Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ථෙරගාථා-අට්ඨකථා • Theragāthā-aṭṭhakathā |
2. පාරාපරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
2. Pārāpariyattheragāthāvaṇṇanā
සමණස්ස අහු චින්තාතිආදිකා ආයස්මතො පාරාපරියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස වයප්පත්තස්ස ගොත්තවසෙන පාරාපරියොත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි. සො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො. එකදිවසං සත්ථු ධම්මදෙසනාකාලෙ ජෙතවනවිහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදි. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තං (ම. නි. 3.453) දෙසෙසි. සො තං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. තං සුත්තං උග්ගහෙත්වා තදත්ථමනුචින්තෙසි. යථා පන අනුචින්තෙසි, ස්වායමත්ථො ගාථාසු එව ආවි භවිස්සති. සො තථා අනුවිචින්තෙන්තො ආයතනමුඛෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්තො. අපරභාගෙ අත්තනා චින්තිතාකාරං පකාසෙන්තො –
Samaṇassa ahu cintātiādikā āyasmato pārāpariyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinitvā sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ aññatarassa brāhmaṇamahāsālassa putto hutvā nibbatti. Tassa vayappattassa gottavasena pārāpariyotveva samaññā ahosi. So tayo vede uggahetvā brāhmaṇasippesu nipphattiṃ gato. Ekadivasaṃ satthu dhammadesanākāle jetavanavihāraṃ gantvā parisapariyante nisīdi. Satthā tassa ajjhāsayaṃ oloketvā indriyabhāvanāsuttaṃ (ma. ni. 3.453) desesi. So taṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. Taṃ suttaṃ uggahetvā tadatthamanucintesi. Yathā pana anucintesi, svāyamattho gāthāsu eva āvi bhavissati. So tathā anuvicintento āyatanamukhena vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ patto. Aparabhāge attanā cintitākāraṃ pakāsento –
726.
726.
‘‘සමණස්ස අහු චින්තා, පාරාපරියස්ස භික්ඛුනො;
‘‘Samaṇassa ahu cintā, pārāpariyassa bhikkhuno;
එකකස්ස නිසින්නස්ස, පවිවිත්තස්ස ඣායිනො.
Ekakassa nisinnassa, pavivittassa jhāyino.
727.
727.
‘‘කිමානුපුබ්බං පුරිසො, කිං වතං කිං සමාචාරං;
‘‘Kimānupubbaṃ puriso, kiṃ vataṃ kiṃ samācāraṃ;
අත්තනො කිච්චකාරීස්ස, න ච කඤ්චි විහෙඨයෙ.
Attano kiccakārīssa, na ca kañci viheṭhaye.
728.
728.
‘‘ඉන්ද්රියානි මනුස්සානං, හිතාය අහිතාය ච;
‘‘Indriyāni manussānaṃ, hitāya ahitāya ca;
අරක්ඛිතානි අහිතාය, රක්ඛිතානි හිතාය ච.
Arakkhitāni ahitāya, rakkhitāni hitāya ca.
729.
729.
‘‘ඉන්ද්රියානෙව සාරක්ඛං, ඉන්ද්රියානි ච ගොපයං;
‘‘Indriyāneva sārakkhaṃ, indriyāni ca gopayaṃ;
අත්තනො කිච්චකාරීස්ස, න ච කඤ්චි විහෙඨයෙ.
Attano kiccakārīssa, na ca kañci viheṭhaye.
730.
730.
‘‘චක්ඛුන්ද්රියං චෙ රූපෙසු, ගච්ඡන්තං අනිවාරයං;
‘‘Cakkhundriyaṃ ce rūpesu, gacchantaṃ anivārayaṃ;
අනාදීනවදස්සාවී, සො දුක්ඛා න හි මුච්චති.
Anādīnavadassāvī, so dukkhā na hi muccati.
731.
731.
‘‘සොතින්ද්රියං චෙ සද්දෙසු, ගච්ඡන්තං අනිවාරයං;
‘‘Sotindriyaṃ ce saddesu, gacchantaṃ anivārayaṃ;
අනාදීනවදස්සාවී, සො දුක්ඛා න හි මුච්චති.
Anādīnavadassāvī, so dukkhā na hi muccati.
732.
732.
‘‘අනිස්සරණදස්සාවී, ගන්ධෙ චෙ පටිසෙවති;
‘‘Anissaraṇadassāvī, gandhe ce paṭisevati;
න සො මුච්චති දුක්ඛම්හා, ගන්ධෙසු අධිමුච්ඡිතො.
Na so muccati dukkhamhā, gandhesu adhimucchito.
733.
733.
‘‘අම්බිලං මධුරග්ගඤ්ච, තිත්තකග්ගමනුස්සරං;
‘‘Ambilaṃ madhuraggañca, tittakaggamanussaraṃ;
රසතණ්හාය ගධිතො, හදයං නාවබුජ්ඣති.
Rasataṇhāya gadhito, hadayaṃ nāvabujjhati.
734.
734.
‘‘සුභාන්යප්පටිකූලානි , ඵොට්ඨබ්බානි අනුස්සරං;
‘‘Subhānyappaṭikūlāni , phoṭṭhabbāni anussaraṃ;
රත්තො රාගාධිකරණං, විවිධං වින්දතෙ දුඛං.
Ratto rāgādhikaraṇaṃ, vividhaṃ vindate dukhaṃ.
735.
735.
‘‘මනං චෙතෙහි ධම්මෙහි, යො න සක්කොති රක්ඛිතුං;
‘‘Manaṃ cetehi dhammehi, yo na sakkoti rakkhituṃ;
තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, සබ්බෙහෙතෙහි පඤ්චහි.
Tato naṃ dukkhamanveti, sabbehetehi pañcahi.
736.
736.
‘‘පුබ්බලොහිතසම්පුණ්ණං, බහුස්ස කුණපස්ස ච;
‘‘Pubbalohitasampuṇṇaṃ, bahussa kuṇapassa ca;
නරවීරකතං වග්ගුං, සමුග්ගමිව චිත්තිතං.
Naravīrakataṃ vagguṃ, samuggamiva cittitaṃ.
737.
737.
‘‘කටුකං මධුරස්සාදං, පියනිබන්ධනං දුඛං;
‘‘Kaṭukaṃ madhurassādaṃ, piyanibandhanaṃ dukhaṃ;
ඛුරංව මධුනා ලිත්තං, උල්ලිහං නාවබුජ්ඣති.
Khuraṃva madhunā littaṃ, ullihaṃ nāvabujjhati.
738.
738.
‘‘ඉත්ථිරූපෙ ඉත්ථිසරෙ, ඵොට්ඨබ්බෙපි ච ඉත්ථියා;
‘‘Itthirūpe itthisare, phoṭṭhabbepi ca itthiyā;
ඉත්ථිගන්ධෙසු සාරත්තො, විවිධං වින්දතෙ දුඛං.
Itthigandhesu sāratto, vividhaṃ vindate dukhaṃ.
739.
739.
