| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
१५. परिक्खारहारविभङ्गवण्णना
15. Parikkhārahāravibhaṅgavaṇṇanā
४९. तत्थ कतमो परिक्खारो हारोति परिक्खारहारविभङ्गो। तत्थ यो धम्मो यं धम्मं जनयति, तस्स सो परिक्खारोति सङ्खेपतो परिक्खारलक्खणं वत्वा तं विभागेन दस्सेतुं ‘‘किंलक्खणो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ हिनोति अत्तनो फलं पटिकारणभावं गच्छतीति हेतु। पटिच्च एतस्मा फलं एतीति पच्चयो। किञ्चापि हेतुपच्चयसद्देहि कारणमेव वुच्चति, तथापि तत्थ विसेसं विभागेन दस्सेतुं ‘‘असाधारणलक्खणो’’तिआदि वुत्तं। सभावो हेतूति समानभावो बीजं हेतु। ननु च बीजं अङ्कुरादिसदिसं न होतीति? नो न होति, अञ्ञतो हि तादिसस्स अनुप्पज्जनतो।
49.Tatthakatamo parikkhāro hāroti parikkhārahāravibhaṅgo. Tattha yo dhammo yaṃ dhammaṃ janayati, tassa so parikkhāroti saṅkhepato parikkhāralakkhaṇaṃ vatvā taṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘kiṃlakkhaṇo’’tiādi vuttaṃ. Tattha hinoti attano phalaṃ paṭikāraṇabhāvaṃ gacchatīti hetu. Paṭicca etasmā phalaṃ etīti paccayo. Kiñcāpi hetupaccayasaddehi kāraṇameva vuccati, tathāpi tattha visesaṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘asādhāraṇalakkhaṇo’’tiādi vuttaṃ. Sabhāvo hetūti samānabhāvo bījaṃ hetu. Nanu ca bījaṃ aṅkurādisadisaṃ na hotīti? No na hoti, aññato hi tādisassa anuppajjanato.
‘‘यथा वा पना’’तिआदिनापि उदाहरणन्तरदस्सनेन हेतुपच्चयानं विसेसमेव विभावेति। तत्थ दुद्धन्ति खीरं। दधि भवतीति एकत्तनयेन अभेदोपचारेन वा वुत्तं, न अञ्ञथा। न हि खीरं दधि होति। तेनेवाह – ‘‘न चत्थि एककालसमवधानं दुद्धस्स च दधिस्स चा’’ति। अथ वा घटे दुद्धं पक्खित्तं दधि भवति, दधि तत्थ कालन्तरे जायति पच्चयन्तरसमायोगेन, तस्मा न चत्थि एककालसमवधानं दुद्धस्स च दधिस्स च रसखीरविपाकादीहि भिन्नसभावत्ता। एवमेवन्ति यथा हेतुभूतस्स खीरस्स फलभूतेन दधिना न एककालसमवधानं, एवमञ्ञस्सापि हेतुस्स फलेन न एककालसमवधानं, न तथा पच्चयस्स, न हि पच्चयो एकन्तेन फलेन भिन्नकालो एवाति। एवम्पि हेतुपच्चयानं विसेसो वेदितब्बोति अधिप्पायो।
‘‘Yathā vā panā’’tiādināpi udāharaṇantaradassanena hetupaccayānaṃ visesameva vibhāveti. Tattha duddhanti khīraṃ. Dadhi bhavatīti ekattanayena abhedopacārena vā vuttaṃ, na aññathā. Na hi khīraṃ dadhi hoti. Tenevāha – ‘‘na catthi ekakālasamavadhānaṃ duddhassa ca dadhissa cā’’ti. Atha vā ghaṭe duddhaṃ pakkhittaṃ dadhi bhavati, dadhi tattha kālantare jāyati paccayantarasamāyogena, tasmā na catthi ekakālasamavadhānaṃ duddhassa ca dadhissa ca rasakhīravipākādīhi bhinnasabhāvattā. Evamevanti yathā hetubhūtassa khīrassa phalabhūtena dadhinā na ekakālasamavadhānaṃ, evamaññassāpi hetussa phalena na ekakālasamavadhānaṃ, na tathā paccayassa, na hi paccayo ekantena phalena bhinnakālo evāti. Evampi hetupaccayānaṃ viseso veditabboti adhippāyo.
