| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयालङ्कार-टीका • Vinayālaṅkāra-ṭīkā |
२. परिक्खारविनिच्छयकथा
2. Parikkhāravinicchayakathā
६. एवं दिवासेय्यविनिच्छयं कथेत्वा इदानि परिक्खारविनिच्छयं कथेतुं ‘‘परिक्खारोति समणपरिक्खारो’’तिआदिमाह। तत्थ दिवासेय्यविनिच्छयकथाय आदिम्हि वुत्तं ‘‘तत्था’’ति पदं आनेत्वा तत्थ तेसु मातिकापदेसु समभिनिविट्ठस्स ‘‘परिक्खारो’’ति पदस्स ‘‘समणपरिक्खारो’’ति अत्थो दट्ठब्बोति योजना, एस नयो इतो परेपि। समणपरिक्खारो वुत्तो, न गिहिपरिक्खारोति अधिप्पायो। परिसमन्ततो करियतेति परिक्खारो, छत्तादिको। तत्राति समणपरिक्खारे। कप्पतीति कप्पियो, न कप्पियो अकप्पियो, कप्पियो च अकप्पियो च कप्पियाकप्पियो, समाहारद्वन्देपि पुल्लिङ्गमिच्छन्ति पण्डिता। कप्पियाकप्पियो च सो परिक्खारो चेति तथा, तस्स विनिच्छयो कप्पियाकप्पियपरिक्खारविनिच्छयो।
6. Evaṃ divāseyyavinicchayaṃ kathetvā idāni parikkhāravinicchayaṃ kathetuṃ ‘‘parikkhāroti samaṇaparikkhāro’’tiādimāha. Tattha divāseyyavinicchayakathāya ādimhi vuttaṃ ‘‘tatthā’’ti padaṃ ānetvā tattha tesu mātikāpadesu samabhiniviṭṭhassa ‘‘parikkhāro’’ti padassa ‘‘samaṇaparikkhāro’’ti attho daṭṭhabboti yojanā, esa nayo ito parepi. Samaṇaparikkhāro vutto, na gihiparikkhāroti adhippāyo. Parisamantato kariyateti parikkhāro, chattādiko. Tatrāti samaṇaparikkhāre. Kappatīti kappiyo, na kappiyo akappiyo, kappiyo ca akappiyo ca kappiyākappiyo, samāhāradvandepi pulliṅgamicchanti paṇḍitā. Kappiyākappiyo ca so parikkhāro ceti tathā, tassa vinicchayo kappiyākappiyaparikkhāravinicchayo.
केचि तालपण्णच्छत्तन्ति इदं उपलक्खणमत्तं। सब्बम्पि हि छत्तं तथाकरियमानं न वट्टति। तेनेवाह वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ८५) ‘‘सब्बपरिक्खारेसु वण्णमट्ठविकारं करोन्तस्स दुक्कटन्ति दीपेन्तेन न वट्टतीति वुत्तन्ति वेदितब्ब’’न्ति। न वण्णमट्ठत्थायाति इमिना थिरकरणत्थं एकवण्णसुत्तेन विनन्धियमानं यदि वण्णमट्ठं होति, तत्थ न दोसोति दस्सेति। आरग्गेनाति निखादनमुखेन। यदि न वट्टति, तादिसं छत्तदण्डं लभित्वा किं कातब्बन्ति आह ‘‘घटकं वा’’तिआदि। सुत्तकेन वा दण्डो वेठेतब्बोति यथा लेखा न पञ्ञायति, तथा वेठेतब्बो। दण्डबुन्देति दण्डमूले, छत्तदण्डस्स हेट्ठिमकोटियन्ति अत्थो। छत्तमण्डलिकन्ति छत्तस्स अन्तो खुद्दकमण्डलं, छत्तपञ्जरे मण्डलाकारेन बद्धदण्डवलयं वा। उक्किरित्वाति निन्नं, उन्नतं वा कत्वा उट्ठापेत्वा। सा वट्टतीति सा लेखा रज्जुकेहि बन्धन्तु वा मा वा, बन्धितुं युत्तट्ठानत्ता वट्टति। तेन वुत्तं आचरियबुद्धदत्तमहाथेरेन –
Keci tālapaṇṇacchattanti idaṃ upalakkhaṇamattaṃ. Sabbampi hi chattaṃ tathākariyamānaṃ na vaṭṭati. Tenevāha vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. pārājika 85) ‘‘sabbaparikkhāresu vaṇṇamaṭṭhavikāraṃ karontassa dukkaṭanti dīpentena na vaṭṭatīti vuttanti veditabba’’nti. Na vaṇṇamaṭṭhatthāyāti iminā thirakaraṇatthaṃ ekavaṇṇasuttena vinandhiyamānaṃ yadi vaṇṇamaṭṭhaṃ hoti, tattha na dosoti dasseti. Āraggenāti nikhādanamukhena. Yadi na vaṭṭati, tādisaṃ chattadaṇḍaṃ labhitvā kiṃ kātabbanti āha ‘‘ghaṭakaṃ vā’’tiādi. Suttakena vā daṇḍo veṭhetabboti yathā lekhā na paññāyati, tathā veṭhetabbo. Daṇḍabundeti daṇḍamūle, chattadaṇḍassa heṭṭhimakoṭiyanti attho. Chattamaṇḍalikanti chattassa anto khuddakamaṇḍalaṃ, chattapañjare maṇḍalākārena baddhadaṇḍavalayaṃ vā. Ukkiritvāti ninnaṃ, unnataṃ vā katvā uṭṭhāpetvā. Sā vaṭṭatīti sā lekhā rajjukehi bandhantu vā mā vā, bandhituṃ yuttaṭṭhānattā vaṭṭati. Tena vuttaṃ ācariyabuddhadattamahātherena –
‘‘छत्तं पण्णमयं किञ्चि, बहि अन्तो च सब्बसो।
‘‘Chattaṃ paṇṇamayaṃ kiñci, bahi anto ca sabbaso;
पञ्चवण्णेन सुत्तेन, सिब्बितुं न च वट्टति॥
Pañcavaṇṇena suttena, sibbituṃ na ca vaṭṭati.
‘‘छिन्दितुं अड्ढचन्दं वा, पण्णे मकरदन्तकं।
‘‘Chindituṃ aḍḍhacandaṃ vā, paṇṇe makaradantakaṃ;
घटकं वाळरूपं वा, लेखा दण्डे न वट्टति॥
Ghaṭakaṃ vāḷarūpaṃ vā, lekhā daṇḍe na vaṭṭati.
‘‘सिब्बितुं एकवण्णेन, छत्तं सुत्तेन वट्टति।
‘‘Sibbituṃ ekavaṇṇena, chattaṃ suttena vaṭṭati;
थिरत्थं पञ्चवण्णेन, पञ्जरं वा विनन्धितुं॥
Thiratthaṃ pañcavaṇṇena, pañjaraṃ vā vinandhituṃ.
‘‘घटकं वाळरूपं वा, लेखा वा पन केवला।
‘‘Ghaṭakaṃ vāḷarūpaṃ vā, lekhā vā pana kevalā;
छिन्दित्वा वापि घंसित्वा, धारेतुं पन वट्टति॥
Chinditvā vāpi ghaṃsitvā, dhāretuṃ pana vaṭṭati.
‘‘अहिच्छत्तकसण्ठानं , दण्डबुन्दम्हि वट्टति।
‘‘Ahicchattakasaṇṭhānaṃ , daṇḍabundamhi vaṭṭati;
उक्किरित्वा कता लेखा, बन्धनत्थाय वट्टती’’ति॥
Ukkiritvā katā lekhā, bandhanatthāya vaṭṭatī’’ti.
तस्स वण्णनायम्पि छत्तं पण्णमयं किञ्चीति तालपण्णादिपण्णच्छदनं यं किञ्चि छत्तं। बहीति उपरि। अन्तोति हेट्ठा। सिब्बितुन्ति रूपं दस्सेत्वा सूचिकम्मं कातुं। पण्णेति छदनपण्णे। अड्ढचन्दन्ति अड्ढचन्दाकारं। मकरदन्तकन्ति मकरदन्ताकारं, यं ‘‘गिरिकूट’’न्ति वुच्चति। छिन्दितुं न वट्टतीति सम्बन्धो। मुखवट्टिया नामेत्वा बद्धपण्णकोटिया वा मत्थकमण्डलकोटिया वा गिरिकूटादिं करोन्ति, इमिना तं पटिक्खित्तं। दण्डेति छत्तदण्डे। घटकन्ति घटाकारो। वाळरूपं वाति ब्यग्घादिवाळानं रूपकं वा। लेखाति उक्किरित्वा वा छिन्दित्वा वा चित्तकम्मवसेन वा कतराजि। पञ्चवण्णानं सुत्तानं अन्तरे नीलादिएकवण्णेन सुत्तेन थिरत्थं छत्तं अन्तो च बहि च सिब्बितुं वा छत्तदण्डग्गाहकसलाकपञ्जरं थिरत्थं विनन्धितुं वा वट्टतीति योजना। पञ्चवण्णानं एकवण्णेन थिरत्थन्ति इमिना अनेकवण्णेहि सुत्तेहि वण्णमट्ठत्थाय सिब्बितुञ्च विनन्धितुञ्च न वट्टतीति दीपेति। पोत्थकेसु पन ‘‘पञ्चवण्णेना’’ति पाठो दिस्सति, तस्स एकवण्णेन पञ्चवण्णेन वा सुत्तेन थिरत्थं सिब्बितुं विनन्धितुं वा वट्टतीति योजना कातब्बा होति।
Tassa vaṇṇanāyampi chattaṃ paṇṇamayaṃ kiñcīti tālapaṇṇādipaṇṇacchadanaṃ yaṃ kiñci chattaṃ. Bahīti upari. Antoti heṭṭhā. Sibbitunti rūpaṃ dassetvā sūcikammaṃ kātuṃ. Paṇṇeti chadanapaṇṇe. Aḍḍhacandanti aḍḍhacandākāraṃ. Makaradantakanti makaradantākāraṃ, yaṃ ‘‘girikūṭa’’nti vuccati. Chindituṃ na vaṭṭatīti sambandho. Mukhavaṭṭiyā nāmetvā baddhapaṇṇakoṭiyā vā matthakamaṇḍalakoṭiyā vā girikūṭādiṃ karonti, iminā taṃ paṭikkhittaṃ. Daṇḍeti chattadaṇḍe. Ghaṭakanti ghaṭākāro. Vāḷarūpaṃ vāti byagghādivāḷānaṃ rūpakaṃ vā. Lekhāti ukkiritvā vā chinditvā vā cittakammavasena vā katarāji. Pañcavaṇṇānaṃ suttānaṃ antare nīlādiekavaṇṇena suttena thiratthaṃ chattaṃ anto ca bahi ca sibbituṃ vā chattadaṇḍaggāhakasalākapañjaraṃ thiratthaṃ vinandhituṃ vā vaṭṭatīti yojanā. Pañcavaṇṇānaṃ ekavaṇṇena thiratthanti iminā anekavaṇṇehi suttehi vaṇṇamaṭṭhatthāya sibbituñca vinandhituñca na vaṭṭatīti dīpeti. Potthakesu pana ‘‘pañcavaṇṇenā’’ti pāṭho dissati, tassa ekavaṇṇena pañcavaṇṇena vā suttena thiratthaṃ sibbituṃ vinandhituṃ vā vaṭṭatīti yojanā kātabbā hoti.
एत्थ च हेट्ठा वुत्तेन ‘‘पञ्चवण्णेन सुत्तेन सिब्बितुं न च वट्टती’’ति पाठेन च ‘‘केचि तालपण्णच्छत्तं अन्तो वा बहि वा पञ्चवण्णेन सुत्तेन सिब्बेत्वा वण्णमट्ठं करोन्ति, तं न वट्टति, एकवण्णे पन नीलेन वा पीतकेन वा येन केनचि सुत्तेन अन्तो वा बहि वा सिब्बितुं, छत्तदण्डग्गाहकं सलाकपञ्जरं वा विनन्धितुं वट्टति, तञ्च खो थिरकरणत्थं, न वण्णमट्ठत्थाया’’ति अट्ठकथापाठेन च विरुज्झति, तस्मा सो न गहेतब्बो।
Ettha ca heṭṭhā vuttena ‘‘pañcavaṇṇena suttena sibbituṃ na ca vaṭṭatī’’ti pāṭhena ca ‘‘keci tālapaṇṇacchattaṃ anto vā bahi vā pañcavaṇṇena suttena sibbetvā vaṇṇamaṭṭhaṃ karonti, taṃ na vaṭṭati, ekavaṇṇe pana nīlena vā pītakena vā yena kenaci suttena anto vā bahi vā sibbituṃ, chattadaṇḍaggāhakaṃ salākapañjaraṃ vā vinandhituṃ vaṭṭati, tañca kho thirakaraṇatthaṃ, na vaṇṇamaṭṭhatthāyā’’ti aṭṭhakathāpāṭhena ca virujjhati, tasmā so na gahetabbo.