‘‘ඉත්ථිසොතානි සබ්බානි, සන්දන්ති පඤ්ච පඤ්චසු;
‘‘Itthisotāni sabbāni, sandanti pañca pañcasu;
තෙසමාවරණං කාතුං, යො සක්කොති වීරියවා.
Tesamāvaraṇaṃ kātuṃ, yo sakkoti vīriyavā.
740.
740.
‘‘සො අත්ථවා සො ධම්මට්ඨො, සො දක්ඛො සො විචක්ඛණො;
‘‘So atthavā so dhammaṭṭho, so dakkho so vicakkhaṇo;
කරෙය්ය රමමානොපි, කිච්චං ධම්මත්ථසංහිතං.
Kareyya ramamānopi, kiccaṃ dhammatthasaṃhitaṃ.
741.
741.
‘‘අථො සීදති සඤ්ඤුත්තං, වජ්ජෙ කිච්චං නිරත්ථකං;
‘‘Atho sīdati saññuttaṃ, vajje kiccaṃ niratthakaṃ;
න තං කිච්චන්ති මඤ්ඤිත්වා, අප්පමත්තො විචක්ඛණො.
Na taṃ kiccanti maññitvā, appamatto vicakkhaṇo.
742.
742.
‘‘යඤ්ච අත්ථෙන සඤ්ඤුත්තං, යා ච ධම්මගතා රති;
‘‘Yañca atthena saññuttaṃ, yā ca dhammagatā rati;
තං සමාදාය වත්තෙථ, සා හි වෙ උත්තමා රති.
Taṃ samādāya vattetha, sā hi ve uttamā rati.
743.
743.
‘‘උච්චාවචෙහුපායෙහි, පරෙසමභිජිගීසති;
‘‘Uccāvacehupāyehi, paresamabhijigīsati;
හන්ත්වා වධිත්වා අථ සොචයිත්වා, ආලොපති සාහසා යො පරෙසං.
Hantvā vadhitvā atha socayitvā, ālopati sāhasā yo paresaṃ.
744.
744.
‘‘තච්ඡන්තො ආණියා ආණිං, නිහන්ති බලවා යථා;
‘‘Tacchanto āṇiyā āṇiṃ, nihanti balavā yathā;
ඉන්ද්රියානින්ද්රියෙහෙව, නිහන්ති කුසලො තථා.
Indriyānindriyeheva, nihanti kusalo tathā.
745.
745.
‘‘සද්ධං වීරියං සමාධිඤ්ච, සතිපඤ්ඤඤ්ච භාවයං;
‘‘Saddhaṃ vīriyaṃ samādhiñca, satipaññañca bhāvayaṃ;
පඤ්ච පඤ්චහි හන්ත්වාන, අනීඝො යාති බ්රාහ්මණො.
Pañca pañcahi hantvāna, anīgho yāti brāhmaṇo.
746.
746.
‘‘සො අත්ථවා සො ධම්මට්ඨො, කත්වා වාක්යානුසාසනිං;
‘‘So atthavā so dhammaṭṭho, katvā vākyānusāsaniṃ;
සබ්බෙන සබ්බං බුද්ධස්ස, සො නරො සුඛමෙධතී’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
Sabbena sabbaṃ buddhassa, so naro sukhamedhatī’’ti. – imā gāthā abhāsi;
තත්ථ සමණස්සාති පබ්බජිතස්ස. අහූති අහොසි. චින්තාති ධම්මචින්තා ධම්මවිචාරණා. පාරාපරියස්සාති පාරාපරගොත්තස්ස. ‘‘පාරාචරියස්සා’’තිපි පඨන්ති. භික්ඛුනොති සංසාරෙ භයං ඉක්ඛනසීලස්ස. එකකස්සාති අසහායස්ස, එතෙන කායවිවෙකං දස්සෙති. පවිවිත්තස්සාති පවිවෙකහෙතුනා කිලෙසානං වික්ඛම්භනෙන විවෙකං ආරද්ධස්ස, එතෙන චිත්තවිවෙකං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ඣායිනො’’ති. ඣායිනොති ඣායනසීලස්ස, යොනිසොමනසිකාරෙසු යුත්තස්සාති අත්ථො. සබ්බමෙතං ථෙරො අත්තානං පරං විය කත්වා වදති.
Tattha samaṇassāti pabbajitassa. Ahūti ahosi. Cintāti dhammacintā dhammavicāraṇā. Pārāpariyassāti pārāparagottassa. ‘‘Pārācariyassā’’tipi paṭhanti. Bhikkhunoti saṃsāre bhayaṃ ikkhanasīlassa. Ekakassāti asahāyassa, etena kāyavivekaṃ dasseti. Pavivittassāti pavivekahetunā kilesānaṃ vikkhambhanena vivekaṃ āraddhassa, etena cittavivekaṃ dasseti. Tenāha ‘‘jhāyino’’ti. Jhāyinoti jhāyanasīlassa, yonisomanasikāresu yuttassāti attho. Sabbametaṃ thero attānaṃ paraṃ viya katvā vadati.
‘‘කිමානුපුබ්බ’’න්තිආදිනා තං චින්තනං දස්සෙති. තත්ථ පඨමගාථායං තාව කිමානුපුබ්බන්ති අනුපුබ්බං අනුක්කමො, අනුපුබ්බමෙව වක්ඛමානෙසු වතසමාචාරෙසු කො අනුක්කමො, කෙන අනුක්කමෙන තෙ පටිපජ්ජිතබ්බාති අත්ථො. පුරිසො කිං වතං කිං සමාචාරන්ති අත්ථකාමො පුරිසො සමාදියිතබ්බට්ඨෙන ‘‘වත’’න්ති ලද්ධනාමං, කීදිසං සීලං සමාචාරං, සමාචරන්තො, අත්තනො කිච්චකාරී කත්තබ්බකාරී අස්ස, කඤ්චි සත්තං න ච විහෙඨයෙ, න බාධෙය්යාති අත්ථො. අත්තනො කිච්චං නාම සමණධම්මො, සඞ්ඛෙපතො සීලසමාධිපඤ්ඤා, තං සම්පාදෙන්තස්ස පරවිහෙඨනාය ලෙසොපි නත්ථි තාය සති සමණභාවස්සෙව අභාවතො.
‘‘Kimānupubba’’ntiādinā taṃ cintanaṃ dasseti. Tattha paṭhamagāthāyaṃ tāva kimānupubbanti anupubbaṃ anukkamo, anupubbameva vakkhamānesu vatasamācāresu ko anukkamo, kena anukkamena te paṭipajjitabbāti attho. Puriso kiṃ vataṃ kiṃ samācāranti atthakāmo puriso samādiyitabbaṭṭhena ‘‘vata’’nti laddhanāmaṃ, kīdisaṃ sīlaṃ samācāraṃ, samācaranto, attano kiccakārī kattabbakārī assa, kañci sattaṃ na ca viheṭhaye, na bādheyyāti attho. Attano kiccaṃ nāma samaṇadhammo, saṅkhepato sīlasamādhipaññā, taṃ sampādentassa paraviheṭhanāya lesopi natthi tāya sati samaṇabhāvasseva abhāvato.
