| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
१. पाराजिकनिद्देसवण्णना
1. Pārājikaniddesavaṇṇanā
१-२. इदानि ते दस्सेतुं ‘‘मग्गत्तये’’तिआदि आरद्धं। एवमुपरिपि यथायोगं योजेतब्बं। तत्थ मग्गत्तयेति एत्थ मग्गा च नाम तिंस मग्गा। मनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतवसेन हि तिस्सो इत्थियो। तत्थ तिरच्छानगताय अयं परिच्छेदो –
1-2. Idāni te dassetuṃ ‘‘maggattaye’’tiādi āraddhaṃ. Evamuparipi yathāyogaṃ yojetabbaṃ. Tattha maggattayeti ettha maggā ca nāma tiṃsa maggā. Manussāmanussatiracchānagatavasena hi tisso itthiyo. Tattha tiracchānagatāya ayaṃ paricchedo –
‘‘अपदानं अही मच्छा, द्विपदानञ्च कुक्कुटी।
‘‘Apadānaṃ ahī macchā, dvipadānañca kukkuṭī;
चतुप्पदानं मज्जारी, वत्थु पाराजिकस्सिमा’’ति॥ (पारा॰ अट्ठ॰ १.५५)।
Catuppadānaṃ majjārī, vatthu pārājikassimā’’ti. (pārā. aṭṭha. 1.55);
तासं वच्चपस्सावमुखमग्गवसेन तयो तयो कत्वा नव मग्गा, तथा उभतोब्यञ्जनकानं, पुरिसानं पन वच्चमुखमग्गवसेन द्वे द्वे कत्वा छ, तथा पण्डकानन्ति तिंस। तेसं तये। कीदिसेति आह ‘‘सन्थतसन्थते’’ति। सन्थते असन्थतेति पदच्छेदो। न सन्थतं असन्थतं। तस्मिं असन्थते। न-कारो एत्थ ‘‘अब्राह्मणो’’तिआदीसु विय पयिरुदासे, तं किरियायुत्तस्स तादिसस्स अञ्ञस्स वत्थुनो विधानेन सन्थतस्स वत्थुनो पयिरुदासनं परिच्चजनं पयिरुदासोति। न पसज्जप्पटिसेधे, सन्थतं पसज्ज पत्वा तस्स ‘‘ब्राह्मणो न भविस्सती’’तिआदीसु विय न निसेधोति। वा-सद्दो पनेत्थ वचनयुत्तिबलेनेव लब्भति, तस्स पलिवेठेत्वा, अन्तो वा पवेसेत्वा वत्थादिना केनचि पटिच्छन्ने वा अप्पटिच्छन्ने वाति अत्थो। तथाभूते अल्लोकासे पकतिवातेन असम्फुट्ठे तिन्तप्पदेसे। निमित्तन्ति अङ्गजातं। सन्तिआदि तब्बिसेसनं। सन्ति अत्तनियं। सं-सद्दो हि अत्तनि अत्तनिये च वत्तति। सन्थतं असन्थतन्ति यथावुत्तनयेन पटिच्छन्नं वा अप्पटिच्छन्नं वा। उपादिण्णन्ति अनट्ठकायप्पसादं। कित्तकन्ति आह ‘‘तिलमत्तम्पी’’ति। तिलस्स मत्तं साकल्लं यस्स तं तिलमत्तं । ‘‘मत्तं साकल्लं निच्छये’’ति हि निघण्डु। एत्थापि अवयवेन विग्गहो समुदायो समासत्थो, तिलबीजप्पमाणम्पीति वुत्तं होति। किं तं? निमित्तं, पवेसनं वा। अपि-सद्दो सम्भावने, ‘‘तिलबीजमत्तम्पी’’ति सम्भावीयति, अधिके का नाम कथाति इदमेत्थ सम्भावनं, एवंभूतं सं अङ्गजातं यथावुत्ते मग्गत्तये तिलमत्तम्पि पवेसन्तो भिक्खु चुतो परिभट्ठो, पाराजिको नाम होति सासनतोति विञ्ञायति गम्ममानत्थस्स सद्दस्स पयोगं पति कामाचारत्ता। कीदिसोति आह ‘‘अनिक्खित्तसिक्खो’’ति। निक्खित्तसिक्खो पन अभिक्खुकत्ता परिच्चत्तो। तत्थ निक्खित्ता ओहिता परिच्चत्ता पच्चक्खाता सिक्खा एतेनाति विग्गहो। यथालक्खणं न निक्खित्तसिक्खो अनिक्खित्तसिक्खो। तत्थ चित्तखेत्तकालप्पयोगपुग्गलविजाननवसेन सिक्खापच्चक्खानं ञत्वा तदभावेन अपच्चक्खानं वेदितब्बं।
Tāsaṃ vaccapassāvamukhamaggavasena tayo tayo katvā nava maggā, tathā ubhatobyañjanakānaṃ, purisānaṃ pana vaccamukhamaggavasena dve dve katvā cha, tathā paṇḍakānanti tiṃsa. Tesaṃ taye. Kīdiseti āha ‘‘santhatasanthate’’ti. Santhate asanthateti padacchedo. Na santhataṃ asanthataṃ. Tasmiṃ asanthate. Na-kāro ettha ‘‘abrāhmaṇo’’tiādīsu viya payirudāse, taṃ kiriyāyuttassa tādisassa aññassa vatthuno vidhānena santhatassa vatthuno payirudāsanaṃ pariccajanaṃ payirudāsoti. Na pasajjappaṭisedhe, santhataṃ pasajja patvā tassa ‘‘brāhmaṇo na bhavissatī’’tiādīsu viya na nisedhoti. Vā-saddo panettha vacanayuttibaleneva labbhati, tassa paliveṭhetvā, anto vā pavesetvā vatthādinā kenaci paṭicchanne vā appaṭicchanne vāti attho. Tathābhūte allokāse pakativātena asamphuṭṭhe tintappadese. Nimittanti aṅgajātaṃ. Santiādi tabbisesanaṃ. Santi attaniyaṃ. Saṃ-saddo hi attani attaniye ca vattati. Santhataṃ asanthatanti yathāvuttanayena paṭicchannaṃ vā appaṭicchannaṃ vā. Upādiṇṇanti anaṭṭhakāyappasādaṃ. Kittakanti āha ‘‘tilamattampī’’ti. Tilassa mattaṃ sākallaṃ yassa taṃ tilamattaṃ. ‘‘Mattaṃ sākallaṃ nicchaye’’ti hi nighaṇḍu. Etthāpi avayavena viggaho samudāyo samāsattho, tilabījappamāṇampīti vuttaṃ hoti. Kiṃ taṃ? Nimittaṃ, pavesanaṃ vā. Api-saddo sambhāvane, ‘‘tilabījamattampī’’ti sambhāvīyati, adhike kā nāma kathāti idamettha sambhāvanaṃ, evaṃbhūtaṃ saṃ aṅgajātaṃ yathāvutte maggattaye tilamattampi pavesanto bhikkhu cuto paribhaṭṭho, pārājiko nāma hoti sāsanatoti viññāyati gammamānatthassa saddassa payogaṃ pati kāmācārattā. Kīdisoti āha ‘‘anikkhittasikkho’’ti. Nikkhittasikkho pana abhikkhukattā pariccatto. Tattha nikkhittā ohitā pariccattā paccakkhātā sikkhā etenāti viggaho. Yathālakkhaṇaṃ na nikkhittasikkho anikkhittasikkho. Tattha cittakhettakālappayogapuggalavijānanavasena sikkhāpaccakkhānaṃ ñatvā tadabhāvena apaccakkhānaṃ veditabbaṃ.
तत्थ उपसम्पन्नभावतो चवितुकामताचित्तं चित्तं नाम। ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदीनि ‘‘गिहीति मं धारेहि, उपासको, आरामिको, सामणेरोति मं धारेही’’ति ‘‘अलं मे बुद्धेना’’तिआदीनि छ खेत्तपदानि खेत्तं नाम। ‘‘पच्चक्खामी’’तिआदिना वुत्तो वत्तमानकालोयेव कालो नाम। याय कायचि भासाय वसेन वाचसिकप्पयोगोव पयोगो नाम। अनुम्मत्तादिको पच्चक्खातो च मनुस्सजातिको सोव पुग्गलो नाम। पच्चक्खातकस्स वचनसमनन्तरमेव ‘‘अयं उक्कण्ठितो’’ति वा ‘‘गिहिभावं पत्थयती’’ति वा सोतुनो जाननं विजाननं नामाति वेदितब्बं।
Tattha upasampannabhāvato cavitukāmatācittaṃ cittaṃ nāma. ‘‘Buddhaṃ paccakkhāmī’’tiādīni ‘‘gihīti maṃ dhārehi, upāsako, ārāmiko, sāmaṇeroti maṃ dhārehī’’ti ‘‘alaṃ me buddhenā’’tiādīni cha khettapadāni khettaṃ nāma. ‘‘Paccakkhāmī’’tiādinā vutto vattamānakāloyeva kālo nāma. Yāya kāyaci bhāsāya vasena vācasikappayogova payogo nāma. Anummattādiko paccakkhāto ca manussajātiko sova puggalo nāma. Paccakkhātakassa vacanasamanantarameva ‘‘ayaṃ ukkaṇṭhito’’ti vā ‘‘gihibhāvaṃ patthayatī’’ti vā sotuno jānanaṃ vijānanaṃ nāmāti veditabbaṃ.
