Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / థేరగాథా-అట్ఠకథా • Theragāthā-aṭṭhakathā |
౨. పారాపరియత్థేరగాథావణ్ణనా
2. Pārāpariyattheragāthāvaṇṇanā
సమణస్స అహు చిన్తాతిఆదికా ఆయస్మతో పారాపరియత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా సుగతీసుయేవ సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం అఞ్ఞతరస్స బ్రాహ్మణమహాసాలస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్స వయప్పత్తస్స గోత్తవసేన పారాపరియోత్వేవ సమఞ్ఞా అహోసి. సో తయో వేదే ఉగ్గహేత్వా బ్రాహ్మణసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం గతో. ఏకదివసం సత్థు ధమ్మదేసనాకాలే జేతవనవిహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే నిసీది. సత్థా తస్స అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా ఇన్ద్రియభావనాసుత్తం (మ॰ ని॰ ౩.౪౫౩) దేసేసి. సో తం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజి. తం సుత్తం ఉగ్గహేత్వా తదత్థమనుచిన్తేసి. యథా పన అనుచిన్తేసి, స్వాయమత్థో గాథాసు ఏవ ఆవి భవిస్సతి. సో తథా అనువిచిన్తేన్తో ఆయతనముఖేన విపస్సనం పట్ఠపేత్వా నచిరస్సేవ అరహత్తం పత్తో. అపరభాగే అత్తనా చిన్తితాకారం పకాసేన్తో –
Samaṇassa ahu cintātiādikā āyasmato pārāpariyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinitvā sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ aññatarassa brāhmaṇamahāsālassa putto hutvā nibbatti. Tassa vayappattassa gottavasena pārāpariyotveva samaññā ahosi. So tayo vede uggahetvā brāhmaṇasippesu nipphattiṃ gato. Ekadivasaṃ satthu dhammadesanākāle jetavanavihāraṃ gantvā parisapariyante nisīdi. Satthā tassa ajjhāsayaṃ oloketvā indriyabhāvanāsuttaṃ (ma. ni. 3.453) desesi. So taṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. Taṃ suttaṃ uggahetvā tadatthamanucintesi. Yathā pana anucintesi, svāyamattho gāthāsu eva āvi bhavissati. So tathā anuvicintento āyatanamukhena vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ patto. Aparabhāge attanā cintitākāraṃ pakāsento –
౭౨౬.
726.
‘‘సమణస్స అహు చిన్తా, పారాపరియస్స భిక్ఖునో;
‘‘Samaṇassa ahu cintā, pārāpariyassa bhikkhuno;
ఏకకస్స నిసిన్నస్స, పవివిత్తస్స ఝాయినో.
Ekakassa nisinnassa, pavivittassa jhāyino.
౭౨౭.
727.
‘‘కిమానుపుబ్బం పురిసో, కిం వతం కిం సమాచారం;
‘‘Kimānupubbaṃ puriso, kiṃ vataṃ kiṃ samācāraṃ;
అత్తనో కిచ్చకారీస్స, న చ కఞ్చి విహేఠయే.
Attano kiccakārīssa, na ca kañci viheṭhaye.
౭౨౮.
728.
‘‘ఇన్ద్రియాని మనుస్సానం, హితాయ అహితాయ చ;
‘‘Indriyāni manussānaṃ, hitāya ahitāya ca;
అరక్ఖితాని అహితాయ, రక్ఖితాని హితాయ చ.
Arakkhitāni ahitāya, rakkhitāni hitāya ca.
౭౨౯.
729.
‘‘ఇన్ద్రియానేవ సారక్ఖం, ఇన్ద్రియాని చ గోపయం;
‘‘Indriyāneva sārakkhaṃ, indriyāni ca gopayaṃ;
అత్తనో కిచ్చకారీస్స, న చ కఞ్చి విహేఠయే.
Attano kiccakārīssa, na ca kañci viheṭhaye.
౭౩౦.
730.
‘‘చక్ఖున్ద్రియం చే రూపేసు, గచ్ఛన్తం అనివారయం;
‘‘Cakkhundriyaṃ ce rūpesu, gacchantaṃ anivārayaṃ;
అనాదీనవదస్సావీ, సో దుక్ఖా న హి ముచ్చతి.
Anādīnavadassāvī, so dukkhā na hi muccati.
౭౩౧.
731.
‘‘సోతిన్ద్రియం చే సద్దేసు, గచ్ఛన్తం అనివారయం;
‘‘Sotindriyaṃ ce saddesu, gacchantaṃ anivārayaṃ;
అనాదీనవదస్సావీ, సో దుక్ఖా న హి ముచ్చతి.
Anādīnavadassāvī, so dukkhā na hi muccati.
౭౩౨.
732.
‘‘అనిస్సరణదస్సావీ, గన్ధే చే పటిసేవతి;
‘‘Anissaraṇadassāvī, gandhe ce paṭisevati;
న సో ముచ్చతి దుక్ఖమ్హా, గన్ధేసు అధిముచ్ఛితో.
Na so muccati dukkhamhā, gandhesu adhimucchito.
౭౩౩.
733.
‘‘అమ్బిలం మధురగ్గఞ్చ, తిత్తకగ్గమనుస్సరం;
‘‘Ambilaṃ madhuraggañca, tittakaggamanussaraṃ;
రసతణ్హాయ గధితో, హదయం నావబుజ్ఝతి.
Rasataṇhāya gadhito, hadayaṃ nāvabujjhati.
౭౩౪.
734.
‘‘సుభాన్యప్పటికూలాని , ఫోట్ఠబ్బాని అనుస్సరం;
‘‘Subhānyappaṭikūlāni , phoṭṭhabbāni anussaraṃ;
రత్తో రాగాధికరణం, వివిధం విన్దతే దుఖం.
Ratto rāgādhikaraṇaṃ, vividhaṃ vindate dukhaṃ.
౭౩౫.
735.
‘‘మనం చేతేహి ధమ్మేహి, యో న సక్కోతి రక్ఖితుం;
‘‘Manaṃ cetehi dhammehi, yo na sakkoti rakkhituṃ;
తతో నం దుక్ఖమన్వేతి, సబ్బేహేతేహి పఞ్చహి.
Tato naṃ dukkhamanveti, sabbehetehi pañcahi.
౭౩౬.
736.
‘‘పుబ్బలోహితసమ్పుణ్ణం, బహుస్స కుణపస్స చ;
‘‘Pubbalohitasampuṇṇaṃ, bahussa kuṇapassa ca;
నరవీరకతం వగ్గుం, సముగ్గమివ చిత్తితం.
Naravīrakataṃ vagguṃ, samuggamiva cittitaṃ.
౭౩౭.
737.
‘‘కటుకం మధురస్సాదం, పియనిబన్ధనం దుఖం;
‘‘Kaṭukaṃ madhurassādaṃ, piyanibandhanaṃ dukhaṃ;
ఖురంవ మధునా లిత్తం, ఉల్లిహం నావబుజ్ఝతి.
Khuraṃva madhunā littaṃ, ullihaṃ nāvabujjhati.