යථාහ භගවා – ‘‘න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතී, න සමණො හොති පරං විහෙඨයන්තො’’ති (ධ. ප. 184). එත්ථ ච වතග්ගහණෙන වාරිත්තසීලං ගහිතං, සමාචාරග්ගහණෙන සමාචරිතබ්බතො චාරිත්තසීලෙන සද්ධිං ඣානවිපස්සනාදි, තස්මා වාරිත්තසීලං පධානං. තත්ථාපි ච යස්මා ඉන්ද්රියසංවරෙ සිද්ධෙ සබ්බං සීලං සුරක්ඛිතං, සුගොපිතමෙව හොති, තස්මා ඉන්ද්රියසංවරසීලං තාව දස්සෙතුකාමො ඉන්ද්රියානං අරක්ඛණෙ රක්ඛණෙ ච ආදීනවානිසංසෙ විභාවෙන්තො ‘‘ඉන්ද්රියානි මනුස්සාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ඉන්ද්රියානීති රක්ඛිතබ්බධම්මනිදස්සනං, තස්මා චක්ඛාදීනි ඡ ඉන්ද්රියානීති වුත්තං හොති. මනුස්සානන්ති රක්ඛණයොග්යපුග්ගලනිදස්සනං. හිතායාති අත්ථාය. අහිතායාති අනත්ථාය. හොන්තීති වචනසෙසො. කථං පන තානියෙව හිතාය ච අහිතාය හොන්තීති ආහ ‘‘රක්ඛිතානී’’තිආදි. තස්සත්ථො – යස්ස චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි සතිකවාටෙන අපිහිතානි, තස්ස රූපාදීසු අභිජ්ඣාදිපාපධම්මපවත්තියා ද්වාරභාවතො අනත්ථාය පිහිතානි, තදභාවතො අත්ථාය සංවත්තන්තීති.
Yathāha bhagavā – ‘‘na hi pabbajito parūpaghātī, na samaṇo hoti paraṃ viheṭhayanto’’ti (dha. pa. 184). Ettha ca vataggahaṇena vārittasīlaṃ gahitaṃ, samācāraggahaṇena samācaritabbato cārittasīlena saddhiṃ jhānavipassanādi, tasmā vārittasīlaṃ padhānaṃ. Tatthāpi ca yasmā indriyasaṃvare siddhe sabbaṃ sīlaṃ surakkhitaṃ, sugopitameva hoti, tasmā indriyasaṃvarasīlaṃ tāva dassetukāmo indriyānaṃ arakkhaṇe rakkhaṇe ca ādīnavānisaṃse vibhāvento ‘‘indriyāni manussāna’’ntiādimāha. Tattha indriyānīti rakkhitabbadhammanidassanaṃ, tasmā cakkhādīni cha indriyānīti vuttaṃ hoti. Manussānanti rakkhaṇayogyapuggalanidassanaṃ. Hitāyāti atthāya. Ahitāyāti anatthāya. Hontīti vacanaseso. Kathaṃ pana tāniyeva hitāya ca ahitāya hontīti āha ‘‘rakkhitānī’’tiādi. Tassattho – yassa cakkhādīni indriyāni satikavāṭena apihitāni, tassa rūpādīsu abhijjhādipāpadhammapavattiyā dvārabhāvato anatthāya pihitāni, tadabhāvato atthāya saṃvattantīti.
ඉන්ද්රියානෙව සාරක්ඛන්ති යස්මා ඉන්ද්රියසංවරො පරිපුණ්ණො සීලසම්පදං පරිපූරෙති, සීලසම්පදා පරිපුණ්ණා සමාධිසම්පදං පරිපූරෙති, සමාධිසම්පදා පරිපුණ්ණා පඤ්ඤාසම්පදං පරිපූරෙති, තස්මා ඉන්ද්රියාරක්ඛා අත්තහිතපටිපත්තියාව මූලන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉන්ද්රියානෙව සාරක්ඛ’’න්ති. සතිපුබ්බඞ්ගමෙන ආරක්ඛෙන සංරක්ඛන්තො යොනිසොමනසිකාරෙන ඉන්ද්රියානි එව තාව සම්මදෙව රක්ඛන්තො, යථා අකුසලචොරා තෙහි තෙහි ද්වාරෙහි පවිසිත්වා චිත්තසන්තානෙ කුසලං භණ්ඩං න විලුම්පන්ති, තථා තානි පිදහන්තොති අත්ථො. සාරක්ඛන්ති ච සං-සද්දස්ස සාභාවං කත්වා වුත්තං, ‘‘සාරාගො’’තිආදීසු විය. ‘‘සංරක්ඛ’’න්ති ච පාඨො. ඉන්ද්රියානි ච ගොපයන්ති තස්සෙව පරියායවචනං, පරියායවචනෙ පයොජනං නෙත්තිඅට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ‘‘අත්තනො කිච්චකාරීස්සා’’ති ඉමිනා අත්තහිතපටිපත්තිං දස්සෙති, ‘‘න ච කඤ්චි විහෙඨයෙ’’ති ඉමිනා පරහිතපටිපත්තිං, උභයෙනාපි වා අත්තහිතපටිපත්තිමෙව දස්සෙති පරාවිහෙඨනස්සාපි අත්තහිතපටිපත්තිභාවතො. අථ වා පදද්වයෙනපි අත්තහිතපටිපත්තිං දස්සෙති පුථුජ්ජනස්ස සෙක්ඛස්ස ච පරහිතපටිපත්තියාපි අත්තහිතපටිපත්තිභාවතො.
Indriyānevasārakkhanti yasmā indriyasaṃvaro paripuṇṇo sīlasampadaṃ paripūreti, sīlasampadā paripuṇṇā samādhisampadaṃ paripūreti, samādhisampadā paripuṇṇā paññāsampadaṃ paripūreti, tasmā indriyārakkhā attahitapaṭipattiyāva mūlanti dassento āha ‘‘indriyāneva sārakkha’’nti. Satipubbaṅgamena ārakkhena saṃrakkhanto yonisomanasikārena indriyāni eva tāva sammadeva rakkhanto, yathā akusalacorā tehi tehi dvārehi pavisitvā cittasantāne kusalaṃ bhaṇḍaṃ na vilumpanti, tathā tāni pidahantoti attho. Sārakkhanti ca saṃ-saddassa sābhāvaṃ katvā vuttaṃ, ‘‘sārāgo’’tiādīsu viya. ‘‘Saṃrakkha’’nti ca pāṭho. Indriyāni ca gopayanti tasseva pariyāyavacanaṃ, pariyāyavacane payojanaṃ nettiaṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. ‘‘Attano kiccakārīssā’’ti iminā attahitapaṭipattiṃ dasseti, ‘‘na ca kañci viheṭhaye’’ti iminā parahitapaṭipattiṃ, ubhayenāpi vā attahitapaṭipattimeva dasseti parāviheṭhanassāpi attahitapaṭipattibhāvato. Atha vā padadvayenapi attahitapaṭipattiṃ dasseti puthujjanassa sekkhassa ca parahitapaṭipattiyāpi attahitapaṭipattibhāvato.