तत्थ नट्ठकायप्पसादं पन पिळकं वा चम्मखिलं वा लोमं वा पवेसन्तस्स दुक्कटं। अक्खिनासकण्णच्छिद्दवत्थिकोसेसु, सत्थकादीहि कतवणे वा मेथुनरागेन निमित्तं पवेसन्तस्स थुल्लच्चयं। अवसेससरीरेसु उपकच्छकादीसु दुक्कटं। तिरच्छानगतानं हत्थिअस्सगोगद्रभओट्ठमहिंसादीनं नासाय थुल्लच्चयं, वत्थिकोसे थुल्लच्चयमेव। सब्बेसम्पि तिरच्छानगतानं अक्खिकण्णवणेसु दुक्कटं। तथा अवसेससरीरे कायसंसग्गरागेन, मेथुनरागेन वा जीवमानकपुरिसस्स वत्थिकोसं अप्पवेसन्तो निमित्तेन निमित्तं छुपति, दुक्कटं। बहि निक्खन्तदन्तेसु वायमन्तस्स पन थुल्लच्चयन्ति अयमेत्थ सविनिच्छयो अत्थवण्णनक्कमो।
Tattha naṭṭhakāyappasādaṃ pana piḷakaṃ vā cammakhilaṃ vā lomaṃ vā pavesantassa dukkaṭaṃ. Akkhināsakaṇṇacchiddavatthikosesu, satthakādīhi katavaṇe vā methunarāgena nimittaṃ pavesantassa thullaccayaṃ. Avasesasarīresu upakacchakādīsu dukkaṭaṃ. Tiracchānagatānaṃ hatthiassagogadrabhaoṭṭhamahiṃsādīnaṃ nāsāya thullaccayaṃ, vatthikose thullaccayameva. Sabbesampi tiracchānagatānaṃ akkhikaṇṇavaṇesu dukkaṭaṃ. Tathā avasesasarīre kāyasaṃsaggarāgena, methunarāgena vā jīvamānakapurisassa vatthikosaṃ appavesanto nimittena nimittaṃ chupati, dukkaṭaṃ. Bahi nikkhantadantesu vāyamantassa pana thullaccayanti ayamettha savinicchayo atthavaṇṇanakkamo.
इदानि पवेसनं नाम न केवलं अत्तुपक्कमेनेव, परूपक्कमेनापि होति, तत्रापि सादियन्तोव चुतो होतीति दस्सेतुं ‘‘अथ वा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अथ वाति अयं निपातो, निपातसमुदायो वा पक्खन्तरारम्भे। पवेसनञ्च ठितञ्च उद्धारो च पविट्ठञ्च पवेसन…पे॰… पविट्ठानि, इतरीतरयोगद्वन्दो। इतरीतरयोगो नाम अञ्ञमञ्ञत्थोपादानताति पवेसनादीनि ठितादिअत्थानिपि होन्तीति पविट्ठ-सद्दोपि पवेसनादिअत्थो होति, ततोयेवेत्थ तस्मा बहुवचनसम्भवो। अञ्ञथा द्वन्दे अवयवत्थपधानत्ता एकत्थवाचकापि पविट्ठ-सद्दा कथं बहुवचनप्पसङ्गो। समाहारे वा द्वन्दो। खणोति कालविसेसो। सो च योगवन्तानं खणन्तरविनिमुत्तो नत्थीति पवेसन…पे॰…पविट्ठानियेव खणोति कम्मधारयो, अभेदे भेदपरिकप्पनाय वा पवेसन…पे॰… पविट्ठानं खणोति छट्ठीतप्पुरिसो। तस्स सादको, तस्मिं वा सादको पवेसन…पे॰… सादको। खण-सद्दो पनेत्थ पच्चेकं योजेतब्बो द्वन्दसमासत्ता, पवेसनकालं ठितकालं उद्धारकालं पविट्ठकालं, तस्मिं वा सादियन्तोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। एवं सेवनचित्तपच्चुपट्ठानेन सादको भिक्खु चुतोति योजेतब्बं। तत्थ यथावुत्तप्पदेसस्स अन्तोकरणं पवेसनं नाम। याव उद्धरणारम्भा निवत्तं ठितं नाम। अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ १.५८) पन मातुगामस्स सुक्कविस्सट्ठिं पत्वा सब्बथा वायमतो ओरमित्वा ठितकालं सन्धाय ‘‘सुक्कविस्सट्ठिसमये’’ति वुत्तं। याव अग्गा नीहरणं उद्धारो नाम। याव पवेसनारहट्ठाना अन्तोकतं पविट्ठं नाम।
Idāni pavesanaṃ nāma na kevalaṃ attupakkameneva, parūpakkamenāpi hoti, tatrāpi sādiyantova cuto hotīti dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha atha vāti ayaṃ nipāto, nipātasamudāyo vā pakkhantarārambhe. Pavesanañca ṭhitañca uddhāro ca paviṭṭhañca pavesana…pe… paviṭṭhāni, itarītarayogadvando. Itarītarayogo nāma aññamaññatthopādānatāti pavesanādīni ṭhitādiatthānipi hontīti paviṭṭha-saddopi pavesanādiattho hoti, tatoyevettha tasmā bahuvacanasambhavo. Aññathā dvande avayavatthapadhānattā ekatthavācakāpi paviṭṭha-saddā kathaṃ bahuvacanappasaṅgo. Samāhāre vā dvando. Khaṇoti kālaviseso. So ca yogavantānaṃ khaṇantaravinimutto natthīti pavesana…pe…paviṭṭhāniyeva khaṇoti kammadhārayo, abhede bhedaparikappanāya vā pavesana…pe… paviṭṭhānaṃ khaṇoti chaṭṭhītappuriso. Tassa sādako, tasmiṃ vā sādako pavesana…pe… sādako. Khaṇa-saddo panettha paccekaṃ yojetabbo dvandasamāsattā, pavesanakālaṃ ṭhitakālaṃ uddhārakālaṃ paviṭṭhakālaṃ, tasmiṃ vā sādiyantoti evamettha attho daṭṭhabbo. Evaṃ sevanacittapaccupaṭṭhānena sādako bhikkhu cutoti yojetabbaṃ. Tattha yathāvuttappadesassa antokaraṇaṃ pavesanaṃ nāma. Yāva uddharaṇārambhā nivattaṃ ṭhitaṃ nāma. Aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.58) pana mātugāmassa sukkavissaṭṭhiṃ patvā sabbathā vāyamato oramitvā ṭhitakālaṃ sandhāya ‘‘sukkavissaṭṭhisamaye’’ti vuttaṃ. Yāva aggā nīharaṇaṃ uddhāro nāma. Yāva pavesanārahaṭṭhānā antokataṃ paviṭṭhaṃ nāma.
पठमं।
Paṭhamaṃ.
३-४. इदानि दुतियं दस्सेतुं ‘‘आदियेय्या’’तिआदिमाह। तत्थ अदिन्नं थेय्यचित्तेन आदियेय्य…पे॰… सङ्केतं वीतिनामये, पाराजिको भवेति सम्बन्धो। अदिन्नन्ति मनुस्ससामिकेहि कायवाचाहि न दिन्नं। थेय्यचित्तेनाति थेनोति चोरो, तस्स भावो थेय्यं न-कारस्स य-कारं कत्वा द्वित्तेन। भवन्ति एतस्मा अभिधानबुद्धीति भावो, सद्दप्पवत्तिनिमित्तं जातिगुणादि। इध पन अवहरणचित्तसङ्खातं दब्बं थेय्यं। थेय्यञ्च तं चित्तञ्चाति थेय्यचित्तं, तेन। आदियेय्याति आरामादिं अभियुञ्जित्वा गण्हेय्य। हरेय्याति हरन्तो गण्हेय्य। अवहरेय्याति उपनिक्खित्तं भण्डं ‘‘देहि मे भण्ड’’न्ति वुच्चमानो ‘‘न मया गहित’’न्तिआदीनि वदन्तो गण्हेय्य। इरियापथं कोपेय्याति भण्डहारकस्स गमनादिइरियापथं विच्छिन्दित्वा गण्हेय्य। कोपं कत्वा गण्हातीति हि एतस्मिं अत्थे ‘‘कोपी’’ति नामधातु। ठाना चावेय्याति ठपितट्ठानतो चावेय्य। सङ्केतं वीतिनामयेति परिकप्पितट्ठानं वा सुङ्कघातं वा अतिक्कामेय्य।
3-4. Idāni dutiyaṃ dassetuṃ ‘‘ādiyeyyā’’tiādimāha. Tattha adinnaṃ theyyacittena ādiyeyya…pe… saṅketaṃ vītināmaye, pārājiko bhaveti sambandho. Adinnanti manussasāmikehi kāyavācāhi na dinnaṃ. Theyyacittenāti thenoti coro, tassa bhāvo theyyaṃ na-kārassa ya-kāraṃ katvā dvittena. Bhavanti etasmā abhidhānabuddhīti bhāvo, saddappavattinimittaṃ jātiguṇādi. Idha pana avaharaṇacittasaṅkhātaṃ dabbaṃ theyyaṃ. Theyyañca taṃ cittañcāti theyyacittaṃ, tena. Ādiyeyyāti ārāmādiṃ abhiyuñjitvā gaṇheyya. Hareyyāti haranto gaṇheyya. Avahareyyāti upanikkhittaṃ bhaṇḍaṃ ‘‘dehi me bhaṇḍa’’nti vuccamāno ‘‘na mayā gahita’’ntiādīni vadanto gaṇheyya. Iriyāpathaṃ kopeyyāti bhaṇḍahārakassa gamanādiiriyāpathaṃ vicchinditvā gaṇheyya. Kopaṃ katvā gaṇhātīti hi etasmiṃ atthe ‘‘kopī’’ti nāmadhātu. Ṭhānā cāveyyāti ṭhapitaṭṭhānato cāveyya. Saṅketaṃ vītināmayeti parikappitaṭṭhānaṃ vā suṅkaghātaṃ vā atikkāmeyya.