लेखा वा पन केवलाति यथावुत्तप्पकारा सकला लेखा वा। छिन्दित्वाति उक्किरित्वा कतं छिन्दित्वा। घंसित्वाति चित्तकम्मादिवसेन कतं घंसित्वा। दण्डबुन्दम्हीति छत्तदण्डस्स पञ्जरे गाहणत्थाय फालितबुन्दम्हि, मूलेति अत्थो। अयमेत्थ निस्सन्देहे वुत्तनयो। खुद्दसिक्खागण्ठिपदे पन ‘‘छत्तपिण्डिया मूले’’ति वुत्तं। अहिच्छत्तकसण्ठानन्ति फुल्लअहिच्छत्तकाकारं। रज्जुकेहि गाहापेत्वा दण्डे बन्धन्ति, तस्मिं बन्धनट्ठाने वलयमिव उक्किरित्वाति वलयं विय उपट्ठापेत्वा। बन्धनत्थायाति वातेन यथा न चलति, एवं रज्जूहि दण्डे पञ्जरस्स बन्धनत्थाय। उक्किरित्वा कता लेखा वट्टतीति योजना। यथा वातप्पहारेन अचलनत्थं छत्तमण्डलिकं रज्जुकेहि गाहापेत्वा दण्डे बन्धन्ति, तस्मिं बन्धनट्ठाने वलयमिव उक्किरित्वा लेखं ठपेन्ति, सा वट्टतीति। सचेपि न बन्धति, बन्धनारहट्ठानत्ता वलयं उक्किरित्वा वट्टतीति गण्ठिपदे वत्तन्तीति आगतं, तस्मा पक्खरणेसु आगतनयेनेव छत्ते पटिपज्जितब्बन्ति।
Lekhāvā pana kevalāti yathāvuttappakārā sakalā lekhā vā. Chinditvāti ukkiritvā kataṃ chinditvā. Ghaṃsitvāti cittakammādivasena kataṃ ghaṃsitvā. Daṇḍabundamhīti chattadaṇḍassa pañjare gāhaṇatthāya phālitabundamhi, mūleti attho. Ayamettha nissandehe vuttanayo. Khuddasikkhāgaṇṭhipade pana ‘‘chattapiṇḍiyā mūle’’ti vuttaṃ. Ahicchattakasaṇṭhānanti phullaahicchattakākāraṃ. Rajjukehi gāhāpetvā daṇḍe bandhanti, tasmiṃ bandhanaṭṭhāne valayamiva ukkiritvāti valayaṃ viya upaṭṭhāpetvā. Bandhanatthāyāti vātena yathā na calati, evaṃ rajjūhi daṇḍe pañjarassa bandhanatthāya. Ukkiritvā katā lekhā vaṭṭatīti yojanā. Yathā vātappahārena acalanatthaṃ chattamaṇḍalikaṃ rajjukehi gāhāpetvā daṇḍe bandhanti, tasmiṃ bandhanaṭṭhāne valayamiva ukkiritvā lekhaṃ ṭhapenti, sā vaṭṭatīti. Sacepi na bandhati, bandhanārahaṭṭhānattā valayaṃ ukkiritvā vaṭṭatīti gaṇṭhipade vattantīti āgataṃ, tasmā pakkharaṇesu āgatanayeneva chatte paṭipajjitabbanti.
७. चीवरे पन नानासुत्तकेहीति (सारत्थ॰ टी॰ २.८५; वि॰ वि॰ टी॰ १.८५) नानावण्णेहि सुत्तेहि। इदञ्च तथा करोन्तानं वसेन वुत्तं, एकवण्णसुत्तकेनपि न वट्टतियेव। ‘‘पकतिसूचिकम्ममेव वट्टती’’ति हि वुत्तं। पट्टमुखेति द्विन्नं पट्टानं सङ्घटितट्ठानं सन्धायेतं वुत्तं। परियन्तेति चीवरपरियन्ते। अनुवातं सन्धायेतं वुत्तं। वेणीति वरकसीसाकारेन सिब्बनं। सङ्खलिकन्ति द्विगुणसङ्खलिकाकारेन सिब्बनं, बिळालसङ्खलिकाकारेन सिब्बनं वा। वेणिं वा सङ्खलिकं वा करोन्तीति करणकिरियाय सम्बन्धो। अग्घियं नाम चेतियसण्ठानं , यं ‘‘अग्घियत्थम्भो’’ति वदन्ति। गया नाम मूले तनुकं अग्गे महन्तं कत्वा गदाकारेन सिब्बनं। मुग्गरो नाम मूले च अग्गे च एकसदिसं कत्वा मुग्गराकारेन सिब्बनं। कक्कटक्खीनि उक्किरन्तीति गण्ठिकपट्टपासकपट्टानं अन्ते पाळिबद्धं कत्वा कक्कटकानं अक्खिसण्ठानं पट्ठपेन्ति, करोन्तीति अत्थो। ‘‘कोणसुत्तपिळकाति गण्ठिकपासकपट्टानं कोणेहि नीहटसुत्तानं कोटियो’’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं। कथं पन ता पिळका दुविञ्ञेय्यरूपा कातब्बाति? कोणेहि नीहटसुत्तानं अन्तेसु एकवारं गण्ठिककरणेन वा पुन निवत्तेत्वा सिब्बनेन वा दुविञ्ञेय्यसभावं कत्वा सुत्तकोटियो रस्सं कत्वा छिन्दितब्बा। धम्मसिरित्थेरेन पन ‘‘कोणसुत्ता च पिळका, दुविञ्ञेय्याव कप्परे’’ति वुत्तं, तथा आचरियबुद्धदत्तत्थेरेनपि ‘‘सुत्ता च पिळका तत्थ, दुविञ्ञेय्याव दीपिता’’ति वुत्तं, तस्मा तेसं मतेन कोणसुत्ता च पिळका च कोणसुत्तपिळकाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
7. Cīvare pana nānāsuttakehīti (sārattha. ṭī. 2.85; vi. vi. ṭī. 1.85) nānāvaṇṇehi suttehi. Idañca tathā karontānaṃ vasena vuttaṃ, ekavaṇṇasuttakenapi na vaṭṭatiyeva. ‘‘Pakatisūcikammameva vaṭṭatī’’ti hi vuttaṃ. Paṭṭamukheti dvinnaṃ paṭṭānaṃ saṅghaṭitaṭṭhānaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Pariyanteti cīvarapariyante. Anuvātaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Veṇīti varakasīsākārena sibbanaṃ. Saṅkhalikanti dviguṇasaṅkhalikākārena sibbanaṃ, biḷālasaṅkhalikākārena sibbanaṃ vā. Veṇiṃ vā saṅkhalikaṃ vā karontīti karaṇakiriyāya sambandho. Agghiyaṃ nāma cetiyasaṇṭhānaṃ , yaṃ ‘‘agghiyatthambho’’ti vadanti. Gayā nāma mūle tanukaṃ agge mahantaṃ katvā gadākārena sibbanaṃ. Muggaro nāma mūle ca agge ca ekasadisaṃ katvā muggarākārena sibbanaṃ. Kakkaṭakkhīni ukkirantīti gaṇṭhikapaṭṭapāsakapaṭṭānaṃ ante pāḷibaddhaṃ katvā kakkaṭakānaṃ akkhisaṇṭhānaṃ paṭṭhapenti, karontīti attho. ‘‘Koṇasuttapiḷakāti gaṇṭhikapāsakapaṭṭānaṃ koṇehi nīhaṭasuttānaṃ koṭiyo’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Kathaṃ pana tā piḷakā duviññeyyarūpā kātabbāti? Koṇehi nīhaṭasuttānaṃ antesu ekavāraṃ gaṇṭhikakaraṇena vā puna nivattetvā sibbanena vā duviññeyyasabhāvaṃ katvā suttakoṭiyo rassaṃ katvā chinditabbā. Dhammasirittherena pana ‘‘koṇasuttā ca piḷakā, duviññeyyāva kappare’’ti vuttaṃ, tathā ācariyabuddhadattattherenapi ‘‘suttā ca piḷakā tattha, duviññeyyāva dīpitā’’ti vuttaṃ, tasmā tesaṃ matena koṇasuttā ca piḷakā ca koṇasuttapiḷakāti evamettha attho daṭṭhabbo.
विमतिविनोदनियम्पि (वि॰ वि॰ टी॰ १.८५) कोणसुत्तपिळकाति गण्ठिकपासकपट्टानं कोणेहि बहि निग्गतसुत्तानं पिळकाकारेन ठपितकोटियोति केचि वदन्ति, ते पिळके छिन्दित्वा दुविञ्ञेय्या कातब्बाति तेसं अधिप्पायो। केचि पन ‘‘कोणसुत्ता च पिळका चाति द्वेयेवा’’ति वदन्ति, तेसं मतेन गण्ठिकपासकपट्टानं कोणतो कोणं नीहटसुत्ता कोणसुत्ता नाम। समन्ततो पन परियन्तेन गता चतुरस्ससुत्ता पिळका नाम। तं दुविधम्पि केचि चीवरतो विसुं पञ्ञानत्थाय विकारयुत्तं करोन्ति, तं निसेधाय ‘‘दुविञ्ञेय्यरूपा वट्टती’’ति वुत्तं, न पन सब्बथा अचक्खुगोचरभावेन सिब्बनत्थाय तथासिब्बनस्स असक्कुणेय्यत्ता, यथा पकतिचीवरतो विकारो न पञ्ञायति, एवं सिब्बितब्बन्ति अधिप्पायो। रजनकम्मतो पुब्बे पञ्ञायमानोपि विसेसो चीवरे रत्ते एकवण्णतो न पञ्ञायतीति आह ‘‘चीवरे रत्ते’’ति।
Vimativinodaniyampi (vi. vi. ṭī. 1.85) koṇasuttapiḷakāti gaṇṭhikapāsakapaṭṭānaṃ koṇehi bahi niggatasuttānaṃ piḷakākārena ṭhapitakoṭiyoti keci vadanti, te piḷake chinditvā duviññeyyā kātabbāti tesaṃ adhippāyo. Keci pana ‘‘koṇasuttā ca piḷakā cāti dveyevā’’ti vadanti, tesaṃ matena gaṇṭhikapāsakapaṭṭānaṃ koṇato koṇaṃ nīhaṭasuttā koṇasuttā nāma. Samantato pana pariyantena gatā caturassasuttā piḷakā nāma. Taṃ duvidhampi keci cīvarato visuṃ paññānatthāya vikārayuttaṃ karonti, taṃ nisedhāya ‘‘duviññeyyarūpā vaṭṭatī’’ti vuttaṃ, na pana sabbathā acakkhugocarabhāvena sibbanatthāya tathāsibbanassa asakkuṇeyyattā, yathā pakaticīvarato vikāro na paññāyati, evaṃ sibbitabbanti adhippāyo. Rajanakammato pubbe paññāyamānopi viseso cīvare ratte ekavaṇṇato na paññāyatīti āha ‘‘cīvare ratte’’ti.
८. मणिनाति नीलमणिआदिपासाणेन, अंसबद्धककायबन्धनादिकं अचीवरत्ता सङ्खादीहि घंसितुं वट्टतीति वदन्ति। कण्णसुत्तकन्ति चीवरस्स दीघतो तिरियञ्च सिब्बितानं चतूसु कण्णेसु कोणेसु च निक्खन्तानं सुत्तसीसानमेतं नामं, तं छिन्दित्वाव पारुपितब्बं। तेनाह ‘‘रजितकाले छिन्दितब्ब’’न्ति। भगवता अनुञ्ञातं एकं कण्णसुत्तम्पि अत्थि, तं पन नामेन सदिसम्पि इतो अञ्ञमेवाति दस्सेतुं ‘‘यं पना’’तिआदि वुत्तं। लग्गनत्थायाति चीवररज्जुयं चीवरबन्धनत्थाय। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.८५) एत्तकमेव वुत्तं।
8.Maṇināti nīlamaṇiādipāsāṇena, aṃsabaddhakakāyabandhanādikaṃ acīvarattā saṅkhādīhi ghaṃsituṃ vaṭṭatīti vadanti. Kaṇṇasuttakanti cīvarassa dīghato tiriyañca sibbitānaṃ catūsu kaṇṇesu koṇesu ca nikkhantānaṃ suttasīsānametaṃ nāmaṃ, taṃ chinditvāva pārupitabbaṃ. Tenāha ‘‘rajitakāle chinditabba’’nti. Bhagavatā anuññātaṃ ekaṃ kaṇṇasuttampi atthi, taṃ pana nāmena sadisampi ito aññamevāti dassetuṃ ‘‘yaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Lagganatthāyāti cīvararajjuyaṃ cīvarabandhanatthāya. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.85) ettakameva vuttaṃ.
सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.८५) पन ‘‘पासकं कत्वा बन्धितब्बन्ति रजनकाले बन्धितब्बं, सेसकाले मोचेत्वा ठपेतब्ब’’न्ति वुत्तं। विनयसङ्गहप्पकरणस्स पोराणटीकायम्पि इदमेव गहेत्वा वुत्तं, तं पन चीवरक्खन्धके (महाव॰ ३४४) ‘‘मज्झेन लग्गेन्ति, उभतो गलति, भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं। अनुजानामि, भिक्खवे, कण्णे बन्धितुन्ति। कण्णो जीरति। भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं। अनुजानामि, भिक्खवे, कण्णसुत्तक’’न्ति एवं अनुञ्ञातचीवररज्जुयं रजित्वा पसारितचीवरस्स ओलम्बकसुत्तं सन्धाय वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.85) pana ‘‘pāsakaṃ katvā bandhitabbanti rajanakāle bandhitabbaṃ, sesakāle mocetvā ṭhapetabba’’nti vuttaṃ. Vinayasaṅgahappakaraṇassa porāṇaṭīkāyampi idameva gahetvā vuttaṃ, taṃ pana cīvarakkhandhake (mahāva. 344) ‘‘majjhena laggenti, ubhato galati, bhagavato etamatthaṃ ārocesuṃ. Anujānāmi, bhikkhave, kaṇṇe bandhitunti. Kaṇṇo jīrati. Bhagavato etamatthaṃ ārocesuṃ. Anujānāmi, bhikkhave, kaṇṇasuttaka’’nti evaṃ anuññātacīvararajjuyaṃ rajitvā pasāritacīvarassa olambakasuttaṃ sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ.
गण्ठिकेति चीवरपारुपनकाले पासके लग्गापनत्थं कते दन्तादिमये गण्ठिके। पिळकाति बिन्दुं बिन्दुं कत्वा उट्ठापेतब्बपिळका। वुत्तञ्हेतं विनयविनिच्छयप्पकरणे –
Gaṇṭhiketi cīvarapārupanakāle pāsake laggāpanatthaṃ kate dantādimaye gaṇṭhike. Piḷakāti binduṃ binduṃ katvā uṭṭhāpetabbapiḷakā. Vuttañhetaṃ vinayavinicchayappakaraṇe –
‘‘नानावण्णेहि सुत्तेहि, मण्डनत्थाय चीवरं।
‘‘Nānāvaṇṇehi suttehi, maṇḍanatthāya cīvaraṃ;
समं सतपदादीनं, सिब्बितुं न च वट्टति॥
Samaṃ satapadādīnaṃ, sibbituṃ na ca vaṭṭati.
