| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
परिञ्ञेय्यनिद्देसवण्णना
Pariññeyyaniddesavaṇṇanā
२१. परिञ्ञेय्यनिद्देसे किञ्चापि परिञ्ञासद्देन ञातपरिञ्ञा, तीरणपरिञ्ञा, पहानपरिञ्ञाति तिस्सो परिञ्ञा सङ्गहिता। हेट्ठा ‘‘अभिञ्ञेय्या’’ति ञातपरिञ्ञाय वुत्तत्ता उपरि ‘‘पहातब्बा’’ति पहानपरिञ्ञाय वुत्तत्ता तीरणपरिञ्ञाव इध अधिप्पेता। फस्सो सासवो उपादानियोति आसवानञ्चेव उपादानानञ्च पच्चयभूतो तेभूमकफस्सो। सोपि हि अत्तानं आरम्मणं कत्वा पवत्तमानेहि सह आसवेहीति सासवो, आरम्मणभावं उपगन्त्वा उपादानसम्बन्धनेन उपादानानं हितोति उपादानियो। यस्मा फस्से तीरणपरिञ्ञाय परिञ्ञाते फस्समुखेन सेसापि अरूपधम्मा तदनुसारेन च रूपधम्मा परिञ्ञायन्ति, तस्मा एकोव फस्सो वुत्तो। एवं सेसेसुपि यथायोगं योजेतब्बं।
21. Pariññeyyaniddese kiñcāpi pariññāsaddena ñātapariññā, tīraṇapariññā, pahānapariññāti tisso pariññā saṅgahitā. Heṭṭhā ‘‘abhiññeyyā’’ti ñātapariññāya vuttattā upari ‘‘pahātabbā’’ti pahānapariññāya vuttattā tīraṇapariññāva idha adhippetā. Phasso sāsavo upādāniyoti āsavānañceva upādānānañca paccayabhūto tebhūmakaphasso. Sopi hi attānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattamānehi saha āsavehīti sāsavo, ārammaṇabhāvaṃ upagantvā upādānasambandhanena upādānānaṃ hitoti upādāniyo. Yasmā phasse tīraṇapariññāya pariññāte phassamukhena sesāpi arūpadhammā tadanusārena ca rūpadhammā pariññāyanti, tasmā ekova phasso vutto. Evaṃ sesesupi yathāyogaṃ yojetabbaṃ.
नामन्ति चत्तारो खन्धा अरूपिनो निब्बानञ्च। रूपन्ति चत्तारि च महाभूतानि चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूपानि चतुवीसति। चत्तारो खन्धा नमनट्ठेन नामं। ते हि आरम्मणाभिमुखा नमन्ति। सब्बम्पि नामनट्ठेन नामं। चत्तारो हि खन्धा आरम्मणे अञ्ञमञ्ञं नामेन्ति, निब्बानं आरम्मणाधिपतिपच्चयताय अत्तनि अनवज्जधम्मे नामेति। सन्ततिवसेन सीतादीहि रुप्पनट्ठेन रूपं। रुप्पनट्ठेनाति कुप्पनट्ठेन। सन्ततिविपरिणामवसेन हि सीतादीहि घट्टनीयं धम्मजातं रूपन्ति वुच्चति। इध पन नामन्ति लोकिकमेव अधिप्पेतं, रूपं पन एकन्तेन लोकिकमेव।
Nāmanti cattāro khandhā arūpino nibbānañca. Rūpanti cattāri ca mahābhūtāni catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyarūpāni catuvīsati. Cattāro khandhā namanaṭṭhena nāmaṃ. Te hi ārammaṇābhimukhā namanti. Sabbampi nāmanaṭṭhena nāmaṃ. Cattāro hi khandhā ārammaṇe aññamaññaṃ nāmenti, nibbānaṃ ārammaṇādhipatipaccayatāya attani anavajjadhamme nāmeti. Santativasena sītādīhi ruppanaṭṭhena rūpaṃ. Ruppanaṭṭhenāti kuppanaṭṭhena. Santativipariṇāmavasena hi sītādīhi ghaṭṭanīyaṃ dhammajātaṃ rūpanti vuccati. Idha pana nāmanti lokikameva adhippetaṃ, rūpaṃ pana ekantena lokikameva.