౭౩౮.
738.
‘‘ఇత్థిరూపే ఇత్థిసరే, ఫోట్ఠబ్బేపి చ ఇత్థియా;
‘‘Itthirūpe itthisare, phoṭṭhabbepi ca itthiyā;
ఇత్థిగన్ధేసు సారత్తో, వివిధం విన్దతే దుఖం.
Itthigandhesu sāratto, vividhaṃ vindate dukhaṃ.
౭౩౯.
739.
‘‘ఇత్థిసోతాని సబ్బాని, సన్దన్తి పఞ్చ పఞ్చసు;
‘‘Itthisotāni sabbāni, sandanti pañca pañcasu;
తేసమావరణం కాతుం, యో సక్కోతి వీరియవా.
Tesamāvaraṇaṃ kātuṃ, yo sakkoti vīriyavā.
౭౪౦.
740.
‘‘సో అత్థవా సో ధమ్మట్ఠో, సో దక్ఖో సో విచక్ఖణో;
‘‘So atthavā so dhammaṭṭho, so dakkho so vicakkhaṇo;
కరేయ్య రమమానోపి, కిచ్చం ధమ్మత్థసంహితం.
Kareyya ramamānopi, kiccaṃ dhammatthasaṃhitaṃ.
౭౪౧.
741.
‘‘అథో సీదతి సఞ్ఞుత్తం, వజ్జే కిచ్చం నిరత్థకం;
‘‘Atho sīdati saññuttaṃ, vajje kiccaṃ niratthakaṃ;
న తం కిచ్చన్తి మఞ్ఞిత్వా, అప్పమత్తో విచక్ఖణో.
Na taṃ kiccanti maññitvā, appamatto vicakkhaṇo.
౭౪౨.
742.
‘‘యఞ్చ అత్థేన సఞ్ఞుత్తం, యా చ ధమ్మగతా రతి;
‘‘Yañca atthena saññuttaṃ, yā ca dhammagatā rati;
తం సమాదాయ వత్తేథ, సా హి వే ఉత్తమా రతి.
Taṃ samādāya vattetha, sā hi ve uttamā rati.
౭౪౩.
743.
‘‘ఉచ్చావచేహుపాయేహి, పరేసమభిజిగీసతి;
‘‘Uccāvacehupāyehi, paresamabhijigīsati;
హన్త్వా వధిత్వా అథ సోచయిత్వా, ఆలోపతి సాహసా యో పరేసం.
Hantvā vadhitvā atha socayitvā, ālopati sāhasā yo paresaṃ.
౭౪౪.
744.
‘‘తచ్ఛన్తో ఆణియా ఆణిం, నిహన్తి బలవా యథా;
‘‘Tacchanto āṇiyā āṇiṃ, nihanti balavā yathā;
ఇన్ద్రియానిన్ద్రియేహేవ, నిహన్తి కుసలో తథా.
Indriyānindriyeheva, nihanti kusalo tathā.
౭౪౫.
745.
‘‘సద్ధం వీరియం సమాధిఞ్చ, సతిపఞ్ఞఞ్చ భావయం;
‘‘Saddhaṃ vīriyaṃ samādhiñca, satipaññañca bhāvayaṃ;
పఞ్చ పఞ్చహి హన్త్వాన, అనీఘో యాతి బ్రాహ్మణో.
Pañca pañcahi hantvāna, anīgho yāti brāhmaṇo.
౭౪౬.
746.
‘‘సో అత్థవా సో ధమ్మట్ఠో, కత్వా వాక్యానుసాసనిం;
‘‘So atthavā so dhammaṭṭho, katvā vākyānusāsaniṃ;
సబ్బేన సబ్బం బుద్ధస్స, సో నరో సుఖమేధతీ’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;
Sabbena sabbaṃ buddhassa, so naro sukhamedhatī’’ti. – imā gāthā abhāsi;
తత్థ సమణస్సాతి పబ్బజితస్స. అహూతి అహోసి. చిన్తాతి ధమ్మచిన్తా ధమ్మవిచారణా. పారాపరియస్సాతి పారాపరగోత్తస్స. ‘‘పారాచరియస్సా’’తిపి పఠన్తి. భిక్ఖునోతి సంసారే భయం ఇక్ఖనసీలస్స. ఏకకస్సాతి అసహాయస్స, ఏతేన కాయవివేకం దస్సేతి. పవివిత్తస్సాతి పవివేకహేతునా కిలేసానం విక్ఖమ్భనేన వివేకం ఆరద్ధస్స, ఏతేన చిత్తవివేకం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘ఝాయినో’’తి. ఝాయినోతి ఝాయనసీలస్స, యోనిసోమనసికారేసు యుత్తస్సాతి అత్థో. సబ్బమేతం థేరో అత్తానం పరం వియ కత్వా వదతి.
Tattha samaṇassāti pabbajitassa. Ahūti ahosi. Cintāti dhammacintā dhammavicāraṇā. Pārāpariyassāti pārāparagottassa. ‘‘Pārācariyassā’’tipi paṭhanti. Bhikkhunoti saṃsāre bhayaṃ ikkhanasīlassa. Ekakassāti asahāyassa, etena kāyavivekaṃ dasseti. Pavivittassāti pavivekahetunā kilesānaṃ vikkhambhanena vivekaṃ āraddhassa, etena cittavivekaṃ dasseti. Tenāha ‘‘jhāyino’’ti. Jhāyinoti jhāyanasīlassa, yonisomanasikāresu yuttassāti attho. Sabbametaṃ thero attānaṃ paraṃ viya katvā vadati.
‘‘కిమానుపుబ్బ’’న్తిఆదినా తం చిన్తనం దస్సేతి. తత్థ పఠమగాథాయం తావ కిమానుపుబ్బన్తి అనుపుబ్బం అనుక్కమో, అనుపుబ్బమేవ వక్ఖమానేసు వతసమాచారేసు కో అనుక్కమో, కేన అనుక్కమేన తే పటిపజ్జితబ్బాతి అత్థో. పురిసో కిం వతం కిం సమాచారన్తి అత్థకామో పురిసో సమాదియితబ్బట్ఠేన ‘‘వత’’న్తి లద్ధనామం, కీదిసం సీలం సమాచారం, సమాచరన్తో, అత్తనో కిచ్చకారీ కత్తబ్బకారీ అస్స, కఞ్చి సత్తం న చ విహేఠయే, న బాధేయ్యాతి అత్థో. అత్తనో కిచ్చం నామ సమణధమ్మో, సఙ్ఖేపతో సీలసమాధిపఞ్ఞా, తం సమ్పాదేన్తస్స పరవిహేఠనాయ లేసోపి నత్థి తాయ సతి సమణభావస్సేవ అభావతో.