‘‘पत्तस्स परियन्ते वा, तथा पत्तमुखेपि च।
‘‘Pattassa pariyante vā, tathā pattamukhepi ca;
वेणिं सङ्खलिकं वापि, करोतो होति दुक्कटं॥
Veṇiṃ saṅkhalikaṃ vāpi, karoto hoti dukkaṭaṃ.
‘‘पट्टम्पि गण्ठिपासानं, अट्ठकोणादिकं विधिं।
‘‘Paṭṭampi gaṇṭhipāsānaṃ, aṭṭhakoṇādikaṃ vidhiṃ;
तत्थग्घियगदारूपं, मुग्गरादिं करोन्ति च॥
Tatthagghiyagadārūpaṃ, muggarādiṃ karonti ca.
‘‘तत्थ कक्कटकक्खीनि, उट्ठापेन्ति न वट्टति।
‘‘Tattha kakkaṭakakkhīni, uṭṭhāpenti na vaṭṭati;
सुत्ता च पिळका तत्थ, दुविञ्ञेय्याव दीपिता॥
Suttā ca piḷakā tattha, duviññeyyāva dīpitā.
‘‘चतुकोणाव वट्टन्ति, गण्ठिपासकपट्टका।
‘‘Catukoṇāva vaṭṭanti, gaṇṭhipāsakapaṭṭakā;
कण्णकोणेसु सुत्तानि, रत्ते छिन्देय्य चीवरे॥
Kaṇṇakoṇesu suttāni, ratte chindeyya cīvare.
‘‘सूचिकम्मविकारं वा, अञ्ञं वा पन किञ्चिपि।
‘‘Sūcikammavikāraṃ vā, aññaṃ vā pana kiñcipi;
चीवरे भिक्खुना कातुं, कारापेतुं न वट्टति॥
Cīvare bhikkhunā kātuṃ, kārāpetuṃ na vaṭṭati.
‘‘यो च पक्खिपति भिक्खु चीवरं,
‘‘Yo ca pakkhipati bhikkhu cīvaraṃ,
कञ्जिपिट्ठखलिअल्लिकादिसु।
Kañjipiṭṭhakhaliallikādisu;
वण्णमट्ठमभिपत्थयं परं।
Vaṇṇamaṭṭhamabhipatthayaṃ paraṃ;
तस्स नत्थि पन मुत्ति दुक्कटा॥
Tassa natthi pana mutti dukkaṭā.
‘‘सूचिहत्थमलादीनं, करणे चीवरस्स च।
‘‘Sūcihatthamalādīnaṃ, karaṇe cīvarassa ca;
तथा किलिट्ठकाले च, धोवनत्थं तु वट्टति॥
Tathā kiliṭṭhakāle ca, dhovanatthaṃ tu vaṭṭati.
‘‘रजने पन गन्धं वा, तेलं वा लाखमेव वा।
‘‘Rajane pana gandhaṃ vā, telaṃ vā lākhameva vā;
किञ्चि पक्खिपितुं तत्थ, भिक्खुनो न च वट्टति॥
Kiñci pakkhipituṃ tattha, bhikkhuno na ca vaṭṭati.
‘‘सङ्खेन मणिना वापि, अञ्ञेनपि च केनचि।
‘‘Saṅkhena maṇinā vāpi, aññenapi ca kenaci;
चीवरं न च घट्टेय्य, घंसितब्बं न दोणिया॥
Cīvaraṃ na ca ghaṭṭeyya, ghaṃsitabbaṃ na doṇiyā.
‘‘चीवरं दोणियं कत्वा, नातिघट्टेय्य मुट्ठिना।
‘‘Cīvaraṃ doṇiyaṃ katvā, nātighaṭṭeyya muṭṭhinā;
रत्तं पहरितुं किञ्चि, हत्थेहेव च वट्टति॥
Rattaṃ paharituṃ kiñci, hattheheva ca vaṭṭati.
‘‘गण्ठिके पन लेखा वा, पिळका वा न वट्टति।
‘‘Gaṇṭhike pana lekhā vā, piḷakā vā na vaṭṭati;
कप्पबिन्दुविकारो वा, पाळिकण्णिकभेदतो’’ति॥
Kappabinduvikāro vā, pāḷikaṇṇikabhedato’’ti.
विनयसारत्थसन्दीपनियम्पि समं सतपदादीनन्ति सतपदादीहि सदिसं। तुल्यत्थे करणवचनप्पसङ्गे सामिवचनं। पट्टस्स परियन्ते वाति अनुवातस्स उभयपरियन्ते वा। पट्टमुखेपि वाति द्विन्नं आयामवित्थारपट्टानं सङ्घटितट्ठाने, कण्णेपि वा एकस्सेव वा पट्टस्स ऊनपूरणत्थं घटितट्ठानेपि वा । वेणीति कुद्रूससीसाकारेन सिब्बनं। केचि ‘‘वरकसीसाकारेना’’ति वदन्ति। सङ्खलिकन्ति बिळालदामसदिससिब्बनं। केचि ‘‘सतपदिसदिस’’न्ति वदन्ति।
Vinayasāratthasandīpaniyampi samaṃ satapadādīnanti satapadādīhi sadisaṃ. Tulyatthe karaṇavacanappasaṅge sāmivacanaṃ. Paṭṭassa pariyante vāti anuvātassa ubhayapariyante vā. Paṭṭamukhepi vāti dvinnaṃ āyāmavitthārapaṭṭānaṃ saṅghaṭitaṭṭhāne, kaṇṇepi vā ekasseva vā paṭṭassa ūnapūraṇatthaṃ ghaṭitaṭṭhānepi vā . Veṇīti kudrūsasīsākārena sibbanaṃ. Keci ‘‘varakasīsākārenā’’ti vadanti. Saṅkhalikanti biḷāladāmasadisasibbanaṃ. Keci ‘‘satapadisadisa’’nti vadanti.
पट्टम्पीति पत्तम्पि। अट्ठकोणादिको विधि पकारो एतस्साति अट्ठकोणादिकविधि, तं। अट्ठकोणादिकन्ति वा गाथाबन्धवसेन निग्गहितागमो। ‘‘अट्ठकोणादिकं विधि’’न्ति एतं ‘‘पट्ट’’न्ति एतस्स समानाधिकरणविसेसनं, किरियाविसेसनं वा। ‘‘करोन्ती’’ति इमिना सम्बन्धो। अथ वा पट्टन्ति एत्थ भुम्मत्थे उपयोगवचनं, पट्टेति अत्थो। इमस्मिं पक्खे अट्ठकोणादिकन्ति उपयोगवचनं। विधिन्ति एतस्स विसेसनं। इध वक्खमानचतुकोणसण्ठानतो अञ्ञं अट्ठकोणादिकं नाम। तत्थाति तस्मिं पट्टद्वये। अग्घियगदारूपन्ति अग्घियसण्ठानञ्चेव गदासण्ठानञ्च सिब्बनं। मुग्गरन्ति लगुळसण्ठानसिब्बनं। आदि-सद्देन चेतियादिसण्ठानानं गहणं।
Paṭṭampīti pattampi. Aṭṭhakoṇādiko vidhi pakāro etassāti aṭṭhakoṇādikavidhi, taṃ. Aṭṭhakoṇādikanti vā gāthābandhavasena niggahitāgamo. ‘‘Aṭṭhakoṇādikaṃ vidhi’’nti etaṃ ‘‘paṭṭa’’nti etassa samānādhikaraṇavisesanaṃ, kiriyāvisesanaṃ vā. ‘‘Karontī’’ti iminā sambandho. Atha vā paṭṭanti ettha bhummatthe upayogavacanaṃ, paṭṭeti attho. Imasmiṃ pakkhe aṭṭhakoṇādikanti upayogavacanaṃ. Vidhinti etassa visesanaṃ. Idha vakkhamānacatukoṇasaṇṭhānato aññaṃ aṭṭhakoṇādikaṃ nāma. Tatthāti tasmiṃ paṭṭadvaye. Agghiyagadārūpanti agghiyasaṇṭhānañceva gadāsaṇṭhānañca sibbanaṃ. Muggaranti laguḷasaṇṭhānasibbanaṃ. Ādi-saddena cetiyādisaṇṭhānānaṃ gahaṇaṃ.
तत्थाति पट्टद्वये तस्मिं ठाने। कक्कटकक्खीनीति कुळीरकच्छिसदिसानि सिब्बनविकारानि। उट्ठापेन्तीति करोन्ति। तत्थाति तस्मिं गण्ठिकपासकपट्टके। सुत्ताति कोणतो कोणं सिब्बितसुत्ता चेव चतुरस्से सिब्बितसुत्ता च। पिळकाति तेसमेव सुत्तानं निवत्तेत्वा सिब्बितकोटियो च। दुविञ्ञेय्यावाति रजनकाले दुविञ्ञेय्यरूपा अनोळारिका दीपिता वट्टन्तीति। यथाह ‘‘कोणसुत्तपिळका च चीवरे रत्ते दुविञ्ञेय्यरूपा वट्टन्ती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.८५)।
Tatthāti paṭṭadvaye tasmiṃ ṭhāne. Kakkaṭakakkhīnīti kuḷīrakacchisadisāni sibbanavikārāni. Uṭṭhāpentīti karonti. Tatthāti tasmiṃ gaṇṭhikapāsakapaṭṭake. Suttāti koṇato koṇaṃ sibbitasuttā ceva caturasse sibbitasuttā ca. Piḷakāti tesameva suttānaṃ nivattetvā sibbitakoṭiyo ca. Duviññeyyāvāti rajanakāle duviññeyyarūpā anoḷārikā dīpitā vaṭṭantīti. Yathāha ‘‘koṇasuttapiḷakā ca cīvare ratte duviññeyyarūpā vaṭṭantī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.85).
गण्ठिकपट्टिका पासपट्टिकाति योजना। कण्णकोणेसु सुत्तानीति चीवरकण्णे सुत्ता चेव पासकपट्टानं कोणेसु सुत्तानि च अच्छिन्दति। एत्थ च चीवरे आयामतो वित्थारतो च सिब्बित्वा अनुवाततो बहि निक्खमितसुत्तं चीवरं रजित्वा सुक्खापनकाले रज्जुया वा चीवरवंसे वा बन्धित्वा ओलम्बितुं अनुवाते बन्धसुत्तानि च कण्णसुत्तानि नाम। यथाह ‘‘चीवरस्स कण्णसुत्तकं न च वट्टति, रजितकाले छिन्दितब्बं, यं पन ‘अनुजानामि भिक्खवे कण्णसुत्तक’न्ति एवं अनुञ्ञातं, तं अनुवाते पासकं कत्वा बन्धितब्बं रजनकाले लग्गनत्थाया’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.८५)।
Gaṇṭhikapaṭṭikā pāsapaṭṭikāti yojanā. Kaṇṇakoṇesu suttānīti cīvarakaṇṇe suttā ceva pāsakapaṭṭānaṃ koṇesu suttāni ca acchindati. Ettha ca cīvare āyāmato vitthārato ca sibbitvā anuvātato bahi nikkhamitasuttaṃ cīvaraṃ rajitvā sukkhāpanakāle rajjuyā vā cīvaravaṃse vā bandhitvā olambituṃ anuvāte bandhasuttāni ca kaṇṇasuttāni nāma. Yathāha ‘‘cīvarassa kaṇṇasuttakaṃ na ca vaṭṭati, rajitakāle chinditabbaṃ, yaṃ pana ‘anujānāmi bhikkhave kaṇṇasuttaka’nti evaṃ anuññātaṃ, taṃ anuvāte pāsakaṃ katvā bandhitabbaṃ rajanakāle lagganatthāyā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.85).
सूचिकम्मविकारं वाति चीवरमण्डनत्थाय नानासुत्तकेहि सतपदिसदिसं सिब्बन्ता आगन्तुकपट्टं ठपेन्ति, एवरूपं सूचिकम्मविकारं वा। अञ्ञं वा पन किञ्चिपीति अञ्ञम्पि यं किञ्चि मालाकम्ममिगपक्खिपदादिकं सिब्बनविकारं। कातुन्ति सयं कातुं। कारापेतुन्ति अञ्ञेन वा कारापेतुं।
Sūcikammavikāraṃ vāti cīvaramaṇḍanatthāya nānāsuttakehi satapadisadisaṃ sibbantā āgantukapaṭṭaṃ ṭhapenti, evarūpaṃ sūcikammavikāraṃ vā. Aññaṃ vā pana kiñcipīti aññampi yaṃ kiñci mālākammamigapakkhipadādikaṃ sibbanavikāraṃ. Kātunti sayaṃ kātuṃ. Kārāpetunti aññena vā kārāpetuṃ.
यो भिक्खु परं उत्तमं वण्णमट्ठमभिपत्थयन्तो कञ्जिकपिट्ठखलिअल्लिकादीसु चीवरं पक्खिपति, तस्स पन भिक्खुनो दुक्कटा मोक्खो न विज्जतीति योजना। कञ्जिकन्ति वायनतन्तमक्खनं कञ्जिकसदिसा सुलाकञ्जिकं। पिट्ठन्ति तण्डुलपिट्ठं। तण्डुलपिट्ठेहि पक्का खलि। अल्लिकाति निय्यासो। आदि-सद्देन लाखादीनं गहणं। चीवरस्स करणे करणकाले समुट्ठितानं सूचिहत्थमलादीनं किलिट्ठकाले धोवनत्थञ्च कञ्जिकपिट्ठखलिअल्लिकादीसु पक्खिपति, वट्टतीति योजना।
Yo bhikkhu paraṃ uttamaṃ vaṇṇamaṭṭhamabhipatthayanto kañjikapiṭṭhakhaliallikādīsu cīvaraṃ pakkhipati, tassa pana bhikkhuno dukkaṭā mokkho na vijjatīti yojanā. Kañjikanti vāyanatantamakkhanaṃ kañjikasadisā sulākañjikaṃ. Piṭṭhanti taṇḍulapiṭṭhaṃ. Taṇḍulapiṭṭhehi pakkā khali. Allikāti niyyāso. Ādi-saddena lākhādīnaṃ gahaṇaṃ. Cīvarassa karaṇe karaṇakāle samuṭṭhitānaṃ sūcihatthamalādīnaṃ kiliṭṭhakāle dhovanatthañca kañjikapiṭṭhakhaliallikādīsu pakkhipati, vaṭṭatīti yojanā.