तिस्सो वेदनाति सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। ता लोकिका एव। आहाराति पच्चया। पच्चया हि अत्तनो फलं आहरन्तीति आहारा। कबळीकारो आहारो फस्साहारो मनोसञ्चेतनाहारो विञ्ञाणाहारोति चत्तारो। वत्थुवसेन कबळीकातब्बत्ता कबळीकारो , अज्झोहरितब्बत्ता आहारो। ओदनकुम्मासादिवत्थुकाय ओजायेतं नामं। सा हि ओजट्ठमकरूपानि आहरतीति आहारो। चक्खुसम्फस्सादिको छब्बिधो फस्सो तिस्सो वेदना आहरतीति आहारो। मनसो सञ्चेतना, न सत्तस्साति मनोसञ्चेतना यथा चित्तेकग्गता। मनसा वा सम्पयुत्ता सञ्चेतना मनोसञ्चेतना यथा आजञ्ञरथो। तेभूमककुसलाकुसलचेतना। सा हि तयो भवे आहरतीति आहारो। विञ्ञाणन्ति एकूनवीसतिभेदं पटिसन्धिविञ्ञाणं। तञ्हि पटिसन्धिनामरूपं आहरतीति आहारो। उपादानक्खन्धाति उपादानगोचरा खन्धा, मज्झपदलोपो दट्ठब्बो। उपादानसम्भूता वा खन्धा उपादानक्खन्धा यथा तिणग्गि थुसग्गि। उपादानविधेय्या वा खन्धा उपादानक्खन्धा यथा राजपुरिसो। उपादानप्पभवा वा खन्धा उपादानक्खन्धा यथा पुप्फरुक्खो फलरुक्खो। उपादानानि पन कामुपादानं दिट्ठुपादानं सीलब्बतुपादानं अत्तवादुपादानन्ति चत्तारि। अत्थतो पन भुसं आदानन्ति उपादानं। रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धोति पञ्च।
Tisso vedanāti sukhā vedanā, dukkhā vedanā, adukkhamasukhā vedanā. Tā lokikā eva. Āhārāti paccayā. Paccayā hi attano phalaṃ āharantīti āhārā. Kabaḷīkāro āhāro phassāhāro manosañcetanāhāro viññāṇāhāroti cattāro. Vatthuvasena kabaḷīkātabbattā kabaḷīkāro , ajjhoharitabbattā āhāro. Odanakummāsādivatthukāya ojāyetaṃ nāmaṃ. Sā hi ojaṭṭhamakarūpāni āharatīti āhāro. Cakkhusamphassādiko chabbidho phasso tisso vedanā āharatīti āhāro. Manaso sañcetanā, na sattassāti manosañcetanā yathā cittekaggatā. Manasā vā sampayuttā sañcetanā manosañcetanā yathā ājaññaratho. Tebhūmakakusalākusalacetanā. Sā hi tayo bhave āharatīti āhāro. Viññāṇanti ekūnavīsatibhedaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ. Tañhi paṭisandhināmarūpaṃ āharatīti āhāro. Upādānakkhandhāti upādānagocarā khandhā, majjhapadalopo daṭṭhabbo. Upādānasambhūtā vā khandhā upādānakkhandhā yathā tiṇaggi thusaggi. Upādānavidheyyā vā khandhā upādānakkhandhā yathā rājapuriso. Upādānappabhavā vā khandhā upādānakkhandhā yathā puppharukkho phalarukkho. Upādānāni pana kāmupādānaṃ diṭṭhupādānaṃ sīlabbatupādānaṃ attavādupādānanti cattāri. Atthato pana bhusaṃ ādānanti upādānaṃ. Rūpupādānakkhandho, vedanupādānakkhandho, saññupādānakkhandho, saṅkhārupādānakkhandho, viññāṇupādānakkhandhoti pañca.
छ अज्झत्तिकानि आयतनानीति चक्खायतनं, सोतायतनं, घानायतनं, जिव्हायतनं, कायायतनं, मनायतनं।
Cha ajjhattikāni āyatanānīti cakkhāyatanaṃ, sotāyatanaṃ, ghānāyatanaṃ, jivhāyatanaṃ, kāyāyatanaṃ, manāyatanaṃ.