‘‘Kimānupubba’’ntiādinā taṃ cintanaṃ dasseti. Tattha paṭhamagāthāyaṃ tāva kimānupubbanti anupubbaṃ anukkamo, anupubbameva vakkhamānesu vatasamācāresu ko anukkamo, kena anukkamena te paṭipajjitabbāti attho. Puriso kiṃ vataṃ kiṃ samācāranti atthakāmo puriso samādiyitabbaṭṭhena ‘‘vata’’nti laddhanāmaṃ, kīdisaṃ sīlaṃ samācāraṃ, samācaranto, attano kiccakārī kattabbakārī assa, kañci sattaṃ na ca viheṭhaye, na bādheyyāti attho. Attano kiccaṃ nāma samaṇadhammo, saṅkhepato sīlasamādhipaññā, taṃ sampādentassa paraviheṭhanāya lesopi natthi tāya sati samaṇabhāvasseva abhāvato.
యథాహ భగవా – ‘‘న హి పబ్బజితో పరూపఘాతీ, న సమణో హోతి పరం విహేఠయన్తో’’తి (ధ॰ ప॰ ౧౮౪). ఏత్థ చ వతగ్గహణేన వారిత్తసీలం గహితం, సమాచారగ్గహణేన సమాచరితబ్బతో చారిత్తసీలేన సద్ధిం ఝానవిపస్సనాది, తస్మా వారిత్తసీలం పధానం. తత్థాపి చ యస్మా ఇన్ద్రియసంవరే సిద్ధే సబ్బం సీలం సురక్ఖితం, సుగోపితమేవ హోతి, తస్మా ఇన్ద్రియసంవరసీలం తావ దస్సేతుకామో ఇన్ద్రియానం అరక్ఖణే రక్ఖణే చ ఆదీనవానిసంసే విభావేన్తో ‘‘ఇన్ద్రియాని మనుస్సాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఇన్ద్రియానీతి రక్ఖితబ్బధమ్మనిదస్సనం, తస్మా చక్ఖాదీని ఛ ఇన్ద్రియానీతి వుత్తం హోతి. మనుస్సానన్తి రక్ఖణయోగ్యపుగ్గలనిదస్సనం. హితాయాతి అత్థాయ. అహితాయాతి అనత్థాయ. హోన్తీతి వచనసేసో. కథం పన తానియేవ హితాయ చ అహితాయ హోన్తీతి ఆహ ‘‘రక్ఖితానీ’’తిఆది. తస్సత్థో – యస్స చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని సతికవాటేన అపిహితాని, తస్స రూపాదీసు అభిజ్ఝాదిపాపధమ్మపవత్తియా ద్వారభావతో అనత్థాయ పిహితాని, తదభావతో అత్థాయ సంవత్తన్తీతి.
Yathāha bhagavā – ‘‘na hi pabbajito parūpaghātī, na samaṇo hoti paraṃ viheṭhayanto’’ti (dha. pa. 184). Ettha ca vataggahaṇena vārittasīlaṃ gahitaṃ, samācāraggahaṇena samācaritabbato cārittasīlena saddhiṃ jhānavipassanādi, tasmā vārittasīlaṃ padhānaṃ. Tatthāpi ca yasmā indriyasaṃvare siddhe sabbaṃ sīlaṃ surakkhitaṃ, sugopitameva hoti, tasmā indriyasaṃvarasīlaṃ tāva dassetukāmo indriyānaṃ arakkhaṇe rakkhaṇe ca ādīnavānisaṃse vibhāvento ‘‘indriyāni manussāna’’ntiādimāha. Tattha indriyānīti rakkhitabbadhammanidassanaṃ, tasmā cakkhādīni cha indriyānīti vuttaṃ hoti. Manussānanti rakkhaṇayogyapuggalanidassanaṃ. Hitāyāti atthāya. Ahitāyāti anatthāya. Hontīti vacanaseso. Kathaṃ pana tāniyeva hitāya ca ahitāya hontīti āha ‘‘rakkhitānī’’tiādi. Tassattho – yassa cakkhādīni indriyāni satikavāṭena apihitāni, tassa rūpādīsu abhijjhādipāpadhammapavattiyā dvārabhāvato anatthāya pihitāni, tadabhāvato atthāya saṃvattantīti.
ఇన్ద్రియానేవ సారక్ఖన్తి యస్మా ఇన్ద్రియసంవరో పరిపుణ్ణో సీలసమ్పదం పరిపూరేతి, సీలసమ్పదా పరిపుణ్ణా సమాధిసమ్పదం పరిపూరేతి, సమాధిసమ్పదా పరిపుణ్ణా పఞ్ఞాసమ్పదం పరిపూరేతి, తస్మా ఇన్ద్రియారక్ఖా అత్తహితపటిపత్తియావ మూలన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఇన్ద్రియానేవ సారక్ఖ’’న్తి. సతిపుబ్బఙ్గమేన ఆరక్ఖేన సంరక్ఖన్తో యోనిసోమనసికారేన ఇన్ద్రియాని ఏవ తావ సమ్మదేవ రక్ఖన్తో, యథా అకుసలచోరా తేహి తేహి ద్వారేహి పవిసిత్వా చిత్తసన్తానే కుసలం భణ్డం న విలుమ్పన్తి, తథా తాని పిదహన్తోతి అత్థో. సారక్ఖన్తి చ సం-సద్దస్స సాభావం కత్వా వుత్తం, ‘‘సారాగో’’తిఆదీసు వియ. ‘‘సంరక్ఖ’’న్తి చ పాఠో. ఇన్ద్రియాని చ గోపయన్తి తస్సేవ పరియాయవచనం, పరియాయవచనే పయోజనం నేత్తిఅట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ‘‘అత్తనో కిచ్చకారీస్సా’’తి ఇమినా అత్తహితపటిపత్తిం దస్సేతి, ‘‘న చ కఞ్చి విహేఠయే’’తి ఇమినా పరహితపటిపత్తిం, ఉభయేనాపి వా అత్తహితపటిపత్తిమేవ దస్సేతి పరావిహేఠనస్సాపి అత్తహితపటిపత్తిభావతో. అథ వా పదద్వయేనపి అత్తహితపటిపత్తిం దస్సేతి పుథుజ్జనస్స సేక్ఖస్స చ పరహితపటిపత్తియాపి అత్తహితపటిపత్తిభావతో.
Indriyānevasārakkhanti yasmā indriyasaṃvaro paripuṇṇo sīlasampadaṃ paripūreti, sīlasampadā paripuṇṇā samādhisampadaṃ paripūreti, samādhisampadā paripuṇṇā paññāsampadaṃ paripūreti, tasmā indriyārakkhā attahitapaṭipattiyāva mūlanti dassento āha ‘‘indriyāneva sārakkha’’nti. Satipubbaṅgamena ārakkhena saṃrakkhanto yonisomanasikārena indriyāni eva tāva sammadeva rakkhanto, yathā akusalacorā tehi tehi dvārehi pavisitvā cittasantāne kusalaṃ bhaṇḍaṃ na vilumpanti, tathā tāni pidahantoti attho. Sārakkhanti ca saṃ-saddassa sābhāvaṃ katvā vuttaṃ, ‘‘sārāgo’’tiādīsu viya. ‘‘Saṃrakkha’’nti ca pāṭho. Indriyāni ca gopayanti tasseva pariyāyavacanaṃ, pariyāyavacane payojanaṃ nettiaṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. ‘‘Attano kiccakārīssā’’ti iminā attahitapaṭipattiṃ dasseti, ‘‘na ca kañci viheṭhaye’’ti iminā parahitapaṭipattiṃ, ubhayenāpi vā attahitapaṭipattimeva dasseti parāviheṭhanassāpi attahitapaṭipattibhāvato. Atha vā padadvayenapi attahitapaṭipattiṃ dasseti puthujjanassa sekkhassa ca parahitapaṭipattiyāpi attahitapaṭipattibhāvato.
