्ठंसु। ततो सक्केन देवानमिन्देन आणत्तो अञ्ञतरो देवपुत्तो भगवन्तं पराभवपञ्हं पुच्छि। अथ भगवा पुच्छावसेन इमं सुत्तमभासि।
Evaṃme sutanti parābhavasuttaṃ. Kā uppatti? Maṅgalasuttaṃ kira sutvā devānaṃ etadahosi – ‘‘bhagavatā maṅgalasutte sattānaṃ vuḍḍhiñca sotthiñca kathayamānena ekaṃsena bhavo eva kathito, no parābhavo. Handa dāni yena sattā parihāyanti vinassanti, taṃ nesaṃ parābhavampi pucchāmā’’ti. Atha maṅgalasuttaṃ kathitadivasato dutiyadivase dasasahassacakkavāḷesu devatāyo parābhavasuttaṃ sotukāmā imasmiṃ ekacakkavāḷe sannipatitvā ekavālaggakoṭiokāsamatte dasapi vīsampi tiṃsampi cattālīsampi paññāsampi saṭṭhipi sattatipi asītipi sukhumattabhāve nimminitvā sabbadevamārabrahmāno siriyā ca tejena ca adhigayha virocamānaṃ paññattavarabuddhāsane nisinnaṃ bhagavantaṃ parivāretvā aṭṭhaṃsu. Tato sakkena devānamindena āṇatto aññataro devaputto bhagavantaṃ parābhavapañhaṃ pucchi. Atha bhagavā pucchāvasena imaṃ suttamabhāsi.
तत्थ ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदि आयस्मता आनन्देन वुत्तं। ‘‘पराभवन्तं पुरिस’’न्तिआदिना नयेन एकन्तरिका गाथा देवपुत्तेन वुत्ता, ‘‘सुविजानो भवं होती’’तिआदिना नयेन एकन्तरिका एव अवसानगाथा च भगवता वुत्ता, तदेतं सब्बम्पि समोधानेत्वा ‘‘पराभवसुत्त’’न्ति वुच्चति। तत्थ ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं सब्बं मङ्गलसुत्तवण्णनायं वक्खाम।
Tattha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādi āyasmatā ānandena vuttaṃ. ‘‘Parābhavantaṃ purisa’’ntiādinā nayena ekantarikā gāthā devaputtena vuttā, ‘‘suvijāno bhavaṃ hotī’’tiādinā nayena ekantarikā eva avasānagāthā ca bhagavatā vuttā, tadetaṃ sabbampi samodhānetvā ‘‘parābhavasutta’’nti vuccati. Tattha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ maṅgalasuttavaṇṇanāyaṃ vakkhāma.
९१. पराभवन्तं पुरिसन्तिआदीसु पन पराभवन्तन्ति परिहायन्तं विनस्सन्तं। पुरिसन्ति यंकिञ्चि सत्तं जन्तुं। मयं पुच्छाम गोतमाति सेसदेवेहि सद्धिं अत्तानं निदस्सेत्वा ओकासं कारेन्तो सो देवपुत्तो गोत्तेन भगवन्तं आलपति। भवन्तं पुट्ठुमागम्माति मयञ्हि भवन्तं पुच्छिस्सामाति ततो ततो चक्कवाळा आगताति अत्थो। एतेन आदरं दस्सेति। किं पराभवतो मुखन्ति एवं आगतानं अम्हाकं ब्रूहि पराभवतो पुरिसस्स किं मुखं, किं द्वारं, का योनि, किं कारणं, येन मयं पराभवन्तं पुरिसं जानेय्यामाति अत्थो। एतेन ‘‘पराभवन्तं पुरिस’’न्ति एत्थ वुत्तस्स पराभवतो पुरिसस्स पराभवकारणं पुच्छति। पराभवकारणे हि ञाते तेन कारणसामञ्ञेन सक्का यो कोचि पराभवपुरिसो जानितुन्ति ।
91.Parābhavantaṃ purisantiādīsu pana parābhavantanti parihāyantaṃ vinassantaṃ. Purisanti yaṃkiñci sattaṃ jantuṃ. Mayaṃ pucchāmagotamāti sesadevehi saddhiṃ attānaṃ nidassetvā okāsaṃ kārento so devaputto gottena bhagavantaṃ ālapati. Bhavantaṃ puṭṭhumāgammāti mayañhi bhavantaṃ pucchissāmāti tato tato cakkavāḷā āgatāti attho. Etena ādaraṃ dasseti. Kiṃ parābhavato mukhanti evaṃ āgatānaṃ amhākaṃ brūhi parābhavato purisassa kiṃ mukhaṃ, kiṃ dvāraṃ, kā yoni, kiṃ kāraṇaṃ, yena mayaṃ parābhavantaṃ purisaṃ jāneyyāmāti attho. Etena ‘‘parābhavantaṃ purisa’’nti ettha vuttassa parābhavato purisassa parābhavakāraṇaṃ pucchati. Parābhavakāraṇe hi ñāte tena kāraṇasāmaññena sakkā yo koci parābhavapuriso jānitunti .