सत्त विञ्ञाणट्ठितियोति कतमा सत्त? वुत्तञ्हेतं भगवता –
Satta viññāṇaṭṭhitiyoti katamā satta? Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘सन्ति, भिक्खवे (अ॰ नि॰ ७.४४; दी॰ नि॰ ३.३३२), सत्ता नानत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो। सेय्यथापि मनुस्सा एकच्चे च देवा एकच्चे च विनिपातिका। अयं पठमा विञ्ञाणट्ठिति।
‘‘Santi, bhikkhave (a. ni. 7.44; dī. ni. 3.332), sattā nānattakāyā nānattasaññino. Seyyathāpi manussā ekacce ca devā ekacce ca vinipātikā. Ayaṃ paṭhamā viññāṇaṭṭhiti.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता नानत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो। सेय्यथापि देवा ब्रह्मकायिका पठमाभिनिब्बत्ता। अयं दुतिया विञ्ञाणट्ठिति।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā nānattakāyā ekattasaññino. Seyyathāpi devā brahmakāyikā paṭhamābhinibbattā. Ayaṃ dutiyā viññāṇaṭṭhiti.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता एकत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो। सेय्यथापि देवा आभस्सरा। अयं ततिया विञ्ञाणट्ठिति।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā ekattakāyā nānattasaññino. Seyyathāpi devā ābhassarā. Ayaṃ tatiyā viññāṇaṭṭhiti.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता एकत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो। सेय्यथापि देवा सुभकिण्हा। अयं चतुत्था विञ्ञाणट्ठिति।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā ekattakāyā ekattasaññino. Seyyathāpi devā subhakiṇhā. Ayaṃ catutthā viññāṇaṭṭhiti.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनूपगा। अयं पञ्चमी विञ्ञाणट्ठिति।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti ākāsānañcāyatanūpagā. Ayaṃ pañcamī viññāṇaṭṭhiti.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनूपगा। अयं छट्ठा विञ्ञाणट्ठिति।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma ‘anantaṃ viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanūpagā. Ayaṃ chaṭṭhā viññāṇaṭṭhiti.
‘‘सन्ति , भिक्खवे, सत्ता सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनूपगा। अयं सत्तमी विञ्ञाणट्ठिति। इमा खो, भिक्खवे, सत्त विञ्ञाणट्ठितियो’’ति (अ॰ नि॰ ७.४४; दी॰ नि॰ ३.३३२)।
‘‘Santi , bhikkhave, sattā sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma ‘natthi kiñcī’ti ākiñcaññāyatanūpagā. Ayaṃ sattamī viññāṇaṭṭhiti. Imā kho, bhikkhave, satta viññāṇaṭṭhitiyo’’ti (a. ni. 7.44; dī. ni. 3.332).
विञ्ञाणट्ठितियोति पटिसन्धिविञ्ञाणस्स ठानानि सविञ्ञाणका खन्धा एव। तत्थ सेय्यथापीति निदस्सनत्थे निपातो। मनुस्साति अपरिमाणेसुपि चक्कवाळेसु अपरिमाणानं मनुस्सानं वण्णसण्ठानादिवसेन द्वेपि एकसदिसा नत्थि। येपि वण्णेन वा सण्ठानेन वा सदिसा होन्ति, तेपि आलोकितविलोकितादीहि विसदिसाव होन्ति, तस्मा नानत्तकायाति वुत्ता। पटिसन्धिसञ्ञा पन नेसं तिहेतुकापि दुहेतुकापि अहेतुकापि होति, तस्मा नानत्तसञ्ञिनोति वुत्ता। एकच्चे च देवाति छ कामावचरदेवा। तेसु हि केसञ्चि कायो नीलो होति, केसञ्चि पीतकादिवण्णो, सञ्ञा पन नेसं तिहेतुकापि दुहेतुकापि होति, अहेतुका न होति। एकच्चे च विनिपातिकाति चतुअपायविनिमुत्ता पुनब्बसुमाता यक्खिनी, पियङ्करमाता, फुस्समित्ता, धम्मगुत्ताति एवमादयो अञ्ञे च वेमानिका पेता। एतेसञ्हि ओदातकाळमङ्गुरच्छविसामवण्णादिवसेन चेव किसथूलरस्सदीघवसेन च कायो नाना होति, मनुस्सानं विय तिहेतुकद्विहेतुकाहेतुकवसेन सञ्ञापि। ते पन देवा विय न महेसक्खा, कपणमनुस्सा विय अप्पेसक्खा दुल्लभघासच्छादना दुक्खपीळिता विहरन्ति। एकच्चे काळपक्खे दुक्खिता जुण्हपक्खे सुखिता होन्ति, तस्मा सुखसमुस्सयतो विनिपतितत्ता विनिपातिकाति वुत्ता। ये पनेत्थ तिहेतुका, तेसं धम्माभिसमयोपि होति पियङ्करमातादीनं विय।
Viññāṇaṭṭhitiyoti paṭisandhiviññāṇassa ṭhānāni saviññāṇakā khandhā eva. Tattha seyyathāpīti nidassanatthe nipāto. Manussāti aparimāṇesupi cakkavāḷesu aparimāṇānaṃ manussānaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena dvepi ekasadisā natthi. Yepi vaṇṇena vā saṇṭhānena vā sadisā honti, tepi ālokitavilokitādīhi visadisāva honti, tasmā nānattakāyāti vuttā. Paṭisandhisaññā pana nesaṃ tihetukāpi duhetukāpi ahetukāpi hoti, tasmā nānattasaññinoti vuttā. Ekacce ca devāti cha kāmāvacaradevā. Tesu hi kesañci kāyo nīlo hoti, kesañci pītakādivaṇṇo, saññā pana nesaṃ tihetukāpi duhetukāpi hoti, ahetukā na hoti. Ekacce ca vinipātikāti catuapāyavinimuttā punabbasumātā yakkhinī, piyaṅkaramātā, phussamittā, dhammaguttāti evamādayo aññe ca vemānikā petā. Etesañhi odātakāḷamaṅguracchavisāmavaṇṇādivasena ceva kisathūlarassadīghavasena ca kāyo nānā hoti, manussānaṃ viya tihetukadvihetukāhetukavasena saññāpi. Te pana devā viya na mahesakkhā, kapaṇamanussā viya appesakkhā dullabhaghāsacchādanā dukkhapīḷitā viharanti. Ekacce kāḷapakkhe dukkhitā juṇhapakkhe sukhitā honti, tasmā sukhasamussayato vinipatitattā vinipātikāti vuttā. Ye panettha tihetukā, tesaṃ dhammābhisamayopi hoti piyaṅkaramātādīnaṃ viya.
