| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
६. पासादिकसुत्तवण्णना
6. Pāsādikasuttavaṇṇanā
निगण्ठनाटपुत्तकालङ्किरियवण्णना
Nigaṇṭhanāṭaputtakālaṅkiriyavaṇṇanā
१६४. एवं मे सुतन्ति पासादिकसुत्तं। तत्रायमनुत्तानपदवण्णना – वेधञ्ञा नाम सक्याति धनुम्हि कतसिक्खा वेधञ्ञनामका एके सक्या। तेसं अम्बवने पासादेति तेसं अम्बवने सिप्पं उग्गण्हत्थाय कतो दीघपासादो अत्थि, तत्थ विहरति। अधुना कालङ्कतोति सम्पति कालङ्कतो। द्वेधिकजाताति द्वेज्झजाता, द्वेभागा जाता। भण्डनादीसु भण्डनं पुब्बभागकलहो, तं दण्डादानादिवसेन पण्णत्तिवीतिक्कमवसेन च वड्ढितं कलहो। ‘‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासी’’तिआदिना नयेन विरुद्धवचनं विवादो। वितुदन्ताति विज्झन्ता। सहितं मेति मम वचनं अत्थसञ्हितं। अधिचिण्णं ते विपरावत्तन्ति यं तव अधिचिण्णं चिरकालासेवनवसेन पगुणं, तं मम वादं आगम्म निवत्तं। आरोपितो ते वादोति तुय्हं उपरि मया दोसो आरोपितो। चर वादप्पमोक्खायाति भत्तपुटं आदाय तं तं उपसङ्कमित्वा वादप्पमोक्खत्थाय उत्तरि परियेसमानो विचर। निब्बेठेहि वाति अथ वा मया आरोपितदोसतो अत्तानं मोचेहि। सचे पहोसीति सचे सक्कोसि। वधोयेवाति मरणमेव। नाटपुत्तियेसूति नाटपुत्तस्स अन्तेवासिकेसु। निब्बिन्नरूपाति उक्कण्ठितसभावा अभिवादनादीनिपि न करोन्ति। विरत्तरूपाति विगतपेमा। पटिवानरूपाति तेसं सक्कच्चकिरियतो निवत्तनसभावा। यथा तन्ति यथा दुरक्खातादिसभावे धम्मविनये निब्बिन्नविरत्तप्पटिवानरूपेहि भवितब्बं, तथेव जाताति अत्थो। दुरक्खातेति दुक्कथिते। दुप्पवेदितेति दुविञ्ञापिते। अनुपसमसंवत्तनिकेति रागादीनं उपसमं कातुं असमत्थे। भिन्नथूपेति भिन्दप्पतिट्ठे। एत्थ हि नाटपुत्तोव नेसं पतिट्ठट्ठेन थूपो। सो पन भिन्नो मतो। तेन वुत्तं ‘‘भिन्नथूपे’’ति। अप्पटिसरणेति तस्सेव अभावेन पटिसरणविरहिते।
164.Evaṃme sutanti pāsādikasuttaṃ. Tatrāyamanuttānapadavaṇṇanā – vedhaññā nāma sakyāti dhanumhi katasikkhā vedhaññanāmakā eke sakyā. Tesaṃ ambavane pāsādeti tesaṃ ambavane sippaṃ uggaṇhatthāya kato dīghapāsādo atthi, tattha viharati. Adhunā kālaṅkatoti sampati kālaṅkato. Dvedhikajātāti dvejjhajātā, dvebhāgā jātā. Bhaṇḍanādīsu bhaṇḍanaṃ pubbabhāgakalaho, taṃ daṇḍādānādivasena paṇṇattivītikkamavasena ca vaḍḍhitaṃ kalaho. ‘‘Na tvaṃ imaṃ dhammavinayaṃ ājānāsī’’tiādinā nayena viruddhavacanaṃ vivādo. Vitudantāti vijjhantā. Sahitaṃ meti mama vacanaṃ atthasañhitaṃ. Adhiciṇṇaṃ te viparāvattanti yaṃ tava adhiciṇṇaṃ cirakālāsevanavasena paguṇaṃ, taṃ mama vādaṃ āgamma nivattaṃ. Āropito te vādoti tuyhaṃ upari mayā doso āropito. Cara vādappamokkhāyāti bhattapuṭaṃ ādāya taṃ taṃ upasaṅkamitvā vādappamokkhatthāya uttari pariyesamāno vicara. Nibbeṭhehi vāti atha vā mayā āropitadosato attānaṃ mocehi. Sace pahosīti sace sakkosi. Vadhoyevāti maraṇameva. Nāṭaputtiyesūti nāṭaputtassa antevāsikesu. Nibbinnarūpāti ukkaṇṭhitasabhāvā abhivādanādīnipi na karonti. Virattarūpāti vigatapemā. Paṭivānarūpāti tesaṃ sakkaccakiriyato nivattanasabhāvā. Yathā tanti yathā durakkhātādisabhāve dhammavinaye nibbinnavirattappaṭivānarūpehi bhavitabbaṃ, tatheva jātāti attho. Durakkhāteti dukkathite. Duppavediteti duviññāpite. Anupasamasaṃvattaniketi rāgādīnaṃ upasamaṃ kātuṃ asamatthe. Bhinnathūpeti bhindappatiṭṭhe. Ettha hi nāṭaputtova nesaṃ patiṭṭhaṭṭhena thūpo. So pana bhinno mato. Tena vuttaṃ ‘‘bhinnathūpe’’ti. Appaṭisaraṇeti tasseva abhāvena paṭisaraṇavirahite.
ननु चायं नाटपुत्तो नाळन्दवासिको, सो कस्मा पावायं कालङ्कतोति? सो किर उपालिना गहपतिना पटिविद्धसच्चेन दसहि गाथाहि भासिते बुद्धगुणे सुत्वा उण्हं लोहितं छड्डेसि। अथ नं अफासुकं गहेत्वा पावं अगमंसु। सो तत्थ कालमकासि। कालं कुरुमानो च चिन्तेसि – ‘‘मम लद्धि अनिय्यानिका सारविरहिता, मयं ताव नट्ठा, अवसेसजनोपि मा अपायपूरको अहोसि, सचे पनाहं ‘मम सासनं अनिय्यानिक’न्ति वक्खामि, न सद्दहिस्सन्ति, यंनूनाहं द्वेपि जने न एकनीहारेन उग्गण्हापेय्यं, ते ममच्चयेन अञ्ञमञ्ञं विवदिस्सन्ति, सत्था तं विवादं पटिच्च एकं धम्मकथं कथेस्सति, ततो ते सासनस्स महन्तभावं जानिस्सन्ती’’ति।
Nanu cāyaṃ nāṭaputto nāḷandavāsiko, so kasmā pāvāyaṃ kālaṅkatoti? So kira upālinā gahapatinā paṭividdhasaccena dasahi gāthāhi bhāsite buddhaguṇe sutvā uṇhaṃ lohitaṃ chaḍḍesi. Atha naṃ aphāsukaṃ gahetvā pāvaṃ agamaṃsu. So tattha kālamakāsi. Kālaṃ kurumāno ca cintesi – ‘‘mama laddhi aniyyānikā sāravirahitā, mayaṃ tāva naṭṭhā, avasesajanopi mā apāyapūrako ahosi, sace panāhaṃ ‘mama sāsanaṃ aniyyānika’nti vakkhāmi, na saddahissanti, yaṃnūnāhaṃ dvepi jane na ekanīhārena uggaṇhāpeyyaṃ, te mamaccayena aññamaññaṃ vivadissanti, satthā taṃ vivādaṃ paṭicca ekaṃ dhammakathaṃ kathessati, tato te sāsanassa mahantabhāvaṃ jānissantī’’ti.