ఏవం రక్ఖితాని ఇన్ద్రియాని హితాయ హోన్తీతి వోదానపక్ఖం సఙ్ఖేపేనేవ దస్సేత్వా, అరక్ఖితాని అహితాయ హోన్తీతి సంకిలేసపక్ఖం పన విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘చక్ఖున్ద్రియం చే’’తిఆదిమాహ. తత్థ చక్ఖున్ద్రియం చే రూపేసు, గచ్ఛన్తం అనివారయం. అనాదీనవదస్సావీతి యో నీలపీతాదిభేదేసు ఇట్ఠానిట్ఠేసు రూపాయతనేసు గచ్ఛన్తం యథారుచి పవత్తన్తం చక్ఖున్ద్రియం అనివారయం, అనివారయన్తో అప్పటిబాహన్తో తథాపవత్తియం ఆదీనవదస్సావీ న హోతి చే, దిట్ఠధమ్మికం సమ్పరాయికఞ్చ ఆదీనవం దోసం న పస్సతి చే . ‘‘గచ్ఛన్తం నివారయే అనిస్సరణదస్సావీ’’తి చ పాఠో. తత్థ యో ‘‘దిట్ఠే దిట్ఠమత్తం భవిస్సతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౪.౯౫) వుత్తవిధినా దిట్ఠమత్తేయేవ ఠత్వా సతిసమ్పజఞ్ఞవసేన రూపాయతనే పవత్తమానో తత్థ నిస్సరణదస్సావీ నామ. వుత్తవిపరియాయేన అనిస్సరణదస్సావీ దట్ఠబ్బో. సో దుక్ఖా న హి ముచ్చతీతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో వట్టదుక్ఖతో న ముచ్చతేవ. ఏత్థ చ చక్ఖున్ద్రియస్స అనివారణం నామ యథా తేన ద్వారేన అభిజ్ఝాదయో పాపధమ్మా అన్వాస్సవేయ్యుం, తథా పవత్తనం, తం పన అత్థతో సతిసమ్పజఞ్ఞస్స అనుట్ఠాపనం దట్ఠబ్బం. సేసిన్ద్రియేసుపి ఏసేవ నయో. అధిముచ్ఛితోతి అధిముత్తతణ్హాయ ముచ్ఛం ఆపన్నో. అమ్బిలన్తి అమ్బిలరసం. మధురగ్గన్తి మధురరసకోట్ఠాసం. తథా తిత్తకగ్గం. అనుస్సరన్తి అస్సాదవసేన తం తం రసం అనువిచిన్తేన్తో. గన్థితోతి రసతణ్హాయ తస్మిం తస్మిం రసే గన్థితో బన్ధో. ‘‘గధితో’’తి చ పఠన్తి, గేధం ఆపన్నోతి అత్థో. హదయం నావబుజ్ఝతీతి ‘‘దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సామీ’’తి పబ్బజ్జాదిక్ఖణే ఉప్పన్నం చిత్తం న జానాతి న సల్లక్ఖేతి , సాసనస్స హదయం అబ్భన్తరం అనవజ్జధమ్మానం సమ్మద్దనరసతణ్హాయ గధితో నావబుజ్ఝతి న జానాతి, న పటిపజ్జతీతి అత్థో.
Evaṃ rakkhitāni indriyāni hitāya hontīti vodānapakkhaṃ saṅkhepeneva dassetvā, arakkhitāni ahitāya hontīti saṃkilesapakkhaṃ pana vibhajitvā dassento ‘‘cakkhundriyaṃ ce’’tiādimāha. Tattha cakkhundriyaṃ ce rūpesu, gacchantaṃ anivārayaṃ. Anādīnavadassāvīti yo nīlapītādibhedesu iṭṭhāniṭṭhesu rūpāyatanesu gacchantaṃ yathāruci pavattantaṃ cakkhundriyaṃ anivārayaṃ, anivārayanto appaṭibāhanto tathāpavattiyaṃ ādīnavadassāvī na hoti ce, diṭṭhadhammikaṃ samparāyikañca ādīnavaṃ dosaṃ na passati ce . ‘‘Gacchantaṃ nivāraye anissaraṇadassāvī’’ti ca pāṭho. Tattha yo ‘‘diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissatī’’ti (saṃ. ni. 4.95) vuttavidhinā diṭṭhamatteyeva ṭhatvā satisampajaññavasena rūpāyatane pavattamāno tattha nissaraṇadassāvī nāma. Vuttavipariyāyena anissaraṇadassāvī daṭṭhabbo. So dukkhā na hi muccatīti so evarūpo puggalo vaṭṭadukkhato na muccateva. Ettha ca cakkhundriyassa anivāraṇaṃ nāma yathā tena dvārena abhijjhādayo pāpadhammā anvāssaveyyuṃ, tathā pavattanaṃ, taṃ pana atthato satisampajaññassa anuṭṭhāpanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sesindriyesupi eseva nayo. Adhimucchitoti adhimuttataṇhāya mucchaṃ āpanno. Ambilanti ambilarasaṃ. Madhuragganti madhurarasakoṭṭhāsaṃ. Tathā tittakaggaṃ. Anussaranti assādavasena taṃ taṃ rasaṃ anuvicintento. Ganthitoti rasataṇhāya tasmiṃ tasmiṃ rase ganthito bandho. ‘‘Gadhito’’ti ca paṭhanti, gedhaṃ āpannoti attho. Hadayaṃ nāvabujjhatīti ‘‘dukkhassantaṃ karissāmī’’ti pabbajjādikkhaṇe uppannaṃ cittaṃ na jānāti na sallakkheti , sāsanassa hadayaṃ abbhantaraṃ anavajjadhammānaṃ sammaddanarasataṇhāya gadhito nāvabujjhati na jānāti, na paṭipajjatīti attho.
సుభానీతి సున్దరాని. అప్పటికూలానీతి మనోరమాని, ఇట్ఠాని. ఫోట్ఠబ్బానీతి ఉపాదిణ్ణానుపాదిణ్ణప్పభేదే ఫస్సే. రత్తోతి రజ్జనసభావేన రాగేన రత్తో. రాగాధికరణన్తి రాగహేతు. వివిధం విన్దతే దుఖన్తి రాగపరిళాహాదివసేన దిట్ఠధమ్మికఞ్చ నిరయసన్తాపాదివసేన అభిసమ్పరాయఞ్చ నానప్పకారం దుక్ఖం పటిలభతి.