ब्रह्मकायिकाति ब्रह्मपारिसज्जब्रह्मपुरोहितमहाब्रह्मानो। पठमाभिनिब्बत्ताति ते सब्बेपि पठमज्झानेन निब्बत्ता। ब्रह्मपारिसज्जा पन परित्तेन, ब्रह्मपुरोहिता मज्झिमेन, कायो च तेसं विप्फारिकतरो होति। महाब्रह्मानो पणीतेन, कायो पन नेसं अतिविप्फारिकतरो होति। इति ते कायस्स नानत्ता, पठमज्झानवसेन सञ्ञाय एकत्ता नानत्तकाया एकत्तसञ्ञिनोति वुत्ता। यथा च ते, एवं चतूसु अपायेसु सत्ता। निरयेसु हि केसञ्चि गावुतं, केसञ्चि अड्ढयोजनं , केसञ्चि तिगावुतं अत्तभावो होति, देवदत्तस्स पन योजनसतिको जातो। तिरच्छानेसुपि केचि खुद्दका होन्ति, केचि महन्ता। पेत्तिविसयेसुपि केचि सट्ठिहत्था केचि असीतिहत्था होन्ति केचि सुवण्णा केचि दुब्बण्णा। तथा कालकञ्चिका असुरा। अपिचेत्थ दीघपिट्ठिका पेता नाम सट्ठियोजनिकापि होन्ति, सञ्ञा पन सब्बेसम्पि अकुसलविपाकाहेतुकाव होति। इति अपायिकापि ‘‘नानत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो’’ति सङ्खं गच्छन्ति।
Brahmakāyikāti brahmapārisajjabrahmapurohitamahābrahmāno. Paṭhamābhinibbattāti te sabbepi paṭhamajjhānena nibbattā. Brahmapārisajjā pana parittena, brahmapurohitā majjhimena, kāyo ca tesaṃ vipphārikataro hoti. Mahābrahmāno paṇītena, kāyo pana nesaṃ ativipphārikataro hoti. Iti te kāyassa nānattā, paṭhamajjhānavasena saññāya ekattā nānattakāyā ekattasaññinoti vuttā. Yathā ca te, evaṃ catūsu apāyesu sattā. Nirayesu hi kesañci gāvutaṃ, kesañci aḍḍhayojanaṃ , kesañci tigāvutaṃ attabhāvo hoti, devadattassa pana yojanasatiko jāto. Tiracchānesupi keci khuddakā honti, keci mahantā. Pettivisayesupi keci saṭṭhihatthā keci asītihatthā honti keci suvaṇṇā keci dubbaṇṇā. Tathā kālakañcikā asurā. Apicettha dīghapiṭṭhikā petā nāma saṭṭhiyojanikāpi honti, saññā pana sabbesampi akusalavipākāhetukāva hoti. Iti apāyikāpi ‘‘nānattakāyā ekattasaññino’’ti saṅkhaṃ gacchanti.