एत्थ च आरामादिअभियुञ्जने, सामिकस्स विमतुप्पादनधुरनिक्खेपे, भण्डहारकस्स सीसभारामसनफन्दापनखन्धोरोपने, उपनिक्खित्ते ‘‘देहि मे भण्ड’’न्ति चोदियमानस्स ‘‘नाहं गण्हामी’’ति भणनविमतुप्पादनधुरनिक्खेपे, थलट्ठस्स थेय्यचित्तेनामसनफन्दापनठानाचावने चाति चतूसु पच्चेकं यथाक्कमं दुक्कटथुल्लच्चयपाराजिकायो वेदितब्बा। ‘‘सहभण्डहारकं नेस्सामी’’ति पठमदुतियपादसङ्कामने, परिकप्पितसुङ्कघातट्ठानतो पठमदुतियपादातिक्कामे चाति द्वीसु पच्चेकं कमेन थुल्लच्चयपाराजिकायो वेदितब्बा। अयमेत्थ सविञ्ञाणकाविञ्ञाणकमिस्सकत्ता नानाभण्डवसेन योजना। एकभण्डवसेन पन सस्सामिकस्स दासस्स वा तिरच्छानगतस्स वा यथावुत्तेन अभियोगादिना नयेन आदियनहरणादिवसेन योजना दट्ठब्बा।
Ettha ca ārāmādiabhiyuñjane, sāmikassa vimatuppādanadhuranikkhepe, bhaṇḍahārakassa sīsabhārāmasanaphandāpanakhandhoropane, upanikkhitte ‘‘dehi me bhaṇḍa’’nti codiyamānassa ‘‘nāhaṃ gaṇhāmī’’ti bhaṇanavimatuppādanadhuranikkhepe, thalaṭṭhassa theyyacittenāmasanaphandāpanaṭhānācāvane cāti catūsu paccekaṃ yathākkamaṃ dukkaṭathullaccayapārājikāyo veditabbā. ‘‘Sahabhaṇḍahārakaṃ nessāmī’’ti paṭhamadutiyapādasaṅkāmane, parikappitasuṅkaghātaṭṭhānato paṭhamadutiyapādātikkāme cāti dvīsu paccekaṃ kamena thullaccayapārājikāyo veditabbā. Ayamettha saviññāṇakāviññāṇakamissakattā nānābhaṇḍavasena yojanā. Ekabhaṇḍavasena pana sassāmikassa dāsassa vā tiracchānagatassa vā yathāvuttena abhiyogādinā nayena ādiyanaharaṇādivasena yojanā daṭṭhabbā.
अपिच इमानि छ पदानि वण्णयन्तेन नानाभण्डएकभण्डसाहत्थिकपुब्बप्पयोगथेय्यावहारसङ्खाते पञ्चपञ्चके समोधानेत्वा पञ्चवीसति अवहारा दस्सेतब्बा छप्पदन्तोगधत्ता सब्बेसम्पि अवहारानं। ते पन अवहारा येन केनचि अभियोगादिआकारनानत्तमत्तेन भिन्नाति तंवसेन पञ्चपञ्चकं नाम जातं। एवं संवण्णितञ्हि इदं अदिन्नादानपाराजिकं सुवण्णितं नाम होतीति दट्ठब्बं। तत्थ पुरिमानि द्वे पञ्चकानि ‘‘आदियेय्या’’तिआदीनं पञ्चन्नं पदानं वसेन लब्भन्ति। यं पनेतं ‘‘सङ्केतं वीतिनामये’’ति छट्ठं पदं, तं ततियपञ्चमेसु पञ्चकेसु निस्सग्गियपरिकप्पावहारवसेन योजेतब्बं।
Apica imāni cha padāni vaṇṇayantena nānābhaṇḍaekabhaṇḍasāhatthikapubbappayogatheyyāvahārasaṅkhāte pañcapañcake samodhānetvā pañcavīsati avahārā dassetabbā chappadantogadhattā sabbesampi avahārānaṃ. Te pana avahārā yena kenaci abhiyogādiākāranānattamattena bhinnāti taṃvasena pañcapañcakaṃ nāma jātaṃ. Evaṃ saṃvaṇṇitañhi idaṃ adinnādānapārājikaṃ suvaṇṇitaṃ nāma hotīti daṭṭhabbaṃ. Tattha purimāni dve pañcakāni ‘‘ādiyeyyā’’tiādīnaṃ pañcannaṃ padānaṃ vasena labbhanti. Yaṃ panetaṃ ‘‘saṅketaṃ vītināmaye’’ti chaṭṭhaṃ padaṃ, taṃ tatiyapañcamesu pañcakesu nissaggiyaparikappāvahāravasena yojetabbaṃ.
तत्थ साहत्थिक-सद्देन उपचारतो तंसहचरितपञ्चकं गहेत्वा ‘‘साहत्थिकञ्च तं पञ्चकञ्चा’’ति वा ‘‘साहत्थिकादि पञ्चक’’न्ति मज्झेपदलोपवसेन वा साहत्थिकपञ्चकं। एवमुपरिपि। तं पन साहत्थिको आणत्तिको निस्सग्गियो अत्थसाधको धुरनिक्खेपो चाति। तत्थ सको हत्थो सहत्थो, सहत्थेन निब्बत्तो साहत्थिको। एवं आणत्तिको। सुङ्कघातपरिकप्पितोकासानं अन्तो ठत्वा बहि निस्सज्जनं निस्सग्गो, सो एव निस्सग्गियो। कालं अनियमेत्वा आणत्तस्स भण्डग्गहणतो च परस्स तेलकुम्भिया पादग्घनकं तेलं अवस्सं पिवनकानं उपाहनादीनं निक्खित्तानं तेलपातनतो च पुरेतरमेव पाराजिकसङ्खातं अत्थं साधेतीति अत्थसाधको। सो पन आणापनप्पयोगो, उपाहनादीनं निक्खेपप्पयोगो च। आरामाभियोगे च उपनिक्खित्तभण्डे च तावकालिकभण्डदेय्यानमदाने च धुरस्स निक्खेपो धुरनिक्खेपो।
Tattha sāhatthika-saddena upacārato taṃsahacaritapañcakaṃ gahetvā ‘‘sāhatthikañca taṃ pañcakañcā’’ti vā ‘‘sāhatthikādi pañcaka’’nti majjhepadalopavasena vā sāhatthikapañcakaṃ. Evamuparipi. Taṃ pana sāhatthiko āṇattiko nissaggiyo atthasādhako dhuranikkhepo cāti. Tattha sako hattho sahattho, sahatthena nibbatto sāhatthiko. Evaṃ āṇattiko. Suṅkaghātaparikappitokāsānaṃ anto ṭhatvā bahi nissajjanaṃ nissaggo, so eva nissaggiyo. Kālaṃ aniyametvā āṇattassa bhaṇḍaggahaṇato ca parassa telakumbhiyā pādagghanakaṃ telaṃ avassaṃ pivanakānaṃ upāhanādīnaṃ nikkhittānaṃ telapātanato ca puretarameva pārājikasaṅkhātaṃ atthaṃ sādhetīti atthasādhako. So pana āṇāpanappayogo, upāhanādīnaṃ nikkhepappayogo ca. Ārāmābhiyoge ca upanikkhittabhaṇḍe ca tāvakālikabhaṇḍadeyyānamadāne ca dhurassa nikkhepo dhuranikkhepo.
पुब्बप्पयोगपञ्चकं नाम पुब्बप्पयोगो सहप्पयोगो संविधावहारो सङ्केतकम्मं निमित्तकम्मन्ति। तत्थ आणापनं भण्डग्गहणतो पुब्बत्ता पुब्बप्पयोगो नाम। ठानाचावनखिलसङ्कामनप्पयोगेन सह वत्तमानो सहप्पयोगो। संविधाय सम्मन्तयित्वा गतेसु एकेनापि भण्डे ठाना चाविते सब्बेसं अवहारो संविधावहारो। सङ्केतकम्मन्ति पुब्बण्हादिकालपरिच्छेदवसेन सञ्जाननकरणं। निमित्तकम्मं नाम सञ्ञुप्पादनत्थं अक्खिनिखणनादिकरणं।
Pubbappayogapañcakaṃ nāma pubbappayogo sahappayogo saṃvidhāvahāro saṅketakammaṃ nimittakammanti. Tattha āṇāpanaṃ bhaṇḍaggahaṇato pubbattā pubbappayogo nāma. Ṭhānācāvanakhilasaṅkāmanappayogena saha vattamāno sahappayogo. Saṃvidhāya sammantayitvā gatesu ekenāpi bhaṇḍe ṭhānā cāvite sabbesaṃ avahāro saṃvidhāvahāro. Saṅketakammanti pubbaṇhādikālaparicchedavasena sañjānanakaraṇaṃ. Nimittakammaṃ nāma saññuppādanatthaṃ akkhinikhaṇanādikaraṇaṃ.