Subhānīti sundarāni. Appaṭikūlānīti manoramāni, iṭṭhāni. Phoṭṭhabbānīti upādiṇṇānupādiṇṇappabhede phasse. Rattoti rajjanasabhāvena rāgena ratto. Rāgādhikaraṇanti rāgahetu. Vividhaṃ vindate dukhanti rāgapariḷāhādivasena diṭṭhadhammikañca nirayasantāpādivasena abhisamparāyañca nānappakāraṃ dukkhaṃ paṭilabhati.
మనం చేతేహీతి మనఞ్చ ఏతేహి రూపారమ్మణాదీహి ధమ్మారమ్మణప్పభేదేహి చ. నన్తి పుగ్గలం. సబ్బేహీతి సబ్బేహి పఞ్చహిపి. ఇదం వుత్తం హోతి – యో పుగ్గలో మనం, మనోద్వారం, ఏతేహి యథావుత్తేహి రూపాదీహి పఞ్చహి ధమ్మేహి ధమ్మారమ్మణప్పభేదతో చ. తత్థ పవత్తనకపాపకమ్మనివారణేన రక్ఖితుం, గోపితుం న సక్కోతి, తతో తస్స అరక్ఖణతో నం పుగ్గలం తంనిమిత్తం దుక్ఖం అన్వేతి, అనుగచ్ఛతి, అనుగచ్ఛన్తఞ్చ ఏతేహి పఞ్చహిపి రూపారమ్మణాదీహి ఛట్ఠారమ్మణేన సద్ధిం సబ్బేహిపి ఆరమ్మణప్పచ్చయభూతేహి అనుగచ్ఛతీతి. ఏత్థ చక్ఖున్ద్రియం, సోతిన్ద్రియఞ్చ అసమ్పత్తగ్గాహిభావతో ‘‘గచ్ఛన్తం అనివారయ’’న్తి వుత్తం ఇతరం సమ్పత్తగ్గాహీతి ‘‘గన్ధే చే పటిసేవతీ’’తిఆదినా వుత్తం. తత్థాపి చ రసతణ్హా చ ఫోట్ఠబ్బతణ్హా చ సత్తానం విసేసతో బలవతీతి ‘‘రసతణ్హాయ గధితో, ఫోట్ఠబ్బాని అనుస్సరన్తోతి’’ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.
Manaṃ cetehīti manañca etehi rūpārammaṇādīhi dhammārammaṇappabhedehi ca. Nanti puggalaṃ. Sabbehīti sabbehi pañcahipi. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo puggalo manaṃ, manodvāraṃ, etehi yathāvuttehi rūpādīhi pañcahi dhammehi dhammārammaṇappabhedato ca. Tattha pavattanakapāpakammanivāraṇena rakkhituṃ, gopituṃ na sakkoti, tato tassa arakkhaṇato naṃ puggalaṃ taṃnimittaṃ dukkhaṃ anveti, anugacchati, anugacchantañca etehi pañcahipi rūpārammaṇādīhi chaṭṭhārammaṇena saddhiṃ sabbehipi ārammaṇappaccayabhūtehi anugacchatīti. Ettha cakkhundriyaṃ, sotindriyañca asampattaggāhibhāvato ‘‘gacchantaṃ anivāraya’’nti vuttaṃ itaraṃ sampattaggāhīti ‘‘gandhe ce paṭisevatī’’tiādinā vuttaṃ. Tatthāpi ca rasataṇhā ca phoṭṭhabbataṇhā ca sattānaṃ visesato balavatīti ‘‘rasataṇhāya gadhito, phoṭṭhabbāni anussarantoti’’ vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ఏవం అగుత్తద్వారస్స పుగ్గలస్స ఛహి ద్వారేహి ఛసుపి ఆరమ్మణేసు అసంవరనిమిత్తం ఉప్పజ్జనకదుక్ఖం దస్సేత్వా స్వాయమసంవరో యస్మా సరీరసభావానవబోధేన హోతి, తస్మా సరీరసభావం విచినన్తో ‘‘పుబ్బలోహితసమ్పుణ్ణ’’న్తిఆదినా గాథాద్వయమాహ. తస్సత్థో – సరీరం నామేతం పుబ్బేన లోహితేన చ సమ్పుణ్ణం భరితం అఞ్ఞేన చ పిత్తసేమ్హాదినా బహునా కుణపేన, తయిదం నరవీరేన నరేసు ఛేకేన సిప్పాచరియేన కతం వగ్గు మట్ఠం లాఖాపరికమ్మాదినా చిత్తితం, అన్తో పన గూథాదిఅసుచిభరితం సముగ్గం వియ ఛవిమత్తమనోహరం బాలజనసమ్మోహం దుక్ఖసభావతాయ నిరయాదిదుక్ఖతాపనతో చ కటుకం, పరికప్పసమ్భవేన అమూలకేన అస్సాదమత్తేన మధురతాయ మధురస్సాదం, తతో ఏవ పియభావనిబన్ధనేన పియనిబన్ధనం, దుస్సహతాయ అప్పతీతతాయ చ దుఖం, ఈదిసే సరీరే అస్సాదలోభేన మహాదుక్ఖం పచ్చనుభుయ్యమానం అనవబుజ్ఝన్తో లోకో మధురగిద్ధో ఖురధారాలేహకపురిసో వియ దట్ఠబ్బోతి.
Evaṃ aguttadvārassa puggalassa chahi dvārehi chasupi ārammaṇesu asaṃvaranimittaṃ uppajjanakadukkhaṃ dassetvā svāyamasaṃvaro yasmā sarīrasabhāvānavabodhena hoti, tasmā sarīrasabhāvaṃ vicinanto ‘‘pubbalohitasampuṇṇa’’ntiādinā gāthādvayamāha. Tassattho – sarīraṃ nāmetaṃ pubbena lohitena ca sampuṇṇaṃ bharitaṃ aññena ca pittasemhādinā bahunā kuṇapena, tayidaṃ naravīrena naresu chekena sippācariyena kataṃ vaggu maṭṭhaṃ lākhāparikammādinā cittitaṃ, anto pana gūthādiasucibharitaṃ samuggaṃ viya chavimattamanoharaṃ bālajanasammohaṃ dukkhasabhāvatāya nirayādidukkhatāpanato ca kaṭukaṃ, parikappasambhavena amūlakena assādamattena madhuratāya madhurassādaṃ, tato eva piyabhāvanibandhanena piyanibandhanaṃ, dussahatāya appatītatāya ca dukhaṃ, īdise sarīre assādalobhena mahādukkhaṃ paccanubhuyyamānaṃ anavabujjhanto loko madhuragiddho khuradhārālehakapuriso viya daṭṭhabboti.