एवं बाहिरं हेतुपच्चयविभागं दस्सेत्वा इदानि अज्झत्तिकं दस्सेतुं ‘‘अयञ्हि संसारो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘अविज्जा अविज्जाय हेतू’’ति वुत्ते किं एकस्मिं चित्तुप्पादे अनेका अविज्जा विज्जन्तीति? आह ‘‘पुरिमिका अविज्जा पच्छिमिकाय अविज्जाय हेतू’’ति। तेन एकस्मिं काले हेतुफलानं समवधानं नत्थीति एतमेवत्थं समत्थेति। तत्थ ‘‘पुरिमिका अविज्जा’’तिआदिना हेतुफलभूतानं अविज्जानं विभागं दस्सेति। ‘‘बीजङ्कुरो विया’’तिआदिना इममत्थं दस्सेति – यथा बीजं अङ्कुरस्स हेतु होन्तं समनन्तरहेतुताय हेतु होति। यं पन बीजतो फलं निब्बत्तति, तस्स बीजं परम्परहेतुताय हेतु होति। एवं अविज्जायपि हेतुभावे दट्ठब्बन्ति।
Evaṃ bāhiraṃ hetupaccayavibhāgaṃ dassetvā idāni ajjhattikaṃ dassetuṃ ‘‘ayañhi saṃsāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘avijjā avijjāya hetū’’ti vutte kiṃ ekasmiṃ cittuppāde anekā avijjā vijjantīti? Āha ‘‘purimikā avijjā pacchimikāya avijjāya hetū’’ti. Tena ekasmiṃ kāle hetuphalānaṃ samavadhānaṃ natthīti etamevatthaṃ samattheti. Tattha ‘‘purimikā avijjā’’tiādinā hetuphalabhūtānaṃ avijjānaṃ vibhāgaṃ dasseti. ‘‘Bījaṅkuro viyā’’tiādinā imamatthaṃ dasseti – yathā bījaṃ aṅkurassa hetu hontaṃ samanantarahetutāya hetu hoti. Yaṃ pana bījato phalaṃ nibbattati, tassa bījaṃ paramparahetutāya hetu hoti. Evaṃ avijjāyapi hetubhāve daṭṭhabbanti.
पुन ‘‘यथा वा पना’’तिआदिनापि हेतुपच्चयविभागमेव दस्सेति। तत्थ थालकन्ति दीपकपल्लिका। अनग्गिकन्ति अग्गिं विना। दीपेतुन्ति जालेतुं। इति सभावो हेतूति एवं पदीपुज्जालनादीसु अग्गिआदिपदीपसदिसं कारणं सभावो हेतु। परभावो पच्चयोति तत्थेव कपल्लिकावट्टितेलादिसदिसो अग्गितो अञ्ञो सभावो पच्चयो। अज्झत्तिकोति नियकज्झत्तिको नियकज्झत्ते भवो। बाहिरोति ततो बहिभूतो। जनकोति निब्बत्तको। परिग्गाहकोति उपत्थम्भको। असाधारणोति आवेणिको। साधारणोति अञ्ञेसम्पि पच्चयुप्पन्नानं समानो।
Puna ‘‘yathā vā panā’’tiādināpi hetupaccayavibhāgameva dasseti. Tattha thālakanti dīpakapallikā. Anaggikanti aggiṃ vinā. Dīpetunti jāletuṃ. Iti sabhāvo hetūti evaṃ padīpujjālanādīsu aggiādipadīpasadisaṃ kāraṇaṃ sabhāvo hetu. Parabhāvo paccayoti tattheva kapallikāvaṭṭitelādisadiso aggito añño sabhāvo paccayo. Ajjhattikoti niyakajjhattiko niyakajjhatte bhavo. Bāhiroti tato bahibhūto. Janakoti nibbattako. Pariggāhakoti upatthambhako. Asādhāraṇoti āveṇiko. Sādhāraṇoti aññesampi paccayuppannānaṃ samāno.