९२. अथस्स भगवा सुट्ठु पाकटीकरणत्थं पटिपक्खं दस्सेत्वा पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय पराभवमुखं दीपेन्तो आह ‘‘सुविजानो भव’’न्ति। तस्सत्थो – य्वायं भवं वड्ढन्तो अपरिहायन्तो पुरिसो, सो सुविजानो होति, सुखेन अकसिरेन अकिच्छेन सक्का विजानितुं। योपायं पराभवतीति पराभवो, परिहायति विनस्सति, यस्स तुम्हे पराभवतो पुरिसस्स मुखं मं पुच्छथ, सोपि सुविजानो। कथं? अयञ्हि धम्मकामो भवं होति दसकुसलकम्मपथधम्मं कामेति, पिहेति, पत्थेति, सुणाति, पटिपज्जति, सो तं पटिपत्तिं दिस्वा सुत्वा च जानितब्बतो सुविजानो होति। इतरोपि धम्मदेस्सी पराभवो, तमेव धम्मं देस्सति, न कामेति, न पिहेति, न पत्थेति, न सुणाति, न पटिपज्जति, सो तं विप्पटिपत्तिं दिस्वा सुत्वा च जानितब्बतो सुविजानो होतीति। एवमेत्थ भगवा पटिपक्खं दस्सेन्तो अत्थतो धम्मकामतं भवतो मुखं दस्सेत्वा धम्मदेस्सितं पराभवतो मुखं दस्सेतीति वेदितब्बं।
92. Athassa bhagavā suṭṭhu pākaṭīkaraṇatthaṃ paṭipakkhaṃ dassetvā puggalādhiṭṭhānāya desanāya parābhavamukhaṃ dīpento āha ‘‘suvijāno bhava’’nti. Tassattho – yvāyaṃ bhavaṃ vaḍḍhanto aparihāyanto puriso, so suvijāno hoti, sukhena akasirena akicchena sakkā vijānituṃ. Yopāyaṃ parābhavatīti parābhavo, parihāyati vinassati, yassa tumhe parābhavato purisassa mukhaṃ maṃ pucchatha, sopi suvijāno. Kathaṃ? Ayañhi dhammakāmo bhavaṃ hoti dasakusalakammapathadhammaṃ kāmeti, piheti, pattheti, suṇāti, paṭipajjati, so taṃ paṭipattiṃ disvā sutvā ca jānitabbato suvijāno hoti. Itaropi dhammadessī parābhavo, tameva dhammaṃ dessati, na kāmeti, na piheti, na pattheti, na suṇāti, na paṭipajjati, so taṃ vippaṭipattiṃ disvā sutvā ca jānitabbato suvijāno hotīti. Evamettha bhagavā paṭipakkhaṃ dassento atthato dhammakāmataṃ bhavato mukhaṃ dassetvā dhammadessitaṃ parābhavato mukhaṃ dassetīti veditabbaṃ.
९३. अथ सा देवता भगवतो भासितं अभिनन्दमाना आह ‘‘इति हेत’’न्ति। तस्सत्थो – इति हि यथा वुत्तो भगवता, तथेव एतं विजानाम, गण्हाम, धारेम, पठमो सो पराभवो सो धम्मदेस्सितालक्खणो पठमो पराभवो। यानि मयं पराभवमुखानि विजानितुं आगतम्हा, तेसु इदं ताव एकं पराभवमुखन्ति वुत्तं होति। तत्थ विग्गहो, पराभवन्ति एतेनाति पराभवो। केन च पराभवन्ति? यं पराभवतो मुखं, कारणं, तेन। ब्यञ्जनमत्तेन एव हि एत्थ नानाकरणं, अत्थतो पन पराभवोति वा पराभवतो मुखन्ति वा नानाकरणं नत्थि। एवमेकं पराभवतो मुखं विजानामाति अभिनन्दित्वा ततो परं ञातुकामतायाह ‘‘दुतियं भगवा ब्रूहि, किं पराभवतो मुख’’न्ति। इतो परञ्च ततियं चतुत्थन्तिआदीसुपि इमिनाव नयेनत्थो वेदितब्बो।
93. Atha sā devatā bhagavato bhāsitaṃ abhinandamānā āha ‘‘iti heta’’nti. Tassattho – iti hi yathā vutto bhagavatā, tatheva etaṃ vijānāma, gaṇhāma, dhārema, paṭhamo so parābhavo so dhammadessitālakkhaṇo paṭhamo parābhavo. Yāni mayaṃ parābhavamukhāni vijānituṃ āgatamhā, tesu idaṃ tāva ekaṃ parābhavamukhanti vuttaṃ hoti. Tattha viggaho, parābhavanti etenāti parābhavo. Kena ca parābhavanti? Yaṃ parābhavato mukhaṃ, kāraṇaṃ, tena. Byañjanamattena eva hi ettha nānākaraṇaṃ, atthato pana parābhavoti vā parābhavato mukhanti vā nānākaraṇaṃ natthi. Evamekaṃ parābhavato mukhaṃ vijānāmāti abhinanditvā tato paraṃ ñātukāmatāyāha ‘‘dutiyaṃ bhagavā brūhi, kiṃ parābhavato mukha’’nti. Ito parañca tatiyaṃ catutthantiādīsupi imināva nayenattho veditabbo.