तत्थाति येन कसावेन चीवरं रजति, तस्मिं रजने चीवरस्स सुगन्धभावत्थाय गन्धं वा उज्जलभावत्थाय तेलं वा वण्णत्थाय लाखं वा। किञ्चीति एवरूपं यं किञ्चि। मणिनाति पासाणेन। अञ्ञेनपि च केनचीति येन उज्जलं होति, एवरूपेन मुग्गरादिना अञ्ञेनपि केनचि वत्थुना। दोणियाति रजनम्बणे न घंसितब्बं हत्थेन गाहापेत्वा न गहेतब्बं। रत्तं चीवरं हत्थेहि किञ्चि थोकं पहरितुं वट्टतीति योजना। यत्थ पक्करजनं पक्खिपन्ति, सा रजनदोणी। तत्थ अंसबद्धककायबन्धनादिं घट्टेतुं वट्टतीति गण्ठिपदे वुत्तं।
Tatthāti yena kasāvena cīvaraṃ rajati, tasmiṃ rajane cīvarassa sugandhabhāvatthāya gandhaṃ vā ujjalabhāvatthāya telaṃ vā vaṇṇatthāya lākhaṃ vā. Kiñcīti evarūpaṃ yaṃ kiñci. Maṇināti pāsāṇena. Aññenapi ca kenacīti yena ujjalaṃ hoti, evarūpena muggarādinā aññenapi kenaci vatthunā. Doṇiyāti rajanambaṇe na ghaṃsitabbaṃ hatthena gāhāpetvā na gahetabbaṃ. Rattaṃ cīvaraṃ hatthehi kiñci thokaṃ paharituṃ vaṭṭatīti yojanā. Yattha pakkarajanaṃ pakkhipanti, sā rajanadoṇī. Tattha aṃsabaddhakakāyabandhanādiṃ ghaṭṭetuṃ vaṭṭatīti gaṇṭhipade vuttaṃ.
गण्ठिकेति वेळुदन्तविसाणादिमयगण्ठिके। लेखा वाति वट्टादिभेदा लेखा वा। पिळकाति सासपबीजसदिसा खुद्दकबुब्बुळा। पाळिकण्णिकभेदतोति मणिकावळिरूपपुप्फकण्णिकरूपभेदतो। ‘‘कप्पबिन्दुविकारो वा न वट्टतीति योजना’’ति वुत्तं, तस्मा तथेव चीवरे पटिपज्जितब्बं।
Gaṇṭhiketi veḷudantavisāṇādimayagaṇṭhike. Lekhā vāti vaṭṭādibhedā lekhā vā. Piḷakāti sāsapabījasadisā khuddakabubbuḷā. Pāḷikaṇṇikabhedatoti maṇikāvaḷirūpapupphakaṇṇikarūpabhedato. ‘‘Kappabinduvikāro vā na vaṭṭatīti yojanā’’ti vuttaṃ, tasmā tatheva cīvare paṭipajjitabbaṃ.
९. पत्ते वा थालके वातिआदीसु थालकेति तम्बादिमये पुग्गलिके तिविधेपि कप्पियथालके। न वट्टतीति मणिवण्णकरणपयोगो न वट्टति, तेलवण्णपयोगो पन वट्टति। तेलवण्णोति समणसारुप्पवण्णं सन्धाय वुत्तं, मणिवण्णं पन पत्तं अञ्ञेन कतं लभित्वा परिभुञ्जितुं वट्टतीति वदन्ति। पत्तमण्डलेति तिपुसीसादिमये पत्तट्ठपनकमण्डले। ‘‘न भिक्खवे विचित्रानि पत्तमण्डलानि धारेतब्बानि रूपकाकिण्णानि भित्तिकम्मकतानी’’ति (चूळव॰ २५३) वुत्तत्ता ‘‘भित्तिकम्मं न वट्टती’’ति वुत्तं। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, मकरदन्तकं छिन्दितु’’न्ति (चूळव॰ २५३) वुत्तत्ता ‘‘मकरदन्तकं पन वट्टती’’ति वुत्तं। तेनाहु पोराणा –
9.Patte vā thālake vātiādīsu thālaketi tambādimaye puggalike tividhepi kappiyathālake. Na vaṭṭatīti maṇivaṇṇakaraṇapayogo na vaṭṭati, telavaṇṇapayogo pana vaṭṭati. Telavaṇṇoti samaṇasāruppavaṇṇaṃ sandhāya vuttaṃ, maṇivaṇṇaṃ pana pattaṃ aññena kataṃ labhitvā paribhuñjituṃ vaṭṭatīti vadanti. Pattamaṇḍaleti tipusīsādimaye pattaṭṭhapanakamaṇḍale. ‘‘Na bhikkhave vicitrāni pattamaṇḍalāni dhāretabbāni rūpakākiṇṇāni bhittikammakatānī’’ti (cūḷava. 253) vuttattā ‘‘bhittikammaṃ na vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, makaradantakaṃ chinditu’’nti (cūḷava. 253) vuttattā ‘‘makaradantakaṃ pana vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Tenāhu porāṇā –
‘‘थालकस्स च पत्तस्स, बहि अन्तोपि वा पन।
‘‘Thālakassa ca pattassa, bahi antopi vā pana;
आरग्गेन कता लेखा, न च वट्टति काचिपि॥
Āraggena katā lekhā, na ca vaṭṭati kācipi.
‘‘आरोपेत्वा भमं पत्तं, मज्जित्वा चे पचन्ति च।
‘‘Āropetvā bhamaṃ pattaṃ, majjitvā ce pacanti ca;
‘मणिवण्णं करिस्साम’, इति कातुं न वट्टति॥
‘Maṇivaṇṇaṃ karissāma’, iti kātuṃ na vaṭṭati.
‘‘पत्तमण्डलके किञ्चि।
‘‘Pattamaṇḍalake kiñci;
भित्तिकम्मं न वट्टति।
Bhittikammaṃ na vaṭṭati;
न दोसो कोचि तत्थस्स।
Na doso koci tatthassa;
कातुं मकरदन्तक’’न्ति॥
Kātuṃ makaradantaka’’nti.
विनयसारत्थसन्दीपनियम्पि आरग्गेनाति आरकण्टकग्गेन, सूचिमुखेन वा। काचिपि लेखाति वट्टकगोमुत्तादिसण्ठाना या काचिपि राजि। भमं आरोपेत्वाति भमे अल्लीयापेत्वा। पत्तमण्डलकेति पत्ते छविरक्खणत्थाय तिपुसीसादीहि कते पत्तस्स हेट्ठा आधारादीनं उपरि कातब्बे पत्तमण्डलके। भित्तिकम्मन्ति नानाकाररूपककम्मविचित्तं। यथाह ‘‘न, भिक्खवे, विचित्रानि पत्तमण्डलानि धारेतब्बानि रूपकाकिण्णानि भित्तिकम्मकतानी’’ति। तत्थाति तस्मिं पत्तमण्डले। अस्साति भिक्खुस्स। मकरदन्तकन्ति गिरिकूटन्ति वुत्तं, तस्मा एवं पत्तथालकादीसु पटिपज्जितब्बं।
Vinayasāratthasandīpaniyampi āraggenāti ārakaṇṭakaggena, sūcimukhena vā. Kācipi lekhāti vaṭṭakagomuttādisaṇṭhānā yā kācipi rāji. Bhamaṃ āropetvāti bhame allīyāpetvā. Pattamaṇḍalaketi patte chavirakkhaṇatthāya tipusīsādīhi kate pattassa heṭṭhā ādhārādīnaṃ upari kātabbe pattamaṇḍalake. Bhittikammanti nānākārarūpakakammavicittaṃ. Yathāha ‘‘na, bhikkhave, vicitrāni pattamaṇḍalāni dhāretabbāni rūpakākiṇṇāni bhittikammakatānī’’ti. Tatthāti tasmiṃ pattamaṇḍale. Assāti bhikkhussa. Makaradantakanti girikūṭanti vuttaṃ, tasmā evaṃ pattathālakādīsu paṭipajjitabbaṃ.
धमकरण…पे॰… लेखा न वट्टतीति आरग्गेन दिन्नलेखा न वट्टति, जातिहिङ्गुलिकादिवण्णेहि कतलेखा पन वट्टति। छत्तमुखवट्टियन्ति धमकरणस्स हत्थेन गहणत्थं कतस्स छत्ताकारस्स मुखवट्टियं। ‘‘परिस्सावनबन्धट्ठाने’’ति केचि। विनयविनिच्छयेपि –
Dhamakaraṇa…pe… lekhā na vaṭṭatīti āraggena dinnalekhā na vaṭṭati, jātihiṅgulikādivaṇṇehi katalekhā pana vaṭṭati. Chattamukhavaṭṭiyanti dhamakaraṇassa hatthena gahaṇatthaṃ katassa chattākārassa mukhavaṭṭiyaṃ. ‘‘Parissāvanabandhaṭṭhāne’’ti keci. Vinayavinicchayepi –
‘‘न धम्मकरणच्छत्ते, लेखा काचिपि वट्टति।
‘‘Na dhammakaraṇacchatte, lekhā kācipi vaṭṭati;
कुच्छियं वा ठपेत्वा तं, लेखं तु मुखवट्टिय’’न्ति॥ –
Kucchiyaṃ vā ṭhapetvā taṃ, lekhaṃ tu mukhavaṭṭiya’’nti. –
वुत्तं। तट्टीकायं पन ‘‘मुखवट्टिया या लेखा परिस्सावनबन्धनत्थाय अनुञ्ञाता, तं लेखं ठपेत्वा धमकरणच्छत्ते वा कुच्छियं वा काचि लेखा न वट्टतीति योजना’’ति वुत्तं, तस्मा तत्थ वुत्तनयेनेव धमकरणे पटिपज्जितब्बं।
Vuttaṃ. Taṭṭīkāyaṃ pana ‘‘mukhavaṭṭiyā yā lekhā parissāvanabandhanatthāya anuññātā, taṃ lekhaṃ ṭhapetvā dhamakaraṇacchatte vā kucchiyaṃ vā kāci lekhā na vaṭṭatīti yojanā’’ti vuttaṃ, tasmā tattha vuttanayeneva dhamakaraṇe paṭipajjitabbaṃ.
१०. कायबन्धने पन कक्कटक्खीनीति कक्कटकस्स अक्खिसदिसानि। मकरमुखन्ति मकरमुखसण्ठानं। देड्डुभसीसन्ति उदकसप्पसीससदिससण्ठानानि। अच्छीनीति कुञ्जरच्छिसण्ठानानि। एकमेव वट्टतीति एत्थ एकरज्जुकं द्विगुणतिगुणं कत्वा बन्धितुं न वट्टति, एकमेव पन सतवारम्पि सरीरं परिक्खिपित्वा बन्धितुं वट्टति। ‘‘बहुरज्जुके एकतो कत्वा एकेन निरन्तरं वेठेत्वा कतं बहुरज्जुकन्ति न वत्तब्बं, तं वट्टती’’ति वुत्तत्ता तं मुरजसङ्खं न गच्छतीति वेदितब्बं। मुरजञ्हि नानावण्णेहि सुत्तेहि मुरजवट्टिसण्ठानं वेठेत्वा करोन्ति। इदं पन मुरजं मद्दवीणसङ्खातं पामङ्गसण्ठानञ्च दसासु वट्टति ‘‘कायबन्धनस्स दसा जीरन्ति। अनुजानामि, भिक्खवे, मुरजं मद्दवीण’’न्ति (चूळव॰ २७८) वुत्तत्ता।
10. Kāyabandhane pana kakkaṭakkhīnīti kakkaṭakassa akkhisadisāni. Makaramukhanti makaramukhasaṇṭhānaṃ. Deḍḍubhasīsanti udakasappasīsasadisasaṇṭhānāni. Acchīnīti kuñjaracchisaṇṭhānāni. Ekameva vaṭṭatīti ettha ekarajjukaṃ dviguṇatiguṇaṃ katvā bandhituṃ na vaṭṭati, ekameva pana satavārampi sarīraṃ parikkhipitvā bandhituṃ vaṭṭati. ‘‘Bahurajjuke ekato katvā ekena nirantaraṃ veṭhetvā kataṃ bahurajjukanti na vattabbaṃ, taṃ vaṭṭatī’’ti vuttattā taṃ murajasaṅkhaṃ na gacchatīti veditabbaṃ. Murajañhi nānāvaṇṇehi suttehi murajavaṭṭisaṇṭhānaṃ veṭhetvā karonti. Idaṃ pana murajaṃ maddavīṇasaṅkhātaṃ pāmaṅgasaṇṭhānañca dasāsu vaṭṭati ‘‘kāyabandhanassa dasā jīranti. Anujānāmi, bhikkhave, murajaṃ maddavīṇa’’nti (cūḷava. 278) vuttattā.
विधेति दसापरियोसाने थिरभावाय दन्तविसाणसुत्तादीहि कते विधे। सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.८५) पन ‘‘कायबन्धनस्स पासन्ते दसामूले तस्स थिरभावत्थं कत्तब्बे दन्तविसाणादिमये विधे’’ति वुत्तं। अट्ठमङ्गलानि नाम सङ्खो, चक्कं, पुण्णकुम्भो, गया, सिरीवच्छो, अङ्कुसो, धजं, सोवत्थिकन्ति। मच्छयुगळछत्तनन्दियावट्टादिवसेनपि वदन्ति। परिच्छेदलेखामत्तन्ति दन्तादीहि कतस्स विधस्स उभोसु कोटीसु कातब्बपरिच्छेदराजिमत्तं। विनयविनिच्छयप्पकरणेपि –
Vidheti dasāpariyosāne thirabhāvāya dantavisāṇasuttādīhi kate vidhe. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.85) pana ‘‘kāyabandhanassa pāsante dasāmūle tassa thirabhāvatthaṃ kattabbe dantavisāṇādimaye vidhe’’ti vuttaṃ. Aṭṭhamaṅgalāni nāma saṅkho, cakkaṃ, puṇṇakumbho, gayā, sirīvaccho, aṅkuso, dhajaṃ, sovatthikanti. Macchayugaḷachattanandiyāvaṭṭādivasenapi vadanti. Paricchedalekhāmattanti dantādīhi katassa vidhassa ubhosu koṭīsu kātabbaparicchedarājimattaṃ. Vinayavinicchayappakaraṇepi –
‘‘सुत्तं वा दिगुणं कत्वा, कोट्टेन्ति च तहिं तहिं।
‘‘Suttaṃ vā diguṇaṃ katvā, koṭṭenti ca tahiṃ tahiṃ;
कायबन्धनसोभत्थं, तं न वट्टति भिक्खुनो॥
Kāyabandhanasobhatthaṃ, taṃ na vaṭṭati bhikkhuno.