अथ नं एको अन्तेवासिको उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘भन्ते तुम्हे दुब्बला, मय्हम्पि इमस्मिं धम्मे सारं आचिक्खथ, आचरियप्पमाण’’न्ति। ‘‘आवुसो, त्वं ममच्चयेन सस्सतन्ति गण्हेय्यासी’’ति। अपरोपि उपसङ्कमि, तं उच्छेदं गण्हापेसि। एवं द्वेपि जने एकलद्धिके अकत्वा बहू नानानीहारेन उग्गण्हापेत्वा कालमकासि। ते तस्स सरीरकिच्चं कत्वा सन्निपतित्वा अञ्ञमञ्ञं पुच्छिंसु – ‘‘कस्सावुसो, आचरियो सारं आचिक्खी’’ति? एको उट्ठहित्वा मय्हन्ति आह। किं आचिक्खीति? सस्सतन्ति। अपरो तं पटिबाहित्वा ‘‘मय्हं सारं आचिक्खी’’ति आह। एवं सब्बे ‘‘मय्हं सारं आचिक्खि, अहं जेट्ठको’’ति अञ्ञमञ्ञं विवादं वड्ढेत्वा अक्कोसे चेव परिभासे च हत्थपादप्पहारादीनि च पवत्तेत्वा एकमग्गेन द्वे अगच्छन्ता नानादिसासु पक्कमिंसु।
Atha naṃ eko antevāsiko upasaṅkamitvā āha – ‘‘bhante tumhe dubbalā, mayhampi imasmiṃ dhamme sāraṃ ācikkhatha, ācariyappamāṇa’’nti. ‘‘Āvuso, tvaṃ mamaccayena sassatanti gaṇheyyāsī’’ti. Aparopi upasaṅkami, taṃ ucchedaṃ gaṇhāpesi. Evaṃ dvepi jane ekaladdhike akatvā bahū nānānīhārena uggaṇhāpetvā kālamakāsi. Te tassa sarīrakiccaṃ katvā sannipatitvā aññamaññaṃ pucchiṃsu – ‘‘kassāvuso, ācariyo sāraṃ ācikkhī’’ti? Eko uṭṭhahitvā mayhanti āha. Kiṃ ācikkhīti? Sassatanti. Aparo taṃ paṭibāhitvā ‘‘mayhaṃ sāraṃ ācikkhī’’ti āha. Evaṃ sabbe ‘‘mayhaṃ sāraṃ ācikkhi, ahaṃ jeṭṭhako’’ti aññamaññaṃ vivādaṃ vaḍḍhetvā akkose ceva paribhāse ca hatthapādappahārādīni ca pavattetvā ekamaggena dve agacchantā nānādisāsu pakkamiṃsu.
१६५. अथ खो चुन्दो समणुद्देसोति अयं थेरो धम्मसेनापतिस्स कनिट्ठभातिको। तं भिक्खू अनुपसम्पन्नकाले ‘‘चुन्दो समणुद्देसो’’ति समुदाचरित्वा थेरकालेपि तथेव समुदाचरिंसु। तेन वुत्तं – ‘‘चुन्दो समणुद्देसो’’ति।
165.Atha kho cundo samaṇuddesoti ayaṃ thero dhammasenāpatissa kaniṭṭhabhātiko. Taṃ bhikkhū anupasampannakāle ‘‘cundo samaṇuddeso’’ti samudācaritvā therakālepi tatheva samudācariṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘cundo samaṇuddeso’’ti.
‘‘पावायं वस्संवुट्ठो येन सामगामो, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमी’’ति कस्मा उपसङ्कमि? नाटपुत्ते किर कालङ्कते जम्बुदीपे मनुस्सा तत्थ तत्थ कथं पवत्तयिंसु ‘‘निगण्ठो नाटपुत्तो एको सत्थाति पञ्ञायित्थ, तस्स कालङ्किरियाय सावकानं एवरूपो विवादो जातो। समणो पन गोतमो जम्बुदीपे चन्दो विय सूरियो विय च पाकटो, सावकापिस्स पाकटायेव। कीदिसो नु खो समणे गोतमे परिनिब्बुते सावकानं विवादो भविस्सती’’ति । थेरो तं कथं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘इमं कथं गहेत्वा दसबलस्स आरोचेस्सामि, सत्था एतं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा एकं देसनं कथेस्सती’’ति। सो निक्खमित्वा येन सामगामो, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि।
‘‘Pāvāyaṃ vassaṃvuṭṭho yena sāmagāmo, yenāyasmā ānando tenupasaṅkamī’’ti kasmā upasaṅkami? Nāṭaputte kira kālaṅkate jambudīpe manussā tattha tattha kathaṃ pavattayiṃsu ‘‘nigaṇṭho nāṭaputto eko satthāti paññāyittha, tassa kālaṅkiriyāya sāvakānaṃ evarūpo vivādo jāto. Samaṇo pana gotamo jambudīpe cando viya sūriyo viya ca pākaṭo, sāvakāpissa pākaṭāyeva. Kīdiso nu kho samaṇe gotame parinibbute sāvakānaṃ vivādo bhavissatī’’ti . Thero taṃ kathaṃ sutvā cintesi – ‘‘imaṃ kathaṃ gahetvā dasabalassa ārocessāmi, satthā etaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā ekaṃ desanaṃ kathessatī’’ti. So nikkhamitvā yena sāmagāmo, yenāyasmā ānando tenupasaṅkami.
सामगामोति सामाकानं उस्सन्नत्ता तस्स गामस्स नामं। येनायस्मा आनन्दोति उजुमेव भगवतो सन्तिकं अगन्त्वा येनस्स उपज्झायो आयस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि।
Sāmagāmoti sāmākānaṃ ussannattā tassa gāmassa nāmaṃ. Yenāyasmā ānandoti ujumeva bhagavato santikaṃ agantvā yenassa upajjhāyo āyasmā ānando tenupasaṅkami.
बुद्धकाले किर सारिपुत्तत्थेरो च आनन्दत्थेरो च अञ्ञमञ्ञं ममायिंसु। सारिपुत्तत्थेरो ‘‘मया कातब्बं सत्थु उपट्ठानं करोती’’ति आनन्दत्थेरं ममायि। आनन्दत्थेरो ‘‘भगवतो सावकानं अग्गो’’ति सारिपुत्तत्थेरं ममायि। कुलदारके च पब्बाजेत्वा सारिपुत्तत्थेरस्स सन्तिके उपज्झं गण्हापेसि। सारिपुत्तत्थेरोपि तथेव अकासि। एवं एकमेकेन अत्तनो पत्तचीवरं दत्वा पब्बाजेत्वा उपज्झं गण्हापितानि पञ्च पञ्च भिक्खुसतानि अहेसुं। आयस्मा आनन्दो पणीतानि चीवरादीनिपि लभित्वा थेरस्स अदासि।
Buddhakāle kira sāriputtatthero ca ānandatthero ca aññamaññaṃ mamāyiṃsu. Sāriputtatthero ‘‘mayā kātabbaṃ satthu upaṭṭhānaṃ karotī’’ti ānandattheraṃ mamāyi. Ānandatthero ‘‘bhagavato sāvakānaṃ aggo’’ti sāriputtattheraṃ mamāyi. Kuladārake ca pabbājetvā sāriputtattherassa santike upajjhaṃ gaṇhāpesi. Sāriputtattheropi tatheva akāsi. Evaṃ ekamekena attano pattacīvaraṃ datvā pabbājetvā upajjhaṃ gaṇhāpitāni pañca pañca bhikkhusatāni ahesuṃ. Āyasmā ānando paṇītāni cīvarādīnipi labhitvā therassa adāsi.