थेय्यावहारपञ्चकं पन सयमेव दस्सेतुं ‘‘अथ वा’’तिआदिमाह। ननु च छप्पदन्तोगधत्ता ‘‘सब्बेसम्पि अवहारान’’न्ति वुत्तं, एवं सति ‘‘अथ वा’’ति पक्खन्तरवसेन विसुं विय इदं पञ्चकं कस्मा वुत्तन्ति? ननु अवोचुम्हा ‘‘येन केनचि अभियोगादिआकारनानत्तमत्तेन भिन्ना’’ति, एतादिसस्स भेदस्स सम्भवतो पक्खन्तरवसेनापि युज्जतीति एवं वुत्तं। इमस्स पञ्चकस्स विसुं उद्धरित्वा वचनं पन पसिद्धिवसेनाति दट्ठब्बं, कुस-सद्देन कुससङ्कामनमधिप्पेतं अभेदोपचारेन। थेय्यञ्च बलञ्च कुसो च छन्नञ्च परिकप्पो च थेय्या…पे॰… परिकप्पं, दीघो सन्धिवसेन। तेन अवहारको पाराजिको भवेति सम्बन्धो। यो पन पटिच्छन्नेन अवहारको, सो अत्थतो पटिच्छन्नस्स अवहारको होतीति द्वन्दसमासन्तोगधत्तेपिचस्स विरोधाभावोभावसाधनो चायं छन्न-सद्दो दट्ठब्बो। तत्थ सन्धिच्छेदनादीनि कत्वा वा तुलाकूटमानकूटकहापणकूटादीहि वञ्चेत्वा वा गण्हन्तो थेय्यावहारको। बलक्कारेन परसन्तकं गण्हन्तो बलावहारको। कुसं सङ्कामेत्वा गण्हन्तो कुसावहारको। तिणपण्णादीहि यं किञ्चि पटिच्छादेत्वा पच्छा कस्स पटिच्छन्नस्स अवहारको पटिच्छन्नावहारको। साटकादिभण्डवसेन, गब्भद्वारादिओकासवसेन वा परिकप्पेत्वा गण्हन्तो परिकप्पावहारको। एत्थ पन परिकप्पितभण्डग्गहणे परिकप्पितपरिच्छेदातिक्कमे च पाराजिकं वेदितब्बं।
Theyyāvahārapañcakaṃ pana sayameva dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Nanu ca chappadantogadhattā ‘‘sabbesampi avahārāna’’nti vuttaṃ, evaṃ sati ‘‘atha vā’’ti pakkhantaravasena visuṃ viya idaṃ pañcakaṃ kasmā vuttanti? Nanu avocumhā ‘‘yena kenaci abhiyogādiākāranānattamattena bhinnā’’ti, etādisassa bhedassa sambhavato pakkhantaravasenāpi yujjatīti evaṃ vuttaṃ. Imassa pañcakassa visuṃ uddharitvā vacanaṃ pana pasiddhivasenāti daṭṭhabbaṃ, kusa-saddena kusasaṅkāmanamadhippetaṃ abhedopacārena. Theyyañca balañca kuso ca channañca parikappo ca theyyā…pe… parikappaṃ, dīgho sandhivasena. Tena avahārako pārājiko bhaveti sambandho. Yo pana paṭicchannena avahārako, so atthato paṭicchannassa avahārako hotīti dvandasamāsantogadhattepicassa virodhābhāvobhāvasādhano cāyaṃ channa-saddo daṭṭhabbo. Tattha sandhicchedanādīni katvā vā tulākūṭamānakūṭakahāpaṇakūṭādīhi vañcetvā vā gaṇhanto theyyāvahārako. Balakkārena parasantakaṃ gaṇhanto balāvahārako. Kusaṃ saṅkāmetvā gaṇhanto kusāvahārako. Tiṇapaṇṇādīhi yaṃ kiñci paṭicchādetvā pacchā kassa paṭicchannassa avahārako paṭicchannāvahārako. Sāṭakādibhaṇḍavasena, gabbhadvārādiokāsavasena vā parikappetvā gaṇhanto parikappāvahārako. Ettha pana parikappitabhaṇḍaggahaṇe parikappitaparicchedātikkame ca pārājikaṃ veditabbaṃ.
इदानि पनेत्थ विनिच्छयं दस्सेतुं ‘‘भण्डकालग्घदेसेही’’तिआदि वुत्तं। एत्थ अदिन्नादाने भण्डञ्च कालो च अग्घो च देसो च तेहि च परिभोगेन च विनिच्छयो कातब्बोति अत्थो । तत्थ अवहटभण्डस्स सस्सामिकस्सामिकभावं सस्सामिकेपि सामिकानं सालयनिरालयभावञ्च उपपरिक्खित्वा सालयकाले चे अवहटं, भण्डं अग्घापेत्वा कातब्बो विनिच्छयो भण्डेन विनिच्छयो। निरालयकाले चे अवहटं, पाराजिकं नत्थि, सामिकेसु पुन आहरापेन्तेसु दातब्बं। तदेव हि भण्डं कदाचि महग्घं, कदाचि अप्पग्घं, तस्मा यस्मिं काले भण्डं अवहटं, तस्मिंयेव काले यो तस्स अग्घो, तेन कातब्बो विनिच्छयो कालेन विनिच्छयो। नवभण्डस्स यो अग्घो, सो पच्छा परिहायति, तस्मा सब्बदा पकतिअग्घवसेन अकत्वा कातब्बो विनिच्छयो अग्घेन विनिच्छयो। भण्डुट्ठानदेसे भण्डं अप्पग्घं होति, अञ्ञत्थ महग्घं, तस्मा यस्मिं देसे भण्डं अवहटं, तस्मिंयेव देसे अग्घेन कातब्बो विनिच्छयो देसेन विनिच्छयो। परिभोगेन साटकादिनो भण्डस्स अग्घो परिहायति, तस्मा तस्स परिभोगवसेन परिहीनापरिहीनभावं उपपरिक्खित्वा कातब्बो विनिच्छयो परिभोगेन विनिच्छयो।
Idāni panettha vinicchayaṃ dassetuṃ ‘‘bhaṇḍakālagghadesehī’’tiādi vuttaṃ. Ettha adinnādāne bhaṇḍañca kālo ca aggho ca deso ca tehi ca paribhogena ca vinicchayo kātabboti attho . Tattha avahaṭabhaṇḍassa sassāmikassāmikabhāvaṃ sassāmikepi sāmikānaṃ sālayanirālayabhāvañca upaparikkhitvā sālayakāle ce avahaṭaṃ, bhaṇḍaṃ agghāpetvā kātabbo vinicchayo bhaṇḍena vinicchayo. Nirālayakāle ce avahaṭaṃ, pārājikaṃ natthi, sāmikesu puna āharāpentesu dātabbaṃ. Tadeva hi bhaṇḍaṃ kadāci mahagghaṃ, kadāci appagghaṃ, tasmā yasmiṃ kāle bhaṇḍaṃ avahaṭaṃ, tasmiṃyeva kāle yo tassa aggho, tena kātabbo vinicchayo kālena vinicchayo. Navabhaṇḍassa yo aggho, so pacchā parihāyati, tasmā sabbadā pakatiagghavasena akatvā kātabbo vinicchayo agghena vinicchayo. Bhaṇḍuṭṭhānadese bhaṇḍaṃ appagghaṃ hoti, aññattha mahagghaṃ, tasmā yasmiṃ dese bhaṇḍaṃ avahaṭaṃ, tasmiṃyeva dese agghena kātabbo vinicchayo desena vinicchayo. Paribhogena sāṭakādino bhaṇḍassa aggho parihāyati, tasmā tassa paribhogavasena parihīnāparihīnabhāvaṃ upaparikkhitvā kātabbo vinicchayo paribhogena vinicchayo.
दुतियं।
Dutiyaṃ.
५-७. इदानि ततियं दस्सेतुं ‘‘मनुस्सविग्गह’’न्तिआदि आरद्धं। तत्थ मनुस्सविग्गहं कललतो पट्ठाय जीवमानकमनुस्सजातिकानं सरीरं। चिच्च पाणोति सञ्ञाय सद्धिंयेव ‘‘वधामि न’’न्ति वधकचेतनाय चेतेत्वा पकप्पेत्वा। जीविता वा वियोजयेति यो भिक्खु जातिउण्णंसुना समुद्धटतेलबिन्दुमत्तं कललरूपकाले तापनादीहि वा ततो वा उद्धमपि तदनुरूपेन उपक्कमेन रूपजीवितिन्द्रियोपक्कमे सति तदायत्तवुत्तिनो अरूपजीवितस्सापि वोरोपनसम्भवतो उभयजीविता वोरोपेय्य। वा-सद्दो विकप्पे। मरणचेतनोति मरणे चेतना यस्स सो मरणाधिप्पायो। सत्थहारकन्ति जीवितं हरतीति हारकं, सत्थञ्च तं हारकञ्चाति सत्थहारकं, तं। अस्स मनुस्सविग्गहस्स। उपनिक्खिपेति समीपे निक्खिपेय्य वा। एतेन थावरप्पयोगं दस्सेति। गाहेय्य मरणूपायन्ति ‘‘सत्थं वा आहर, विसं वा खादा’’तिआदिना नयेन मरणत्थाय उपायं गाहापेय्य वा। एतेन आणत्तिप्पयोगो दस्सितो। वदेय्य मरणे गुणन्ति कायवाचादूतलेखाहि ‘‘यो एवं मरति, सो धनं वा लभती’’तिआदिना नयेन मरणे गुणं पकासेय्य वा। उभयत्थ अधिकारवसेन वा-सद्दो आहरितब्बो। सो भिक्खु चुतोति सम्बन्धो, सासनतोति विञ्ञायति।
5-7. Idāni tatiyaṃ dassetuṃ ‘‘manussaviggaha’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha manussaviggahaṃ kalalato paṭṭhāya jīvamānakamanussajātikānaṃ sarīraṃ. Cicca pāṇoti saññāya saddhiṃyeva ‘‘vadhāmi na’’nti vadhakacetanāya cetetvā pakappetvā. Jīvitā vā viyojayeti yo bhikkhu jātiuṇṇaṃsunā samuddhaṭatelabindumattaṃ kalalarūpakāle tāpanādīhi vā tato vā uddhamapi tadanurūpena upakkamena rūpajīvitindriyopakkame sati tadāyattavuttino arūpajīvitassāpi voropanasambhavato ubhayajīvitā voropeyya. Vā-saddo vikappe. Maraṇacetanoti maraṇe cetanā yassa so maraṇādhippāyo. Satthahārakanti jīvitaṃ haratīti hārakaṃ, satthañca taṃ hārakañcāti satthahārakaṃ, taṃ. Assa manussaviggahassa. Upanikkhipeti samīpe nikkhipeyya vā. Etena thāvarappayogaṃ dasseti. Gāheyya maraṇūpāyanti ‘‘satthaṃ vā āhara, visaṃ vā khādā’’tiādinā nayena maraṇatthāya upāyaṃ gāhāpeyya vā. Etena āṇattippayogo dassito. Vadeyya maraṇe guṇanti kāyavācādūtalekhāhi ‘‘yo evaṃ marati, so dhanaṃ vā labhatī’’tiādinā nayena maraṇe guṇaṃ pakāseyya vā. Ubhayattha adhikāravasena vā-saddo āharitabbo. So bhikkhu cutoti sambandho, sāsanatoti viññāyati.