‘‘दसामुखे दळ्हत्थाय, द्वीसु अन्तेसु वट्टति।
‘‘Dasāmukhe daḷhatthāya, dvīsu antesu vaṭṭati;
मालाकम्मलताकम्म-चित्तिकम्पि न वट्टति॥
Mālākammalatākamma-cittikampi na vaṭṭati.
‘‘अक्खीनि तत्थ दस्सेत्वा।
‘‘Akkhīni tattha dassetvā;
कोट्टिते पन का कथा॥
Koṭṭite pana kā kathā.
कक्कटक्खीनि वा तत्थ।
Kakkaṭakkhīni vā tattha;
उट्ठापेतुं न वट्टति॥
Uṭṭhāpetuṃ na vaṭṭati.
‘‘घटं देड्डुभसीसं वा, मकरस्स मुखम्पि वा।
‘‘Ghaṭaṃ deḍḍubhasīsaṃ vā, makarassa mukhampi vā;
विकाररूपं यं किञ्चि, न वट्टति दसामुखे॥
Vikārarūpaṃ yaṃ kiñci, na vaṭṭati dasāmukhe.
‘‘उजुकं मच्छकण्टं वा, मट्ठं वा पन पट्टिकं।
‘‘Ujukaṃ macchakaṇṭaṃ vā, maṭṭhaṃ vā pana paṭṭikaṃ;
खज्जूरिपत्तकाकारं, कत्वा वट्टति कोट्टितं॥
Khajjūripattakākāraṃ, katvā vaṭṭati koṭṭitaṃ.
‘‘पट्टिका सूकरन्तन्ति, दुविधं कायबन्धनं।
‘‘Paṭṭikā sūkarantanti, duvidhaṃ kāyabandhanaṃ;
रज्जुका दुस्सपट्टादि, सब्बं तस्सानुलोमिकं॥
Rajjukā dussapaṭṭādi, sabbaṃ tassānulomikaṃ.
‘‘मुरजं मद्दवीणञ्च, देड्डुभञ्च कलाबुकं।
‘‘Murajaṃ maddavīṇañca, deḍḍubhañca kalābukaṃ;
रज्जुयो च न वट्टन्ति, पुरिमा द्वेदसा सियुं॥
Rajjuyo ca na vaṭṭanti, purimā dvedasā siyuṃ.
‘‘दसा पामङ्गसण्ठाना, निद्दिट्ठा कायबन्धने।
‘‘Dasā pāmaṅgasaṇṭhānā, niddiṭṭhā kāyabandhane;
एका द्वितिचतस्सो वा, वट्टन्ति न ततो परं॥
Ekā dviticatasso vā, vaṭṭanti na tato paraṃ.
‘‘एकरज्जुमयं वुत्तं, मुनिना कायबन्धनं।
‘‘Ekarajjumayaṃ vuttaṃ, muninā kāyabandhanaṃ;
तञ्च पामङ्गसण्ठानं, एकम्पि च न वट्टति॥
Tañca pāmaṅgasaṇṭhānaṃ, ekampi ca na vaṭṭati.
‘‘रज्जुके एकतो कत्वा, बहू एकाय रज्जुया।
‘‘Rajjuke ekato katvā, bahū ekāya rajjuyā;
निरन्तरञ्हि वेठेत्वा, कतं वट्टति बन्धितुं॥
Nirantarañhi veṭhetvā, kataṃ vaṭṭati bandhituṃ.
‘‘दन्तकट्ठविसाणट्ठि-लोहवेळुनळब्भवा।
‘‘Dantakaṭṭhavisāṇaṭṭhi-lohaveḷunaḷabbhavā;
जतुसङ्खमया सुत्त-फलजा विधका मता॥
Jatusaṅkhamayā sutta-phalajā vidhakā matā.
‘‘कायबन्धनविधेपि , विकारो न च वट्टति।
‘‘Kāyabandhanavidhepi , vikāro na ca vaṭṭati;
तत्थ तत्थ परिच्छेद-लेखामत्तं तु वट्टती’’ति॥ –
Tattha tattha pariccheda-lekhāmattaṃ tu vaṭṭatī’’ti. –
वुत्तं।
Vuttaṃ.
विनयसारत्थसन्दीपनियम्पि तहिं तहिन्ति पट्टिकाय तत्थ तत्थ। तन्ति तथाकोट्टितदिगुणसुत्तकायबन्धनं। अन्तेसु दळ्हत्थाय दसामुखे दिगुणं कत्वा कोट्टेन्ति, वट्टतीति योजना। चित्तकम्पीति मालाकम्मलताकम्मचित्तयुत्तम्पि कायबन्धनं। अक्खीनीति कुञ्जरक्खीनि। तत्थाति कायबन्धने न वट्टतीति का कथा। उट्ठापेतुन्ति उक्किरितुं।
Vinayasāratthasandīpaniyampi tahiṃ tahinti paṭṭikāya tattha tattha. Tanti tathākoṭṭitadiguṇasuttakāyabandhanaṃ. Antesu daḷhatthāya dasāmukhe diguṇaṃ katvā koṭṭenti, vaṭṭatīti yojanā. Cittakampīti mālākammalatākammacittayuttampi kāyabandhanaṃ. Akkhīnīti kuñjarakkhīni. Tatthāti kāyabandhane na vaṭṭatīti kā kathā. Uṭṭhāpetunti ukkirituṃ.
घटन्ति घटसण्ठानं। देड्डुभसीसं वाति उदकसप्पसीसं मुखसण्ठानं वा। यं किञ्चि विकाररूपं दसामुखे न वट्टतीति योजना। एत्थ च उभयपस्सेसु मच्छकण्टकयुत्तं मच्छस्स पिट्ठिकण्टकं विय यस्सा पट्टिकाय वायनं होति, इदं कायबन्धनं मच्छकण्टकं नाम। यस्स खज्जूरिपत्तसण्ठानमिव वायनं होति, तं खज्जूरिपत्तकाकारं नाम।
Ghaṭanti ghaṭasaṇṭhānaṃ. Deḍḍubhasīsaṃ vāti udakasappasīsaṃ mukhasaṇṭhānaṃ vā. Yaṃ kiñci vikārarūpaṃ dasāmukhe na vaṭṭatīti yojanā. Ettha ca ubhayapassesu macchakaṇṭakayuttaṃ macchassa piṭṭhikaṇṭakaṃ viya yassā paṭṭikāya vāyanaṃ hoti, idaṃ kāyabandhanaṃ macchakaṇṭakaṃ nāma. Yassa khajjūripattasaṇṭhānamiva vāyanaṃ hoti, taṃ khajjūripattakākāraṃ nāma.
पकतिविकारा पट्टिका सूकरन्तं नाम कुञ्चिकाकोससण्ठानं। तस्स दुविधस्स कायबन्धनस्स। तत्थ रज्जुका सूकरन्तानुलोमिका, दुस्सपट्टं पट्टिकानुलोमिकं। आदि-सद्देन मुद्दिककायबन्धनं गहितं, तञ्च सूकरन्तानुलोमिकं। यथाह ‘‘एकरज्जुकं पन मुद्दिककायबन्धनञ्च सूकरन्तं अनुलोमेती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ २७८)। तत्थ रज्जुका नाम एकावट्टा, बहुरज्जुकस्स अकप्पियभावं वक्खति। मुद्दिककायबन्धनं नाम चतुरस्सं अकत्वा सज्जितन्ति गण्ठिपदे वुत्तं।
Pakativikārā paṭṭikā sūkarantaṃ nāma kuñcikākosasaṇṭhānaṃ. Tassa duvidhassa kāyabandhanassa. Tattha rajjukā sūkarantānulomikā, dussapaṭṭaṃ paṭṭikānulomikaṃ. Ādi-saddena muddikakāyabandhanaṃ gahitaṃ, tañca sūkarantānulomikaṃ. Yathāha ‘‘ekarajjukaṃ pana muddikakāyabandhanañca sūkarantaṃ anulometī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 278). Tattha rajjukā nāma ekāvaṭṭā, bahurajjukassa akappiyabhāvaṃ vakkhati. Muddikakāyabandhanaṃ nāma caturassaṃ akatvā sajjitanti gaṇṭhipade vuttaṃ.
मुरजं नाम मुरजवट्टिसण्ठानं वेठेत्वा कतं। वेठेत्वाति नानासुत्तेहि वेठेत्वा। सिक्खाभाजनविनिच्छये पन ‘‘बहुका रज्जुयो एकतो कत्वा एकाय रज्जुया वेठित’’न्ति वुत्तं। मद्दवीणं नाम पामङ्गसण्ठानं। देड्डुभकं नाम उदकसप्पसदिसं। कलाबुकं नाम बहुरज्जुकं। रज्जुयोति उभयकोटियं एकतो अबन्धा बहुरज्जुयो, तथाबन्धा कलाबुकं नाम होति। न वट्टन्तीति मुरजादीनि इमानि सब्बानि कायबन्धनानि न वट्टन्ति। पुरिमा द्वेति मुरजं मद्दवीणनामञ्चाति द्वे। ‘‘दसासु सियु’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन वण्णलोपेन ‘‘दसा सियु’’न्ति वुत्तं। यथाह ‘‘मुरजं मद्दवीणन्ति इदं दसासुयेव अनुञ्ञात’’न्ति।
Murajaṃ nāma murajavaṭṭisaṇṭhānaṃ veṭhetvā kataṃ. Veṭhetvāti nānāsuttehi veṭhetvā. Sikkhābhājanavinicchaye pana ‘‘bahukā rajjuyo ekato katvā ekāya rajjuyā veṭhita’’nti vuttaṃ. Maddavīṇaṃ nāma pāmaṅgasaṇṭhānaṃ. Deḍḍubhakaṃ nāma udakasappasadisaṃ. Kalābukaṃ nāma bahurajjukaṃ. Rajjuyoti ubhayakoṭiyaṃ ekato abandhā bahurajjuyo, tathābandhā kalābukaṃ nāma hoti. Na vaṭṭantīti murajādīni imāni sabbāni kāyabandhanāni na vaṭṭanti. Purimā dveti murajaṃ maddavīṇanāmañcāti dve. ‘‘Dasāsu siyu’’nti vattabbe gāthābandhavasena vaṇṇalopena ‘‘dasā siyu’’nti vuttaṃ. Yathāha ‘‘murajaṃ maddavīṇanti idaṃ dasāsuyeva anuññāta’’nti.
पामङ्गसण्ठानाति पामङ्गदामं विय चतुरस्ससण्ठाना। एकरज्जुमयन्ति नानावट्टे एकतो वट्टेत्वा कतं रज्जुमयं कायबन्धनं वत्तुं वट्टतीति ‘‘रज्जुका दुस्सपट्टादी’’ति एत्थ एकवट्टरज्जुका गहिता। इध पन नानावट्टे एकतो वट्टेत्वा कता एकाव रज्जु गहिता। तञ्चाति तं वा नयम्पि एकरज्जुककायबन्धनं पामङ्गसण्ठानेन गन्थितं। एकम्पि च न वट्टतीति केवलम्पि न वट्टति।
Pāmaṅgasaṇṭhānāti pāmaṅgadāmaṃ viya caturassasaṇṭhānā. Ekarajjumayanti nānāvaṭṭe ekato vaṭṭetvā kataṃ rajjumayaṃ kāyabandhanaṃ vattuṃ vaṭṭatīti ‘‘rajjukā dussapaṭṭādī’’ti ettha ekavaṭṭarajjukā gahitā. Idha pana nānāvaṭṭe ekato vaṭṭetvā katā ekāva rajju gahitā. Tañcāti taṃ vā nayampi ekarajjukakāyabandhanaṃ pāmaṅgasaṇṭhānena ganthitaṃ. Ekampi ca na vaṭṭatīti kevalampi na vaṭṭati.
बहू रज्जुके एकतो कत्वाति योजना। वट्टति बन्धितुन्ति मुरजं कलाबुकञ्च न होति, रज्जुककायबन्धनमेव होतीति अधिप्पायो। अयं पन विनिच्छयो ‘‘बहुरज्जुके एकतो कत्वा एकेन निरन्तरं वेठेत्वा कतं बहुरज्जुकन्ति न वत्तब्बं, तं वट्टती’’ति अट्ठकथागतो इध वुत्तो। सिक्खाभाजनविनिच्छये ‘‘बहुरज्जुयो एकतो कत्वा एकाय वेठितं मुरजं नामा’’ति यं वुत्तं, तं इमिना विरुज्झनतो न गहेतब्बं।
Bahū rajjuke ekato katvāti yojanā. Vaṭṭati bandhitunti murajaṃ kalābukañca na hoti, rajjukakāyabandhanameva hotīti adhippāyo. Ayaṃ pana vinicchayo ‘‘bahurajjuke ekato katvā ekena nirantaraṃ veṭhetvā kataṃ bahurajjukanti na vattabbaṃ, taṃ vaṭṭatī’’ti aṭṭhakathāgato idha vutto. Sikkhābhājanavinicchaye ‘‘bahurajjuyo ekato katvā ekāya veṭhitaṃ murajaṃ nāmā’’ti yaṃ vuttaṃ, taṃ iminā virujjhanato na gahetabbaṃ.