ఇదాని ఏతే చక్ఖాదీనం గోచరభూతా రూపాదయో వుత్తా, తే విసేసతో పురిసస్స ఇత్థిపటిబద్ధా కమనీయాతి తత్థ సంవరో కాతబ్బోతి దస్సేన్తో ‘‘ఇత్థిరూపే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఇత్థిరూపేతి ఇత్థియా చతుసముట్ఠానికరూపాయతనసఙ్ఖాతే వణ్ణే. అపి చ యో కోచి ఇత్థియా నివత్థస్స అలఙ్కారస్స వా గన్ధవణ్ణకాదీనం వా పిళన్ధనమాలానం వా కాయపటిబద్ధో వణ్ణో పురిసస్స చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స ఆరమ్మణభావాయ ఉపకప్పతి, సబ్బమేతం ‘‘ఇత్థిరూప’’న్త్వేవ వేదితబ్బం. ఇత్థిసరేతి ఇత్థియా గీతలపితహసితరుదితసద్దే. అపి చ ఇత్థియా నివత్థవత్థస్సపి అలఙ్కతఅలఙ్కారస్సపి ఇత్థిపయోగనిప్ఫాదితా వేణువీణాసఙ్ఖపణవాదీనమ్పి సద్దా ఇధ ఇత్థిసరగ్గహణేన గహితాతి వేదితబ్బా. సబ్బోపేసో పురిసస్స చిత్తం ఆకడ్ఢతీతి. ‘‘ఇత్థిరసే’’తి పన పాళియా చతుసముట్ఠానికరసాయతనవసేన వుత్తం. ఇత్థియా కింకారపటిస్సావితాదివసేన అస్సవరసో చేవ పరిభోగరసో చ ఇత్థిరసోతి ఏకే. యో పన ఇత్థియా ఓట్ఠమంససమ్మక్ఖితఖేళాదిరసో, యో చ తాయ పురిసస్స దిన్నయాగుభత్తాదీనం రసో, సబ్బోపేసో ‘‘ఇత్థిరసో’’త్వేవ వేదితబ్బో. ఫోట్ఠబ్బేపి చ ఇత్థియా కాయసమ్ఫస్సో, ఇత్థిసరీరారూళ్హానం వత్థాలఙ్కారమాలాదీనం ఫస్సో ‘‘ఇత్థిఫోట్ఠబ్బో’’త్వేవ వేదితబ్బో. ఏత్థ చ యేసం ఇత్థిరూపే ఇత్థిసరేతి పాళి, తేసం అపి-సద్దేన ఇత్థిరససఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ఇత్థిగన్ధేసూతి ఇత్థియా చతుసముట్ఠానికగన్ధాయతనేసు. ఇత్థియా సరీరగన్ధో నామ దుగ్గన్ధో. ఏకచ్చా హి ఇత్థీ అస్సగన్ధినీ హోతి, ఏకచ్చా మేణ్డగన్ధినీ, ఏకచ్చా సేదగన్ధినీ, ఏకచ్చా సోణితగన్ధినీ, తథాపి తాసు అన్ధబాలో రజ్జతేవ. చక్కవత్తినో పన ఇత్థిరతనస్స కాయతో చన్దనగన్ధో వాయతి, ముఖతో ఉప్పలగన్ధో, అయం న సబ్బాసం హోతీతి, ఇత్థియా సరీరే ఆరూళ్హో ఆగన్తుకో అనులిమ్పనాదిగన్ధో ‘‘ఇత్థిగన్ధో’’తి వేదితబ్బో. సారత్తోతి సుట్ఠు రత్తో గధితో ముచ్ఛితో, ఇదం పన పదం ‘‘ఇత్థిరూపే’’తిఆదీసుపి యోజేతబ్బం. వివిధం విన్దతే దుఖన్తి ఇత్థిరూపాదీసు సరాగనిమిత్తం దిట్ఠధమ్మికం వధబన్ధనాదివసేన సమ్పరాయికం పఞ్చవిధబన్ధనాదివసేన నానప్పకారం దుక్ఖం పటిలభతి.
Idāni ete cakkhādīnaṃ gocarabhūtā rūpādayo vuttā, te visesato purisassa itthipaṭibaddhā kamanīyāti tattha saṃvaro kātabboti dassento ‘‘itthirūpe’’tiādimāha. Tattha itthirūpeti itthiyā catusamuṭṭhānikarūpāyatanasaṅkhāte vaṇṇe. Api ca yo koci itthiyā nivatthassa alaṅkārassa vā gandhavaṇṇakādīnaṃ vā piḷandhanamālānaṃ vā kāyapaṭibaddho vaṇṇo purisassa cakkhuviññāṇassa ārammaṇabhāvāya upakappati, sabbametaṃ ‘‘itthirūpa’’ntveva veditabbaṃ. Itthisareti itthiyā gītalapitahasitaruditasadde. Api ca itthiyā nivatthavatthassapi alaṅkataalaṅkārassapi itthipayoganipphāditā veṇuvīṇāsaṅkhapaṇavādīnampi saddā idha itthisaraggahaṇena gahitāti veditabbā. Sabbopeso purisassa cittaṃ ākaḍḍhatīti. ‘‘Itthirase’’ti pana pāḷiyā catusamuṭṭhānikarasāyatanavasena vuttaṃ. Itthiyā kiṃkārapaṭissāvitādivasena assavaraso ceva paribhogaraso ca itthirasoti eke. Yo pana itthiyā oṭṭhamaṃsasammakkhitakheḷādiraso, yo ca tāya purisassa dinnayāgubhattādīnaṃ raso, sabbopeso ‘‘itthiraso’’tveva veditabbo. Phoṭṭhabbepi ca itthiyā kāyasamphasso, itthisarīrārūḷhānaṃ vatthālaṅkāramālādīnaṃ phasso ‘‘itthiphoṭṭhabbo’’tveva veditabbo. Ettha ca yesaṃ itthirūpe itthisareti pāḷi, tesaṃ api-saddena itthirasasaṅgaho daṭṭhabbo. Itthigandhesūti itthiyā catusamuṭṭhānikagandhāyatanesu. Itthiyā sarīragandho nāma duggandho. Ekaccā hi itthī assagandhinī hoti, ekaccā meṇḍagandhinī, ekaccā sedagandhinī, ekaccā soṇitagandhinī, tathāpi tāsu andhabālo rajjateva. Cakkavattino pana itthiratanassa kāyato candanagandho vāyati, mukhato uppalagandho, ayaṃ na sabbāsaṃ hotīti, itthiyā sarīre ārūḷho āgantuko anulimpanādigandho ‘‘itthigandho’’ti veditabbo. Sārattoti suṭṭhu ratto gadhito mucchito, idaṃ pana padaṃ ‘‘itthirūpe’’tiādīsupi yojetabbaṃ. Vividhaṃ vindate dukhanti itthirūpādīsu sarāganimittaṃ diṭṭhadhammikaṃ vadhabandhanādivasena samparāyikaṃ pañcavidhabandhanādivasena nānappakāraṃ dukkhaṃ paṭilabhati.
ఇత్థిసోతాని సబ్బానీతి ఇత్థియా రూపాదిఆరమ్మణాని సబ్బాని అనవసేసాని పఞ్చ తణ్హాసోతాని సన్దన్తి. పఞ్చసూతి పురిసస్స పఞ్చసు ద్వారేసు. తేసన్తి తేసం పఞ్చన్నం సోతానం. ఆవరణన్తి సంవరణం, యథా అసంవరో న ఉప్పజ్జతి, ఏవం సతిసమ్పజఞ్ఞం పచ్చుపట్ఠపేత్వా సంవరం పవత్తేతుం యో సక్కోతి, సో వీరియవా ఆరద్ధవీరియో అకుసలానం ధమ్మానం పహానాయ కుసలానం ధమ్మానం ఉపసమ్పదాయాతి అత్థో.