इदानि पनस्स छब्बिधे पयोगेदस्सेतुं ‘‘पयोगा’’तिआदिमाह। तत्थ साहत्थि…पे॰… इद्धिविज्जामया पयोगाति इमे छ पयोगाति सम्बन्धो। क-कारलोपेन पनेत्थ ‘‘साहत्थी’’ति वुत्तं। अथ वा अनेकत्थे अनेकतद्धितसम्भवेन सहत्थस्सायं पयोगो साहत्थीति पदसिद्धि वेदितब्बा। साहत्थि च निस्सग्गो च आणत्ति च थावरो चाति द्वन्दो। इद्धि च विज्जा च, तासमिमेति इद्धिविज्जामया, इद्धिमयो विज्जामयोति वुत्तं होति। पयोगाति इमे छप्पयोगा नाम होन्तीति अत्थो। तत्थ सयं मारेन्तस्स कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा पहरणं साहत्थिको पयोगो। दूरे ठितं मारेतुकामस्स कायादीहि उसुसत्तिआदीनं निस्सज्जनं निस्सग्गो। ‘‘असुकं नाम मारेही’’तिआदिना आणापेन्तस्स आणापनं आणत्ति, ओपातखणनं अपस्सेनसंविधानं असिआदीनं उपनिक्खिपनादि थावरो। मारणत्थं कम्मविपाकजाय इद्धिया पयोजनं इद्धिमयो। कम्मविपाकजिद्धि च नामेसा राजादीनं राजिद्धिआदयो। तत्थ पितुरञ्ञो सीहळिन्दस्स दाठाकोटनेन चूळसुमनकुटुम्बियमारणे राजिद्धि दट्ठब्बा, तदत्थमेव अथब्बणादिविज्जाय परिजप्पनं विज्जामयो पयोगो।
Idāni panassa chabbidhe payogedassetuṃ ‘‘payogā’’tiādimāha. Tattha sāhatthi…pe… iddhivijjāmayā payogāti ime cha payogāti sambandho. Ka-kāralopena panettha ‘‘sāhatthī’’ti vuttaṃ. Atha vā anekatthe anekataddhitasambhavena sahatthassāyaṃ payogo sāhatthīti padasiddhi veditabbā. Sāhatthi ca nissaggo ca āṇatti ca thāvaro cāti dvando. Iddhi ca vijjā ca, tāsamimeti iddhivijjāmayā, iddhimayo vijjāmayoti vuttaṃ hoti. Payogāti ime chappayogā nāma hontīti attho. Tattha sayaṃ mārentassa kāyena vā kāyappaṭibaddhena vā paharaṇaṃ sāhatthiko payogo. Dūre ṭhitaṃ māretukāmassa kāyādīhi ususattiādīnaṃ nissajjanaṃ nissaggo. ‘‘Asukaṃ nāma mārehī’’tiādinā āṇāpentassa āṇāpanaṃ āṇatti, opātakhaṇanaṃ apassenasaṃvidhānaṃ asiādīnaṃ upanikkhipanādi thāvaro. Māraṇatthaṃ kammavipākajāya iddhiyā payojanaṃ iddhimayo. Kammavipākajiddhi ca nāmesā rājādīnaṃ rājiddhiādayo. Tattha piturañño sīhaḷindassa dāṭhākoṭanena cūḷasumanakuṭumbiyamāraṇe rājiddhi daṭṭhabbā, tadatthameva athabbaṇādivijjāya parijappanaṃ vijjāmayo payogo.
एवं छप्पयोगे दस्सेत्वा तेसु आणत्तिप्पयोगस्स नियामके दस्सेतुं ‘‘काला’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यथावुत्तं आणत्तिं नियमेन्ति सङ्केतविसङ्केततावसेन परिच्छिन्दन्तीति आणत्तिनियामका। ते पन कालो च वत्थु च आवुधञ्च इरियापथो चाति चत्तारो, तथा किरियाविसेसो ओकासोति गणनपरिच्छेदवसेन छ होन्तीति अत्थो। तत्थ कालो पुब्बण्हादि योब्बनादि च। वत्थु मारेतब्बो सत्तो। आवुधं असिआदि। इरियापथो मारेतब्बस्स गमनादि। किरियाविसेसो विज्झनादि। ओकासो गामादि। यो हि ‘‘अज्ज, स्वे’’ति अनियमेत्वा ‘‘पुब्बण्हे मारेही’’ति वुत्तो यदा कदाचि पुब्बण्हे मारेति, नत्थि विसङ्केतो। यो पन ‘‘पुब्बण्हे’’ति वुत्तो मज्झन्हादीसु मारेति, विसङ्केतो होति, आणापकस्स अनापत्ति। एवं कालस्स सङ्केतविसङ्केततावसेन नियामकता वेदितब्बा। इमिनाव नयेन वत्थुआदीसुपि विनिच्छयो वेदितब्बोति।
Evaṃ chappayoge dassetvā tesu āṇattippayogassa niyāmake dassetuṃ ‘‘kālā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathāvuttaṃ āṇattiṃ niyamenti saṅketavisaṅketatāvasena paricchindantīti āṇattiniyāmakā. Te pana kālo ca vatthu ca āvudhañca iriyāpatho cāti cattāro, tathā kiriyāviseso okāsoti gaṇanaparicchedavasena cha hontīti attho. Tattha kālo pubbaṇhādi yobbanādi ca. Vatthu māretabbo satto. Āvudhaṃ asiādi. Iriyāpatho māretabbassa gamanādi. Kiriyāviseso vijjhanādi. Okāso gāmādi. Yo hi ‘‘ajja, sve’’ti aniyametvā ‘‘pubbaṇhe mārehī’’ti vutto yadā kadāci pubbaṇhe māreti, natthi visaṅketo. Yo pana ‘‘pubbaṇhe’’ti vutto majjhanhādīsu māreti, visaṅketo hoti, āṇāpakassa anāpatti. Evaṃ kālassa saṅketavisaṅketatāvasena niyāmakatā veditabbā. Imināva nayena vatthuādīsupi vinicchayo veditabboti.
ततियं।
Tatiyaṃ.
८-९. इदानि चतुत्थं दस्सेतुं ‘‘झानादिभेद’’न्तिआदिमाह। तत्थ अत्तनि नोसन्तं अत्तुपनायिकञ्च पच्चुप्पन्नभवस्सितञ्च अञ्ञापदेसरहितञ्च झानादिभेदं कोट्ठासं कत्वा वा एकेकं कत्वा वा कायेन वा वाचाय वा विञ्ञत्तिपथे दीपेन्तो नाधिमानिको ञाते चुतो भवेति सम्बन्धो। तत्थ अत्तनि सकसन्ताने नोसन्तं अनुप्पन्नत्तायेव अविज्जमानं, एत्थ नोसन्तोति अत्थे तप्पुरिसो। झानादिभेदन्ति झानं आदि यस्स ‘‘विमोक्खसमाधि समापत्ति ञाणदस्सन मग्गभावना फलसच्छि किरियाकिलेसप्पहानविनीवरणताचित्तस्स सुञ्ञागारे अभिरती’’ति (पारा॰ १९८) वुत्तस्स सो झानादि, सोव भेदो विसेसोति समासो। तं झानादिभेदं उत्तरिमनुस्सधम्मं। अत्तुपनायिकन्ति ‘‘अयं मयि अत्थी’’ति आरोचनवसेन अत्तनि उपनीयति, ‘‘अहं वा एत्थ सन्दिस्सामी’’ति अत्ता उपनीयति एत्थ धम्मेति वा अत्तुपनायिको, झानादिभेदो, तं। पच्चुप्पन्नभवस्सितन्ति पच्चुप्पन्नभवो नाम इदानि वत्तमानो अत्तभावो, तन्निस्सितोति समासो, सो च झानादिभेदोयेव, तं।
8-9. Idāni catutthaṃ dassetuṃ ‘‘jhānādibheda’’ntiādimāha. Tattha attani nosantaṃ attupanāyikañca paccuppannabhavassitañca aññāpadesarahitañca jhānādibhedaṃ koṭṭhāsaṃ katvā vā ekekaṃ katvā vā kāyena vā vācāya vā viññattipathe dīpento nādhimāniko ñāte cuto bhaveti sambandho. Tattha attani sakasantāne nosantaṃ anuppannattāyeva avijjamānaṃ, ettha nosantoti atthe tappuriso. Jhānādibhedanti jhānaṃ ādi yassa ‘‘vimokkhasamādhi samāpatti ñāṇadassana maggabhāvanā phalasacchi kiriyākilesappahānavinīvaraṇatācittassa suññāgāre abhiratī’’ti (pārā. 198) vuttassa so jhānādi, sova bhedo visesoti samāso. Taṃ jhānādibhedaṃ uttarimanussadhammaṃ. Attupanāyikanti ‘‘ayaṃ mayi atthī’’ti ārocanavasena attani upanīyati, ‘‘ahaṃ vā ettha sandissāmī’’ti attā upanīyati ettha dhammeti vā attupanāyiko, jhānādibhedo, taṃ. Paccuppannabhavassitanti paccuppannabhavo nāma idāni vattamāno attabhāvo, tannissitoti samāso, so ca jhānādibhedoyeva, taṃ.