९४. ब्याकरणपक्खेपि च यस्मा ते ते सत्ता तेहि तेहि पराभवमुखेहि समन्नागता, न एकोयेव सब्बेहि, न च सब्बे एकेनेव, तस्मा तेसं तेसं तानि तानि पराभवमुखानि दस्सेतुं ‘‘असन्तस्स पिया होन्ती’’तिआदिना नयेन पुग्गलाधिट्ठानाय एव देसनाय नानाविधानि पराभवमुखानि ब्याकासीति वेदितब्बा।
94. Byākaraṇapakkhepi ca yasmā te te sattā tehi tehi parābhavamukhehi samannāgatā, na ekoyeva sabbehi, na ca sabbe ekeneva, tasmā tesaṃ tesaṃ tāni tāni parābhavamukhāni dassetuṃ ‘‘asantassa piyā hontī’’tiādinā nayena puggalādhiṭṭhānāya eva desanāya nānāvidhāni parābhavamukhāni byākāsīti veditabbā.
तत्रायं सङ्खेपतो अत्थवण्णना – असन्तो नाम छ सत्थारो, ये वा पनञ्ञेपि अवूपसन्तेन कायवचीमनोकम्मेन समन्नागता, ते असन्तो अस्सपिया होन्ति सुनक्खत्तादीनं अचेलककोरखत्तियादयो विय। सन्तो नाम बुद्धपच्चेकबुद्धसावका। ये वा पनञ्ञेपि वूपसन्तेन कायवचीमनोकम्मेन समन्नागता, ते सन्ते न कुरुते पियं, अत्तनो पिये इट्ठे कन्ते मनापे न कुरुतेति अत्थो। वेनेय्यवसेन हेत्थ वचनभेदो कतोति वेदितब्बो। अथ वा सन्ते न कुरुतेति सन्ते न सेवतीति अत्थो, यथा ‘‘राजानं सेवती’’ति एतस्मिञ्हि अत्थे राजानं पियं कुरुतेति सद्दविदू मन्तेन्ति। पियन्ति पियमानो, तुस्समानो, मोदमानोति अत्थो। असतं धम्मो नाम द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि, दसाकुसलकम्मपथा वा। तं असतं धम्मं रोचेति, पिहेति, पत्थेति, सेवति। एवमेताय गाथाय असन्तपियता, सन्तअप्पियता, असद्धम्मरोचनञ्चाति तिविधं पराभवतो मुखं वुत्तं। एतेन हि समन्नागतो पुरिसो पराभवति परिहायति, नेव इध न हुरं वुड्ढिं पापुणाति, तस्मा ‘‘पराभवतो मुख’’न्ति वुच्चति। वित्थारं पनेत्थ ‘‘असेवना च बालानं, पण्डितानञ्च सेवना’’ति गाथावण्णनायं वक्खाम।
Tatrāyaṃ saṅkhepato atthavaṇṇanā – asanto nāma cha satthāro, ye vā panaññepi avūpasantena kāyavacīmanokammena samannāgatā, te asanto assapiyā honti sunakkhattādīnaṃ acelakakorakhattiyādayo viya. Santo nāma buddhapaccekabuddhasāvakā. Ye vā panaññepi vūpasantena kāyavacīmanokammena samannāgatā, te sante na kurute piyaṃ, attano piye iṭṭhe kante manāpe na kuruteti attho. Veneyyavasena hettha vacanabhedo katoti veditabbo. Atha vā sante na kuruteti sante na sevatīti attho, yathā ‘‘rājānaṃ sevatī’’ti etasmiñhi atthe rājānaṃ piyaṃ kuruteti saddavidū mantenti. Piyanti piyamāno, tussamāno, modamānoti attho. Asataṃdhammo nāma dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni, dasākusalakammapathā vā. Taṃ asataṃ dhammaṃ roceti, piheti, pattheti, sevati. Evametāya gāthāya asantapiyatā, santaappiyatā, asaddhammarocanañcāti tividhaṃ parābhavato mukhaṃ vuttaṃ. Etena hi samannāgato puriso parābhavati parihāyati, neva idha na huraṃ vuḍḍhiṃ pāpuṇāti, tasmā ‘‘parābhavato mukha’’nti vuccati. Vitthāraṃ panettha ‘‘asevanā ca bālānaṃ, paṇḍitānañca sevanā’’ti gāthāvaṇṇanāyaṃ vakkhāma.