इदानि यस्मा कारणं ‘‘परिक्खारो’’ति वुत्तं, कारणभावो च फलापेक्खाय, तस्मा कारणस्स यो कारणभावो यथा च सो होति, यञ्च फलं यो च तस्स विसेसो, यो च कारणफलानं सम्बन्धो, तं सब्बं विभावेतुं ‘‘अवुपच्छेदत्थो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ कारणफलभावेन सम्बन्धता सन्तति। को च तत्थ सम्बन्धो, को कारणफलभावो च? सो एव अवुपच्छेदत्थो। यो फलभूतो अञ्ञस्स अकारणं हुत्वा निरुज्झति, सो वुपच्छिन्नो नाम होति, यथा तं अरहतो चुतिचित्तं। यो पन अत्तनो अनुरूपस्स फलस्स हेतु हुत्वा निरुज्झति, सो अनुपच्छिन्नो एव नाम होति, हेतुफलसम्बन्धस्स विज्जमानत्ताति आह – ‘‘अवुपच्छेदत्थो सन्ततिअत्थो’’ति।
Idāni yasmā kāraṇaṃ ‘‘parikkhāro’’ti vuttaṃ, kāraṇabhāvo ca phalāpekkhāya, tasmā kāraṇassa yo kāraṇabhāvo yathā ca so hoti, yañca phalaṃ yo ca tassa viseso, yo ca kāraṇaphalānaṃ sambandho, taṃ sabbaṃ vibhāvetuṃ ‘‘avupacchedattho’’tiādi vuttaṃ. Tattha kāraṇaphalabhāvena sambandhatā santati. Ko ca tattha sambandho, ko kāraṇaphalabhāvo ca? So eva avupacchedattho. Yo phalabhūto aññassa akāraṇaṃ hutvā nirujjhati, so vupacchinno nāma hoti, yathā taṃ arahato cuticittaṃ. Yo pana attano anurūpassa phalassa hetu hutvā nirujjhati, so anupacchinno eva nāma hoti, hetuphalasambandhassa vijjamānattāti āha – ‘‘avupacchedattho santatiattho’’ti.
यस्मा च कारणतो निब्बत्तं फलं नाम, न अनिब्बत्तं, तस्मा ‘‘निब्बत्तिअत्थो फलत्थो’’ति वुत्तं। यस्मा पन पुरिमभवेन अनन्तरभवपटिसन्धानवसेन पवत्ता उपपत्तिक्खन्धा पुनब्भवो, तस्मा वुत्तं – ‘‘पटिसन्धिअत्थो पुनब्भवत्थो’’ति। तथा यस्स पुग्गलस्स किलेसा उप्पज्जन्ति, तं पलिबुन्धेन्ति सम्मा पटिपज्जितुं न देन्ति। याव च मग्गेन असमुग्घातिता, ताव अनुसेन्ति नाम, तेन वुत्तं – ‘‘पलिबोधत्थो परियुट्ठानत्थो, असमुग्घातत्थो अनुसयत्थो’’ति। परिञ्ञाभिसमयवसेन परिञ्ञाते न कदाचि तं नामरूपङ्कुरस्स कारणं हेस्सतीति आह – ‘‘अपरिञ्ञातत्थो विञ्ञाणस्स बीजत्थो’’ति। यत्थ अवुपच्छेदो तत्थ सन्ततीति यत्थ रूपारूपप्पवत्तियं यथावुत्तो अवुपच्छेदो, तत्थ सन्ततिवोहारो । यत्थ सन्तति तत्थ निब्बत्तीतिआदि पच्चयपरम्परदस्सनं हेतुफलसम्बन्धविभावनमेव।