अञ्ञापदेसरहितन्ति ‘‘यो ते विहारे वसि, सो भिक्खु पठमं झानं समापज्जी’’तिआदिना (पारा॰ २२०) नयेन अञ्ञस्स अपदेसो, तेन रहितो चत्तोति तप्पुरिससमासो, सो रहितो तेनाति वा बहुब्बीहि, झानादिभेदोव , तं। कोट्ठासं कत्वा वाति ‘‘पठमं झानं दुतियं झानं समापज्जिं, पठमं झानं ततियं झानं समापज्जि’’न्तिआदिना नयेन कोट्ठासं कत्वा वा। एकेकं कत्वा वाति ‘‘पठमं झानं समापज्जिं, दुतियं झानं समापज्जि’’न्तिआदिना नयेन एकेकं कत्वा वा। एत्थ च एकन्ति ठिते विच्छायं द्वित्तं। एत्थ पन कत्वाति करणकिरियाय एकेकवसेन भिन्नस्स झानादिनो अत्थस्स सम्बन्धनिच्छा विच्छाति वेदितब्बा। टीकायं पन ‘‘कोट्ठासं वाति एत्थ ‘झानलाभी, विमोक्खलाभी, समाधिलाभी, समापत्तिलाभीम्ही’ति एवमादिना नयेन कोट्ठासतो वाति अत्थो’’ति च ‘‘एकेकं वाति ‘पठमस्स झानस्स लाभी, दुतियस्स झानस्स लाभीम्ही’ति एवमादिना नयेन एकेकं वाति अत्थो’’ति च वुत्तं। सो पाळियं अट्ठकथायञ्च अवुत्तक्कमोति वेदितब्बो। कायेन वाति हत्थमुद्दादिवसेन कायेन वा। वाचाति एत्थ य-कारो लुत्तनिद्दिट्ठो ‘‘अलज्जिता’’तिआदीसु विय। विञ्ञत्तिपथेति कायवचीविञ्ञत्तीनं गहणयोग्ये पदेसे ठत्वाति अज्झाहरितब्बं। दीपेन्तोति ‘‘इमिना च इमिना च कारणेन अयं धम्मो मयि अत्थी’’ति पकासेन्तो। नाधिमानिकोति अप्पत्ते पत्तसञ्ञितासङ्खातो अधिको मानो, सो नत्थि एतस्साति नाधिमानिको, भिक्खु। ञातेति विञ्ञुना मनुस्सजातिकेन सिक्खापच्चक्खाने वुत्तनयेन विञ्ञाते सति चुतो भवे सासनतोति विञ्ञायति। अञ्ञापदेसेन दीपयतो पन थुल्लच्चयं। एत्थ च –
Aññāpadesarahitanti ‘‘yo te vihāre vasi, so bhikkhu paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjī’’tiādinā (pārā. 220) nayena aññassa apadeso, tena rahito cattoti tappurisasamāso, so rahito tenāti vā bahubbīhi, jhānādibhedova , taṃ. Koṭṭhāsaṃ katvā vāti ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ dutiyaṃ jhānaṃ samāpajjiṃ, paṭhamaṃ jhānaṃ tatiyaṃ jhānaṃ samāpajji’’ntiādinā nayena koṭṭhāsaṃ katvā vā. Ekekaṃ katvā vāti ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjiṃ, dutiyaṃ jhānaṃ samāpajji’’ntiādinā nayena ekekaṃ katvā vā. Ettha ca ekanti ṭhite vicchāyaṃ dvittaṃ. Ettha pana katvāti karaṇakiriyāya ekekavasena bhinnassa jhānādino atthassa sambandhanicchā vicchāti veditabbā. Ṭīkāyaṃ pana ‘‘koṭṭhāsaṃ vāti ettha ‘jhānalābhī, vimokkhalābhī, samādhilābhī, samāpattilābhīmhī’ti evamādinā nayena koṭṭhāsato vāti attho’’ti ca ‘‘ekekaṃ vāti ‘paṭhamassa jhānassa lābhī, dutiyassa jhānassa lābhīmhī’ti evamādinā nayena ekekaṃ vāti attho’’ti ca vuttaṃ. So pāḷiyaṃ aṭṭhakathāyañca avuttakkamoti veditabbo. Kāyena vāti hatthamuddādivasena kāyena vā. Vācāti ettha ya-kāro luttaniddiṭṭho ‘‘alajjitā’’tiādīsu viya. Viññattipatheti kāyavacīviññattīnaṃ gahaṇayogye padese ṭhatvāti ajjhāharitabbaṃ. Dīpentoti ‘‘iminā ca iminā ca kāraṇena ayaṃ dhammo mayi atthī’’ti pakāsento. Nādhimānikoti appatte pattasaññitāsaṅkhāto adhiko māno, so natthi etassāti nādhimāniko, bhikkhu. Ñāteti viññunā manussajātikena sikkhāpaccakkhāne vuttanayena viññāte sati cuto bhave sāsanatoti viññāyati. Aññāpadesena dīpayato pana thullaccayaṃ. Ettha ca –
दुक्कटं पठमस्सेव, सामन्तमिति वण्णितं।
Dukkaṭaṃ paṭhamasseva, sāmantamiti vaṇṇitaṃ;
सेसानं पन तिण्णम्पि, थुल्लच्चयमुदीरितन्ति॥
Sesānaṃ pana tiṇṇampi, thullaccayamudīritanti.
चतुत्थं।
Catutthaṃ.
१०. इदानि चतुन्नम्पि चेतेसमसंवासतं अभब्बतञ्च दीपेतुं ‘‘पाराजिकेते’’तिआदि आरद्धं। एते चत्तारो पाराजिका पुग्गला यथा पुरे पुब्बे गिहिकाले, अनुपसम्पन्नकाले च विय असंवासाति सम्बन्धो। सह वसन्ति यस्मा सब्बेपि लज्जिनो एतेसु कम्मादीसु न एकोपि ततो बहिद्धा सन्दिस्सतीति एककम्मं एकुद्देसो समसिक्खताति इमे तयो संवासा नाम। तत्थ अपलोकनादिकं चतुब्बिधम्पि सङ्घकम्मं सीमापरिच्छिन्नेहि पकतत्तेहि भिक्खूहि एकतो कत्तब्बता एककम्मं नाम। तथा पञ्चविधोपि पातिमोक्खुद्देसो एकतो उद्दिसितब्बत्ता एकुद्देसो नाम। पञ्ञत्तं पन सिक्खापदं सब्बेहिपि लज्जीपुग्गलेहि समं सिक्खितब्बभावतो समसिक्खता नाम। नत्थि ते संवासा एतेसन्ति असंवासा। ‘‘अभब्बा’’तिआदीसु भिक्खुभावायाति तुमत्थे सम्पदानवचनं, तस्मा यथा सीसच्छिन्नो जीवितुं अभब्बो, एवं चत्तारोमे पुग्गला भिक्खुभावाय भिक्खू भवितुं अभब्बाति अत्थो।
10. Idāni catunnampi cetesamasaṃvāsataṃ abhabbatañca dīpetuṃ ‘‘pārājikete’’tiādi āraddhaṃ. Ete cattāro pārājikā puggalā yathā pure pubbe gihikāle, anupasampannakāle ca viya asaṃvāsāti sambandho. Saha vasanti yasmā sabbepi lajjino etesu kammādīsu na ekopi tato bahiddhā sandissatīti ekakammaṃ ekuddeso samasikkhatāti ime tayo saṃvāsā nāma. Tattha apalokanādikaṃ catubbidhampi saṅghakammaṃ sīmāparicchinnehi pakatattehi bhikkhūhi ekato kattabbatā ekakammaṃ nāma. Tathā pañcavidhopi pātimokkhuddeso ekato uddisitabbattā ekuddeso nāma. Paññattaṃ pana sikkhāpadaṃ sabbehipi lajjīpuggalehi samaṃ sikkhitabbabhāvato samasikkhatā nāma. Natthi te saṃvāsā etesanti asaṃvāsā. ‘‘Abhabbā’’tiādīsu bhikkhubhāvāyāti tumatthe sampadānavacanaṃ, tasmā yathā sīsacchinno jīvituṃ abhabbo, evaṃ cattārome puggalā bhikkhubhāvāya bhikkhū bhavituṃ abhabbāti attho.