එවං රක්ඛිතානි ඉන්ද්රියානි හිතාය හොන්තීති වොදානපක්ඛං සඞ්ඛෙපෙනෙව දස්සෙත්වා, අරක්ඛිතානි අහිතාය හොන්තීති සංකිලෙසපක්ඛං පන විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං චෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛුන්ද්රියං චෙ රූපෙසු, ගච්ඡන්තං අනිවාරයං. අනාදීනවදස්සාවීති යො නීලපීතාදිභෙදෙසු ඉට්ඨානිට්ඨෙසු රූපායතනෙසු ගච්ඡන්තං යථාරුචි පවත්තන්තං චක්ඛුන්ද්රියං අනිවාරයං, අනිවාරයන්තො අප්පටිබාහන්තො තථාපවත්තියං ආදීනවදස්සාවී න හොති චෙ, දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකඤ්ච ආදීනවං දොසං න පස්සති චෙ . ‘‘ගච්ඡන්තං නිවාරයෙ අනිස්සරණදස්සාවී’’ති ච පාඨො. තත්ථ යො ‘‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’ති (සං. නි. 4.95) වුත්තවිධිනා දිට්ඨමත්තෙයෙව ඨත්වා සතිසම්පජඤ්ඤවසෙන රූපායතනෙ පවත්තමානො තත්ථ නිස්සරණදස්සාවී නාම. වුත්තවිපරියායෙන අනිස්සරණදස්සාවී දට්ඨබ්බො. සො දුක්ඛා න හි මුච්චතීති සො එවරූපො පුග්ගලො වට්ටදුක්ඛතො න මුච්චතෙව. එත්ථ ච චක්ඛුන්ද්රියස්ස අනිවාරණං නාම යථා තෙන ද්වාරෙන අභිජ්ඣාදයො පාපධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තථා පවත්තනං, තං පන අත්ථතො සතිසම්පජඤ්ඤස්ස අනුට්ඨාපනං දට්ඨබ්බං. සෙසින්ද්රියෙසුපි එසෙව නයො. අධිමුච්ඡිතොති අධිමුත්තතණ්හාය මුච්ඡං ආපන්නො. අම්බිලන්ති අම්බිලරසං. මධුරග්ගන්ති මධුරරසකොට්ඨාසං. තථා තිත්තකග්ගං. අනුස්සරන්ති අස්සාදවසෙන තං තං රසං අනුවිචින්තෙන්තො. ගන්ථිතොති රසතණ්හාය තස්මිං තස්මිං රසෙ ගන්ථිතො බන්ධො. ‘‘ගධිතො’’ති ච පඨන්ති, ගෙධං ආපන්නොති අත්ථො. හදයං නාවබුජ්ඣතීති ‘‘දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමී’’ති පබ්බජ්ජාදික්ඛණෙ උප්පන්නං චිත්තං න ජානාති න සල්ලක්ඛෙති , සාසනස්ස හදයං අබ්භන්තරං අනවජ්ජධම්මානං සම්මද්දනරසතණ්හාය ගධිතො නාවබුජ්ඣති න ජානාති, න පටිපජ්ජතීති අත්ථො.
Evaṃ rakkhitāni indriyāni hitāya hontīti vodānapakkhaṃ saṅkhepeneva dassetvā, arakkhitāni ahitāya hontīti saṃkilesapakkhaṃ pana vibhajitvā dassento ‘‘cakkhundriyaṃ ce’’tiādimāha. Tattha cakkhundriyaṃ ce rūpesu, gacchantaṃ anivārayaṃ. Anādīnavadassāvīti yo nīlapītādibhedesu iṭṭhāniṭṭhesu rūpāyatanesu gacchantaṃ yathāruci pavattantaṃ cakkhundriyaṃ anivārayaṃ, anivārayanto appaṭibāhanto tathāpavattiyaṃ ādīnavadassāvī na hoti ce, diṭṭhadhammikaṃ samparāyikañca ādīnavaṃ dosaṃ na passati ce . ‘‘Gacchantaṃ nivāraye anissaraṇadassāvī’’ti ca pāṭho. Tattha yo ‘‘diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissatī’’ti (saṃ. ni. 4.95) vuttavidhinā diṭṭhamatteyeva ṭhatvā satisampajaññavasena rūpāyatane pavattamāno tattha nissaraṇadassāvī nāma. Vuttavipariyāyena anissaraṇadassāvī daṭṭhabbo. So dukkhā na hi muccatīti so evarūpo puggalo vaṭṭadukkhato na muccateva. Ettha ca cakkhundriyassa anivāraṇaṃ nāma yathā tena dvārena abhijjhādayo pāpadhammā anvāssaveyyuṃ, tathā pavattanaṃ, taṃ pana atthato satisampajaññassa anuṭṭhāpanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sesindriyesupi eseva nayo. Adhimucchitoti adhimuttataṇhāya mucchaṃ āpanno. Ambilanti ambilarasaṃ. Madhuragganti madhurarasakoṭṭhāsaṃ. Tathā tittakaggaṃ. Anussaranti assādavasena taṃ taṃ rasaṃ anuvicintento. Ganthitoti rasataṇhāya tasmiṃ tasmiṃ rase ganthito bandho. ‘‘Gadhito’’ti ca paṭhanti, gedhaṃ āpannoti attho. Hadayaṃ nāvabujjhatīti ‘‘dukkhassantaṃ karissāmī’’ti pabbajjādikkhaṇe uppannaṃ cittaṃ na jānāti na sallakkheti , sāsanassa hadayaṃ abbhantaraṃ anavajjadhammānaṃ sammaddanarasataṇhāya gadhito nāvabujjhati na jānāti, na paṭipajjatīti attho.
සුභානීති සුන්දරානි. අප්පටිකූලානීති මනොරමානි, ඉට්ඨානි. ඵොට්ඨබ්බානීති උපාදිණ්ණානුපාදිණ්ණප්පභෙදෙ ඵස්සෙ. රත්තොති රජ්ජනසභාවෙන රාගෙන රත්තො. රාගාධිකරණන්ති රාගහෙතු. විවිධං වින්දතෙ දුඛන්ති රාගපරිළාහාදිවසෙන දිට්ඨධම්මිකඤ්ච නිරයසන්තාපාදිවසෙන අභිසම්පරායඤ්ච නානප්පකාරං දුක්ඛං පටිලභති.
Subhānīti sundarāni. Appaṭikūlānīti manoramāni, iṭṭhāni. Phoṭṭhabbānīti upādiṇṇānupādiṇṇappabhede phasse. Rattoti rajjanasabhāvena rāgena ratto. Rāgādhikaraṇanti rāgahetu. Vividhaṃ vindate dukhanti rāgapariḷāhādivasena diṭṭhadhammikañca nirayasantāpādivasena abhisamparāyañca nānappakāraṃ dukkhaṃ paṭilabhati.