Yasmā ca kāraṇato nibbattaṃ phalaṃ nāma, na anibbattaṃ, tasmā ‘‘nibbattiattho phalattho’’ti vuttaṃ. Yasmā pana purimabhavena anantarabhavapaṭisandhānavasena pavattā upapattikkhandhā punabbhavo, tasmā vuttaṃ – ‘‘paṭisandhiattho punabbhavattho’’ti. Tathā yassa puggalassa kilesā uppajjanti, taṃ palibundhenti sammā paṭipajjituṃ na denti. Yāva ca maggena asamugghātitā, tāva anusenti nāma, tena vuttaṃ – ‘‘palibodhattho pariyuṭṭhānattho, asamugghātattho anusayattho’’ti. Pariññābhisamayavasena pariññāte na kadāci taṃ nāmarūpaṅkurassa kāraṇaṃ hessatīti āha – ‘‘apariññātattho viññāṇassa bījattho’’ti. Yattha avupacchedo tattha santatīti yattha rūpārūpappavattiyaṃ yathāvutto avupacchedo, tattha santativohāro . Yattha santati tattha nibbattītiādi paccayaparamparadassanaṃ hetuphalasambandhavibhāvanameva.
‘‘यथा वा पन चक्खुञ्च पटिच्चा’’तिआदिना ‘‘सभावो हेतू’’ति वुत्तमेवत्थं विभागेन दस्सेति। तत्थ सन्निस्सयतायाति उपनिस्सयपच्चयताय। मनसिकारोति किरियामनोधातु। सा हि चक्खुविञ्ञाणस्स विञ्ञाणभावेन समानजातिताय सभावो हेतु। सङ्खारा विञ्ञाणस्स पच्चयो सभावो हेतूति पुञ्ञादिअभिसङ्खारा पटिसन्धिविञ्ञाणस्स पच्चयो, तत्थ यो सभावो, सो हेतूति। सङ्खाराति चेत्थ सब्बो लोकियो कुसलाकुसलचित्तुप्पादो अधिप्पेतो। इमिना नयेन सेसपदेसुपि अत्थो वेदितब्बो। एवं यो कोचि उपनिस्सयो सब्बो सो परिक्खारोति यथावुत्तप्पभेदो यो कोचि पच्चयो, सो सब्बो अत्तनो फलस्स परिक्खरणतो अभिसङ्खरणतो परिक्खारो। तस्स निद्धारेत्वा कथनं परिक्खारो हारोति।
‘‘Yathā vā pana cakkhuñca paṭiccā’’tiādinā ‘‘sabhāvo hetū’’ti vuttamevatthaṃ vibhāgena dasseti. Tattha sannissayatāyāti upanissayapaccayatāya. Manasikāroti kiriyāmanodhātu. Sā hi cakkhuviññāṇassa viññāṇabhāvena samānajātitāya sabhāvo hetu. Saṅkhārā viññāṇassa paccayo sabhāvo hetūti puññādiabhisaṅkhārā paṭisandhiviññāṇassa paccayo, tattha yo sabhāvo, so hetūti. Saṅkhārāti cettha sabbo lokiyo kusalākusalacittuppādo adhippeto. Iminā nayena sesapadesupi attho veditabbo. Evaṃ yo koci upanissayo sabbo so parikkhāroti yathāvuttappabhedo yo koci paccayo, so sabbo attano phalassa parikkharaṇato abhisaṅkharaṇato parikkhāro. Tassa niddhāretvā kathanaṃ parikkhāro hāroti.
परिक्खारहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Parikkhārahāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / १५. परिक्खारहारविभङ्गो • 15. Parikkhārahāravibhaṅgo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / १५. परिक्खारहारविभङ्गवण्णना • 15. Parikkhārahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / १५. परिक्खारहारविभङ्गविभावना • 15. Parikkhārahāravibhaṅgavibhāvanā