धम्मरतनपूजा
Dhammaratanapūjā
एको किर ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘बुद्धरतनस्स च सङ्घरतनस्स च पूजा पञ्ञायति, कथं नु खो धम्मरतनं पूजितं होती’’ति? सो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पुच्छि। भगवा आह – ‘‘सचेपि ब्राह्मण धम्मरतनं पूजेतुकामो, एकं बहुस्सुतं पूजेही’’ति। बहुस्सुतं, भन्ते, आचिक्खथाति। भिक्खुसङ्घं पुच्छाति। सो भिक्खुसङ्घं उपसङ्कमित्वा ‘‘बहुस्सुतं, भन्ते, आचिक्खथा’’ति आह। आनन्दत्थेरो ब्राह्मणाति। ब्राह्मणो थेरं सहस्सग्घनिकेन तिचीवरेन पूजेसि। थेरो तं गहेत्वा भगवतो सन्तिकं अगमासि। भगवा ‘‘कुतो, आनन्द, लद्ध’’न्ति आह? एकेन, भन्ते, ब्राह्मणेन दिन्नं, इदं पनाहं आयस्मतो सारिपुत्तस्स दातुकामोति। देहि, आनन्दाति। चारिकं पक्कन्तो भन्तेति। आगतकाले देहीति, सिक्खापदं भन्ते, पञ्ञत्तन्ति। कदा पन सारिपुत्तो आगमिस्सतीति? दसाहमत्तेन भन्तेति। ‘‘अनुजानामि, आनन्द, दसाहपरमं अतिरेकचीवरं निक्खिपितु’’न्ति सिक्खापदं पञ्ञापेसि।
Eko kira brāhmaṇo cintesi – ‘‘buddharatanassa ca saṅgharatanassa ca pūjā paññāyati, kathaṃ nu kho dhammaratanaṃ pūjitaṃ hotī’’ti? So bhagavantaṃ upasaṅkamitvā etamatthaṃ pucchi. Bhagavā āha – ‘‘sacepi brāhmaṇa dhammaratanaṃ pūjetukāmo, ekaṃ bahussutaṃ pūjehī’’ti. Bahussutaṃ, bhante, ācikkhathāti. Bhikkhusaṅghaṃ pucchāti. So bhikkhusaṅghaṃ upasaṅkamitvā ‘‘bahussutaṃ, bhante, ācikkhathā’’ti āha. Ānandatthero brāhmaṇāti. Brāhmaṇo theraṃ sahassagghanikena ticīvarena pūjesi. Thero taṃ gahetvā bhagavato santikaṃ agamāsi. Bhagavā ‘‘kuto, ānanda, laddha’’nti āha? Ekena, bhante, brāhmaṇena dinnaṃ, idaṃ panāhaṃ āyasmato sāriputtassa dātukāmoti. Dehi, ānandāti. Cārikaṃ pakkanto bhanteti. Āgatakāle dehīti, sikkhāpadaṃ bhante, paññattanti. Kadā pana sāriputto āgamissatīti? Dasāhamattena bhanteti. ‘‘Anujānāmi, ānanda, dasāhaparamaṃ atirekacīvaraṃ nikkhipitu’’nti sikkhāpadaṃ paññāpesi.
सारिपुत्तत्थेरोपि तथेव यंकिञ्चि मनापं लभति, तं आनन्दत्थेरस्स देति। सो इमम्पि अत्तनो कनिट्ठभातिकं थेरस्सेव सद्धिविहारिकं अदासि। तेन वुत्तं – ‘‘येनस्स उपज्झायो आयस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमी’’ति। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘उपज्झायो मे महापञ्ञो, सो इमं कथं सत्थु आरोचेस्सति, अथ सत्था तदनुरूपं धम्मं देसेस्सती’’ति। कथापाभतन्ति कथाय मूलं। मूलञ्हि ‘‘पाभत’’न्ति वुच्चति। यथाह –
Sāriputtattheropi tatheva yaṃkiñci manāpaṃ labhati, taṃ ānandattherassa deti. So imampi attano kaniṭṭhabhātikaṃ therasseva saddhivihārikaṃ adāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘yenassa upajjhāyo āyasmā ānando tenupasaṅkamī’’ti. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘upajjhāyo me mahāpañño, so imaṃ kathaṃ satthu ārocessati, atha satthā tadanurūpaṃ dhammaṃ desessatī’’ti. Kathāpābhatanti kathāya mūlaṃ. Mūlañhi ‘‘pābhata’’nti vuccati. Yathāha –
‘‘अप्पकेनापि मेधावी, पाभतेन विचक्खणो।
‘‘Appakenāpi medhāvī, pābhatena vicakkhaṇo;
समुट्ठापेति अत्तानं, अणुं अग्गिंव सन्धम’’न्ति॥ (जा॰ १.१.४)।
Samuṭṭhāpeti attānaṃ, aṇuṃ aggiṃva sandhama’’nti. (jā. 1.1.4);
भगवन्तं दस्सनायाति भगवन्तं दस्सनत्थाय। किं पनानेन भगवा न दिट्ठपुब्बोति? नो न दिट्ठपुब्बो। अयञ्हि आयस्मा दिवा नव वारे, रत्तिं नव वारेति एकाहं अट्ठारस वारे उपट्ठानमेव गच्छति। दिवसस्स पन सतवारं वा सहस्सवारं वा गन्तुकामो समानोपि न अकारणा गच्छति, एकं पञ्हुद्धारं गहेत्वाव गच्छति। सो तं दिवसं तेन कथापाभतेन गन्तुकामो एवमाह।
Bhagavantaṃ dassanāyāti bhagavantaṃ dassanatthāya. Kiṃ panānena bhagavā na diṭṭhapubboti? No na diṭṭhapubbo. Ayañhi āyasmā divā nava vāre, rattiṃ nava vāreti ekāhaṃ aṭṭhārasa vāre upaṭṭhānameva gacchati. Divasassa pana satavāraṃ vā sahassavāraṃ vā gantukāmo samānopi na akāraṇā gacchati, ekaṃ pañhuddhāraṃ gahetvāva gacchati. So taṃ divasaṃ tena kathāpābhatena gantukāmo evamāha.
असम्मासम्बुद्धप्पवेदितधम्मविनयवण्णना
Asammāsambuddhappaveditadhammavinayavaṇṇanā
१६६. एवञ्हेतं, चुन्द, होतीति भगवा आनन्दत्थेरेन आरोचितेपि यस्मा न आनन्दत्थेरो इमिस्सा कथाय सामिको, चुन्दत्थेरो पन सामिको। सोव तस्सा आदिमज्झपरियोसानं जानाति। तस्मा भगवा तेन सद्धिं कथेन्तो ‘‘एवञ्हेतं, चुन्द, होती’’तिआदिमाह । तस्सत्थो – चुन्द एवञ्हेतं होति दुरक्खातादिसभावे धम्मविनये सावका द्वेधिकजाता भण्डनादीनि कत्वा मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरन्ति।
166.Evañhetaṃ, cunda, hotīti bhagavā ānandattherena ārocitepi yasmā na ānandatthero imissā kathāya sāmiko, cundatthero pana sāmiko. Sova tassā ādimajjhapariyosānaṃ jānāti. Tasmā bhagavā tena saddhiṃ kathento ‘‘evañhetaṃ, cunda, hotī’’tiādimāha . Tassattho – cunda evañhetaṃ hoti durakkhātādisabhāve dhammavinaye sāvakā dvedhikajātā bhaṇḍanādīni katvā mukhasattīhi vitudantā viharanti.