මනං චෙතෙහීති මනඤ්ච එතෙහි රූපාරම්මණාදීහි ධම්මාරම්මණප්පභෙදෙහි ච. නන්ති පුග්ගලං. සබ්බෙහීති සබ්බෙහි පඤ්චහිපි. ඉදං වුත්තං හොති – යො පුග්ගලො මනං, මනොද්වාරං, එතෙහි යථාවුත්තෙහි රූපාදීහි පඤ්චහි ධම්මෙහි ධම්මාරම්මණප්පභෙදතො ච. තත්ථ පවත්තනකපාපකම්මනිවාරණෙන රක්ඛිතුං, ගොපිතුං න සක්කොති, තතො තස්ස අරක්ඛණතො නං පුග්ගලං තංනිමිත්තං දුක්ඛං අන්වෙති, අනුගච්ඡති, අනුගච්ඡන්තඤ්ච එතෙහි පඤ්චහිපි රූපාරම්මණාදීහි ඡට්ඨාරම්මණෙන සද්ධිං සබ්බෙහිපි ආරම්මණප්පච්චයභූතෙහි අනුගච්ඡතීති. එත්ථ චක්ඛුන්ද්රියං, සොතින්ද්රියඤ්ච අසම්පත්තග්ගාහිභාවතො ‘‘ගච්ඡන්තං අනිවාරය’’න්ති වුත්තං ඉතරං සම්පත්තග්ගාහීති ‘‘ගන්ධෙ චෙ පටිසෙවතී’’තිආදිනා වුත්තං. තත්ථාපි ච රසතණ්හා ච ඵොට්ඨබ්බතණ්හා ච සත්තානං විසෙසතො බලවතීති ‘‘රසතණ්හාය ගධිතො, ඵොට්ඨබ්බානි අනුස්සරන්තොති’’ වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
Manaṃ cetehīti manañca etehi rūpārammaṇādīhi dhammārammaṇappabhedehi ca. Nanti puggalaṃ. Sabbehīti sabbehi pañcahipi. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo puggalo manaṃ, manodvāraṃ, etehi yathāvuttehi rūpādīhi pañcahi dhammehi dhammārammaṇappabhedato ca. Tattha pavattanakapāpakammanivāraṇena rakkhituṃ, gopituṃ na sakkoti, tato tassa arakkhaṇato naṃ puggalaṃ taṃnimittaṃ dukkhaṃ anveti, anugacchati, anugacchantañca etehi pañcahipi rūpārammaṇādīhi chaṭṭhārammaṇena saddhiṃ sabbehipi ārammaṇappaccayabhūtehi anugacchatīti. Ettha cakkhundriyaṃ, sotindriyañca asampattaggāhibhāvato ‘‘gacchantaṃ anivāraya’’nti vuttaṃ itaraṃ sampattaggāhīti ‘‘gandhe ce paṭisevatī’’tiādinā vuttaṃ. Tatthāpi ca rasataṇhā ca phoṭṭhabbataṇhā ca sattānaṃ visesato balavatīti ‘‘rasataṇhāya gadhito, phoṭṭhabbāni anussarantoti’’ vuttanti daṭṭhabbaṃ.
එවං අගුත්තද්වාරස්ස පුග්ගලස්ස ඡහි ද්වාරෙහි ඡසුපි ආරම්මණෙසු අසංවරනිමිත්තං උප්පජ්ජනකදුක්ඛං දස්සෙත්වා ස්වායමසංවරො යස්මා සරීරසභාවානවබොධෙන හොති, තස්මා සරීරසභාවං විචිනන්තො ‘‘පුබ්බලොහිතසම්පුණ්ණ’’න්තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ. තස්සත්ථො – සරීරං නාමෙතං පුබ්බෙන ලොහිතෙන ච සම්පුණ්ණං භරිතං අඤ්ඤෙන ච පිත්තසෙම්හාදිනා බහුනා කුණපෙන, තයිදං නරවීරෙන නරෙසු ඡෙකෙන සිප්පාචරියෙන කතං වග්ගු මට්ඨං ලාඛාපරිකම්මාදිනා චිත්තිතං, අන්තො පන ගූථාදිඅසුචිභරිතං සමුග්ගං විය ඡවිමත්තමනොහරං බාලජනසම්මොහං දුක්ඛසභාවතාය නිරයාදිදුක්ඛතාපනතො ච කටුකං, පරිකප්පසම්භවෙන අමූලකෙන අස්සාදමත්තෙන මධුරතාය මධුරස්සාදං, තතො එව පියභාවනිබන්ධනෙන පියනිබන්ධනං, දුස්සහතාය අප්පතීතතාය ච දුඛං, ඊදිසෙ සරීරෙ අස්සාදලොභෙන මහාදුක්ඛං පච්චනුභුය්යමානං අනවබුජ්ඣන්තො ලොකො මධුරගිද්ධො ඛුරධාරාලෙහකපුරිසො විය දට්ඨබ්බොති.
Evaṃ aguttadvārassa puggalassa chahi dvārehi chasupi ārammaṇesu asaṃvaranimittaṃ uppajjanakadukkhaṃ dassetvā svāyamasaṃvaro yasmā sarīrasabhāvānavabodhena hoti, tasmā sarīrasabhāvaṃ vicinanto ‘‘pubbalohitasampuṇṇa’’ntiādinā gāthādvayamāha. Tassattho – sarīraṃ nāmetaṃ pubbena lohitena ca sampuṇṇaṃ bharitaṃ aññena ca pittasemhādinā bahunā kuṇapena, tayidaṃ naravīrena naresu chekena sippācariyena kataṃ vaggu maṭṭhaṃ lākhāparikammādinā cittitaṃ, anto pana gūthādiasucibharitaṃ samuggaṃ viya chavimattamanoharaṃ bālajanasammohaṃ dukkhasabhāvatāya nirayādidukkhatāpanato ca kaṭukaṃ, parikappasambhavena amūlakena assādamattena madhuratāya madhurassādaṃ, tato eva piyabhāvanibandhanena piyanibandhanaṃ, dussahatāya appatītatāya ca dukhaṃ, īdise sarīre assādalobhena mahādukkhaṃ paccanubhuyyamānaṃ anavabujjhanto loko madhuragiddho khuradhārālehakapuriso viya daṭṭhabboti.