आभस्सराति दण्डउक्काय अच्चि विय एतेसं सरीरतो आभा छिज्जित्वा छिज्जित्वा पतन्ती विय सरति विसरतीति आभस्सरा। तेसु पञ्चकनये दुतियततियज्झानद्वयं परित्तं भावेत्वा उप्पन्ना परित्ताभा नाम होन्ति, मज्झिमं भावेत्वा उप्पन्ना अप्पमाणाभा नाम होन्ति, पणीतं भावेत्वा उप्पन्ना आभस्सरा नाम होन्ति। इध पन उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन सब्बेव ते गहिता। सब्बेसञ्हि तेसं कायो एकविप्फारोव होति, सञ्ञा पन अवितक्कविचारमत्ता च अवितक्कअविचारा चाति नाना।
Ābhassarāti daṇḍaukkāya acci viya etesaṃ sarīrato ābhā chijjitvā chijjitvā patantī viya sarati visaratīti ābhassarā. Tesu pañcakanaye dutiyatatiyajjhānadvayaṃ parittaṃ bhāvetvā uppannā parittābhā nāma honti, majjhimaṃ bhāvetvā uppannā appamāṇābhā nāma honti, paṇītaṃ bhāvetvā uppannā ābhassarā nāma honti. Idha pana ukkaṭṭhaparicchedavasena sabbeva te gahitā. Sabbesañhi tesaṃ kāyo ekavipphārova hoti, saññā pana avitakkavicāramattā ca avitakkaavicārā cāti nānā.
सुभकिण्हाति सुभेन वोकिण्णा विकिण्णा, सुभेन सरीरप्पभावण्णेन एकग्घनाति अत्थो। एतेसञ्हि न आभस्सरानं विय छिज्जित्वा छिज्जित्वा पभा गच्छतीति। चतुक्कनये ततियस्स, पञ्चकनये चतुत्थस्स परित्तमज्झिमपणीतस्स झानस्सवसेन परित्तसुभअप्पमाणसुभसुभकिण्हा नाम हुत्वा निब्बत्तन्ति। इति सब्बेपि ते एकत्तकाया चेव चतुत्थज्झानसञ्ञाय एकत्तसञ्ञिनो चाति वेदितब्बा। वेहप्फलापि चतुत्थविञ्ञाणट्ठितिमेव भजन्ति। असञ्ञसत्ता विञ्ञाणाभावा एत्थ सङ्गहं न गच्छन्ति, सत्तावासेसु गच्छन्ति।
Subhakiṇhāti subhena vokiṇṇā vikiṇṇā, subhena sarīrappabhāvaṇṇena ekagghanāti attho. Etesañhi na ābhassarānaṃ viya chijjitvā chijjitvā pabhā gacchatīti. Catukkanaye tatiyassa, pañcakanaye catutthassa parittamajjhimapaṇītassa jhānassavasena parittasubhaappamāṇasubhasubhakiṇhā nāma hutvā nibbattanti. Iti sabbepi te ekattakāyā ceva catutthajjhānasaññāya ekattasaññino cāti veditabbā. Vehapphalāpi catutthaviññāṇaṭṭhitimeva bhajanti. Asaññasattā viññāṇābhāvā ettha saṅgahaṃ na gacchanti, sattāvāsesu gacchanti.
सुद्धावासा विवट्टपक्खे ठिता न सब्बकालिका, कप्पसतसहस्सम्पि असङ्ख्येयम्पि बुद्धसुञ्ञे लोके न उप्पज्जन्ति, सोळसकप्पसहस्सब्भन्तरे बुद्धेसु उप्पन्नेसुयेव उप्पज्जन्ति, धम्मचक्कप्पवत्तस्स भगवतो खन्धावारसदिसा होन्ति, तस्मा नेव विञ्ञाणट्ठितिं, न च सत्तावासं भजन्ति। महासीवत्थेरो पन – ‘‘न खो पन सो, सारिपुत्त, सत्तावासो सुलभरूपो, यो मया अनावुत्थपुब्बो इमिना दीघेन अद्धुना अञ्ञत्र सुद्धावासेहि देवेही’’ति (म॰ नि॰ १.१६०) इमिना सुत्तेन सुद्धावासापि चतुत्थं विञ्ञाणट्ठितिं चतुत्थं सत्तावासञ्च भजन्तीति वदति, तं अप्पटिबाहितत्ता सुत्तस्स अनुञ्ञातं।
Suddhāvāsā vivaṭṭapakkhe ṭhitā na sabbakālikā, kappasatasahassampi asaṅkhyeyampi buddhasuññe loke na uppajjanti, soḷasakappasahassabbhantare buddhesu uppannesuyeva uppajjanti, dhammacakkappavattassa bhagavato khandhāvārasadisā honti, tasmā neva viññāṇaṭṭhitiṃ, na ca sattāvāsaṃ bhajanti. Mahāsīvatthero pana – ‘‘na kho pana so, sāriputta, sattāvāso sulabharūpo, yo mayā anāvutthapubbo iminā dīghena addhunā aññatra suddhāvāsehi devehī’’ti (ma. ni. 1.160) iminā suttena suddhāvāsāpi catutthaṃ viññāṇaṭṭhitiṃ catutthaṃ sattāvāsañca bhajantīti vadati, taṃ appaṭibāhitattā suttassa anuññātaṃ.
नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं यथेव सञ्ञाय, एवं विञ्ञाणस्सापि सुखुमत्ता नेवविञ्ञाणं नाविञ्ञाणं, तस्मा विञ्ञाणट्ठितीसु न वुत्तं।
Nevasaññānāsaññāyatanaṃ yatheva saññāya, evaṃ viññāṇassāpi sukhumattā nevaviññāṇaṃ nāviññāṇaṃ, tasmā viññāṇaṭṭhitīsu na vuttaṃ.
अट्ठ लोकधम्माति लाभो, अलाभो, यसो, अयसो, निन्दा, पसंसा, सुखं, दुक्खन्ति इमे अट्ठ लोकप्पवत्तिया सति अनुपरमधम्मकत्ता लोकस्स धम्माति लोकधम्मा। एतेहि मुत्तो सत्तो नाम नत्थि, बुद्धानम्पि होन्तियेव। यथाह –
Aṭṭha lokadhammāti lābho, alābho, yaso, ayaso, nindā, pasaṃsā, sukhaṃ, dukkhanti ime aṭṭha lokappavattiyā sati anuparamadhammakattā lokassa dhammāti lokadhammā. Etehi mutto satto nāma natthi, buddhānampi hontiyeva. Yathāha –
‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, लोकधम्मा लोकं अनुपरिवत्तन्ति, लोको च अट्ठ लोकधम्मे अनुपरिवत्तति। कतमे अट्ठ? लाभो च अलाभो च यसो च अयसो च निन्दा च पसंसा च सुखञ्च दुक्खञ्च। इमे खो, भिक्खवे, अट्ठ लोकधम्मा लोकं अनुपरिवत्तन्ति, लोको च इमे अट्ठ लोकधम्मे अनुपरिवत्तती’’ति (अ॰ नि॰ ८.६)।
‘‘Aṭṭhime, bhikkhave, lokadhammā lokaṃ anuparivattanti, loko ca aṭṭha lokadhamme anuparivattati. Katame aṭṭha? Lābho ca alābho ca yaso ca ayaso ca nindā ca pasaṃsā ca sukhañca dukkhañca. Ime kho, bhikkhave, aṭṭha lokadhammā lokaṃ anuparivattanti, loko ca ime aṭṭha lokadhamme anuparivattatī’’ti (a. ni. 8.6).
तत्थ अनुपरिवत्तन्तीति अनुबन्धन्ति नप्पजहन्ति, लोकतो न निवत्तन्तीति अत्थो। लाभोति पब्बजितस्स चीवरादि, गहट्ठस्स धनधञ्ञादि लाभो। सोयेव अलब्भमानो लाभो अलाभो। न लाभो अलाभोति वुच्चमाने अत्थाभावापत्तितो परिञ्ञेय्यो न सिया। यसोति परिवारो। सोयेव अलब्भमाना यसो अयसो। निन्दाति अवण्णभणनं। पसंसाति वण्णभणनं। सुखन्ति कामावचरानं कायिकचेतसिकं। दुक्खन्ति पुथुज्जनसोतापन्नसकदागामीनं कायिकचेतसिकं, अनागामिअरहन्तानं कायिकमेव।
Tattha anuparivattantīti anubandhanti nappajahanti, lokato na nivattantīti attho. Lābhoti pabbajitassa cīvarādi, gahaṭṭhassa dhanadhaññādi lābho. Soyeva alabbhamāno lābho alābho. Na lābho alābhoti vuccamāne atthābhāvāpattito pariññeyyo na siyā. Yasoti parivāro. Soyeva alabbhamānā yaso ayaso. Nindāti avaṇṇabhaṇanaṃ. Pasaṃsāti vaṇṇabhaṇanaṃ. Sukhanti kāmāvacarānaṃ kāyikacetasikaṃ. Dukkhanti puthujjanasotāpannasakadāgāmīnaṃ kāyikacetasikaṃ, anāgāmiarahantānaṃ kāyikameva.