इदानि यस्मा अनिय्यानिकसासनेनेव निय्यानिकसासनं पाकटं होति, तस्मा आदितो अनिय्यानिकसासनमेव दस्सेन्तो इध चुन्द सत्था च होति असम्मासम्बुद्धोतिआदिमाह। तत्थ वोक्कम्म च तम्हा धम्मा वत्ततीति न निरन्तरं पूरेति, ओक्कमित्वा ओक्कमित्वा अन्तरन्तरं कत्वा वत्ततीति अत्थो। तस्स ते, आवुसो, लाभाति तस्स तुय्हं एते धम्मानुधम्मप्पटिपत्तिआदयो लाभा। सुलद्धन्ति मनुस्सत्तम्पि ते सुलद्धं। तथा पटिपज्जतूति एवं पटिपज्जतु। यथा ते सत्थारा धम्मो देसितोति येन ते आकारेन सत्थारा धम्मो कथितो। यो च समादपेतीति यो च आचरियो समादपेति। यञ्च समादपेतीति यं अन्तेवासिं समादपेति। यो च समादपितोति यो च एवं समादपितो अन्तेवासिको। यथा आचरियेन समादपितं, तथत्थाय पटिपज्जति। सब्बे तेति तयोपि ते। एत्थ हि आचरियो समादपितत्ता अपुञ्ञं पसवति, समादिन्नन्तेवासिको समादिन्नत्ता, पटिपन्नको पटिपन्नत्ता। तेन वुत्तं – ‘‘सब्बे ते बहुं अपुञ्ञं पसवन्ती’’ति। एतेनुपायेन सब्बवारेसु अत्थो वेदितब्बो।
Idāni yasmā aniyyānikasāsaneneva niyyānikasāsanaṃ pākaṭaṃ hoti, tasmā ādito aniyyānikasāsanameva dassento idha cunda satthā ca hoti asammāsambuddhotiādimāha. Tattha vokkamma ca tamhā dhammā vattatīti na nirantaraṃ pūreti, okkamitvā okkamitvā antarantaraṃ katvā vattatīti attho. Tassa te, āvuso, lābhāti tassa tuyhaṃ ete dhammānudhammappaṭipattiādayo lābhā. Suladdhanti manussattampi te suladdhaṃ. Tathā paṭipajjatūti evaṃ paṭipajjatu. Yathā te satthārā dhammo desitoti yena te ākārena satthārā dhammo kathito. Yo ca samādapetīti yo ca ācariyo samādapeti. Yañca samādapetīti yaṃ antevāsiṃ samādapeti. Yo ca samādapitoti yo ca evaṃ samādapito antevāsiko. Yathā ācariyena samādapitaṃ, tathatthāya paṭipajjati. Sabbe teti tayopi te. Ettha hi ācariyo samādapitattā apuññaṃ pasavati, samādinnantevāsiko samādinnattā, paṭipannako paṭipannattā. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbe te bahuṃ apuññaṃ pasavantī’’ti. Etenupāyena sabbavāresu attho veditabbo.
१६७. अपिचेत्थ ञायप्पटिपन्नोति कारणप्पटिपन्नो। ञायमाराधेस्सतीति कारणं निप्फादेस्सति। वीरियं आरभतीति अत्तनो दुक्खनिब्बत्तकं वीरियं करोति। वुत्तञ्हेतं ‘‘दुरक्खाते, भिक्खवे, धम्मविनये यो आरद्धवीरियो, सो दुक्खं विहरति। यो कुसीतो, सो सुखं विहरती’’ति (अ॰ नि॰ १.३१८)।
167. Apicettha ñāyappaṭipannoti kāraṇappaṭipanno. Ñāyamārādhessatīti kāraṇaṃ nipphādessati. Vīriyaṃ ārabhatīti attano dukkhanibbattakaṃ vīriyaṃ karoti. Vuttañhetaṃ ‘‘durakkhāte, bhikkhave, dhammavinaye yo āraddhavīriyo, so dukkhaṃ viharati. Yo kusīto, so sukhaṃ viharatī’’ti (a. ni. 1.318).
सम्मासम्बुद्धप्पवेदितधम्मविनयादिवण्णना
Sammāsambuddhappaveditadhammavinayādivaṇṇanā
१६८. एवं अनिय्यानिकसासनं दस्सेत्वा इदानि निय्यानिकसासनं दस्सेन्तो इध पन, चुन्द, सत्था च होति सम्मासम्बुद्धोतिआदिमाह। तत्थ निय्यानिकोति मग्गत्थाय फलत्थाय च निय्याति।
168. Evaṃ aniyyānikasāsanaṃ dassetvā idāni niyyānikasāsanaṃ dassento idha pana, cunda, satthā ca hoti sammāsambuddhotiādimāha. Tattha niyyānikoti maggatthāya phalatthāya ca niyyāti.
१६९. वीरियं आरभतीति अत्तनो सुखनिप्फादकं वीरियं आरभति। वुत्तञ्हेतं ‘‘स्वाक्खाते, भिक्खवे, धम्मविनये यो कुसीतो, सो दुक्खं विहरति। यो आरद्धवीरियो, सो सुखं विहरती’’ति (अ॰ नि॰ १.३१९)।
169.Vīriyaṃ ārabhatīti attano sukhanipphādakaṃ vīriyaṃ ārabhati. Vuttañhetaṃ ‘‘svākkhāte, bhikkhave, dhammavinaye yo kusīto, so dukkhaṃ viharati. Yo āraddhavīriyo, so sukhaṃ viharatī’’ti (a. ni. 1.319).
१७०. इति भगवा निय्यानिकसासने सम्मापटिपन्नस्स कुलपुत्तस्स पसंसं दस्सेत्वा पुन देसनं वड्ढेन्तो इध, चुन्द, सत्था च लोके उदपादीतिआदिमाह। तत्थ अविञ्ञापितत्थाति अबोधितत्था। सब्बसङ्गाहपदकतन्ति सब्बसङ्गहपदेहि कतं, सब्बसङ्गाहिकं कतं न होतीति अत्थो। ‘‘सब्बसङ्गाहपदगत’’न्तिपि पाठो, न सब्बसङ्गाहपदेसु गतं, न एकसङ्गहजातन्ति अत्थो। सप्पाटिहीरकतन्ति निय्यानिकं। याव देवमनुस्सेहीति देवलोकतो याव मनुस्सलोका सुप्पकासितं। अनुतप्पो होतीति अनुतापकरो होति। सत्था च नो लोकेति इदं तेसं अनुतापकारदस्सनत्थं वुत्तं। नानुतप्पो होतीति सत्थारं आगम्म सावकेहि यं पत्तब्बं, तस्स पत्तत्ता अनुतापकरो न होति।
170. Iti bhagavā niyyānikasāsane sammāpaṭipannassa kulaputtassa pasaṃsaṃ dassetvā puna desanaṃ vaḍḍhento idha, cunda, satthā ca loke udapādītiādimāha. Tattha aviññāpitatthāti abodhitatthā. Sabbasaṅgāhapadakatanti sabbasaṅgahapadehi kataṃ, sabbasaṅgāhikaṃ kataṃ na hotīti attho. ‘‘Sabbasaṅgāhapadagata’’ntipi pāṭho, na sabbasaṅgāhapadesu gataṃ, na ekasaṅgahajātanti attho. Sappāṭihīrakatanti niyyānikaṃ. Yāvadevamanussehīti devalokato yāva manussalokā suppakāsitaṃ. Anutappo hotīti anutāpakaro hoti. Satthā ca no loketi idaṃ tesaṃ anutāpakāradassanatthaṃ vuttaṃ. Nānutappo hotīti satthāraṃ āgamma sāvakehi yaṃ pattabbaṃ, tassa pattattā anutāpakaro na hoti.
१७२. थेरोति थिरो थेरकारकेहि धम्मेहि समन्नागतो। ‘‘रत्तञ्ञू’’तिआदीनि वुत्तत्थानेव। एतेहि चे पीति एतेहि हेट्ठा वुत्तेहि।
172.Theroti thiro therakārakehi dhammehi samannāgato. ‘‘Rattaññū’’tiādīni vuttatthāneva. Etehi ce pīti etehi heṭṭhā vuttehi.
१७३. पत्तयोगक्खेमाति चतूहि योगेहि खेमत्ता अरहत्तं इध योगक्खेमं नाम, तं पत्ताति अत्थो। अलं समक्खातुं सद्धम्मस्साति सम्मुखा गहितत्ता अस्स सद्धम्मं सम्मा आचिक्खितुं समत्था।
173.Pattayogakkhemāti catūhi yogehi khemattā arahattaṃ idha yogakkhemaṃ nāma, taṃ pattāti attho. Alaṃ samakkhātuṃ saddhammassāti sammukhā gahitattā assa saddhammaṃ sammā ācikkhituṃ samatthā.
१७४. ब्रह्मचारिनोति ब्रह्मचरियवासं वसमाना अरियसावका। कामभोगिनोति गिहिसोतापन्ना। ‘‘इद्धञ्चेवा’’तिआदीनि महापरिनिब्बाने वित्थारितानेव। लाभग्गयसग्गपत्तन्ति लाभग्गञ्चेव यसग्गञ्च पत्तं।
174.Brahmacārinoti brahmacariyavāsaṃ vasamānā ariyasāvakā. Kāmabhoginoti gihisotāpannā. ‘‘Iddhañcevā’’tiādīni mahāparinibbāne vitthāritāneva. Lābhaggayasaggapattanti lābhaggañceva yasaggañca pattaṃ.