दन्त-सद्देन हत्थिदन्ता वुत्ता। जतूति लाखा। सङ्खमयन्ति सङ्खनाभिमयं। विधका मताति एत्थ वेधिकातिपि पाठो, विधपरियायो। कायबन्धनविधेति कायबन्धनस्स दसाय थिरभावत्थं कट्ठदन्तादीहि कते विधे। विकारो अट्ठमङ्गलादिको। तत्थ तत्थाति तस्मिं तस्मिं ठाने। तु-सद्देन घटाकारोपि वट्टतीति दीपेतीति अत्थो पकासितो, तस्मा तेन नयेन कायबन्धनविचारो कातब्बोति।
Danta-saddena hatthidantā vuttā. Jatūti lākhā. Saṅkhamayanti saṅkhanābhimayaṃ. Vidhakā matāti ettha vedhikātipi pāṭho, vidhapariyāyo. Kāyabandhanavidheti kāyabandhanassa dasāya thirabhāvatthaṃ kaṭṭhadantādīhi kate vidhe. Vikāro aṭṭhamaṅgalādiko. Tattha tatthāti tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne. Tu-saddena ghaṭākāropi vaṭṭatīti dīpetīti attho pakāsito, tasmā tena nayena kāyabandhanavicāro kātabboti.
११. अञ्जनियं ‘‘उजुकमेवा’’ति वुत्तत्ता चतुरस्सादिसण्ठानापि वङ्कगतिका न वट्टति। सिपाटिकायाति वासिआदिभण्डपक्खिपने। विनयविनिच्छयप्पकरणे पन –
11.Añjaniyaṃ ‘‘ujukamevā’’ti vuttattā caturassādisaṇṭhānāpi vaṅkagatikā na vaṭṭati. Sipāṭikāyāti vāsiādibhaṇḍapakkhipane. Vinayavinicchayappakaraṇe pana –
‘‘मालाकम्मलताकम्म-नानारूपविचित्तिता।
‘‘Mālākammalatākamma-nānārūpavicittitā;
न च वट्टति भिक्खूनं, अञ्जनी जनरञ्जनी॥
Na ca vaṭṭati bhikkhūnaṃ, añjanī janarañjanī.
‘‘तादिसं पन घंसित्वा, वेठेत्वा सुत्तकेन वा।
‘‘Tādisaṃ pana ghaṃsitvā, veṭhetvā suttakena vā;
वळञ्जन्तस्स भिक्खुस्स, न दोसो कोचि विज्जति॥
Vaḷañjantassa bhikkhussa, na doso koci vijjati.
‘‘वट्टा वा चतुरस्सा वा, अट्ठंसा वापि अञ्जनी।
‘‘Vaṭṭā vā caturassā vā, aṭṭhaṃsā vāpi añjanī;
वट्टतेवाति निद्दिट्ठा, वण्णमट्ठा न वट्टति॥
Vaṭṭatevāti niddiṭṭhā, vaṇṇamaṭṭhā na vaṭṭati.
‘‘तथाञ्जनिसलाकापि, अञ्जनिथविकाय च।
‘‘Tathāñjanisalākāpi, añjanithavikāya ca;
नानावण्णेहि सुत्तेहि, चित्तकम्मं न वट्टति॥
Nānāvaṇṇehi suttehi, cittakammaṃ na vaṭṭati.
‘‘एकवण्णेन सुत्तेन, सिपाटिं येन केनचि।
‘‘Ekavaṇṇena suttena, sipāṭiṃ yena kenaci;
यं किञ्चि पन सिब्बेत्वा, वळञ्जन्तस्स वट्टती’’ति॥ –
Yaṃ kiñci pana sibbetvā, vaḷañjantassa vaṭṭatī’’ti. –
आगतं।
Āgataṃ.
तट्टीकायम्पि माला…पे॰… चित्तिताति मालाकम्मलताकम्मेहि च मिगपक्खिरूपादिनानारूपेहि च विचित्तिता। जनरञ्जनीति बालजनपलोभिनी। अट्ठंसा वापीति एत्थ अपि-सद्देन सोळसंसादीनं गहणं। वण्णमट्ठाति मालाकम्मादिवण्णमट्ठा। अञ्जनीसलाकापि तथा वण्णमट्ठा न वट्टतीति योजना। अञ्जनीथविकाय च नानावण्णेहि सुत्तेहि चित्तकम्मं न वट्टतीति पाठो युज्जति, ‘‘थविकापि वा’’ति पाठो दिस्सति, सो न गहेतब्बो। ‘‘पीतादिना येन केनचि एकवण्णेन सुत्तेन पिलोतिकादिमयं किञ्चिपि सिपाटिकं सिब्बेत्वा वळञ्जन्तस्स वट्टतीति योजना’’ति आगतं।
Taṭṭīkāyampi mālā…pe… cittitāti mālākammalatākammehi ca migapakkhirūpādinānārūpehi ca vicittitā. Janarañjanīti bālajanapalobhinī. Aṭṭhaṃsā vāpīti ettha api-saddena soḷasaṃsādīnaṃ gahaṇaṃ. Vaṇṇamaṭṭhāti mālākammādivaṇṇamaṭṭhā. Añjanīsalākāpi tathā vaṇṇamaṭṭhā na vaṭṭatīti yojanā. Añjanīthavikāya ca nānāvaṇṇehi suttehi cittakammaṃ na vaṭṭatīti pāṭho yujjati, ‘‘thavikāpi vā’’ti pāṭho dissati, so na gahetabbo. ‘‘Pītādinā yena kenaci ekavaṇṇena suttena pilotikādimayaṃ kiñcipi sipāṭikaṃ sibbetvā vaḷañjantassa vaṭṭatīti yojanā’’ti āgataṃ.
१२. आरकण्टकादीसु आरकण्टकेति पोत्थकादिअभिसङ्खरणत्थं कते दीघमुखसत्थके। भमकारानं दारुआदिलिखनसत्थकन्ति केचि। वट्टमणिकन्ति वट्टं कत्वा उट्ठापेतब्बबुब्बुळकं। अञ्ञन्ति इमिना पिळकादिं सङ्गण्हाति। पिप्फलिकेति यं किञ्चि छेदनके खुद्दकसत्थे। मणिकन्ति एकवट्टमणि। पिळकन्ति सासपमत्तिकामुत्तराजिसदिसा बहुवट्टलेखा। इमस्मिं अधिकारे अवुत्तत्ता लेखनियं यं किञ्चि वण्णमट्ठं वट्टतीति वदन्ति। वजिरबुद्धिटीकायं पन ‘‘कुञ्चिकाय सेनासनपरिक्खारत्ता सुवण्णरूपियमयापि वट्टतीति छाया दिस्सति। ‘कुञ्चिकाय वण्णमट्ठकम्मं न वट्टती’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.८५) वचनतो अञ्ञे कप्पियलोहादिमयाव कुञ्चिका कप्पन्ति परिहरणीयपरिक्खारत्ता’’ति वुत्तं। आरकण्टको पोत्थकादिकरणसत्थकजाति, आमण्डसारको आमलकफलमयोति वदन्ति।
12.Ārakaṇṭakādīsu ārakaṇṭaketi potthakādiabhisaṅkharaṇatthaṃ kate dīghamukhasatthake. Bhamakārānaṃ dāruādilikhanasatthakanti keci. Vaṭṭamaṇikanti vaṭṭaṃ katvā uṭṭhāpetabbabubbuḷakaṃ. Aññanti iminā piḷakādiṃ saṅgaṇhāti. Pipphaliketi yaṃ kiñci chedanake khuddakasatthe. Maṇikanti ekavaṭṭamaṇi. Piḷakanti sāsapamattikāmuttarājisadisā bahuvaṭṭalekhā. Imasmiṃ adhikāre avuttattā lekhaniyaṃ yaṃ kiñci vaṇṇamaṭṭhaṃ vaṭṭatīti vadanti. Vajirabuddhiṭīkāyaṃ pana ‘‘kuñcikāya senāsanaparikkhārattā suvaṇṇarūpiyamayāpi vaṭṭatīti chāyā dissati. ‘Kuñcikāya vaṇṇamaṭṭhakammaṃ na vaṭṭatī’ti (pārā. aṭṭha. 1.85) vacanato aññe kappiyalohādimayāva kuñcikā kappanti pariharaṇīyaparikkhārattā’’ti vuttaṃ. Ārakaṇṭako potthakādikaraṇasatthakajāti, āmaṇḍasārako āmalakaphalamayoti vadanti.
वलितकन्ति नखच्छेदनकाले दळ्हग्गहणत्थं वलियुत्तमेव करोन्ति। तस्मा तं वट्टतीति इमिना अञ्ञम्पि विकारं दळ्हीकम्मादिअत्थाय करोन्ति, न वण्णमट्ठत्थाय, तं वट्टतीति दीपितं, तेन च कत्तरदण्डकोटियं अञ्ञमञ्ञं सङ्घट्टनेन सद्दनिच्छरणत्थाय कतवलयादिकं अवुत्तम्पि यतो उपपन्नं होति। एत्थ च दळ्हीकम्मादीति आदि-सद्देन परिस्सयविनोदनादिं सङ्गण्हाति, तेन कत्तरयट्ठिकोटियं कतवलयानं अञ्ञमञ्ञसङ्घट्टनेन सद्दनिच्छरणं दीघजातिकादिपरिस्सयविनोदनत्थं होति, तस्मा वट्टतीति दीपेति। तेनाह आचरियवरो –
Valitakanti nakhacchedanakāle daḷhaggahaṇatthaṃ valiyuttameva karonti. Tasmā taṃ vaṭṭatīti iminā aññampi vikāraṃ daḷhīkammādiatthāya karonti, na vaṇṇamaṭṭhatthāya, taṃ vaṭṭatīti dīpitaṃ, tena ca kattaradaṇḍakoṭiyaṃ aññamaññaṃ saṅghaṭṭanena saddaniccharaṇatthāya katavalayādikaṃ avuttampi yato upapannaṃ hoti. Ettha ca daḷhīkammādīti ādi-saddena parissayavinodanādiṃ saṅgaṇhāti, tena kattarayaṭṭhikoṭiyaṃ katavalayānaṃ aññamaññasaṅghaṭṭanena saddaniccharaṇaṃ dīghajātikādiparissayavinodanatthaṃ hoti, tasmā vaṭṭatīti dīpeti. Tenāha ācariyavaro –
‘‘मणिकं पिळकं वापि, पिप्फले आरकण्टके।
‘‘Maṇikaṃ piḷakaṃ vāpi, pipphale ārakaṇṭake;
ठपेतुं पन यं किञ्चि, न च वट्टति भिक्खुनो॥
Ṭhapetuṃ pana yaṃ kiñci, na ca vaṭṭati bhikkhuno.
‘‘दण्डकेपि परिच्छेद-लेखामत्तं तु वट्टति।
‘‘Daṇḍakepi pariccheda-lekhāmattaṃ tu vaṭṭati;
वलित्वा च नखच्छेदं, करोन्तीति हि वट्टती’’ति॥
Valitvā ca nakhacchedaṃ, karontīti hi vaṭṭatī’’ti.
तस्स वण्णनायम्पि मणिकन्ति थूलबुब्बुळं। पीळकन्ति सुखुमबुब्बुळं। पिप्फलेति वत्थच्छेदनसत्थे। आरकण्टकेति पत्तधारवलयानं विज्झनकण्टके। ठपेतुन्ति उट्ठापेतुं। यं किञ्चीति सेसवण्णमट्ठम्पि च। दण्डकेति पिप्फलिदण्डके। यथाह ‘‘पिप्फलिकेपि मणिकं वा पिळकं वा यं किञ्चि ठपेतुं न वट्टति, दण्डके पन परिच्छेदलेखा वट्टती’’ति। परिच्छेदलेखामत्तन्ति आणिबन्धनट्ठानं पत्वा परिच्छिन्दनत्थं एकाव लेखा वट्टतीति। वलित्वाति उभयकोटिमुखं कत्वा मज्झे वलियो गाहेत्वा नखच्छेदं यस्मा करोन्ति, तस्मा वट्टतीति योजनाति आगता।
Tassa vaṇṇanāyampi maṇikanti thūlabubbuḷaṃ. Pīḷakanti sukhumabubbuḷaṃ. Pipphaleti vatthacchedanasatthe. Ārakaṇṭaketi pattadhāravalayānaṃ vijjhanakaṇṭake. Ṭhapetunti uṭṭhāpetuṃ. Yaṃ kiñcīti sesavaṇṇamaṭṭhampi ca. Daṇḍaketi pipphalidaṇḍake. Yathāha ‘‘pipphalikepi maṇikaṃ vā piḷakaṃ vā yaṃ kiñci ṭhapetuṃ na vaṭṭati, daṇḍake pana paricchedalekhā vaṭṭatī’’ti. Paricchedalekhāmattanti āṇibandhanaṭṭhānaṃ patvā paricchindanatthaṃ ekāva lekhā vaṭṭatīti. Valitvāti ubhayakoṭimukhaṃ katvā majjhe valiyo gāhetvā nakhacchedaṃ yasmā karonti, tasmā vaṭṭatīti yojanāti āgatā.
उत्तरारणियं मण्डलन्ति उत्तरारणिया पवेसनत्थं आवाटमण्डलं होति। दन्तकट्ठच्छेदनवासियं उजुकमेव बन्धितुन्ति सम्बन्धो। एत्थ च उजुकमेवाति इमिना वङ्कं कत्वा बन्धितुं न वट्टतीति दस्सेति, तेनेव अञ्जनियम्पि तथा दस्सितं। उभोसु पस्सेसु एकपस्से वाति वचनसेसो, वासिदण्डस्स उभोसु पस्सेसु दण्डकोटीनं अचलनत्थं बन्धितुन्ति अत्थो। कप्पियलोहेन चतुरस्सं वा अट्ठंसं वा कातुं वट्टतीति योजना।
Uttarāraṇiyaṃ maṇḍalanti uttarāraṇiyā pavesanatthaṃ āvāṭamaṇḍalaṃ hoti. Dantakaṭṭhacchedanavāsiyaṃ ujukameva bandhitunti sambandho. Ettha ca ujukamevāti iminā vaṅkaṃ katvā bandhituṃ na vaṭṭatīti dasseti, teneva añjaniyampi tathā dassitaṃ. Ubhosu passesu ekapasse vāti vacanaseso, vāsidaṇḍassa ubhosu passesu daṇḍakoṭīnaṃ acalanatthaṃ bandhitunti attho. Kappiyalohena caturassaṃ vā aṭṭhaṃsaṃ vā kātuṃ vaṭṭatīti yojanā.