नव सत्तावासाति सत्तानं आवासा, वसनट्ठानानीति अत्थो। तानि पन तथापकासिता खन्धा एव। कतमे नव? वुत्तञ्हेतं भगवता –
Navasattāvāsāti sattānaṃ āvāsā, vasanaṭṭhānānīti attho. Tāni pana tathāpakāsitā khandhā eva. Katame nava? Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘नवयिमे, भिक्खवे (अ॰ नि॰ ९.२४; दी॰ नि॰ ३.३४१), सत्तावासा। कतमे नव? सन्ति, भिक्खवे, सत्ता नानत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो, सेय्यथापि मनुस्सा एकच्चे च देवा एकच्चे च विनिपातिका। अयं पठमो सत्तावासो।
‘‘Navayime, bhikkhave (a. ni. 9.24; dī. ni. 3.341), sattāvāsā. Katame nava? Santi, bhikkhave, sattā nānattakāyā nānattasaññino, seyyathāpi manussā ekacce ca devā ekacce ca vinipātikā. Ayaṃ paṭhamo sattāvāso.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता नानत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो, सेय्यथापि देवा ब्रह्मकायिका पठमाभिनिब्बत्ता। अयं दुतियो सत्तावासो।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā nānattakāyā ekattasaññino, seyyathāpi devā brahmakāyikā paṭhamābhinibbattā. Ayaṃ dutiyo sattāvāso.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता एकत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो, सेय्यथापि देवा आभस्सरा। अयं ततियो सत्तावासो।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā ekattakāyā nānattasaññino, seyyathāpi devā ābhassarā. Ayaṃ tatiyo sattāvāso.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता एकत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो, सेय्यथापि देवा सुभकिण्हा। अयं चतुत्थो सत्तावासो।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā ekattakāyā ekattasaññino, seyyathāpi devā subhakiṇhā. Ayaṃ catuttho sattāvāso.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता असञ्ञिनो अप्पटिसंवेदिनो, सेय्यथापि देवा असञ्ञसत्ता। अयं पञ्चमो सत्तावासो।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā asaññino appaṭisaṃvedino, seyyathāpi devā asaññasattā. Ayaṃ pañcamo sattāvāso.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनूपगा। अयं छट्ठो सत्तावासो।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti ākāsānañcāyatanūpagā. Ayaṃ chaṭṭho sattāvāso.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनूपगा। अयं सत्तमो सत्तावासो।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma ‘anantaṃ viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanūpagā. Ayaṃ sattamo sattāvāso.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनूपगा। अयं अट्ठमो सत्तावासो।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma ‘natthi kiñcī’ti ākiñcaññāyatanūpagā. Ayaṃ aṭṭhamo sattāvāso.
‘‘सन्ति, भिक्खवे, सत्ता सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनूपगा । अयं नवमो सत्तावासो। इमे खो, भिक्खवे, नव सत्तावासा’’ति (अ॰ नि॰ ९.२४; दी॰ नि॰ ३.३४१)।
‘‘Santi, bhikkhave, sattā sabbaso ākiñcaññāyatanaṃ samatikkamma nevasaññānāsaññāyatanūpagā . Ayaṃ navamo sattāvāso. Ime kho, bhikkhave, nava sattāvāsā’’ti (a. ni. 9.24; dī. ni. 3.341).