९६. निद्दासीली नाम यो गच्छन्तोपि, निसीदन्तोपि, तिट्ठन्तोपि, सयानोपि निद्दायतियेव। सभासीली नाम सङ्गणिकारामतं, भस्सारामतमनुयुत्तो। अनुट्ठाताति वीरियतेजविरहितो उट्ठानसीलो न होति, अञ्ञेहि चोदियमानो गहट्ठो वा समानो गहट्ठकम्मं , पब्बजितो वा पब्बजितकम्मं आरभति। अलसोति जातिअलसो, अच्चन्ताभिभूतो थिनेन ठितट्ठाने ठितो एव होति, निसिन्नट्ठाने निसिन्नो एव होति, अत्तनो उस्साहेन अञ्ञं इरियापथं न कप्पेति। अतीते अरञ्ञे अग्गिम्हि उट्ठिते अपलायनअलसा चेत्थ निदस्सनं। अयमेत्थ उक्कट्ठपरिच्छेदो, ततो लामकपरिच्छेदेनापि पन अलसो अलसोत्वेव वेदितब्बो। धजोव रथस्स, धूमोव अग्गिनो, कोधो पञ्ञाणमस्साति कोधपञ्ञाणो। दोसचरितो खिप्पकोपी अरुकूपमचित्तो पुग्गलो एवरूपो होति। इमाय गाथाय निद्दासीलता, सभासीलता, अनुट्ठानता, अलसता, कोधपञ्ञाणताति पञ्चविधं पराभवमुखं वुत्तं। एतेन हि समन्नागतो नेव गहट्ठो गहट्ठवुड्ढिं, न पब्बजितो पब्बजितवुड्ढिं पापुणाति, अञ्ञदत्थु परिहायतियेव पराभवतियेव, तस्मा ‘‘पराभवतो मुख’’न्ति वुच्चति।
96.Niddāsīlī nāma yo gacchantopi, nisīdantopi, tiṭṭhantopi, sayānopi niddāyatiyeva. Sabhāsīlī nāma saṅgaṇikārāmataṃ, bhassārāmatamanuyutto. Anuṭṭhātāti vīriyatejavirahito uṭṭhānasīlo na hoti, aññehi codiyamāno gahaṭṭho vā samāno gahaṭṭhakammaṃ , pabbajito vā pabbajitakammaṃ ārabhati. Alasoti jātialaso, accantābhibhūto thinena ṭhitaṭṭhāne ṭhito eva hoti, nisinnaṭṭhāne nisinno eva hoti, attano ussāhena aññaṃ iriyāpathaṃ na kappeti. Atīte araññe aggimhi uṭṭhite apalāyanaalasā cettha nidassanaṃ. Ayamettha ukkaṭṭhaparicchedo, tato lāmakaparicchedenāpi pana alaso alasotveva veditabbo. Dhajova rathassa, dhūmova aggino, kodho paññāṇamassāti kodhapaññāṇo. Dosacarito khippakopī arukūpamacitto puggalo evarūpo hoti. Imāya gāthāya niddāsīlatā, sabhāsīlatā, anuṭṭhānatā, alasatā, kodhapaññāṇatāti pañcavidhaṃ parābhavamukhaṃ vuttaṃ. Etena hi samannāgato neva gahaṭṭho gahaṭṭhavuḍḍhiṃ, na pabbajito pabbajitavuḍḍhiṃ pāpuṇāti, aññadatthu parihāyatiyeva parābhavatiyeva, tasmā ‘‘parābhavato mukha’’nti vuccati.
९८. माताति जनिका वेदितब्बा। पिताति जनकोयेव। जिण्णकं सरीरसिथिलताय। गतयोब्बनं योब्बनातिक्कमेन आसीतिकं वा नावुतिकं वा सयं कम्मानि कातुमसमत्थं। पहु सन्तोति समत्थो समानो सुखं जीवमानो। न भरतीति न पोसेति। इमाय गाथाय मातापितूनं अभरणं, अपोसनं, अनुपट्ठानं एकंयेव पराभवमुखं वुत्तं। एतेन हि समन्नागतो यं तं –
98.Mātāti janikā veditabbā. Pitāti janakoyeva. Jiṇṇakaṃ sarīrasithilatāya. Gatayobbanaṃ yobbanātikkamena āsītikaṃ vā nāvutikaṃ vā sayaṃ kammāni kātumasamatthaṃ. Pahu santoti samattho samāno sukhaṃ jīvamāno. Na bharatīti na poseti. Imāya gāthāya mātāpitūnaṃ abharaṇaṃ, aposanaṃ, anupaṭṭhānaṃ ekaṃyeva parābhavamukhaṃ vuttaṃ. Etena hi samannāgato yaṃ taṃ –
‘‘ताय नं पारिचरियाय, मातापितूसु पण्डिता।
‘‘Tāya naṃ pāricariyāya, mātāpitūsu paṇḍitā;
इधेव नं पसंसन्ति, पेच्च सग्गे पमोदती’’ति॥ (इतिवु॰ १०६; अ॰ नि॰ ४.६३) –
Idheva naṃ pasaṃsanti, pecca sagge pamodatī’’ti. (itivu. 106; a. ni. 4.63) –
मातापितुभरणे आनिसंसं वुत्तं। तं न पापुणाति, अञ्ञदत्थु ‘‘मातापितरोपि न भरति, कं अञ्ञं भरिस्सती’’ति निन्दञ्च वज्जनीयतञ्च दुग्गतिञ्च पापुणन्तो पराभवतियेव, तस्मा ‘‘पराभवतो मुख’’न्ति वुच्चति।
Mātāpitubharaṇe ānisaṃsaṃ vuttaṃ. Taṃ na pāpuṇāti, aññadatthu ‘‘mātāpitaropi na bharati, kaṃ aññaṃ bharissatī’’ti nindañca vajjanīyatañca duggatiñca pāpuṇanto parābhavatiyeva, tasmā ‘‘parābhavato mukha’’nti vuccati.