१७५. सन्ति खो पन मे, चुन्द, एतरहि थेरा भिक्खू सावकाति सारिपुत्तमोग्गल्लानादयो थेरा। भिक्खुनियोति खेमाथेरीउप्पलवण्णथेरीआदयो। उपासका सावका गिही ओदातवत्थवसना ब्रह्मचारिनोति चित्तगहपतिहत्थकआळवकादयो। कामभोगिनोति चूळअनाथपिण्डिकमहाअनाथपिण्डिकादयो। ब्रह्मचारिनियोति नन्दमातादयो। कामभोगिनियोति खुज्जुत्तरादयो।
175.Santi kho pana me, cunda, etarahi therā bhikkhū sāvakāti sāriputtamoggallānādayo therā. Bhikkhuniyoti khemātherīuppalavaṇṇatherīādayo. Upāsakā sāvakā gihī odātavatthavasanā brahmacārinoti cittagahapatihatthakaāḷavakādayo. Kāmabhoginoti cūḷaanāthapiṇḍikamahāanāthapiṇḍikādayo. Brahmacāriniyoti nandamātādayo. Kāmabhoginiyoti khujjuttarādayo.
१७६. सब्बाकारसम्पन्नन्ति सब्बकारणसम्पन्नं। इदमेव तन्ति इदमेव ब्रह्मचरियं, इममेव धम्मं सम्मा हेतुना नयेन वदमानो वदेय्य। उदकास्सुदन्ति उदको सुदं। पस्सं न पस्सतीति पस्सन्तो न पस्सति। सो किर इमं पञ्हं महाजनं पुच्छि। तेहि ‘‘न जानाम, आचरिय, कथेहि नो’’ति वुत्तो सो आह – ‘‘गम्भीरो अयं पञ्हो आहारसप्पाये सति थोकं चिन्तेत्वा सक्का कथेतु’’न्ति। ततो तेहि चत्तारो मासे महासक्कारे कते तं पञ्हं कथेन्तो किञ्च पस्सं न पस्सतीतिआदिमाह। तत्थ साधुनिसितस्साति सुट्ठुनिसितस्स तिखिणस्स, सुनिसितखुरस्स किर तलं पञ्ञायति, धारा न पञ्ञायतीति अयमेत्थ अत्थो।
176.Sabbākārasampannanti sabbakāraṇasampannaṃ. Idamevatanti idameva brahmacariyaṃ, imameva dhammaṃ sammā hetunā nayena vadamāno vadeyya. Udakāssudanti udako sudaṃ. Passaṃ na passatīti passanto na passati. So kira imaṃ pañhaṃ mahājanaṃ pucchi. Tehi ‘‘na jānāma, ācariya, kathehi no’’ti vutto so āha – ‘‘gambhīro ayaṃ pañho āhārasappāye sati thokaṃ cintetvā sakkā kathetu’’nti. Tato tehi cattāro māse mahāsakkāre kate taṃ pañhaṃ kathento kiñca passaṃ na passatītiādimāha. Tattha sādhunisitassāti suṭṭhunisitassa tikhiṇassa, sunisitakhurassa kira talaṃ paññāyati, dhārā na paññāyatīti ayamettha attho.
सङ्गायितब्बधम्मादिवण्णना
Saṅgāyitabbadhammādivaṇṇanā
१७७. सङ्गम्म समागम्माति सङ्गन्त्वा समागन्त्वा। अत्थेन अत्थं, ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनन्ति अत्थेन सह अत्थं, ब्यञ्जनेनपि सह ब्यञ्जनं समानेन्तेहीति अत्थो। सङ्गायितब्बन्ति वाचेतब्बं सज्झायितब्बं। यथयिदं ब्रह्मचरियन्ति यथा इदं सकलं सासनब्रह्मचरियं।
177.Saṅgamma samāgammāti saṅgantvā samāgantvā. Atthena atthaṃ, byañjanena byañjananti atthena saha atthaṃ, byañjanenapi saha byañjanaṃ samānentehīti attho. Saṅgāyitabbanti vācetabbaṃ sajjhāyitabbaṃ. Yathayidaṃ brahmacariyanti yathā idaṃ sakalaṃ sāsanabrahmacariyaṃ.
१७८. तत्र चेति तत्र सङ्घमज्झे, तस्स वा भासिते। अत्थञ्चेव मिच्छा गण्हाति, ब्यञ्जनानि च मिच्छा रोपेतीति ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति एत्थ आरम्मणं ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति अत्थं गण्हाति। ‘‘सतिपट्ठानानी’’ति ब्यञ्जनं रोपेति। इमस्स नु खो, आवुसो, अत्थस्साति ‘‘सतियेव सतिपट्ठान’’न्ति। अत्थस्स ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति किं नु खो इमानि ब्यञ्जनानि, उदाहु चत्तारि सतिपट्ठानानी’’ति एतानि वा ब्यञ्जनानि। कतमानि ओपायिकतरानीति इमस्स अत्थस्स कतमानि ब्यञ्जनानि उपपन्नतरानि अल्लीनतरानि। इमेसञ्च ब्यञ्जनानन्ति ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति ब्यञ्जनानं ‘‘सतियेव सतिपट्ठान’’न्ति किं नु खो अयं अत्थो, उदाहु ‘‘आरम्मणं सतिपट्ठान’’न्ति एसो अत्थोति? इमस्स खो, आवुसो, अत्थस्साति ‘‘आरम्मणं सतिपट्ठान’’न्ति इमस्स अत्थस्स। या चेव एतानीति यानि चेव एतानि मया वुत्तानि। या चेव एसोति यो चेव एस मया वुत्तो। सो नेव उस्सादेतब्बोति तुम्हेहि ताव सम्मा अत्थे च सम्मा ब्यञ्जने च ठातब्बं। सो पन नेव उस्सादेतब्बो, न अपसादेतब्बो। सञ्ञापेतब्बोति जानापेतब्बो। तस्स च अत्थस्साति ‘‘सतियेव सतिपट्ठान’’न्ति अत्थस्स च। तेसञ्च ब्यञ्जनानन्ति ‘‘सतिपट्ठाना’’ति ब्यञ्जनानं। निसन्तियाति निसामनत्थं धारणत्थं। इमिना नयेन सब्बवारेसु अत्थो वेदितब्बो।
178.Tatra ceti tatra saṅghamajjhe, tassa vā bhāsite. Atthañceva micchā gaṇhāti, byañjanāni ca micchā ropetīti ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’ti ettha ārammaṇaṃ ‘‘satipaṭṭhāna’’nti atthaṃ gaṇhāti. ‘‘Satipaṭṭhānānī’’ti byañjanaṃ ropeti. Imassa nu kho, āvuso, atthassāti ‘‘satiyeva satipaṭṭhāna’’nti. Atthassa ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’ti kiṃ nu kho imāni byañjanāni, udāhu cattāri satipaṭṭhānānī’’ti etāni vā byañjanāni. Katamāni opāyikatarānīti imassa atthassa katamāni byañjanāni upapannatarāni allīnatarāni. Imesañcabyañjanānanti ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’ti byañjanānaṃ ‘‘satiyeva satipaṭṭhāna’’nti kiṃ nu kho ayaṃ attho, udāhu ‘‘ārammaṇaṃ satipaṭṭhāna’’nti eso atthoti? Imassa kho, āvuso, atthassāti ‘‘ārammaṇaṃ satipaṭṭhāna’’nti imassa atthassa. Yā ceva etānīti yāni ceva etāni mayā vuttāni. Yā ceva esoti yo ceva esa mayā vutto. So neva ussādetabboti tumhehi tāva sammā atthe ca sammā byañjane ca ṭhātabbaṃ. So pana neva ussādetabbo, na apasādetabbo. Saññāpetabboti jānāpetabbo. Tassa ca atthassāti ‘‘satiyeva satipaṭṭhāna’’nti atthassa ca. Tesañca byañjanānanti ‘‘satipaṭṭhānā’’ti byañjanānaṃ. Nisantiyāti nisāmanatthaṃ dhāraṇatthaṃ. Iminā nayena sabbavāresu attho veditabbo.