Itthisotāni sabbānīti itthiyā rūpādiārammaṇāni sabbāni anavasesāni pañca taṇhāsotāni sandanti. Pañcasūti purisassa pañcasu dvāresu. Tesanti tesaṃ pañcannaṃ sotānaṃ. Āvaraṇanti saṃvaraṇaṃ, yathā asaṃvaro na uppajjati, evaṃ satisampajaññaṃ paccupaṭṭhapetvā saṃvaraṃ pavattetuṃ yo sakkoti, so vīriyavā āraddhavīriyo akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāyāti attho.
ఏవం రూపాదిగోచరే పబ్బజితస్స పటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని గహట్ఠస్స దస్సేతుం ‘‘సో అత్థవా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సో అత్థవా సో ధమ్మట్ఠో, సో దక్ఖో సో విచక్ఖణోతి సో పుగ్గలో ఇమస్మిం లోకే అత్థవా, బుద్ధిమా, ధమ్మే ఠితో, ధమ్మే దక్ఖో, ధమ్మే ఛేకో, అనలసో వా విచక్ఖణో ఇతి కత్తబ్బతాసు కుసలో నామ. కరేయ్య రమమానోపి, కిచ్చం ధమ్మత్థసంహితన్తి గేహరతియా రమమానోపి ధమ్మత్థసంహితం ధమ్మతో అత్థతో చ అనపేతమేవ తం తం కత్తబ్బం. అనుప్పన్నానం భోగానం ఉప్పాదనం, ఉప్పన్నానం పరిపాలనం, పరిభోగఞ్చ కరేయ్య, అఞ్ఞమఞ్ఞం, అవిరోధేన, అఞ్ఞమఞ్ఞం, అబాధనేన, తివగ్గత్థం అనుయుఞ్జేయ్యాతి అధిప్పాయో . అయఞ్చ నయో యేసం సమ్మాపటిపత్తిఅవిరోధేన తివగ్గత్థస్స వసేన వత్తతి బిమ్బిసారమహారాజాదీనం వియ, తేసం వసేన వుత్తో. న యేసం కేసఞ్చి వసేనాతి దట్ఠబ్బం.
Evaṃ rūpādigocare pabbajitassa paṭipattiṃ dassetvā idāni gahaṭṭhassa dassetuṃ ‘‘so atthavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha so atthavā so dhammaṭṭho, so dakkho so vicakkhaṇoti so puggalo imasmiṃ loke atthavā, buddhimā, dhamme ṭhito, dhamme dakkho, dhamme cheko, analaso vā vicakkhaṇo iti kattabbatāsu kusalo nāma. Kareyya ramamānopi, kiccaṃ dhammatthasaṃhitanti geharatiyā ramamānopi dhammatthasaṃhitaṃ dhammato atthato ca anapetameva taṃ taṃ kattabbaṃ. Anuppannānaṃ bhogānaṃ uppādanaṃ, uppannānaṃ paripālanaṃ, paribhogañca kareyya, aññamaññaṃ, avirodhena, aññamaññaṃ, abādhanena, tivaggatthaṃ anuyuñjeyyāti adhippāyo . Ayañca nayo yesaṃ sammāpaṭipattiavirodhena tivaggatthassa vasena vattati bimbisāramahārājādīnaṃ viya, tesaṃ vasena vutto. Na yesaṃ kesañci vasenāti daṭṭhabbaṃ.
అథో సీదతి సఞ్ఞుత్తన్తి యది ఇధలోకే సుపసంహితం దిట్ఠధమ్మికం అత్థం పరిగ్గహేత్వా ఠితం. వజ్జే కిచ్చం నిరత్థకన్తి సమ్పరాయికత్థరహితం అనత్థుపసంహితం కిచ్చం సచేపి విస్సజ్జేయ్య పరిచ్చజేయ్య. న తం కిచ్చన్తి మఞ్ఞిత్వా, అప్పమత్తో విచక్ఖణోతి సతిఅవిప్పవాసేన అప్పమత్తో విచారణపఞ్ఞాసమ్భవేన విచక్ఖణో అనత్థుపసంహితం, తం కిచ్చం మయా న కాతబ్బన్తి మఞ్ఞిత్వా వివజ్జేయ్య.
Atho sīdati saññuttanti yadi idhaloke supasaṃhitaṃ diṭṭhadhammikaṃ atthaṃ pariggahetvā ṭhitaṃ. Vajje kiccaṃ niratthakanti samparāyikattharahitaṃ anatthupasaṃhitaṃ kiccaṃ sacepi vissajjeyya pariccajeyya. Na taṃ kiccanti maññitvā, appamatto vicakkhaṇoti satiavippavāsena appamatto vicāraṇapaññāsambhavena vicakkhaṇo anatthupasaṃhitaṃ, taṃ kiccaṃ mayā na kātabbanti maññitvā vivajjeyya.
వివజ్జేత్వా పన యఞ్చ అత్థేన సఞ్ఞుత్తం, యా చ ధమ్మగతా రతి. తం సమాదాయ వత్తేథాతి యంకిఞ్చి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికప్పభేదేన అత్థేన హితేన సంయుత్తం తదుభయహితావహం, యా చ అధికుసలధమ్మగతా సమథవిపస్సనాసహితా రతి, తదుభయం సమ్మా ఆదియిత్వా పరిగ్గహం కత్వా వత్తేయ్య. ‘‘సబ్బం రతిం ధమ్మరతి జినాతీ’’తి (ధ॰ ప॰ ౩౫౪) వచనతో సా హి ఏకంసేన ఉత్తమత్థస్స పాపనతో ఉత్తమా రతి నామ.
Vivajjetvā pana yañca atthena saññuttaṃ, yā ca dhammagatā rati. Taṃ samādāya vattethāti yaṃkiñci diṭṭhadhammikasamparāyikappabhedena atthena hitena saṃyuttaṃ tadubhayahitāvahaṃ, yā ca adhikusaladhammagatā samathavipassanāsahitā rati, tadubhayaṃ sammā ādiyitvā pariggahaṃ katvā vatteyya. ‘‘Sabbaṃ ratiṃ dhammarati jinātī’’ti (dha. pa. 354) vacanato sā hi ekaṃsena uttamatthassa pāpanato uttamā rati nāma.