१००. पापानं बाहितत्ता ब्राह्मणं, समितत्ता समणं। ब्राह्मणकुलप्पभवम्पि वा ब्राह्मणं, पब्बज्जुपगतं समणं, ततो अञ्ञं वापि यंकिञ्चि याचनकं। मुसावादेन वञ्चेतीति ‘‘वद, भन्ते, पच्चयेना’’ति पवारेत्वा याचितो वा पटिजानित्वा पच्छा अप्पदानेन तस्स तं आसं विसंवादेति। इमाय गाथाय ब्राह्मणादीनं मुसावादेन वञ्चनं एकंयेव पराभवमुखं वुत्तं। एतेन हि समन्नागतो इध निन्दं, सम्पराये दुग्गतिं सुगतियम्पि अधिप्पायविपत्तिञ्च पापुणाति। वुत्तञ्हेतं –
100. Pāpānaṃ bāhitattā brāhmaṇaṃ, samitattā samaṇaṃ. Brāhmaṇakulappabhavampi vā brāhmaṇaṃ, pabbajjupagataṃ samaṇaṃ, tato aññaṃ vāpi yaṃkiñci yācanakaṃ. Musāvādena vañcetīti ‘‘vada, bhante, paccayenā’’ti pavāretvā yācito vā paṭijānitvā pacchā appadānena tassa taṃ āsaṃ visaṃvādeti. Imāya gāthāya brāhmaṇādīnaṃ musāvādena vañcanaṃ ekaṃyeva parābhavamukhaṃ vuttaṃ. Etena hi samannāgato idha nindaṃ, samparāye duggatiṃ sugatiyampi adhippāyavipattiñca pāpuṇāti. Vuttañhetaṃ –
‘‘दुस्सीलस्स सीलविपन्नस्स पापको कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छती’’ति (दी॰ नि॰ २.१४९; अ॰ नि॰ ५.२१३; महाव॰ २८५)।
‘‘Dussīlassa sīlavipannassa pāpako kittisaddo abbhuggacchatī’’ti (dī. ni. 2.149; a. ni. 5.213; mahāva. 285).
तथा –
Tathā –
‘‘चतूहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये। कतमेहि चतूहि? मुसावादी होती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ४.८२)।
‘‘Catūhi, bhikkhave, dhammehi samannāgato yathābhataṃ nikkhitto evaṃ niraye. Katamehi catūhi? Musāvādī hotī’’tiādi (a. ni. 4.82).
तथा –
Tathā –
‘‘इध, सारिपुत्त, एकच्चो समणं वा ब्राह्मणं वा उपसङ्कमित्वा पवारेति, ‘वद, भन्ते, पच्चयेना’ति, सो येन पवारेति, तं न देति। सो चे ततो चुतो इत्थत्तं आगच्छति। सो यं यदेव वणिज्जं पयोजेति, सास्स होति छेदगामिनी। इध पन सारिपुत्त…पे॰… सो येन पवारेति, न तं यथाधिप्पायं देति। सो चे ततो चुतो इत्थत्तं आगच्छति। सो यं यदेव वणिज्जं पयोजेति, सास्स न होति यथाधिप्पाया’’ति (अ॰ नि॰ ४.७९)।
‘‘Idha, sāriputta, ekacco samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā upasaṅkamitvā pavāreti, ‘vada, bhante, paccayenā’ti, so yena pavāreti, taṃ na deti. So ce tato cuto itthattaṃ āgacchati. So yaṃ yadeva vaṇijjaṃ payojeti, sāssa hoti chedagāminī. Idha pana sāriputta…pe… so yena pavāreti, na taṃ yathādhippāyaṃ deti. So ce tato cuto itthattaṃ āgacchati. So yaṃ yadeva vaṇijjaṃ payojeti, sāssa na hoti yathādhippāyā’’ti (a. ni. 4.79).