१८१. तादिसन्ति तुम्हादिसं। अत्थुपेतन्ति अत्थेन उपेतं अत्थस्स विञ्ञातारं। ब्यञ्जनुपेतन्ति ब्यञ्जनेहि उपेतं ब्यञ्जनानं विञ्ञातारं। एवं एतं भिक्खुं पसंसथ। एसो हि भिक्खु न तुम्हाकं सावको नाम, बुद्धो नाम एस चुन्दाति। इति भगवा बहुस्सुतं भिक्खुं अत्तनो ठाने ठपेसि।
181.Tādisanti tumhādisaṃ. Atthupetanti atthena upetaṃ atthassa viññātāraṃ. Byañjanupetanti byañjanehi upetaṃ byañjanānaṃ viññātāraṃ. Evaṃ etaṃ bhikkhuṃ pasaṃsatha. Eso hi bhikkhu na tumhākaṃ sāvako nāma, buddho nāma esa cundāti. Iti bhagavā bahussutaṃ bhikkhuṃ attano ṭhāne ṭhapesi.
पच्चयानुञ्ञातकारणादिवण्णना
Paccayānuññātakāraṇādivaṇṇanā
१८२. इदानि ततोपि उत्तरितरं देसनं वड्ढेन्तो न वो अहं, चुन्दातिआदिमाह। तत्थ दिट्ठधम्मिका आसवा नाम इधलोके पच्चयहेतु उप्पज्जनका आसवा। सम्परायिका आसवा नाम परलोके भण्डनहेतु उप्पज्जनका आसवा। संवरायाति यथा ते न पविसन्ति, एवं पिदहनाय। पटिघातायाति मूलघातेन पटिहननाय। अलं वो तं यावदेव सीतस्स पटिघातायाति तं तुम्हाकं सीतस्स पटिघाताय समत्थं। इदं वुत्तं होति, यं वो मया चीवरं अनुञ्ञातं, तं पारुपित्वा दप्पं वा मानं वा कुरुमाना विहरिस्सथाति न अनुञ्ञातं, तं पन पारुपित्वा सीतप्पटिघातादीनि कत्वा सुखं समणधम्मं योनिसो मनसिकारं करिस्सथाति अनुञ्ञातं। यथा च चीवरं, एवं पिण्डपातादयोपि। अनुपदसंवण्णना पनेत्थ विसुद्धिमग्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा।
182. Idāni tatopi uttaritaraṃ desanaṃ vaḍḍhento na vo ahaṃ, cundātiādimāha. Tattha diṭṭhadhammikā āsavā nāma idhaloke paccayahetu uppajjanakā āsavā. Samparāyikā āsavā nāma paraloke bhaṇḍanahetu uppajjanakā āsavā. Saṃvarāyāti yathā te na pavisanti, evaṃ pidahanāya. Paṭighātāyāti mūlaghātena paṭihananāya. Alaṃ vo taṃ yāvadeva sītassa paṭighātāyāti taṃ tumhākaṃ sītassa paṭighātāya samatthaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti, yaṃ vo mayā cīvaraṃ anuññātaṃ, taṃ pārupitvā dappaṃ vā mānaṃ vā kurumānā viharissathāti na anuññātaṃ, taṃ pana pārupitvā sītappaṭighātādīni katvā sukhaṃ samaṇadhammaṃ yoniso manasikāraṃ karissathāti anuññātaṃ. Yathā ca cīvaraṃ, evaṃ piṇḍapātādayopi. Anupadasaṃvaṇṇanā panettha visuddhimagge vuttanayeneva veditabbā.
सुखल्लिकानुयोगादिवण्णना
Sukhallikānuyogādivaṇṇanā
१८३. सुखल्लिकानुयोगन्ति सुखल्लियनानुयोगं, सुखसेवनाधिमुत्तन्ति अत्थो। सुखेतीति सुखितं करोति। पीणेतीति पीणितं थूलं करोति।
183.Sukhallikānuyoganti sukhalliyanānuyogaṃ, sukhasevanādhimuttanti attho. Sukhetīti sukhitaṃ karoti. Pīṇetīti pīṇitaṃ thūlaṃ karoti.
१८६. अट्ठितधम्माति नट्ठितसभावा। जिव्हा नो अत्थीति यं यं इच्छन्ति, तं तं कथेन्ति, कदाचि मग्गं कथेन्ति, कदाचि फलं कदाचि निब्बानन्ति अधिप्पायो। जानताति सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन जानन्तेन। पस्सताति पञ्चहि चक्खूहि पस्सन्तेन। गम्भीरनेमोति गम्भीरभूमिं अनुपविट्ठो। सुनिखातोति सुट्ठु निखातो। एवमेव खो, आवुसोति एवं खीणासवो अभब्बो नव ठानानि अज्झाचरितुं। तस्मिं अनज्झाचारो अचलो असम्पवेधी। तत्थ सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपनादीसु सोतापन्नादयोपि अभब्बा। सन्निधिकारकं कामे परिभुञ्जितुन्ति वत्थुकामे च किलेसकामे च सन्निधिं कत्वा परिभुञ्जितुं। सेय्यथापि पुब्बे अगारिकभूतोति यथा पुब्बे गिहिभूतो परिभुञ्जति, एवं परिभुञ्जितुं अभब्बो।
186.Aṭṭhitadhammāti naṭṭhitasabhāvā. Jivhā no atthīti yaṃ yaṃ icchanti, taṃ taṃ kathenti, kadāci maggaṃ kathenti, kadāci phalaṃ kadāci nibbānanti adhippāyo. Jānatāti sabbaññutaññāṇena jānantena. Passatāti pañcahi cakkhūhi passantena. Gambhīranemoti gambhīrabhūmiṃ anupaviṭṭho. Sunikhātoti suṭṭhu nikhāto. Evameva kho, āvusoti evaṃ khīṇāsavo abhabbo nava ṭhānāni ajjhācarituṃ. Tasmiṃ anajjhācāro acalo asampavedhī. Tattha sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropanādīsu sotāpannādayopi abhabbā. Sannidhikārakaṃ kāme paribhuñjitunti vatthukāme ca kilesakāme ca sannidhiṃ katvā paribhuñjituṃ. Seyyathāpi pubbe agārikabhūtoti yathā pubbe gihibhūto paribhuñjati, evaṃ paribhuñjituṃ abhabbo.