ඉදානි එතෙ චක්ඛාදීනං ගොචරභූතා රූපාදයො වුත්තා, තෙ විසෙසතො පුරිසස්ස ඉත්ථිපටිබද්ධා කමනීයාති තත්ථ සංවරො කාතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘ඉත්ථිරූපෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉත්ථිරූපෙති ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානිකරූපායතනසඞ්ඛාතෙ වණ්ණෙ. අපි ච යො කොචි ඉත්ථියා නිවත්ථස්ස අලඞ්කාරස්ස වා ගන්ධවණ්ණකාදීනං වා පිළන්ධනමාලානං වා කායපටිබද්ධො වණ්ණො පුරිසස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණභාවාය උපකප්පති, සබ්බමෙතං ‘‘ඉත්ථිරූප’’න්ත්වෙව වෙදිතබ්බං. ඉත්ථිසරෙති ඉත්ථියා ගීතලපිතහසිතරුදිතසද්දෙ. අපි ච ඉත්ථියා නිවත්ථවත්ථස්සපි අලඞ්කතඅලඞ්කාරස්සපි ඉත්ථිපයොගනිප්ඵාදිතා වෙණුවීණාසඞ්ඛපණවාදීනම්පි සද්දා ඉධ ඉත්ථිසරග්ගහණෙන ගහිතාති වෙදිතබ්බා. සබ්බොපෙසො පුරිසස්ස චිත්තං ආකඩ්ඪතීති. ‘‘ඉත්ථිරසෙ’’ති පන පාළියා චතුසමුට්ඨානිකරසායතනවසෙන වුත්තං. ඉත්ථියා කිංකාරපටිස්සාවිතාදිවසෙන අස්සවරසො චෙව පරිභොගරසො ච ඉත්ථිරසොති එකෙ. යො පන ඉත්ථියා ඔට්ඨමංසසම්මක්ඛිතඛෙළාදිරසො, යො ච තාය පුරිසස්ස දින්නයාගුභත්තාදීනං රසො, සබ්බොපෙසො ‘‘ඉත්ථිරසො’’ත්වෙව වෙදිතබ්බො. ඵොට්ඨබ්බෙපි ච ඉත්ථියා කායසම්ඵස්සො, ඉත්ථිසරීරාරූළ්හානං වත්ථාලඞ්කාරමාලාදීනං ඵස්සො ‘‘ඉත්ථිඵොට්ඨබ්බො’’ත්වෙව වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච යෙසං ඉත්ථිරූපෙ ඉත්ථිසරෙති පාළි, තෙසං අපි-සද්දෙන ඉත්ථිරසසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඉත්ථිගන්ධෙසූති ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානිකගන්ධායතනෙසු. ඉත්ථියා සරීරගන්ධො නාම දුග්ගන්ධො. එකච්චා හි ඉත්ථී අස්සගන්ධිනී හොති, එකච්චා මෙණ්ඩගන්ධිනී, එකච්චා සෙදගන්ධිනී, එකච්චා සොණිතගන්ධිනී, තථාපි තාසු අන්ධබාලො රජ්ජතෙව. චක්කවත්තිනො පන ඉත්ථිරතනස්ස කායතො චන්දනගන්ධො වායති, මුඛතො උප්පලගන්ධො, අයං න සබ්බාසං හොතීති, ඉත්ථියා සරීරෙ ආරූළ්හො ආගන්තුකො අනුලිම්පනාදිගන්ධො ‘‘ඉත්ථිගන්ධො’’ති වෙදිතබ්බො. සාරත්තොති සුට්ඨු රත්තො ගධිතො මුච්ඡිතො, ඉදං පන පදං ‘‘ඉත්ථිරූපෙ’’තිආදීසුපි යොජෙතබ්බං. විවිධං වින්දතෙ දුඛන්ති ඉත්ථිරූපාදීසු සරාගනිමිත්තං දිට්ඨධම්මිකං වධබන්ධනාදිවසෙන සම්පරායිකං පඤ්චවිධබන්ධනාදිවසෙන නානප්පකාරං දුක්ඛං පටිලභති.
Idāni ete cakkhādīnaṃ gocarabhūtā rūpādayo vuttā, te visesato purisassa itthipaṭibaddhā kamanīyāti tattha saṃvaro kātabboti dassento ‘‘itthirūpe’’tiādimāha. Tattha itthirūpeti itthiyā catusamuṭṭhānikarūpāyatanasaṅkhāte vaṇṇe. Api ca yo koci itthiyā nivatthassa alaṅkārassa vā gandhavaṇṇakādīnaṃ vā piḷandhanamālānaṃ vā kāyapaṭibaddho vaṇṇo purisassa cakkhuviññāṇassa ārammaṇabhāvāya upakappati, sabbametaṃ ‘‘itthirūpa’’ntveva veditabbaṃ. Itthisareti itthiyā gītalapitahasitaruditasadde. Api ca itthiyā nivatthavatthassapi alaṅkataalaṅkārassapi itthipayoganipphāditā veṇuvīṇāsaṅkhapaṇavādīnampi saddā idha itthisaraggahaṇena gahitāti veditabbā. Sabbopeso purisassa cittaṃ ākaḍḍhatīti. ‘‘Itthirase’’ti pana pāḷiyā catusamuṭṭhānikarasāyatanavasena vuttaṃ. Itthiyā kiṃkārapaṭissāvitādivasena assavaraso ceva paribhogaraso ca itthirasoti eke. Yo pana itthiyā oṭṭhamaṃsasammakkhitakheḷādiraso, yo ca tāya purisassa dinnayāgubhattādīnaṃ raso, sabbopeso ‘‘itthiraso’’tveva veditabbo. Phoṭṭhabbepi ca itthiyā kāyasamphasso, itthisarīrārūḷhānaṃ vatthālaṅkāramālādīnaṃ phasso ‘‘itthiphoṭṭhabbo’’tveva veditabbo. Ettha ca yesaṃ itthirūpe itthisareti pāḷi, tesaṃ api-saddena itthirasasaṅgaho daṭṭhabbo. Itthigandhesūti itthiyā catusamuṭṭhānikagandhāyatanesu. Itthiyā sarīragandho nāma duggandho. Ekaccā hi itthī assagandhinī hoti, ekaccā meṇḍagandhinī, ekaccā sedagandhinī, ekaccā soṇitagandhinī, tathāpi tāsu andhabālo rajjateva. Cakkavattino pana itthiratanassa kāyato candanagandho vāyati, mukhato uppalagandho, ayaṃ na sabbāsaṃ hotīti, itthiyā sarīre ārūḷho āgantuko anulimpanādigandho ‘‘itthigandho’’ti veditabbo. Sārattoti suṭṭhu ratto gadhito mucchito, idaṃ pana padaṃ ‘‘itthirūpe’’tiādīsupi yojetabbaṃ. Vividhaṃ vindate dukhanti itthirūpādīsu sarāganimittaṃ diṭṭhadhammikaṃ vadhabandhanādivasena samparāyikaṃ pañcavidhabandhanādivasena nānappakāraṃ dukkhaṃ paṭilabhati.
ඉත්ථිසොතානි සබ්බානීති ඉත්ථියා රූපාදිආරම්මණානි සබ්බානි අනවසෙසානි පඤ්ච තණ්හාසොතානි සන්දන්ති. පඤ්චසූති පුරිසස්ස පඤ්චසු ද්වාරෙසු. තෙසන්ති තෙසං පඤ්චන්නං සොතානං. ආවරණන්ති සංවරණං, යථා අසංවරො න උප්පජ්ජති, එවං සතිසම්පජඤ්ඤං පච්චුපට්ඨපෙත්වා සංවරං පවත්තෙතුං යො සක්කොති, සො වීරියවා ආරද්ධවීරියො අකුසලානං ධම්මානං පහානාය කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදායාති අත්ථො.