एवमिमानि निन्दादीनि पापुणन्तो पराभवतियेव, तस्मा ‘‘पराभवतो मुख’’न्ति वुत्तं।
Evamimāni nindādīni pāpuṇanto parābhavatiyeva, tasmā ‘‘parābhavato mukha’’nti vuttaṃ.
१०२. पहूतवित्तोति पहूतजातरूपरजतमणिरतनो। सहिरञ्ञोति सकहापणो। सभोजनोति अनेकसूपब्यञ्जनभोजनसम्पन्नो। एको भुञ्जति सादूनीति सादूनि भोजनानि अत्तनो पुत्तानम्पि अदत्वा पटिच्छन्नोकासे भुञ्जतीति एको भुञ्जति सादूनि। इमाय गाथाय भोजनगिद्धताय भोजनमच्छरियं एकंयेव पराभवमुखं वुत्तं। एतेन हि समन्नागतो निन्दं वज्जनीयं दुग्गतिन्ति एवमादीनि पापुणन्तो पराभवतियेव, तस्मा ‘‘पराभवतो मुख’’न्ति वुत्तं। वुत्तनयेनेव सब्बं सुत्तानुसारेन योजेतब्बं, अतिवित्थारभयेन पन इदानि योजनानयं अदस्सेत्वा अत्थमत्तमेव भणाम।
102.Pahūtavittoti pahūtajātarūparajatamaṇiratano. Sahiraññoti sakahāpaṇo. Sabhojanoti anekasūpabyañjanabhojanasampanno. Eko bhuñjati sādūnīti sādūni bhojanāni attano puttānampi adatvā paṭicchannokāse bhuñjatīti eko bhuñjati sādūni. Imāya gāthāya bhojanagiddhatāya bhojanamacchariyaṃ ekaṃyeva parābhavamukhaṃ vuttaṃ. Etena hi samannāgato nindaṃ vajjanīyaṃ duggatinti evamādīni pāpuṇanto parābhavatiyeva, tasmā ‘‘parābhavato mukha’’nti vuttaṃ. Vuttanayeneva sabbaṃ suttānusārena yojetabbaṃ, ativitthārabhayena pana idāni yojanānayaṃ adassetvā atthamattameva bhaṇāma.
१०४. जातित्थद्धो नाम यो ‘‘अहं जातिसम्पन्नो’’ति मानं जनेत्वा तेन थद्धो वातपूरितभस्ता विय उद्धुमातो हुत्वा न कस्सचि ओनमति। एस नयो धनगोत्तत्थद्धेसु। सञ्ञातिं अतिमञ्ञेतीति अत्तनो ञातिम्पि जातिया अतिमञ्ञति सक्या विय विटटूभं। धनेनापि च ‘‘कपणो अयं दलिद्दो’’ति अतिमञ्ञति, सामीचिमत्तम्पि न करोति, तस्स ते ञातयो पराभवमेव इच्छन्ति। इमाय गाथाय वत्थुतो चतुब्बिधं, लक्खणतो एकंयेव पराभवमुखं वुत्तं।
104.Jātitthaddho nāma yo ‘‘ahaṃ jātisampanno’’ti mānaṃ janetvā tena thaddho vātapūritabhastā viya uddhumāto hutvā na kassaci onamati. Esa nayo dhanagottatthaddhesu. Saññātiṃ atimaññetīti attano ñātimpi jātiyā atimaññati sakyā viya viṭaṭūbhaṃ. Dhanenāpi ca ‘‘kapaṇo ayaṃ daliddo’’ti atimaññati, sāmīcimattampi na karoti, tassa te ñātayo parābhavameva icchanti. Imāya gāthāya vatthuto catubbidhaṃ, lakkhaṇato ekaṃyeva parābhavamukhaṃ vuttaṃ.
१०६. इत्थिधुत्तोति इत्थीसु सारत्तो, यंकिञ्चि अत्थि, तं सब्बम्पि दत्वा अपरापरं इत्थिं सङ्गण्हाति। तथा सब्बम्पि अत्तनो सन्तकं निक्खिपित्वा सुरापानपयुत्तो सुराधुत्तो। निवत्थसाटकम्पि निक्खिपित्वा जूतकीळनमनुयुत्तो अक्खधुत्तो। एतेहि तीहि ठानेहि यंकिञ्चिपि लद्धं होति, तस्स विनासनतो लद्धं लद्धं विनासेतीति वेदितब्बो। एवंविधो पराभवतियेव, तेनस्सेतं इमाय गाथाय तिविधं पराभवमुखं वुत्तं।
106.Itthidhuttoti itthīsu sāratto, yaṃkiñci atthi, taṃ sabbampi datvā aparāparaṃ itthiṃ saṅgaṇhāti. Tathā sabbampi attano santakaṃ nikkhipitvā surāpānapayutto surādhutto. Nivatthasāṭakampi nikkhipitvā jūtakīḷanamanuyutto akkhadhutto. Etehi tīhi ṭhānehi yaṃkiñcipi laddhaṃ hoti, tassa vināsanato laddhaṃ laddhaṃ vināsetīti veditabbo. Evaṃvidho parābhavatiyeva, tenassetaṃ imāya gāthāya tividhaṃ parābhavamukhaṃ vuttaṃ.