पञ्हब्याकरणवण्णना
Pañhabyākaraṇavaṇṇanā
१८७. अगारमज्झे वसन्ता हि सोतापन्नादयो यावजीवं गिहिब्यञ्जनेन तिट्ठन्ति। खीणासवो पन अरहत्तं पत्वाव मनुस्सभूतो परिनिब्बाति वा पब्बजति वा। चातुमहाराजिकादीसु कामावचरदेवेसु मुहुत्तम्पि न तिट्ठति। कस्मा? विवेकट्ठानस्स अभावा। भुम्मदेवत्तभावे पन ठितो अरहत्तं पत्वापि तिट्ठति। तस्स वसेन अयं पञ्हो आगतो। भिन्नदोसत्ता पनस्स भिक्खुभावो वेदितब्बो। अतीरकन्ति अतीरं अपरिच्छेदं महन्तं। नो च खो अनागतन्ति अनागतं पन अद्धानं आरब्भ एवं न पञ्ञपेति, अतीतमेव मञ्ञे समणो गोतमो जानाति, न अनागतं। तथा हिस्स अतीते अड्ढछट्ठसतजातकानुस्सरणं पञ्ञायति। अनागते एवं बहुं अनुस्सरणं न पञ्ञायतीति इममत्थं मञ्ञमाना एवं वदेय्युं। तयिदं किं सूति अनागते अपञ्ञापनं किं नु खो? कथंसूति केन नु खो कारणेन अजानन्तोयेव नु खो अनागतं नानुस्सरति, अननुस्सरितुकामताय नानुस्सरतीति। अञ्ञविहितकेन ञाणदस्सनेनाति पच्चक्खं विय कत्वा दस्सनसमत्थताय दस्सनभूतेन ञाणेन अञ्ञत्थविहितकेन ञाणेन अञ्ञं आरब्भ पवत्तेन, अञ्ञविहितकं अञ्ञं आरब्भ पवत्तमानं ञाणदस्सनं सङ्गाहेतब्बं पञ्ञापेतब्बं मञ्ञन्ति। ते हि चरतो च तिट्ठतो च सुत्तस्स च जागरस्स च सततं समितं ञाणदस्सनं पच्चुपट्ठितं मञ्ञन्ति, तादिसञ्च ञाणं नाम नत्थि। तस्मा यथरिव बाला अब्यत्ता, एवं मञ्ञन्तीति वेदितब्बो।
187. Agāramajjhe vasantā hi sotāpannādayo yāvajīvaṃ gihibyañjanena tiṭṭhanti. Khīṇāsavo pana arahattaṃ patvāva manussabhūto parinibbāti vā pabbajati vā. Cātumahārājikādīsu kāmāvacaradevesu muhuttampi na tiṭṭhati. Kasmā? Vivekaṭṭhānassa abhāvā. Bhummadevattabhāve pana ṭhito arahattaṃ patvāpi tiṭṭhati. Tassa vasena ayaṃ pañho āgato. Bhinnadosattā panassa bhikkhubhāvo veditabbo. Atīrakanti atīraṃ aparicchedaṃ mahantaṃ. No ca kho anāgatanti anāgataṃ pana addhānaṃ ārabbha evaṃ na paññapeti, atītameva maññe samaṇo gotamo jānāti, na anāgataṃ. Tathā hissa atīte aḍḍhachaṭṭhasatajātakānussaraṇaṃ paññāyati. Anāgate evaṃ bahuṃ anussaraṇaṃ na paññāyatīti imamatthaṃ maññamānā evaṃ vadeyyuṃ. Tayidaṃ kiṃ sūti anāgate apaññāpanaṃ kiṃ nu kho? Kathaṃsūti kena nu kho kāraṇena ajānantoyeva nu kho anāgataṃ nānussarati, ananussaritukāmatāya nānussaratīti. Aññavihitakena ñāṇadassanenāti paccakkhaṃ viya katvā dassanasamatthatāya dassanabhūtena ñāṇena aññatthavihitakena ñāṇena aññaṃ ārabbha pavattena, aññavihitakaṃ aññaṃ ārabbha pavattamānaṃ ñāṇadassanaṃ saṅgāhetabbaṃ paññāpetabbaṃ maññanti. Te hi carato ca tiṭṭhato ca suttassa ca jāgarassa ca satataṃ samitaṃ ñāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ maññanti, tādisañca ñāṇaṃ nāma natthi. Tasmā yathariva bālā abyattā, evaṃ maññantīti veditabbo.
सतानुसारीति पुब्बेनिवासानुस्सतिसम्पयुत्तकं। यावतकं आकङ्खतीति यत्तकं ञातुं इच्छति, तत्तकं जानिस्सामीति ञाणं पेसेसि। अथस्स दुब्बलपत्तपुटे पक्खन्दनाराचो विय अप्पटिहतं अनिवारितं ञाणं गच्छति, तेन यावतकं आकङ्खति तावतकं अनुस्सरति। बोधिजन्ति बोधिमूले जातं। ञाणं उप्पज्जतीति चतुमग्गञाणं उप्पज्जति। अयमन्तिमा जातीति तेन ञाणेन जातिमूलस्स पहीनत्ता पुन अयमन्तिमा जाति। नत्थिदानि पुनब्भवोति अपरम्पि ञाणं उप्पज्जति। अनत्थसंहितन्ति न इधलोकत्थं वा परलोकत्थं वा निस्सितं। न तं तथागतो ब्याकरोतीति तं भारतयुद्धसीताहरणसदिसं अनिय्यानिककथं तथागतो न कथेति। भूतं तच्छं अनत्थसंहितन्ति राजकथादितिरच्छानकथं। कालञ्ञू तथागतो होतीति कालं जानाति। सहेतुकं सकारणं कत्वा युत्तपत्तकालेयेव कथेति।
Satānusārīti pubbenivāsānussatisampayuttakaṃ. Yāvatakaṃ ākaṅkhatīti yattakaṃ ñātuṃ icchati, tattakaṃ jānissāmīti ñāṇaṃ pesesi. Athassa dubbalapattapuṭe pakkhandanārāco viya appaṭihataṃ anivāritaṃ ñāṇaṃ gacchati, tena yāvatakaṃ ākaṅkhati tāvatakaṃ anussarati. Bodhijanti bodhimūle jātaṃ. Ñāṇaṃ uppajjatīti catumaggañāṇaṃ uppajjati. Ayamantimā jātīti tena ñāṇena jātimūlassa pahīnattā puna ayamantimā jāti. Natthidāni punabbhavoti aparampi ñāṇaṃ uppajjati. Anatthasaṃhitanti na idhalokatthaṃ vā paralokatthaṃ vā nissitaṃ. Na taṃ tathāgato byākarotīti taṃ bhāratayuddhasītāharaṇasadisaṃ aniyyānikakathaṃ tathāgato na katheti. Bhūtaṃ tacchaṃ anatthasaṃhitanti rājakathāditiracchānakathaṃ. Kālaññū tathāgato hotīti kālaṃ jānāti. Sahetukaṃ sakāraṇaṃ katvā yuttapattakāleyeva katheti.
१८८. तस्मा तथागतोति वुच्चतीति यथा यथा गदितब्बं, तथा तथेव गदनतो दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति वुच्चतीति अत्थो। दिट्ठन्ति रूपायतनं। सुतन्ति सद्दायतनं। मुतन्ति मुत्वा पत्वा गहेतब्बतो गन्धायतनं रसायतनं फोट्ठब्बायतनं। विञ्ञातन्ति सुखदुक्खादिधम्मायतनं। पत्तन्ति परियेसित्वा वा अपरियेसित्वा वा पत्तं। परियेसितन्ति पत्तं वा अपत्तं वा परियेसितं। अनुविचरितं मनसाति चित्तेन अनुसञ्चरितं। ‘‘तथागतेन अभिसम्बुद्ध’’न्ति इमिना एतं दस्सेति, यञ्हि अपरिमाणासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स नीलं पीतकन्तिआदि रूपारम्मणं चक्खुद्वारे आपाथमागच्छति, ‘‘अयं सत्तो इमस्मिं खणे इमं नाम रूपारम्मणं दिस्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातो’’ति सब्बं तं तथागतस्स एवं अभिसम्बुद्धं । तथा यं अपरिमाणासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स भेरिसद्दो मुदिङ्गसद्दोतिआदि सद्दारम्मणं सोतद्वारे आपाथमागच्छति। मूलगन्धो तचगन्धोतिआदि गन्धारम्मणं घानद्वारे आपाथमागच्छति। मूलरसो खन्धरसोतिआदि रसारम्मणं जिव्हाद्वारे आपाथमागच्छति। कक्खळं मुदुकन्तिआदि पथवीधातुतेजोधातुवायोधातुभेदं फोट्ठब्बारम्मणं कायद्वारे आपाथमागच्छति। ‘‘अयं सत्तो इमस्मिं खणे इमं नाम फोट्ठब्बारम्मणं फुसित्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातो’’ति सब्बं तं तथागतस्स एवं अभिसम्बुद्धं। तथा यं अपरिमाणासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स सुखदुक्खादिभेदं धम्मारम्मणं मनोद्वारस्स आपाथमागच्छति, ‘‘अयं सत्तो इमस्मिं खणे इदं नाम धम्मारम्मणं विजानित्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातो’’ति सब्बं तं तथागतस्स एवं अभिसम्बुद्धं।
188.Tasmā tathāgatoti vuccatīti yathā yathā gaditabbaṃ, tathā tatheva gadanato dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti vuccatīti attho. Diṭṭhanti rūpāyatanaṃ. Sutanti saddāyatanaṃ. Mutanti mutvā patvā gahetabbato gandhāyatanaṃ rasāyatanaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ. Viññātanti sukhadukkhādidhammāyatanaṃ. Pattanti pariyesitvā vā apariyesitvā vā pattaṃ. Pariyesitanti pattaṃ vā apattaṃ vā pariyesitaṃ. Anuvicaritaṃ manasāti cittena anusañcaritaṃ. ‘‘Tathāgatena abhisambuddha’’nti iminā etaṃ dasseti, yañhi aparimāṇāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa nīlaṃ pītakantiādi rūpārammaṇaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchati, ‘‘ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe imaṃ nāma rūpārammaṇaṃ disvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jāto’’ti sabbaṃ taṃ tathāgatassa evaṃ abhisambuddhaṃ . Tathā yaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa bherisaddo mudiṅgasaddotiādi saddārammaṇaṃ sotadvāre āpāthamāgacchati. Mūlagandho tacagandhotiādi gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthamāgacchati. Mūlaraso khandharasotiādi rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthamāgacchati. Kakkhaḷaṃ mudukantiādi pathavīdhātutejodhātuvāyodhātubhedaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthamāgacchati. ‘‘Ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe imaṃ nāma phoṭṭhabbārammaṇaṃ phusitvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jāto’’ti sabbaṃ taṃ tathāgatassa evaṃ abhisambuddhaṃ. Tathā yaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa sukhadukkhādibhedaṃ dhammārammaṇaṃ manodvārassa āpāthamāgacchati, ‘‘ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe idaṃ nāma dhammārammaṇaṃ vijānitvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jāto’’ti sabbaṃ taṃ tathāgatassa evaṃ abhisambuddhaṃ.