Itthisotāni sabbānīti itthiyā rūpādiārammaṇāni sabbāni anavasesāni pañca taṇhāsotāni sandanti. Pañcasūti purisassa pañcasu dvāresu. Tesanti tesaṃ pañcannaṃ sotānaṃ. Āvaraṇanti saṃvaraṇaṃ, yathā asaṃvaro na uppajjati, evaṃ satisampajaññaṃ paccupaṭṭhapetvā saṃvaraṃ pavattetuṃ yo sakkoti, so vīriyavā āraddhavīriyo akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāyāti attho.
එවං රූපාදිගොචරෙ පබ්බජිතස්ස පටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි ගහට්ඨස්ස දස්සෙතුං ‘‘සො අත්ථවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සො අත්ථවා සො ධම්මට්ඨො, සො දක්ඛො සො විචක්ඛණොති සො පුග්ගලො ඉමස්මිං ලොකෙ අත්ථවා, බුද්ධිමා, ධම්මෙ ඨිතො, ධම්මෙ දක්ඛො, ධම්මෙ ඡෙකො, අනලසො වා විචක්ඛණො ඉති කත්තබ්බතාසු කුසලො නාම. කරෙය්ය රමමානොපි, කිච්චං ධම්මත්ථසංහිතන්ති ගෙහරතියා රමමානොපි ධම්මත්ථසංහිතං ධම්මතො අත්ථතො ච අනපෙතමෙව තං තං කත්තබ්බං. අනුප්පන්නානං භොගානං උප්පාදනං, උප්පන්නානං පරිපාලනං, පරිභොගඤ්ච කරෙය්ය, අඤ්ඤමඤ්ඤං, අවිරොධෙන, අඤ්ඤමඤ්ඤං, අබාධනෙන, තිවග්ගත්ථං අනුයුඤ්ජෙය්යාති අධිප්පායො . අයඤ්ච නයො යෙසං සම්මාපටිපත්තිඅවිරොධෙන තිවග්ගත්ථස්ස වසෙන වත්තති බිම්බිසාරමහාරාජාදීනං විය, තෙසං වසෙන වුත්තො. න යෙසං කෙසඤ්චි වසෙනාති දට්ඨබ්බං.
Evaṃ rūpādigocare pabbajitassa paṭipattiṃ dassetvā idāni gahaṭṭhassa dassetuṃ ‘‘so atthavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha so atthavā so dhammaṭṭho, so dakkho so vicakkhaṇoti so puggalo imasmiṃ loke atthavā, buddhimā, dhamme ṭhito, dhamme dakkho, dhamme cheko, analaso vā vicakkhaṇo iti kattabbatāsu kusalo nāma. Kareyya ramamānopi, kiccaṃ dhammatthasaṃhitanti geharatiyā ramamānopi dhammatthasaṃhitaṃ dhammato atthato ca anapetameva taṃ taṃ kattabbaṃ. Anuppannānaṃ bhogānaṃ uppādanaṃ, uppannānaṃ paripālanaṃ, paribhogañca kareyya, aññamaññaṃ, avirodhena, aññamaññaṃ, abādhanena, tivaggatthaṃ anuyuñjeyyāti adhippāyo . Ayañca nayo yesaṃ sammāpaṭipattiavirodhena tivaggatthassa vasena vattati bimbisāramahārājādīnaṃ viya, tesaṃ vasena vutto. Na yesaṃ kesañci vasenāti daṭṭhabbaṃ.
අථො සීදති සඤ්ඤුත්තන්ති යදි ඉධලොකෙ සුපසංහිතං දිට්ඨධම්මිකං අත්ථං පරිග්ගහෙත්වා ඨිතං. වජ්ජෙ කිච්චං නිරත්ථකන්ති සම්පරායිකත්ථරහිතං අනත්ථුපසංහිතං කිච්චං සචෙපි විස්සජ්ජෙය්ය පරිච්චජෙය්ය. න තං කිච්චන්ති මඤ්ඤිත්වා, අප්පමත්තො විචක්ඛණොති සතිඅවිප්පවාසෙන අප්පමත්තො විචාරණපඤ්ඤාසම්භවෙන විචක්ඛණො අනත්ථුපසංහිතං, තං කිච්චං මයා න කාතබ්බන්ති මඤ්ඤිත්වා විවජ්ජෙය්ය.
Atho sīdati saññuttanti yadi idhaloke supasaṃhitaṃ diṭṭhadhammikaṃ atthaṃ pariggahetvā ṭhitaṃ. Vajje kiccaṃ niratthakanti samparāyikattharahitaṃ anatthupasaṃhitaṃ kiccaṃ sacepi vissajjeyya pariccajeyya. Na taṃ kiccanti maññitvā, appamatto vicakkhaṇoti satiavippavāsena appamatto vicāraṇapaññāsambhavena vicakkhaṇo anatthupasaṃhitaṃ, taṃ kiccaṃ mayā na kātabbanti maññitvā vivajjeyya.
විවජ්ජෙත්වා පන යඤ්ච අත්ථෙන සඤ්ඤුත්තං, යා ච ධම්මගතා රති. තං සමාදාය වත්තෙථාති යංකිඤ්චි දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකප්පභෙදෙන අත්ථෙන හිතෙන සංයුත්තං තදුභයහිතාවහං, යා ච අධිකුසලධම්මගතා සමථවිපස්සනාසහිතා රති, තදුභයං සම්මා ආදියිත්වා පරිග්ගහං කත්වා වත්තෙය්ය. ‘‘සබ්බං රතිං ධම්මරති ජිනාතී’’ති (ධ. ප. 354) වචනතො සා හි එකංසෙන උත්තමත්ථස්ස පාපනතො උත්තමා රති නාම.
Vivajjetvā pana yañca atthena saññuttaṃ, yā ca dhammagatā rati. Taṃ samādāya vattethāti yaṃkiñci diṭṭhadhammikasamparāyikappabhedena atthena hitena saṃyuttaṃ tadubhayahitāvahaṃ, yā ca adhikusaladhammagatā samathavipassanāsahitā rati, tadubhayaṃ sammā ādiyitvā pariggahaṃ katvā vatteyya. ‘‘Sabbaṃ ratiṃ dhammarati jinātī’’ti (dha. pa. 354) vacanato sā hi ekaṃsena uttamatthassa pāpanato uttamā rati nāma.