१०८. सेहि दारेहीति अत्तनो दारेहि। यो अत्तनो दारेहि असन्तुट्ठो हुत्वा वेसियासु पदुस्सति, तथा परदारेसु, सो यस्मा वेसीनं धनप्पदानेन परदारसेवनेन च राजदण्डादीहि पराभवतियेव, तेनस्सेतं इमाय गाथाय दुविधं पराभवमुखं वुत्तं।
108.Sehi dārehīti attano dārehi. Yo attano dārehi asantuṭṭho hutvā vesiyāsu padussati, tathā paradāresu, so yasmā vesīnaṃ dhanappadānena paradārasevanena ca rājadaṇḍādīhi parābhavatiyeva, tenassetaṃ imāya gāthāya duvidhaṃ parābhavamukhaṃ vuttaṃ.
११०. अतीतयोब्बनोति योब्बनमतिच्च आसीतिको वा नावुतिको वा हुत्वा आनेति परिग्गण्हाति। तिम्बरुत्थनिन्ति तिम्बरुफलसदिसत्थनिं तरुणदारिकं। तस्सा इस्सा न सुपतीति ‘‘दहराय महल्लकेन सद्धिं रति च संवासो च अमनापो, मा हेव खो तरुणं पत्थेय्या’’ति इस्साय तं रक्खन्तो न सुपति। सो यस्मा कामरागेन च इस्साय च डय्हन्तो बहिद्धा कम्मन्ते च अप्पयोजेन्तो पराभवतियेव, तेनस्सेतं इमाय गाथाय इमं इस्साय असुपनं एकंयेव पराभवमुखं वुत्तं।
110.Atītayobbanoti yobbanamaticca āsītiko vā nāvutiko vā hutvā āneti pariggaṇhāti. Timbarutthaninti timbaruphalasadisatthaniṃ taruṇadārikaṃ. Tassā issā na supatīti ‘‘daharāya mahallakena saddhiṃ rati ca saṃvāso ca amanāpo, mā heva kho taruṇaṃ pattheyyā’’ti issāya taṃ rakkhanto na supati. So yasmā kāmarāgena ca issāya ca ḍayhanto bahiddhā kammante ca appayojento parābhavatiyeva, tenassetaṃ imāya gāthāya imaṃ issāya asupanaṃ ekaṃyeva parābhavamukhaṃ vuttaṃ.
११२. सोण्डिन्ति मच्छमंसादीसु लोलं गेधजातिकं। विकिरणिन्ति तेसं अत्थाय धनं पंसुकं विय विकिरित्वा नासनसीलं। पुरिसं वापि तादिसन्ति पुरिसो वापि यो एवरूपो होति, तं यो इस्सरियस्मिं ठपेति, लञ्छनमुद्दिकादीनि दत्वा घरावासे कम्मन्ते वा वणिज्जादिवोहारेसु वा तदेव वावटं कारेति। सो यस्मा तस्स दोसेन धनक्खयं पापुणन्तो पराभवतियेव, तेनस्सेतं इमाय गाथाय तथाविधस्स इस्सरियस्मिं ठपनं एकंयेव पराभवमुखं वुत्तं।
112.Soṇḍinti macchamaṃsādīsu lolaṃ gedhajātikaṃ. Vikiraṇinti tesaṃ atthāya dhanaṃ paṃsukaṃ viya vikiritvā nāsanasīlaṃ. Purisaṃ vāpi tādisanti puriso vāpi yo evarūpo hoti, taṃ yo issariyasmiṃ ṭhapeti, lañchanamuddikādīni datvā gharāvāse kammante vā vaṇijjādivohāresu vā tadeva vāvaṭaṃ kāreti. So yasmā tassa dosena dhanakkhayaṃ pāpuṇanto parābhavatiyeva, tenassetaṃ imāya gāthāya tathāvidhassa issariyasmiṃ ṭhapanaṃ ekaṃyeva parābhavamukhaṃ vuttaṃ.