११. इदानि परियायाणत्तीहि सम्भवन्ते दस्सेतुं ‘‘परियायो चा’’तिआदिमाह। परियायो च आणत्ति च ततिये मनुस्सविग्गहे लब्भतीति सम्बन्धो। तत्थ कायादीहि यथावुत्तेहि ‘‘यो एवं मरति, सो धनं वा लभती’’ति एवमादिविञ्ञापको ब्यञ्जनभूतो कायवचीपयोगो परियायो। इमिना इदं दीपेति – यथा अदिन्नादाने ‘‘आदियेय्या’’ति (पारा॰ ९२) वुत्तत्ता पारियायकथाय मुच्चति, न इध एवं। ‘‘संवण्णेय्या’’ति (पारा॰ १७२) परियायकयायपि न मुच्चतीति। ‘‘दुतिये पना’’तिआदीसु अत्थो पाकटोयेव। एवमुपरिपि पाकटमुपेक्खिस्साम।
11. Idāni pariyāyāṇattīhi sambhavante dassetuṃ ‘‘pariyāyo cā’’tiādimāha. Pariyāyo ca āṇatti ca tatiye manussaviggahe labbhatīti sambandho. Tattha kāyādīhi yathāvuttehi ‘‘yo evaṃ marati, so dhanaṃ vā labhatī’’ti evamādiviññāpako byañjanabhūto kāyavacīpayogo pariyāyo. Iminā idaṃ dīpeti – yathā adinnādāne ‘‘ādiyeyyā’’ti (pārā. 92) vuttattā pāriyāyakathāya muccati, na idha evaṃ. ‘‘Saṃvaṇṇeyyā’’ti (pārā. 172) pariyāyakayāyapi na muccatīti. ‘‘Dutiye panā’’tiādīsu attho pākaṭoyeva. Evamuparipi pākaṭamupekkhissāma.
१२. इदानि मेथुनधम्मादीनं अङ्गानि दस्सेतुं ‘‘सेवेतू’’तिआदिमाह। सेवेतुकामताचित्तन्ति मेथुनं सेवेतुं कामेतीति सेवेतुकामो, तस्स भावो नाम तण्हा, ताय सेवेतुकामताय सम्पयुत्तं चित्तन्ति तप्पुरिसो। मेथुनधम्मस्साति मिथुनानं इत्थिपुरिसानं इदन्ति मेथुनं, तमेव धम्मोति मेथुनधम्मो। इध पन उपचारवसेन पाराजिकापत्ति मेथुनधम्मो नाम। अथ वा मेथुनेन जातो धम्मो पाराजिकापत्ति मेथुनधम्मो, तस्स मेथुनधम्मस्स मेथुनधम्मपाराजिकापत्तिया। अङ्गद्वयन्ति अङ्गानं कारणानं द्वयं। बुधाति विनयधरा विञ्ञुनो।
12. Idāni methunadhammādīnaṃ aṅgāni dassetuṃ ‘‘sevetū’’tiādimāha. Sevetukāmatācittanti methunaṃ sevetuṃ kāmetīti sevetukāmo, tassa bhāvo nāma taṇhā, tāya sevetukāmatāya sampayuttaṃ cittanti tappuriso. Methunadhammassāti mithunānaṃ itthipurisānaṃ idanti methunaṃ, tameva dhammoti methunadhammo. Idha pana upacāravasena pārājikāpatti methunadhammo nāma. Atha vā methunena jāto dhammo pārājikāpatti methunadhammo, tassa methunadhammassa methunadhammapārājikāpattiyā. Aṅgadvayanti aṅgānaṃ kāraṇānaṃ dvayaṃ. Budhāti vinayadharā viññuno.
१३. मनुस्ससन्ति मनुस्सानं सं मनुस्ससं, तदायत्तवत्थुका च। एतेन पेततिरच्छानगतायत्तं निवत्तेति। तथासञ्ञीति तथा तादिसा सञ्ञा तथासञ्ञा, सा अस्स अत्थीति तथासञ्ञी। परायत्तसञ्ञिता चाति अत्थो। भावप्पधाना इमे निद्देसा, भावपच्चयलोपो वा ‘‘बुद्धे रतन’’न्तिआदीसु (खु॰ पा॰ ६.३) विय। एवमुपरिपि ईदिसेसु। थेय्यचित्तन्ति थेनभावसङ्खातं चित्तञ्च। वत्थुनो गरुताति भण्डस्स पादअतिरेकपादारहभावेन गरुता च। ऊनपञ्चमासके वा अतिरेकमासके वा थुल्लच्चयं। मासके वा ऊनमासके वा दुक्कटं। अवहारोति पञ्चवीसतिया अवहारानं अञ्ञतरेन अवहरणञ्चाति इमे पञ्च अदिन्नादानहेतुयो अदिन्नादानपाराजिकापत्तिया अङ्गानि।
13.Manussasanti manussānaṃ saṃ manussasaṃ, tadāyattavatthukā ca. Etena petatiracchānagatāyattaṃ nivatteti. Tathāsaññīti tathā tādisā saññā tathāsaññā, sā assa atthīti tathāsaññī. Parāyattasaññitā cāti attho. Bhāvappadhānā ime niddesā, bhāvapaccayalopo vā ‘‘buddhe ratana’’ntiādīsu (khu. pā. 6.3) viya. Evamuparipi īdisesu. Theyyacittanti thenabhāvasaṅkhātaṃ cittañca. Vatthuno garutāti bhaṇḍassa pādaatirekapādārahabhāvena garutā ca. Ūnapañcamāsake vā atirekamāsake vā thullaccayaṃ. Māsake vā ūnamāsake vā dukkaṭaṃ. Avahāroti pañcavīsatiyā avahārānaṃ aññatarena avaharaṇañcāti ime pañca adinnādānahetuyo adinnādānapārājikāpattiyā aṅgāni.
१४. पाणो मानुस्सकोति मनुस्सजातिसम्बन्धो पाणो च, पाणोति हि वोहारतो सत्तो, परमत्थतो पन जीवितिन्द्रियं वुच्चति। पाणसञ्ञिताति पाणोति सञ्ञिता च, घातनं घातो, सो एव चेतना घातचेतना, ‘‘वधामि न’’न्ति एवं पवत्ता सा च, तंसमुट्ठितो साहत्थिकादीनं छन्नमञ्ञतरो पयोगो च, तेन पयोगेन मरणञ्चाति एते यथावुत्ता पञ्च वधहेतुयो पाणघातापज्जितब्बआपत्तिया अङ्गानीति अत्थो।
14.Pāṇo mānussakoti manussajātisambandho pāṇo ca, pāṇoti hi vohārato satto, paramatthato pana jīvitindriyaṃ vuccati. Pāṇasaññitāti pāṇoti saññitā ca, ghātanaṃ ghāto, so eva cetanā ghātacetanā, ‘‘vadhāmi na’’nti evaṃ pavattā sā ca, taṃsamuṭṭhito sāhatthikādīnaṃ channamaññataro payogo ca, tena payogena maraṇañcāti ete yathāvuttā pañca vadhahetuyo pāṇaghātāpajjitabbaāpattiyā aṅgānīti attho.
१५. अत्तनि असन्तताति उत्तरिमनुस्सधम्मस्स सन्ताने अविज्जमानता च। पापमिच्छतायारोचनाति या सा ‘‘इधेकच्चो दुस्सीलो समानो ‘सीलवाति मं जनो जानातू’’तिआदिना (विभ॰ ८५१) नयेन वुत्ता पापइच्छताय समन्नागता, ताय उत्तरिमनुस्सधम्मस्स आरोचना च। तस्साति यस्स आरोचेति, तस्स। मनुस्सजातिताति मनुस्सानं जाति यस्स, तस्स भावो मनुस्सजातिता, सा च, नञ्ञापदेसोति न अञ्ञापदेसो अञ्ञापदेसाभावो च, तदेव जाननन्ति तङ्खणंयेव विजाननञ्चाति इमानि पञ्च एत्थ असन्तदीपने अस्मिं सन्ताने अविज्जमानउत्तरिमनुस्सधम्मप्पकासननिमित्ते पाराजिके अङ्गानि हेतुयोति अत्थो।
15.Attaniasantatāti uttarimanussadhammassa santāne avijjamānatā ca. Pāpamicchatāyārocanāti yā sā ‘‘idhekacco dussīlo samāno ‘sīlavāti maṃ jano jānātū’’tiādinā (vibha. 851) nayena vuttā pāpaicchatāya samannāgatā, tāya uttarimanussadhammassa ārocanā ca. Tassāti yassa āroceti, tassa. Manussajātitāti manussānaṃ jāti yassa, tassa bhāvo manussajātitā, sā ca, naññāpadesoti na aññāpadeso aññāpadesābhāvo ca, tadeva jānananti taṅkhaṇaṃyeva vijānanañcāti imāni pañca ettha asantadīpane asmiṃ santāne avijjamānauttarimanussadhammappakāsananimitte pārājike aṅgāni hetuyoti attho.