යං පන කාමරතිසංයුත්තං කිච්චං නිරත්ථකන්ති වුත්තං, තස්සා අනත්ථුපසංහිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘උච්චාවචෙහී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උච්චාවචෙහීති මහන්තෙහි චෙව ඛුද්දකෙහි ච. උපායෙහීති නයෙහි. පරෙසමභිජිගීසතීති පරෙසං සන්තකං ආහරිතුං ඉච්ඡති, පරෙ වා සබ්බථා හාපෙති, ජිනාපෙති පරං හන්ත්වා, වධිත්වා අථ සොචයිත්වා, ආලොපති සාහසා යො පරෙසං. ඉදං වුත්තං හොති – යො පුග්ගලො කාමහෙතු පරෙ හනන්තො, ඝාතෙන්තො, සොචෙන්තො සන්ධිච්ඡෙදසන්ධිරුහනපසය්හාවහාරාදීහි නානුපායෙහි පරෙසං සන්තකං හරිතුං වායමන්තො සාහසාකාරං කරොති, ආලොපති, ජිගීසති සාපතෙය්යවසෙන පරෙ හාපෙති, තස්ස තං කිච්චං කාමරතිසන්නිස්සිතං අනත්ථුපසංහිතං එකන්තනිහීනන්ති. එතෙන තප්පටිපක්ඛතො ධම්මගතාය රතියා එකංසතො උත්තමභාවංයෙව විභාවෙති.
Yaṃ pana kāmaratisaṃyuttaṃ kiccaṃ niratthakanti vuttaṃ, tassā anatthupasaṃhitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘uccāvacehī’’tiādi vuttaṃ. Tattha uccāvacehīti mahantehi ceva khuddakehi ca. Upāyehīti nayehi. Paresamabhijigīsatīti paresaṃ santakaṃ āharituṃ icchati, pare vā sabbathā hāpeti, jināpeti paraṃ hantvā, vadhitvā atha socayitvā, ālopati sāhasā yo paresaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo puggalo kāmahetu pare hananto, ghātento, socento sandhicchedasandhiruhanapasayhāvahārādīhi nānupāyehi paresaṃ santakaṃ harituṃ vāyamanto sāhasākāraṃ karoti, ālopati, jigīsati sāpateyyavasena pare hāpeti, tassa taṃ kiccaṃ kāmaratisannissitaṃ anatthupasaṃhitaṃ ekantanihīnanti. Etena tappaṭipakkhato dhammagatāya ratiyā ekaṃsato uttamabhāvaṃyeva vibhāveti.
ඉදානි යං ‘‘තෙසමාවරණං කාතුං යො සක්කොතී’’ති ඉන්ද්රියානං ආවරණං වුත්තං, තං උපායෙන සහ විභාවෙන්තො ‘‘තච්ඡන්තො ආණියා ආණිං , නිහන්ති බලවා යථා’’ති ආහ. යථා බලවා කායබලෙන, ඤාණබලෙන ච සමන්නාගතො තච්ඡකො රුක්ඛදණ්ඩගතං ආණිං නීහරිතුකාමො තතො බලවතිං ආණිං කොටෙන්තො තතො නීහරති, තථා කුසලො භික්ඛු චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි විපස්සනාබලෙන නිහන්තුකාමො ඉන්ද්රියෙහි එව නිහන්ති.
Idāni yaṃ ‘‘tesamāvaraṇaṃ kātuṃ yo sakkotī’’ti indriyānaṃ āvaraṇaṃ vuttaṃ, taṃ upāyena saha vibhāvento ‘‘tacchanto āṇiyā āṇiṃ, nihanti balavā yathā’’ti āha. Yathā balavā kāyabalena, ñāṇabalena ca samannāgato tacchako rukkhadaṇḍagataṃ āṇiṃ nīharitukāmo tato balavatiṃ āṇiṃ koṭento tato nīharati, tathā kusalo bhikkhu cakkhādīni indriyāni vipassanābalena nihantukāmo indriyehi eva nihanti.
කතමෙහි පනාති ආහ ‘‘සද්ධ’’න්තිආදි. තස්සත්ථො – අධිමොක්ඛලක්ඛණං සද්ධං, පග්ගහලක්ඛණං වීරියං, අවික්ඛෙපලක්ඛණං සමාධිං, උපට්ඨානලක්ඛණං සතිං, දස්සනලක්ඛණං පඤ්ඤන්ති ඉමානිපි විමුත්තිපරිපාචකානි පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙන්තො වඩ්ඪෙන්තො එතෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි චක්ඛාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි අනුනයපටිඝාදිකිලෙසුප්පත්තියා ද්වාරභාවවිහනෙන හන්ත්වා, අරියමග්ගෙන තදුපනිස්සයෙ කිලෙසෙ සමුච්ඡින්දිත්වා, තතො එව අනීඝො නිද්දුක්ඛො බ්රාහ්මණො අනුපාදිසෙසපරිනිබ්බානමෙව යාති උපගච්ඡතීති.
Katamehi panāti āha ‘‘saddha’’ntiādi. Tassattho – adhimokkhalakkhaṇaṃ saddhaṃ, paggahalakkhaṇaṃ vīriyaṃ, avikkhepalakkhaṇaṃ samādhiṃ, upaṭṭhānalakkhaṇaṃ satiṃ, dassanalakkhaṇaṃ paññanti imānipi vimuttiparipācakāni pañcindriyāni bhāvento vaḍḍhento etehi pañcahi indriyehi cakkhādīni pañcindriyāni anunayapaṭighādikilesuppattiyā dvārabhāvavihanena hantvā, ariyamaggena tadupanissaye kilese samucchinditvā, tato eva anīgho niddukkho brāhmaṇo anupādisesaparinibbānameva yāti upagacchatīti.
සො අත්ථවාති සො යථාවුත්තො බ්රාහ්මණො උත්තමත්ථෙන සමන්නාගතත්තා අත්ථවා, තං සම්පාපකෙ ධම්මෙ ඨිතත්තා ධම්මට්ඨො. සබ්බෙන සබ්බං අනවසෙසෙන විධිනා අනවසෙසං බුද්ධස්ස භගවතො වාක්යභූතං අනුසාසනිං කත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිත්වා ඨිතො. තතො එව සො නරො උත්තමපුරිසො නිබ්බානසුඛඤ්ච එධති, බ්රූහෙති, වඩ්ඪෙතීති.
So atthavāti so yathāvutto brāhmaṇo uttamatthena samannāgatattā atthavā, taṃ sampāpake dhamme ṭhitattā dhammaṭṭho. Sabbena sabbaṃ anavasesena vidhinā anavasesaṃ buddhassa bhagavato vākyabhūtaṃ anusāsaniṃ katvā yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjitvā ṭhito. Tato eva so naro uttamapuriso nibbānasukhañca edhati, brūheti, vaḍḍhetīti.
එවං ථෙරෙන අත්තනො චින්තිතාකාරවිභාවනාවසෙන පටිපත්තියා පකාසිතත්තා ඉදමෙව චස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං දට්ඨබ්බං.
Evaṃ therena attano cintitākāravibhāvanāvasena paṭipattiyā pakāsitattā idameva cassa aññābyākaraṇaṃ daṭṭhabbaṃ.
පාරාපරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Pārāpariyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / ථෙරගාථාපාළි • Theragāthāpāḷi / 2. පාරාපරියත්ථෙරගාථා • 2. Pārāpariyattheragāthā