११४. अप्पभोगो नाम सन्निचितानञ्च भोगानं आयमुखस्स च अभावतो। महातण्होति महतिया भोगतण्हाय समन्नागतो, यं लद्धं, तेन असन्तुट्ठो। खत्तिये जायते कुलेति खत्तियानं कुले जायति। सो च रज्जं पत्थयतीति सो एताय महातण्हताय अनुपायेन उप्पटिपाटिया अत्तनो दायज्जभूतं अलब्भनेय्यं वा परसन्तकं रज्जं पत्थेति, सो एवं पत्थेन्तो यस्मा तम्पि अप्पकं भोगं योधाजीवादीनं दत्वा रज्जं अपापुणन्तो पराभवतियेव, तेनस्सेतं इमाय गाथाय रज्जपत्थनं एकंयेव पराभवमुखं वुत्तं।
114.Appabhogo nāma sannicitānañca bhogānaṃ āyamukhassa ca abhāvato. Mahātaṇhoti mahatiyā bhogataṇhāya samannāgato, yaṃ laddhaṃ, tena asantuṭṭho. Khattiye jāyate kuleti khattiyānaṃ kule jāyati. So ca rajjaṃ patthayatīti so etāya mahātaṇhatāya anupāyena uppaṭipāṭiyā attano dāyajjabhūtaṃ alabbhaneyyaṃ vā parasantakaṃ rajjaṃ pattheti, so evaṃ patthento yasmā tampi appakaṃ bhogaṃ yodhājīvādīnaṃ datvā rajjaṃ apāpuṇanto parābhavatiyeva, tenassetaṃ imāya gāthāya rajjapatthanaṃ ekaṃyeva parābhavamukhaṃ vuttaṃ.
११५. इतो परं यदि सा देवता ‘‘तेरसमं भगवा ब्रूहि…पे॰… सतसहस्सिमं भगवा ब्रूही’’ति पुच्छेय्य, तम्पि भगवा कथेय्य। यस्मा पन सा देवता ‘‘किं इमेहि पुच्छितेहि, एकमेत्थ वुड्ढिकरं नत्थी’’ति तानि पराभवमुखानि असुय्यमाना एत्तकम्पि पुच्छित्वा विप्पटिसारी हुत्वा तुण्ही अहोसि, तस्मा भगवा तस्सासयं विदित्वा देसनं निट्ठापेन्तो इमं गाथं अभासि ‘‘एते पराभवे लोके’’ति।
115. Ito paraṃ yadi sā devatā ‘‘terasamaṃ bhagavā brūhi…pe… satasahassimaṃ bhagavā brūhī’’ti puccheyya, tampi bhagavā katheyya. Yasmā pana sā devatā ‘‘kiṃ imehi pucchitehi, ekamettha vuḍḍhikaraṃ natthī’’ti tāni parābhavamukhāni asuyyamānā ettakampi pucchitvā vippaṭisārī hutvā tuṇhī ahosi, tasmā bhagavā tassāsayaṃ viditvā desanaṃ niṭṭhāpento imaṃ gāthaṃ abhāsi ‘‘ete parābhave loke’’ti.
तत्थ पण्डितोति परिवीमंसाय समन्नागतो। समवेक्खियाति पञ्ञाचक्खुना उपपरिक्खित्वा। अरियोति न मग्गेन, न फलेन, अपिच खो, पन एतस्मिं पराभवसङ्खाते अनये न इरियतीति अरियो। येन दस्सनेन याय पञ्ञाय पराभवे दिस्वा विवज्जेति, तेन सम्पन्नत्ता दस्सनसम्पन्नो। स लोकं भजते सिवन्ति सो एवरूपो सिवं खेममुत्तममनुपद्दवं देवलोकं भजति, अल्लीयति, उपगच्छतीति वुत्तं होति। देसनापरियोसाने पराभवमुखानि सुत्वा उप्पन्नसंवेगानुरूपं योनिसो पदहित्वा सोतापत्तिसकदागामिअनागामिफलानि पत्ता देवता गणनं वीतिवत्ता। यथाह –
Tattha paṇḍitoti parivīmaṃsāya samannāgato. Samavekkhiyāti paññācakkhunā upaparikkhitvā. Ariyoti na maggena, na phalena, apica kho, pana etasmiṃ parābhavasaṅkhāte anaye na iriyatīti ariyo. Yena dassanena yāya paññāya parābhave disvā vivajjeti, tena sampannattā dassanasampanno. Sa lokaṃ bhajate sivanti so evarūpo sivaṃ khemamuttamamanupaddavaṃ devalokaṃ bhajati, allīyati, upagacchatīti vuttaṃ hoti. Desanāpariyosāne parābhavamukhāni sutvā uppannasaṃvegānurūpaṃ yoniso padahitvā sotāpattisakadāgāmianāgāmiphalāni pattā devatā gaṇanaṃ vītivattā. Yathāha –
‘‘महासमयसुत्ते च, अथो मङ्गलसुत्तके।
‘‘Mahāsamayasutte ca, atho maṅgalasuttake;
समचित्ते राहुलोवादे, धम्मचक्के पराभवे॥
Samacitte rāhulovāde, dhammacakke parābhave.
‘‘देवतासमिती तत्थ, अप्पमेय्या असङ्खिया।
‘‘Devatāsamitī tattha, appameyyā asaṅkhiyā;
धम्माभिसमयो चेत्थ, गणनातो असङ्खियो’’ति॥
Dhammābhisamayo cettha, gaṇanāto asaṅkhiyo’’ti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय पराभवसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya parābhavasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ६. पराभवसुत्तं • 6. Parābhavasuttaṃ