యం పన కామరతిసంయుత్తం కిచ్చం నిరత్థకన్తి వుత్తం, తస్సా అనత్థుపసంహితభావం దస్సేతుం ‘‘ఉచ్చావచేహీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఉచ్చావచేహీతి మహన్తేహి చేవ ఖుద్దకేహి చ. ఉపాయేహీతి నయేహి. పరేసమభిజిగీసతీతి పరేసం సన్తకం ఆహరితుం ఇచ్ఛతి, పరే వా సబ్బథా హాపేతి, జినాపేతి పరం హన్త్వా, వధిత్వా అథ సోచయిత్వా, ఆలోపతి సాహసా యో పరేసం. ఇదం వుత్తం హోతి – యో పుగ్గలో కామహేతు పరే హనన్తో, ఘాతేన్తో, సోచేన్తో సన్ధిచ్ఛేదసన్ధిరుహనపసయ్హావహారాదీహి నానుపాయేహి పరేసం సన్తకం హరితుం వాయమన్తో సాహసాకారం కరోతి, ఆలోపతి, జిగీసతి సాపతేయ్యవసేన పరే హాపేతి, తస్స తం కిచ్చం కామరతిసన్నిస్సితం అనత్థుపసంహితం ఏకన్తనిహీనన్తి. ఏతేన తప్పటిపక్ఖతో ధమ్మగతాయ రతియా ఏకంసతో ఉత్తమభావంయేవ విభావేతి.
Yaṃ pana kāmaratisaṃyuttaṃ kiccaṃ niratthakanti vuttaṃ, tassā anatthupasaṃhitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘uccāvacehī’’tiādi vuttaṃ. Tattha uccāvacehīti mahantehi ceva khuddakehi ca. Upāyehīti nayehi. Paresamabhijigīsatīti paresaṃ santakaṃ āharituṃ icchati, pare vā sabbathā hāpeti, jināpeti paraṃ hantvā, vadhitvā atha socayitvā, ālopati sāhasā yo paresaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo puggalo kāmahetu pare hananto, ghātento, socento sandhicchedasandhiruhanapasayhāvahārādīhi nānupāyehi paresaṃ santakaṃ harituṃ vāyamanto sāhasākāraṃ karoti, ālopati, jigīsati sāpateyyavasena pare hāpeti, tassa taṃ kiccaṃ kāmaratisannissitaṃ anatthupasaṃhitaṃ ekantanihīnanti. Etena tappaṭipakkhato dhammagatāya ratiyā ekaṃsato uttamabhāvaṃyeva vibhāveti.
ఇదాని యం ‘‘తేసమావరణం కాతుం యో సక్కోతీ’’తి ఇన్ద్రియానం ఆవరణం వుత్తం, తం ఉపాయేన సహ విభావేన్తో ‘‘తచ్ఛన్తో ఆణియా ఆణిం , నిహన్తి బలవా యథా’’తి ఆహ. యథా బలవా కాయబలేన, ఞాణబలేన చ సమన్నాగతో తచ్ఛకో రుక్ఖదణ్డగతం ఆణిం నీహరితుకామో తతో బలవతిం ఆణిం కోటేన్తో తతో నీహరతి, తథా కుసలో భిక్ఖు చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని విపస్సనాబలేన నిహన్తుకామో ఇన్ద్రియేహి ఏవ నిహన్తి.
Idāni yaṃ ‘‘tesamāvaraṇaṃ kātuṃ yo sakkotī’’ti indriyānaṃ āvaraṇaṃ vuttaṃ, taṃ upāyena saha vibhāvento ‘‘tacchanto āṇiyā āṇiṃ, nihanti balavā yathā’’ti āha. Yathā balavā kāyabalena, ñāṇabalena ca samannāgato tacchako rukkhadaṇḍagataṃ āṇiṃ nīharitukāmo tato balavatiṃ āṇiṃ koṭento tato nīharati, tathā kusalo bhikkhu cakkhādīni indriyāni vipassanābalena nihantukāmo indriyehi eva nihanti.
కతమేహి పనాతి ఆహ ‘‘సద్ధ’’న్తిఆది. తస్సత్థో – అధిమోక్ఖలక్ఖణం సద్ధం, పగ్గహలక్ఖణం వీరియం, అవిక్ఖేపలక్ఖణం సమాధిం, ఉపట్ఠానలక్ఖణం సతిం, దస్సనలక్ఖణం పఞ్ఞన్తి ఇమానిపి విముత్తిపరిపాచకాని పఞ్చిన్ద్రియాని భావేన్తో వడ్ఢేన్తో ఏతేహి పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహి చక్ఖాదీని పఞ్చిన్ద్రియాని అనునయపటిఘాదికిలేసుప్పత్తియా ద్వారభావవిహనేన హన్త్వా, అరియమగ్గేన తదుపనిస్సయే కిలేసే సముచ్ఛిన్దిత్వా, తతో ఏవ అనీఘో నిద్దుక్ఖో బ్రాహ్మణో అనుపాదిసేసపరినిబ్బానమేవ యాతి ఉపగచ్ఛతీతి.
Katamehi panāti āha ‘‘saddha’’ntiādi. Tassattho – adhimokkhalakkhaṇaṃ saddhaṃ, paggahalakkhaṇaṃ vīriyaṃ, avikkhepalakkhaṇaṃ samādhiṃ, upaṭṭhānalakkhaṇaṃ satiṃ, dassanalakkhaṇaṃ paññanti imānipi vimuttiparipācakāni pañcindriyāni bhāvento vaḍḍhento etehi pañcahi indriyehi cakkhādīni pañcindriyāni anunayapaṭighādikilesuppattiyā dvārabhāvavihanena hantvā, ariyamaggena tadupanissaye kilese samucchinditvā, tato eva anīgho niddukkho brāhmaṇo anupādisesaparinibbānameva yāti upagacchatīti.
సో అత్థవాతి సో యథావుత్తో బ్రాహ్మణో ఉత్తమత్థేన సమన్నాగతత్తా అత్థవా, తం సమ్పాపకే ధమ్మే ఠితత్తా ధమ్మట్ఠో. సబ్బేన సబ్బం అనవసేసేన విధినా అనవసేసం బుద్ధస్స భగవతో వాక్యభూతం అనుసాసనిం కత్వా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జిత్వా ఠితో. తతో ఏవ సో నరో ఉత్తమపురిసో నిబ్బానసుఖఞ్చ ఏధతి, బ్రూహేతి, వడ్ఢేతీతి.
So atthavāti so yathāvutto brāhmaṇo uttamatthena samannāgatattā atthavā, taṃ sampāpake dhamme ṭhitattā dhammaṭṭho. Sabbena sabbaṃ anavasesena vidhinā anavasesaṃ buddhassa bhagavato vākyabhūtaṃ anusāsaniṃ katvā yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjitvā ṭhito. Tato eva so naro uttamapuriso nibbānasukhañca edhati, brūheti, vaḍḍhetīti.
ఏవం థేరేన అత్తనో చిన్తితాకారవిభావనావసేన పటిపత్తియా పకాసితత్తా ఇదమేవ చస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణం దట్ఠబ్బం.
Evaṃ therena attano cintitākāravibhāvanāvasena paṭipattiyā pakāsitattā idameva cassa aññābyākaraṇaṃ daṭṭhabbaṃ.
పారాపరియత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pārāpariyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / ఖుద్దకనికాయ • Khuddakanikāya / థేరగాథాపాళి • Theragāthāpāḷi / ౨. పారాపరియత్థేరగాథా • 2. Pārāpariyattheragāthā