१३. आमण्डसारकेति आमलकफलानि पिसित्वा तेन कक्केन कततेलभाजने। तत्थ किर पक्खित्तं तेलं सीतं होति। तथा हि वुत्तं आचरियेन –
13.Āmaṇḍasāraketi āmalakaphalāni pisitvā tena kakkena katatelabhājane. Tattha kira pakkhittaṃ telaṃ sītaṃ hoti. Tathā hi vuttaṃ ācariyena –
‘‘उत्तरारणियं वापि, धनुके पेल्लदण्डके।
‘‘Uttarāraṇiyaṃ vāpi, dhanuke pelladaṇḍake;
मालाकम्मादि यं किञ्चि, वण्णमट्ठं न वट्टति॥
Mālākammādi yaṃ kiñci, vaṇṇamaṭṭhaṃ na vaṭṭati.
‘‘सण्डासे दन्तकट्ठानं, तथा छेदनवासिया।
‘‘Saṇḍāse dantakaṭṭhānaṃ, tathā chedanavāsiyā;
द्वीसु पस्सेसु लोहेन, बन्धितुं पन वट्टति॥
Dvīsu passesu lohena, bandhituṃ pana vaṭṭati.
‘‘तथा कत्तरदण्डेपि, चित्तकम्मं न वट्टति।
‘‘Tathā kattaradaṇḍepi, cittakammaṃ na vaṭṭati;
वट्टलेखाव वट्टन्ति, एका वा द्वेपि हेट्ठतो॥
Vaṭṭalekhāva vaṭṭanti, ekā vā dvepi heṭṭhato.
‘‘विसाणे नाळियं वापि, तथेवामण्डसारके।
‘‘Visāṇe nāḷiyaṃ vāpi, tathevāmaṇḍasārake;
तेलभाजनके सब्बं, वण्णमट्ठं तु वट्टती’’ति॥
Telabhājanake sabbaṃ, vaṇṇamaṭṭhaṃ tu vaṭṭatī’’ti.
टीकायम्पि अरणिसहिते भन्तकिच्चकरो दण्डो उत्तरारणी नाम। वापीति पि-सद्देन अधरारणिं सङ्गण्हाति। उदुक्खलदण्डस्सेतं अधिवचनं। अञ्छनकयन्तधनु धनुकं नाम। मुसलमत्थकपीळनदण्डको पेल्लदण्डको नाम। सण्डासेति अग्गिसण्डासे। दन्तकट्ठानं छेदनवासिया तथा यं किञ्चि वण्णमट्ठं न वट्टतीति सम्बन्धो। द्वीसु पस्सेसूति वासिया उभोसु पस्सेसु। लोहेनाति कप्पियलोहेन। बन्धितुं वट्टतीति उजुकमेव वा चतुरस्सं वा अट्ठंसं वा बन्धितुं वट्टति। सण्डासेति अग्गिसण्डासेति निस्सन्देहे वुत्तं। अट्ठकथायं पनेत्थ सूचिसण्डासो दस्सितो । हेट्ठाति हेट्ठा अयोपट्टवलये। ‘‘उपरि अहिच्छत्तकमकुळमत्त’’न्ति अट्ठकथायं वुत्तं। विसाणेति तेलासिञ्चनकगवयमहिंसादिसिङ्गे। नाळियं वापीति वेळुनाळिकादिनाळियं। अपि-सद्देन अलाबुं सङ्गण्हाति। आमण्डसारकेति आमलकचुण्णमयतेलघटे । तेलभाजनकेति वुत्तप्पकारेयेव तेलभाजने। सब्बं वण्णमट्ठं वट्टतीति पुमित्थिरूपरहितं मालाकम्मादि सब्बं वण्णमट्ठं वट्टतीति आगतं।
Ṭīkāyampi araṇisahite bhantakiccakaro daṇḍo uttarāraṇī nāma. Vāpīti pi-saddena adharāraṇiṃ saṅgaṇhāti. Udukkhaladaṇḍassetaṃ adhivacanaṃ. Añchanakayantadhanu dhanukaṃ nāma. Musalamatthakapīḷanadaṇḍako pelladaṇḍako nāma. Saṇḍāseti aggisaṇḍāse. Dantakaṭṭhānaṃ chedanavāsiyā tathā yaṃ kiñci vaṇṇamaṭṭhaṃ na vaṭṭatīti sambandho. Dvīsu passesūti vāsiyā ubhosu passesu. Lohenāti kappiyalohena. Bandhituṃ vaṭṭatīti ujukameva vā caturassaṃ vā aṭṭhaṃsaṃ vā bandhituṃ vaṭṭati. Saṇḍāseti aggisaṇḍāseti nissandehe vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ panettha sūcisaṇḍāso dassito . Heṭṭhāti heṭṭhā ayopaṭṭavalaye. ‘‘Upari ahicchattakamakuḷamatta’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Visāṇeti telāsiñcanakagavayamahiṃsādisiṅge. Nāḷiyaṃ vāpīti veḷunāḷikādināḷiyaṃ. Api-saddena alābuṃ saṅgaṇhāti. Āmaṇḍasāraketi āmalakacuṇṇamayatelaghaṭe . Telabhājanaketi vuttappakāreyeva telabhājane. Sabbaṃ vaṇṇamaṭṭhaṃ vaṭṭatīti pumitthirūparahitaṃ mālākammādi sabbaṃ vaṇṇamaṭṭhaṃ vaṭṭatīti āgataṃ.
भूमत्थरणेति कटसारादिमये परिकम्मकताय भूमिया अत्थरितब्बअत्थरणे। पानीयघटेति इमिना सब्बभाजने सङ्गण्हाति। सब्बं…पे॰… वट्टतीति यथावुत्तेसु मञ्चादीसु इत्थिपुरिसरूपम्पि वट्टति। तेलभाजनेसुयेव इत्थिपुरिसरूपानं पटिक्खिपितत्ता तेलभाजनेन सह अगणेत्वा विसुं मञ्चादीनं गहितत्ता चाति वदन्ति। किञ्चापि वदन्ति, एतेसं पन मञ्चादीनं हत्थेन आमसितब्बभण्डत्ता इत्थिरूपमेत्थ न वट्टतीति गहेतब्बं। वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ८५) पन ‘‘तालवण्टबीजनिआदीसु वण्णमट्ठकम्मं वट्टती’’ति वुत्तं। किञ्चापि तानि कुञ्चिका विय परिहरणीयानि, अथ खो उच्चावचानि न धारेतब्बानीति पटिक्खेपाभावतो वुत्तं। केवलञ्हि तानि ‘‘अनुजानामि भिक्खवे विधूपनञ्च तालवण्टञ्चा’’तिआदिना वुत्तानि। गण्ठिपदे पन ‘‘तेलभाजनेसु वण्णमट्ठकम्मं वट्टति, सेनासनपरिक्खारत्ता वुत्त’’न्ति वुत्तं। आचरियबुद्धदत्तत्थेरेनपि वुत्तमेव –
Bhūmattharaṇeti kaṭasārādimaye parikammakatāya bhūmiyā attharitabbaattharaṇe. Pānīyaghaṭeti iminā sabbabhājane saṅgaṇhāti. Sabbaṃ…pe… vaṭṭatīti yathāvuttesu mañcādīsu itthipurisarūpampi vaṭṭati. Telabhājanesuyeva itthipurisarūpānaṃ paṭikkhipitattā telabhājanena saha agaṇetvā visuṃ mañcādīnaṃ gahitattā cāti vadanti. Kiñcāpi vadanti, etesaṃ pana mañcādīnaṃ hatthena āmasitabbabhaṇḍattā itthirūpamettha na vaṭṭatīti gahetabbaṃ. Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. pārājika 85) pana ‘‘tālavaṇṭabījaniādīsu vaṇṇamaṭṭhakammaṃ vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Kiñcāpi tāni kuñcikā viya pariharaṇīyāni, atha kho uccāvacāni na dhāretabbānīti paṭikkhepābhāvato vuttaṃ. Kevalañhi tāni ‘‘anujānāmi bhikkhave vidhūpanañca tālavaṇṭañcā’’tiādinā vuttāni. Gaṇṭhipade pana ‘‘telabhājanesu vaṇṇamaṭṭhakammaṃ vaṭṭati, senāsanaparikkhārattā vutta’’nti vuttaṃ. Ācariyabuddhadattattherenapi vuttameva –
‘‘पानीयस्स उळुङ्केपि, दोणियं रजनस्सपि।
‘‘Pānīyassa uḷuṅkepi, doṇiyaṃ rajanassapi;
घटे फलकपीठेपि, वलयाधारकादिके॥
Ghaṭe phalakapīṭhepi, valayādhārakādike.
‘‘तथा पत्तपिधाने च, तालवण्टे च बीजने।
‘‘Tathā pattapidhāne ca, tālavaṇṭe ca bījane;
पादपुञ्छनियं वापि, सम्मुञ्जनियमेव च॥
Pādapuñchaniyaṃ vāpi, sammuñjaniyameva ca.
‘‘मञ्चे भूमत्थरे पीठे, भिसिबिम्बोहनेसु च।
‘‘Mañce bhūmatthare pīṭhe, bhisibimbohanesu ca;
मालाकम्मादिकं चित्तं, सब्बमेव च वट्टती’’ति॥
Mālākammādikaṃ cittaṃ, sabbameva ca vaṭṭatī’’ti.
१४. एवं समणपरिक्खारेसु कप्पियाकप्पियं कथेत्वा इदानि सेनासने कथेतुं ‘‘सेनासने पना’’त्यादिमाह। एत्थ पन-सद्दो विसेसजोतको। तेन सब्बरतनमयम्पि वण्णमट्ठकम्मं वट्टति, किमङ्गं पन अञ्ञवण्णमट्ठकम्मन्ति अत्थं जोतेति। यदि एवं किस्मिञ्चि पटिसेधेतब्बे सन्तेपि तथा वत्तब्बं सियाति आह ‘‘सेनासने किञ्चि पटिसेधेतब्बं नत्थी’’ति। वुत्तम्पि चेतं आचरियबुद्धदत्तत्थेरेन –
14. Evaṃ samaṇaparikkhāresu kappiyākappiyaṃ kathetvā idāni senāsane kathetuṃ ‘‘senāsane panā’’tyādimāha. Ettha pana-saddo visesajotako. Tena sabbaratanamayampi vaṇṇamaṭṭhakammaṃ vaṭṭati, kimaṅgaṃ pana aññavaṇṇamaṭṭhakammanti atthaṃ joteti. Yadi evaṃ kismiñci paṭisedhetabbe santepi tathā vattabbaṃ siyāti āha ‘‘senāsane kiñci paṭisedhetabbaṃ natthī’’ti. Vuttampi cetaṃ ācariyabuddhadattattherena –
‘‘नानामणिमयत्थम्भ-कवाटद्वारभित्तिकं ।
‘‘Nānāmaṇimayatthambha-kavāṭadvārabhittikaṃ ;
सेनासनमनुञ्ञातं, का कथा वण्णमट्ठके॥
Senāsanamanuññātaṃ, kā kathā vaṇṇamaṭṭhake.
‘‘सोवण्णियं द्वारकवाटबद्धं।
‘‘Sovaṇṇiyaṃ dvārakavāṭabaddhaṃ;
सुवण्णनानामणिभित्तिभूमिं।
Suvaṇṇanānāmaṇibhittibhūmiṃ;
न किञ्चि एकम्पि निसेधनीयं।
Na kiñci ekampi nisedhanīyaṃ;
सेनासनं वट्टति सब्बमेवा’’ति॥
Senāsanaṃ vaṭṭati sabbamevā’’ti.
समन्तपासादिकायम्पि पठमसङ्घादिसेसवण्णनायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.२८१) ‘‘सेनासनपरिभोगो पन सब्बकप्पियो, तस्मा जातरूपरजतमया सब्बेपि सेनासनपरिक्खारा आमासा। भिक्खूनं धम्मविनयवण्णनट्ठाने रतनमण्डपे करोन्ति फलिकत्थम्भे रतनदामपटिमण्डिते। तत्थ सब्बुपकरणानि भिक्खूनं पटिजग्गितुं वट्टन्ती’’ति आगतं। तस्सा वण्णनायं पन विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ १.२८१) ‘‘सब्बकप्पियोति यथावुत्तसुवण्णादिमयानं सेनासनपरिक्खारानं आमसनगोपनादिवसेन परिभोगो सब्बथा कप्पियोति अधिप्पायो। तेनाह ‘तस्मा’तिआदि। ‘भिक्खूनं धम्मविनयवण्णनट्ठाने’ति वुत्तत्ता सङ्घिकमेव सुवण्णमयं सेनासनं सेनासनपरिक्खारा च वट्टन्ति, न पुग्गलिकानीति वेदितब्ब’’न्ति वण्णितं।
Samantapāsādikāyampi paṭhamasaṅghādisesavaṇṇanāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.281) ‘‘senāsanaparibhogo pana sabbakappiyo, tasmā jātarūparajatamayā sabbepi senāsanaparikkhārā āmāsā. Bhikkhūnaṃ dhammavinayavaṇṇanaṭṭhāne ratanamaṇḍape karonti phalikatthambhe ratanadāmapaṭimaṇḍite. Tattha sabbupakaraṇāni bhikkhūnaṃ paṭijaggituṃ vaṭṭantī’’ti āgataṃ. Tassā vaṇṇanāyaṃ pana vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.281) ‘‘sabbakappiyoti yathāvuttasuvaṇṇādimayānaṃ senāsanaparikkhārānaṃ āmasanagopanādivasena paribhogo sabbathā kappiyoti adhippāyo. Tenāha ‘tasmā’tiādi. ‘Bhikkhūnaṃ dhammavinayavaṇṇanaṭṭhāne’ti vuttattā saṅghikameva suvaṇṇamayaṃ senāsanaṃ senāsanaparikkhārā ca vaṭṭanti, na puggalikānīti veditabba’’nti vaṇṇitaṃ.