१६. एवं तेसमसंवासताभब्बतादीनि दस्सेत्वा इदानि न ते चत्तारोव, अथ खो सन्तञ्ञेपीति ते सब्बेपि समोधानेत्वा दस्सेन्तो ‘‘असाधारणा’’तिआदिमाह। तत्थ असाधारणाति पाराजिका धम्मा अधिप्पेता। तेनेव चेत्थ पुल्लिङ्गनिद्देसो। तस्मा भिक्खुनीनं भिक्खूहि असाधारणा पाराजिका धम्मा चत्तारो चाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। उपचारवसेन तु उब्भजाणुमण्डलिकादिका पाराजिकापन्ना परिग्गय्हन्ति। तासु या अवस्सुता अवस्सुतस्स मनुस्सपुरिसस्स अक्खकानं अधो जाणुमण्डलानं कप्परानञ्च उपरि कायसंसग्गं सादियति, अयं उब्भजाणुमण्डलिका। या पन अञ्ञिस्सा भिक्खुनिया पाराजिकं पटिच्छादेति, सा वज्जप्पटिच्छादिका। या उक्खित्तकं भिक्खुं तस्सा दिट्ठिया गहणवसेन अनुवत्तति, सा उक्खित्तानुवत्तिका। कायसंसग्गरागेन तिन्तस्स हत्थग्गहणं सङ्घाटिकण्णग्गहणं कायसंसग्गत्थाय पुरिसस्स हत्थपासे ठानं ठत्वा सल्लपनं सङ्केतगमनं पुरिसस्सागमनसादियनं पटिच्छन्नोकासवविसनं हत्थपासे ठत्वा कायोपसंहरणन्ति इमानि अट्ठ वत्थूनि यस्सा अवस्सुताय, सा अट्ठवत्थुका नाम।
16. Evaṃ tesamasaṃvāsatābhabbatādīni dassetvā idāni na te cattārova, atha kho santaññepīti te sabbepi samodhānetvā dassento ‘‘asādhāraṇā’’tiādimāha. Tattha asādhāraṇāti pārājikā dhammā adhippetā. Teneva cettha pulliṅganiddeso. Tasmā bhikkhunīnaṃ bhikkhūhi asādhāraṇā pārājikā dhammā cattāro cāti evamettha attho daṭṭhabbo. Upacāravasena tu ubbhajāṇumaṇḍalikādikā pārājikāpannā pariggayhanti. Tāsu yā avassutā avassutassa manussapurisassa akkhakānaṃ adho jāṇumaṇḍalānaṃ kapparānañca upari kāyasaṃsaggaṃ sādiyati, ayaṃ ubbhajāṇumaṇḍalikā. Yā pana aññissā bhikkhuniyā pārājikaṃ paṭicchādeti, sā vajjappaṭicchādikā. Yā ukkhittakaṃ bhikkhuṃ tassā diṭṭhiyā gahaṇavasena anuvattati, sā ukkhittānuvattikā. Kāyasaṃsaggarāgena tintassa hatthaggahaṇaṃ saṅghāṭikaṇṇaggahaṇaṃ kāyasaṃsaggatthāya purisassa hatthapāse ṭhānaṃ ṭhatvā sallapanaṃ saṅketagamanaṃ purisassāgamanasādiyanaṃ paṭicchannokāsavavisanaṃ hatthapāse ṭhatvā kāyopasaṃharaṇanti imāni aṭṭha vatthūni yassā avassutāya, sā aṭṭhavatthukā nāma.
अभब्बका एकादस चाति एत्थ पण्डको थेय्यसंवासको तित्थियपक्कन्तको तिरच्छानगतो मातुघातको पितुघातको अरहन्तघातको भिक्खुनिदूसको सङ्घभेदको लोहितुप्पादको उभतोब्यञ्जनकोति इमे अभब्बा एकादस च। तेसु पण्डकोति ओपक्कमिकनपुंसकपण्डका च पण्डकभावपक्खे पक्खपण्डको च इध अधिप्पेता। आसित्तउसूयपण्डकानं पन पब्बज्जा च उपसम्पदा च न वारिता। थेय्यसंवासको पन लिङ्गत्थेनकादिवसेन तिविधो। तत्थ सयं पब्बजितत्ता लिङ्गमत्तं थेनेतीति लिङ्गत्थेनको। भिक्खुवस्सगणनादिकं संवासं थेनेतीति संवासत्थेनको। सिक्खं पच्चक्खाय एवं पटिपज्जन्तेपि एसेव नयो। यथावुत्तमुभयं थेनेतीति उभयत्थेनको। ठपेत्वा पन इमं तिविधं –
Abhabbakā ekādasa cāti ettha paṇḍako theyyasaṃvāsako titthiyapakkantako tiracchānagato mātughātako pitughātako arahantaghātako bhikkhunidūsako saṅghabhedako lohituppādako ubhatobyañjanakoti ime abhabbā ekādasa ca. Tesu paṇḍakoti opakkamikanapuṃsakapaṇḍakā ca paṇḍakabhāvapakkhe pakkhapaṇḍako ca idha adhippetā. Āsittausūyapaṇḍakānaṃ pana pabbajjā ca upasampadā ca na vāritā. Theyyasaṃvāsako pana liṅgatthenakādivasena tividho. Tattha sayaṃ pabbajitattā liṅgamattaṃ thenetīti liṅgatthenako. Bhikkhuvassagaṇanādikaṃ saṃvāsaṃ thenetīti saṃvāsatthenako. Sikkhaṃ paccakkhāya evaṃ paṭipajjantepi eseva nayo. Yathāvuttamubhayaṃ thenetīti ubhayatthenako. Ṭhapetvā pana imaṃ tividhaṃ –
राजदुब्भिक्खकन्तार-रोगवेरिभयेन वा।
Rājadubbhikkhakantāra-rogaveribhayena vā;
चीवराहरणत्थं वा, लिङ्गं आदियतीध यो॥
Cīvarāharaṇatthaṃ vā, liṅgaṃ ādiyatīdha yo.
संवासं नाधिवासेति, याव सो सुद्धमानसो।
Saṃvāsaṃ nādhivāseti, yāva so suddhamānaso;
थेय्यसंवासको नाम, ताव एस न वुच्चतीति॥ (महाव॰ अट्ठ॰ ११०; कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना)।
Theyyasaṃvāsako nāma, tāva esa na vuccatīti. (mahāva. aṭṭha. 110; kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā);
तित्थियपक्कन्तकादयो तु तंतंवचनत्थानुसारेन वेदितब्बा। तिरच्छानगतो पन ठपेत्वा मनुस्सजातिकं अवसेसो सब्बो वेदितब्बो। इमे एकादस पुग्गला भिक्खुभावाय अभब्बत्ता पाराजिकापन्नसदिसताय ‘‘पाराजिका’’ति वुच्चन्ति। विब्भन्ता भिक्खुनीति गिहिनिवासननिवत्था भिक्खुनी च। सा हि एत्तावता पाराजिका। मुदुका पिट्ठि यस्स, सो च। सो हि अनभिरतिया पीळितो यदा अत्तनो अङ्गजातं अत्तनो वच्चमुखमग्गेसु पवेसेति, तदा पाराजिको होति।
Titthiyapakkantakādayo tu taṃtaṃvacanatthānusārena veditabbā. Tiracchānagato pana ṭhapetvā manussajātikaṃ avaseso sabbo veditabbo. Ime ekādasa puggalā bhikkhubhāvāya abhabbattā pārājikāpannasadisatāya ‘‘pārājikā’’ti vuccanti. Vibbhantā bhikkhunīti gihinivāsananivatthā bhikkhunī ca. Sā hi ettāvatā pārājikā. Mudukā piṭṭhi yassa, so ca. So hi anabhiratiyā pīḷito yadā attano aṅgajātaṃ attano vaccamukhamaggesu paveseti, tadā pārājiko hoti.
१७-१८. लम्बमानमङ्गजातमेतस्साति लम्बी। सो यथावुत्तेसु पवेसितो पाराजिको। मुखेन गण्हन्तो अङ्गजातं परस्स चाति यो अनभिरतिया पीळितो परस्स सुत्तस्स वा मतस्स वा अङ्गजातं मुखेन गण्हाति, सो परस्स अङ्गजातं मुखेन गण्हन्तो च। तत्थेवाभिनिसीदन्तोति यो अनभिरतिया पीळितो तत्थेव परस्स अङ्गजाते वच्चमग्गेन अभिनिसीदति, सो चाति एते द्वयंद्वयसमापत्तिया अभावेपि मग्गे मग्गप्पवेसनहेतु मेथुनस्स अनुलोमिका चत्तारो च। इधागता चत्तारोति इध खुद्दसिक्खायं यथावुत्ता मेथुनधम्मा पाराजिकादयो चत्तारो चाति समोधाना पिण्डीकरणवसेन चतुवीसति पाराजिका भवन्तीति सेसो। एत्थ च गाथाबन्धवसेन रस्सं कत्वा ‘‘पराजिका’’ति वुत्तं। एत्थाह – मातुघातकादयो ततियं पाराजिकं आपन्ना, भिक्खुनिदूसको, मुदुपिट्ठिकादयो चत्तारो च पठमपाराजिकं आपन्ना एवाति कुतो चतुवीसतीति? वुच्चते – मातुघातकादयो हि चत्तारो इध अनुपसम्पन्ना एव अधिप्पेता। मुदुपिट्ठिकादयो चत्तारो किञ्चापि पठमपाराजिकेन सङ्गहिता, यस्मा पन एकेन परियायेन मेथुनधम्मं अप्पटिसेविनो होन्ति, तस्मा विसुं वुत्ताति।
17-18. Lambamānamaṅgajātametassāti lambī. So yathāvuttesu pavesito pārājiko. Mukhena gaṇhanto aṅgajātaṃ parassa cāti yo anabhiratiyā pīḷito parassa suttassa vā matassa vā aṅgajātaṃ mukhena gaṇhāti, so parassa aṅgajātaṃ mukhena gaṇhanto ca. Tatthevābhinisīdantoti yo anabhiratiyā pīḷito tattheva parassa aṅgajāte vaccamaggena abhinisīdati, so cāti ete dvayaṃdvayasamāpattiyā abhāvepi magge maggappavesanahetu methunassa anulomikā cattāro ca. Idhāgatā cattāroti idha khuddasikkhāyaṃ yathāvuttā methunadhammā pārājikādayo cattāro cāti samodhānā piṇḍīkaraṇavasena catuvīsati pārājikā bhavantīti seso. Ettha ca gāthābandhavasena rassaṃ katvā ‘‘parājikā’’ti vuttaṃ. Etthāha – mātughātakādayo tatiyaṃ pārājikaṃ āpannā, bhikkhunidūsako, mudupiṭṭhikādayo cattāro ca paṭhamapārājikaṃ āpannā evāti kuto catuvīsatīti? Vuccate – mātughātakādayo hi cattāro idha anupasampannā eva adhippetā. Mudupiṭṭhikādayo cattāro kiñcāpi paṭhamapārājikena saṅgahitā, yasmā pana ekena pariyāyena methunadhammaṃ appaṭisevino honti, tasmā visuṃ vuttāti.
पाराजिकनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Pārājikaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