दसायतनानीति चक्खायतनं रूपायतनं सोतायतनं सद्दायतनं घानायतनं गन्धायतनं जिव्हायतनं रसायतनं कायायतनं फोट्ठब्बायतनन्ति एवं दस। मनायतनधम्मायतनानि पन लोकुत्तरमिस्सकत्ता न गहितानि। इमेसु दससु विस्सज्जनेसु विपस्सनावसेन तीरणपरिञ्ञा वुत्ता, ‘‘सब्बं, भिक्खवे, परिञ्ञेय्य’’न्तिआदीसु पन अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियादीनं तिण्णं, निरोधपटिपदानं सच्छिकिरियाभावनट्ठानं तेसंयेव पटिवेधट्ठानं दुक्खादीनं निस्सरणस्स अनुप्पादादीनं पञ्चदसन्नं, परिग्गहट्ठादीनं एकतिंसाय, उत्तरिपटिवेधट्ठादीनं तिण्णं, मग्गङ्गानं अट्ठन्नं, ‘‘पयोगानं पटिप्पस्सद्धट्ठो’’तिआदीनं द्विन्नं, असङ्खतट्ठस्स वुट्ठानट्ठादीनं द्विन्नं, निय्यानट्ठस्स अनुबुज्झनट्ठादीनं तिण्णं, अनुबोधनट्ठादीनं तिण्णं, अनुबोधपक्खियादीनं तिण्णं, उज्जोतनट्ठादीनं चतुन्नं, पतापनट्ठादीनं अट्ठारसन्नं, विवट्टनानुपस्सनादीनं नवन्नं, खयेञाणअनुप्पादेञाणानं पञ्ञाविमुत्तिनिब्बानानन्ति इमेसं धम्मानं पटिलाभवसेन तीरणपरिञ्ञा वुत्ता, सेसानं यथायोगं विपस्सनावसेन च पटिलाभवसेन च तीरणपरिञ्ञा वुत्ताति वेदितब्बा।
Dasāyatanānīti cakkhāyatanaṃ rūpāyatanaṃ sotāyatanaṃ saddāyatanaṃ ghānāyatanaṃ gandhāyatanaṃ jivhāyatanaṃ rasāyatanaṃ kāyāyatanaṃ phoṭṭhabbāyatananti evaṃ dasa. Manāyatanadhammāyatanāni pana lokuttaramissakattā na gahitāni. Imesu dasasu vissajjanesu vipassanāvasena tīraṇapariññā vuttā, ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, pariññeyya’’ntiādīsu pana anaññātaññassāmītindriyādīnaṃ tiṇṇaṃ, nirodhapaṭipadānaṃ sacchikiriyābhāvanaṭṭhānaṃ tesaṃyeva paṭivedhaṭṭhānaṃ dukkhādīnaṃ nissaraṇassa anuppādādīnaṃ pañcadasannaṃ, pariggahaṭṭhādīnaṃ ekatiṃsāya, uttaripaṭivedhaṭṭhādīnaṃ tiṇṇaṃ, maggaṅgānaṃ aṭṭhannaṃ, ‘‘payogānaṃ paṭippassaddhaṭṭho’’tiādīnaṃ dvinnaṃ, asaṅkhataṭṭhassa vuṭṭhānaṭṭhādīnaṃ dvinnaṃ, niyyānaṭṭhassa anubujjhanaṭṭhādīnaṃ tiṇṇaṃ, anubodhanaṭṭhādīnaṃ tiṇṇaṃ, anubodhapakkhiyādīnaṃ tiṇṇaṃ, ujjotanaṭṭhādīnaṃ catunnaṃ, patāpanaṭṭhādīnaṃ aṭṭhārasannaṃ, vivaṭṭanānupassanādīnaṃ navannaṃ, khayeñāṇaanuppādeñāṇānaṃ paññāvimuttinibbānānanti imesaṃ dhammānaṃ paṭilābhavasena tīraṇapariññā vuttā, sesānaṃ yathāyogaṃ vipassanāvasena ca paṭilābhavasena ca tīraṇapariññā vuttāti veditabbā.
येसं येसं धम्मानं पटिलाभत्थाय वायमन्तस्स, ते ते धम्मा पटिलद्धा होन्ति। एवं ते धम्मा परिञ्ञाता चेव होन्ति तीरिता चाति हि किच्चसमापनट्ठेन तीरणपरिञ्ञा वुत्ता। किच्चे हि समापिते ते धम्मा पटिलद्धा होन्तीति। केचि पन ‘‘अविपस्सनूपगानं ञातपरिञ्ञा’’ति वदन्ति। अभिञ्ञेय्येन ञातपरिञ्ञाय वुत्तत्ता तं न सुन्दरं। परिञ्ञाता चेव होन्ति तीरिता चाति ते पटिलद्धा एव धम्मा परिञ्ञाता च नाम होन्ति, तीरिता च नामाति अत्थो। एवं किच्चसमापनत्थवसेन परिञ्ञातत्थो वुत्तो होति।
Yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa, te te dhammā paṭiladdhā honti. Evaṃ te dhammā pariññātā ceva honti tīritā cāti hi kiccasamāpanaṭṭhena tīraṇapariññā vuttā. Kicce hi samāpite te dhammā paṭiladdhā hontīti. Keci pana ‘‘avipassanūpagānaṃ ñātapariññā’’ti vadanti. Abhiññeyyena ñātapariññāya vuttattā taṃ na sundaraṃ. Pariññātā ceva honti tīritā cāti te paṭiladdhā eva dhammā pariññātā ca nāma honti, tīritā ca nāmāti attho. Evaṃ kiccasamāpanatthavasena pariññātattho vutto hoti.
२२. इदानि तमेवत्थं एकेकधम्मे पटिलाभवसेन योजेत्वा अन्ते च निगमेत्वा दस्सेतुं नेक्खम्मन्तिआदिमाह। तं सब्बं पुब्बे वुत्तानुसारेनेव वेदितब्बन्ति।
22. Idāni tamevatthaṃ ekekadhamme paṭilābhavasena yojetvā ante ca nigametvā dassetuṃ nekkhammantiādimāha. Taṃ sabbaṃ pubbe vuttānusāreneva veditabbanti.
परिञ्ञेय्यनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Pariññeyyaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. सुतमयञाणनिद्देसो • 1. Sutamayañāṇaniddeso