सेनासनक्खन्धकवण्णनायम्पि समन्तपासादिकायं (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२०) ‘सब्बं पासादपरिभोगन्ति सुवण्णरजतादिविचित्रानि कवाटानि मञ्चपीठानि तालवण्टानि सुवण्णरजतमयपानीयघटपानीयसरावानि यं किञ्चि चित्तकम्मकतं, सब्बं वट्टति। पासादस्स दासिदासं खेत्तं वत्थुं गोमहिंसं देमाति वदन्ति, पाटेक्कं गहणकिच्चं नत्थि, पासादे पटिग्गहिते पटिग्गहितमेव होति। गोनकादीनि सङ्घिकविहारे वा पुग्गलिकविहारे वा मञ्चपीठेसु अत्थरित्वा परिभुञ्जितुं न वट्टन्ति, धम्मासने पन गिहिविकतनीहारेन लब्भन्ति, तत्रापि निपज्जितुं न वट्टती’’ति आगतं। तस्सा वण्णनायं पन विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ चूळवग्ग २.३२०) ‘‘सुवण्णरजतादिविचित्रानीति सङ्घिकसेनासनं सन्धाय वुत्तं, पुग्गलिकं पन सुवण्णादिविचित्रं भिक्खुस्स सम्पटिच्छितुमेव न वट्टति ‘न त्वेवाहं भिक्खवे केनचि परियायेन जातरूपरजतं सादितब्ब’न्ति (महाव॰ २९९) वुत्तत्ता, तेनेवेत्थ अट्ठकथायं ‘सङ्घिकविहारे वा पुग्गलिकविहारे वा’ति न वुत्तं, गोनकादिअकप्पियभण्डविसयेव एवं वुत्तं, एकभिक्खुस्सपि तेसं गहणे दोसाभावा’’ति वण्णितं।
Senāsanakkhandhakavaṇṇanāyampi samantapāsādikāyaṃ (cūḷava. aṭṭha. 320) ‘sabbaṃ pāsādaparibhoganti suvaṇṇarajatādivicitrāni kavāṭāni mañcapīṭhāni tālavaṇṭāni suvaṇṇarajatamayapānīyaghaṭapānīyasarāvāni yaṃ kiñci cittakammakataṃ, sabbaṃ vaṭṭati. Pāsādassa dāsidāsaṃ khettaṃ vatthuṃ gomahiṃsaṃ demāti vadanti, pāṭekkaṃ gahaṇakiccaṃ natthi, pāsāde paṭiggahite paṭiggahitameva hoti. Gonakādīni saṅghikavihāre vā puggalikavihāre vā mañcapīṭhesu attharitvā paribhuñjituṃ na vaṭṭanti, dhammāsane pana gihivikatanīhārena labbhanti, tatrāpi nipajjituṃ na vaṭṭatī’’ti āgataṃ. Tassā vaṇṇanāyaṃ pana vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.320) ‘‘suvaṇṇarajatādivicitrānīti saṅghikasenāsanaṃ sandhāya vuttaṃ, puggalikaṃ pana suvaṇṇādivicitraṃ bhikkhussa sampaṭicchitumeva na vaṭṭati ‘na tvevāhaṃ bhikkhave kenaci pariyāyena jātarūparajataṃ sāditabba’nti (mahāva. 299) vuttattā, tenevettha aṭṭhakathāyaṃ ‘saṅghikavihāre vā puggalikavihāre vā’ti na vuttaṃ, gonakādiakappiyabhaṇḍavisayeva evaṃ vuttaṃ, ekabhikkhussapi tesaṃ gahaṇe dosābhāvā’’ti vaṇṇitaṃ.
तस्मिंयेव खन्धके अट्ठकथायं (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) ‘‘सचेपि राजराजमहामत्तादयो एकप्पहारेनेव मञ्चसतं वा मञ्चसहस्सं वा देन्ति, सब्बे कप्पियमञ्चा सम्पटिच्छितब्बा, सम्पटिच्छित्वा वुड्ढपटिपाटिया सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथाति दातब्बा, पुग्गलिकवसेन न दातब्बा’’ति आगतं। तस्सा वण्णनायंयेव विमतिविनोदनियं ‘‘कप्पियमञ्चा सम्पटिच्छितब्बाति इमिना सुवण्णादिविचित्तं अकप्पियमञ्चं ‘सङ्घस्सा’ति वुत्तेपि सम्पटिच्छितुं न वट्टतीति दस्सेति, ‘विहारस्स देमा’ति वुत्ते सङ्घस्सेव वट्टति, न पुग्गलस्स खेत्तादि वियाति दट्ठब्ब’’न्ति वण्णितं, तस्मा भगवतो आणं सम्पटिच्छन्तेहि लज्जिपेसलबहुस्सुतसिक्खाकामभूतेहि भिक्खूहि सुट्ठु मनसिकातब्बमिदं ठानं।
Tasmiṃyeva khandhake aṭṭhakathāyaṃ (cūḷava. aṭṭha. 321) ‘‘sacepi rājarājamahāmattādayo ekappahāreneva mañcasataṃ vā mañcasahassaṃ vā denti, sabbe kappiyamañcā sampaṭicchitabbā, sampaṭicchitvā vuḍḍhapaṭipāṭiyā saṅghikaparibhogena paribhuñjathāti dātabbā, puggalikavasena na dātabbā’’ti āgataṃ. Tassā vaṇṇanāyaṃyeva vimativinodaniyaṃ ‘‘kappiyamañcā sampaṭicchitabbāti iminā suvaṇṇādivicittaṃ akappiyamañcaṃ ‘saṅghassā’ti vuttepi sampaṭicchituṃ na vaṭṭatīti dasseti, ‘vihārassa demā’ti vutte saṅghasseva vaṭṭati, na puggalassa khettādi viyāti daṭṭhabba’’nti vaṇṇitaṃ, tasmā bhagavato āṇaṃ sampaṭicchantehi lajjipesalabahussutasikkhākāmabhūtehi bhikkhūhi suṭṭhu manasikātabbamidaṃ ṭhānaṃ.
ननु च सेनासने विरुद्धसेनासनं नाम पटिसेधेतब्बं अत्थि, अथ कस्मा ‘‘सेनासने किञ्चि पटिसेधेतब्बं नत्थी’’ति वुत्तन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘अञ्ञत्र विरुद्धसेनासना’’ति। तस्सत्थो – विरुद्धसेनासना विरुद्धसेनासनं अञ्ञत्र ठपेत्वा अञ्ञं वण्णमट्ठकम्मादिकम्मं सन्धाय सेनासने किञ्चि पटिसेधेतब्बं नत्थीति वुत्तं, न तदभावोति। यदि एवं तं विरुद्धसेनासनं आचरियेन वत्तब्बं, कतमं विरुद्धसेनासनं नामाति पुच्छायमाह ‘‘विरुद्ध…पे॰… वुच्चती’’ति। तत्थ अञ्ञेसन्ति सीमस्सामिकानं। राजवल्लभेहीति लज्जिपेसलानं उपोसथादिअन्तरायकरा अलज्जिनो भिन्नलद्धिका च भिक्खू अधिप्पेता तेहि सह उपोसथादिकरणायोगतो। तेन च ‘‘सीमाया’’ति वुत्तं। तेसं लज्जिपरिसाति तेसं सीमस्सामिकानं अनुबलं दातुं समत्था लज्जिपरिसा। भिक्खूहि कतन्ति यं अलज्जीनं सेनासनभेदनादिकं लज्जिभिक्खूहि कतं, तं सब्बं सुकतमेव अलज्जिनिग्गहत्थाय पवत्तेतब्बतो।
Nanu ca senāsane viruddhasenāsanaṃ nāma paṭisedhetabbaṃ atthi, atha kasmā ‘‘senāsane kiñci paṭisedhetabbaṃ natthī’’ti vuttanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘aññatra viruddhasenāsanā’’ti. Tassattho – viruddhasenāsanā viruddhasenāsanaṃ aññatra ṭhapetvā aññaṃ vaṇṇamaṭṭhakammādikammaṃ sandhāya senāsane kiñci paṭisedhetabbaṃ natthīti vuttaṃ, na tadabhāvoti. Yadi evaṃ taṃ viruddhasenāsanaṃ ācariyena vattabbaṃ, katamaṃ viruddhasenāsanaṃ nāmāti pucchāyamāha ‘‘viruddha…pe… vuccatī’’ti. Tattha aññesanti sīmassāmikānaṃ. Rājavallabhehīti lajjipesalānaṃ uposathādiantarāyakarā alajjino bhinnaladdhikā ca bhikkhū adhippetā tehi saha uposathādikaraṇāyogato. Tena ca ‘‘sīmāyā’’ti vuttaṃ. Tesaṃ lajjiparisāti tesaṃ sīmassāmikānaṃ anubalaṃ dātuṃ samatthā lajjiparisā. Bhikkhūhi katanti yaṃ alajjīnaṃ senāsanabhedanādikaṃ lajjibhikkhūhi kataṃ, taṃ sabbaṃ sukatameva alajjiniggahatthāya pavattetabbato.
एत्थ च सिया – ‘‘अञ्ञेसं सीमाया’’ति अट्ठकथायं वुत्तं, सीमा नाम बहुविधा, कतरसीमं सन्धायाति? बद्धसीमं सन्धायाति दट्ठब्बं। कथं विञ्ञायतीति चे? ‘‘मा अम्हाकं उपोसथपवारणानं अन्तरायमकत्था’’ति अट्ठकथायमेव वुत्तत्ता, सारत्थदीपनियम्पि (सारत्थ॰टी॰ २.८५) ‘‘उपोसथपवारणानं अन्तरायकरा अलज्जिनो राजकुलूपका वुच्चन्ती’’ति वुत्तत्ता, उपोसथादिविनयकम्मखेत्तभूताय एव सीमाय इध अधिप्पेतत्ता । यदि एवं गामसीमसत्तब्भन्तरसीमउदकुक्खेपसीमायोपि तंखेत्तभूता एव, तस्मा तापि सन्धायाति वत्तब्बन्ति? न वत्तब्बं तासं अबद्धसीमत्ता, न ते तासं सामिका, बद्धसीमायेव भिक्खूनं किरियाय सिद्धत्ता तासंयेव ते सामिका। तेन वुत्तं ‘‘यं पन सीमस्सामिकेहि भिक्खूही’’ति। यं पन वदन्ति ‘‘उपचारसीमापि तंखेत्तभूता’’ति, तं न गहेतब्बं, तस्सा तदक्खेत्तभावं उपरि सीमाविनिच्छयकथादीसु (वि॰ सङ्ग॰ अट्ठ॰ १५६ आदयो) कथयिस्साम। अपिच गामसीमाय अञ्ञेसं सेनासनकरणस्स पटिसेधितुमयुत्तत्ता सत्तब्भन्तरउदकुक्खेपसीमानञ्च सब्बदा अतिट्ठनतो बद्धसीमायेव अधिप्पेताति विञ्ञायतीति।
Ettha ca siyā – ‘‘aññesaṃ sīmāyā’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, sīmā nāma bahuvidhā, katarasīmaṃ sandhāyāti? Baddhasīmaṃ sandhāyāti daṭṭhabbaṃ. Kathaṃ viññāyatīti ce? ‘‘Mā amhākaṃ uposathapavāraṇānaṃ antarāyamakatthā’’ti aṭṭhakathāyameva vuttattā, sāratthadīpaniyampi (sārattha.ṭī. 2.85) ‘‘uposathapavāraṇānaṃ antarāyakarā alajjino rājakulūpakā vuccantī’’ti vuttattā, uposathādivinayakammakhettabhūtāya eva sīmāya idha adhippetattā . Yadi evaṃ gāmasīmasattabbhantarasīmaudakukkhepasīmāyopi taṃkhettabhūtā eva, tasmā tāpi sandhāyāti vattabbanti? Na vattabbaṃ tāsaṃ abaddhasīmattā, na te tāsaṃ sāmikā, baddhasīmāyeva bhikkhūnaṃ kiriyāya siddhattā tāsaṃyeva te sāmikā. Tena vuttaṃ ‘‘yaṃ pana sīmassāmikehi bhikkhūhī’’ti. Yaṃ pana vadanti ‘‘upacārasīmāpi taṃkhettabhūtā’’ti, taṃ na gahetabbaṃ, tassā tadakkhettabhāvaṃ upari sīmāvinicchayakathādīsu (vi. saṅga. aṭṭha. 156 ādayo) kathayissāma. Apica gāmasīmāya aññesaṃ senāsanakaraṇassa paṭisedhitumayuttattā sattabbhantaraudakukkhepasīmānañca sabbadā atiṭṭhanato baddhasīmāyeva adhippetāti viññāyatīti.
छिन्दापेय्य वा भिन्दापेय्य वा, अनुपवज्जोति इदं सब्बमत्तिकामयकुटी विय सब्बथा अनुपयोगारहं सन्धाय वुत्तं। यं पन पञ्चवण्णसुत्तेहि विनद्धछत्तादिकं, तत्थ अकप्पियभागोव छिन्दितब्बो, न तदवसेसो, तस्स कप्पियत्ताति छिन्दन्तो उपवज्जोव होति। तेनेव वुत्तं ‘‘घटकम्पि वाळरूपम्पि छिन्दित्वा धारेतब्ब’’न्तिआदि।
Chindāpeyya vā bhindāpeyya vā, anupavajjoti idaṃ sabbamattikāmayakuṭī viya sabbathā anupayogārahaṃ sandhāya vuttaṃ. Yaṃ pana pañcavaṇṇasuttehi vinaddhachattādikaṃ, tattha akappiyabhāgova chinditabbo, na tadavaseso, tassa kappiyattāti chindanto upavajjova hoti. Teneva vuttaṃ ‘‘ghaṭakampi vāḷarūpampi chinditvā dhāretabba’’ntiādi.
इति विनयसङ्गहसंवण्णनाभूते विनयालङ्कारे
Iti vinayasaṅgahasaṃvaṇṇanābhūte vinayālaṅkāre
परिक्खारविनिच्छयकथालङ्कारो नाम
Parikkhāravinicchayakathālaṅkāro nāma
दुतियो परिच्छेदो।
Dutiyo paricchedo.