यञ्हि , चुन्द, इमेसं सत्तानं दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं तत्थ तथागतेन अदिट्ठं वा असुतं वा अमुतं वा अविञ्ञातं वा नत्थि। इमस्स महाजनस्स परियेसित्वा पत्तम्पि अत्थि, परियेसित्वा अप्पत्तम्पि अत्थि। अपरियेसित्वा पत्तम्पि अत्थि, अपरियेसित्वा अप्पत्तम्पि अत्थि। सब्बम्पि तं तथागतस्स अप्पत्तं नाम नत्थि, ञाणेन असच्छिकतं नाम। ‘‘तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति। यं यथा लोकेन गतं तस्स तथेव गतत्ता ‘‘तथागतो’’ति वुच्चति। पाळियं पन अभिसम्बुद्धन्ति वुत्तं, तं गतसद्देन एकत्थं। इमिना नयेन सब्बवारेसु ‘‘तथागतो’’ति निगमनस्स अत्थो वेदितब्बो, तस्स युत्ति ब्रह्मजाले तथागतसद्दवित्थारे वुत्तायेव।
Yañhi , cunda, imesaṃ sattānaṃ diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ tattha tathāgatena adiṭṭhaṃ vā asutaṃ vā amutaṃ vā aviññātaṃ vā natthi. Imassa mahājanassa pariyesitvā pattampi atthi, pariyesitvā appattampi atthi. Apariyesitvā pattampi atthi, apariyesitvā appattampi atthi. Sabbampi taṃ tathāgatassa appattaṃ nāma natthi, ñāṇena asacchikataṃ nāma. ‘‘Tasmā tathāgatoti vuccatī’’ti. Yaṃ yathā lokena gataṃ tassa tatheva gatattā ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Pāḷiyaṃ pana abhisambuddhanti vuttaṃ, taṃ gatasaddena ekatthaṃ. Iminā nayena sabbavāresu ‘‘tathāgato’’ti nigamanassa attho veditabbo, tassa yutti brahmajāle tathāgatasaddavitthāre vuttāyeva.
अब्याकतट्ठानवण्णना
Abyākataṭṭhānavaṇṇanā
१८९. एवं अत्तनो असमतं अनुत्तरतं सब्बञ्ञुतं धम्मराजभावं कथेत्वा इदानि ‘‘पुथुसमणब्राह्मणानं लद्धीसु मया अञ्ञातं अदिट्ठं नाम नत्थि, सब्बं मम ञाणस्स अन्तोयेव परिवत्तती’’ति सीहनादं नदन्तो ठानं खो पनेतं, चुन्द, विज्जतीतिआदिमाह। तत्थ तथागतोति सत्तो। न हेतं, आवुसो, अत्थसंहितन्ति इधलोकपरलोकअत्थसंहितं न होति। न च धम्मसंहितन्ति नवलोकुत्तरधम्मनिस्सितं न होति। न आदिब्रह्मचरियकन्ति सिक्खत्तयसङ्गहितस्स सकलसासनब्रह्मचरियस्स आदिभूतं न होति।
189. Evaṃ attano asamataṃ anuttarataṃ sabbaññutaṃ dhammarājabhāvaṃ kathetvā idāni ‘‘puthusamaṇabrāhmaṇānaṃ laddhīsu mayā aññātaṃ adiṭṭhaṃ nāma natthi, sabbaṃ mama ñāṇassa antoyeva parivattatī’’ti sīhanādaṃ nadanto ṭhānaṃ kho panetaṃ, cunda, vijjatītiādimāha. Tattha tathāgatoti satto. Na hetaṃ, āvuso, atthasaṃhitanti idhalokaparalokaatthasaṃhitaṃ na hoti. Na ca dhammasaṃhitanti navalokuttaradhammanissitaṃ na hoti. Naādibrahmacariyakanti sikkhattayasaṅgahitassa sakalasāsanabrahmacariyassa ādibhūtaṃ na hoti.
१९०. इदं दुक्खन्ति खोतिआदीसु तण्हं ठपेत्वा अवसेसा तेभुम्मका धम्मा इदं दुक्खन्ति ब्याकतं। तस्सेव दुक्खस्स पभाविका जनिका तण्हा दुक्खसमुदयोति ब्याकतं। उभिन्नं अप्पवत्ति दुक्खनिरोधोति ब्याकतं। दुक्खपरिजाननो समुदयपजहनो निरोधसच्छिकरणो अरियमग्गो दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति ब्याकतं। ‘‘एतञ्हि, आवुसो, अत्थसंहित’’न्तिआदीसु एतं इधलोकपरलोकअत्थनिस्सितं नवलोकुत्तरधम्मनिस्सितं सकलसासनब्रह्मचरियस्स आदि पधानं पुब्बङ्गमन्ति अयमत्थो।
190.Idaṃ dukkhanti khotiādīsu taṇhaṃ ṭhapetvā avasesā tebhummakā dhammā idaṃ dukkhanti byākataṃ. Tasseva dukkhassa pabhāvikā janikā taṇhā dukkhasamudayoti byākataṃ. Ubhinnaṃ appavatti dukkhanirodhoti byākataṃ. Dukkhaparijānano samudayapajahano nirodhasacchikaraṇo ariyamaggo dukkhanirodhagāminī paṭipadāti byākataṃ. ‘‘Etañhi, āvuso, atthasaṃhita’’ntiādīsu etaṃ idhalokaparalokaatthanissitaṃ navalokuttaradhammanissitaṃ sakalasāsanabrahmacariyassa ādi padhānaṃ pubbaṅgamanti ayamattho.
पुब्बन्तसहगतदिट्ठिनिस्सयवण्णना
Pubbantasahagatadiṭṭhinissayavaṇṇanā
१९१. इदानि यं तं मया न ब्याकतं, तं अजानन्तेन न ब्याकतन्ति मा एवं सञ्ञमकंसु। जानन्तोव अहं एवं ‘‘एतस्मिं ब्याकतेपि अत्थो नत्थी’’ति न ब्याकरिं। यं पन यथा ब्याकातब्बं, तं मया ब्याकतमेवाति सीहनादं नदन्तो पुन येपि ते, चुन्दातिआदिमाह। तत्थ दिट्ठियोव दिट्ठिनिस्सया, दिट्ठिनिस्सितका दिट्ठिगतिकाति अत्थो। इदमेव सच्चन्ति इदमेव दस्सनं सच्चं। मोघमञ्ञन्ति अञ्ञेसं वचनं मोघं। असयंकारोति असयं कतो।
191. Idāni yaṃ taṃ mayā na byākataṃ, taṃ ajānantena na byākatanti mā evaṃ saññamakaṃsu. Jānantova ahaṃ evaṃ ‘‘etasmiṃ byākatepi attho natthī’’ti na byākariṃ. Yaṃ pana yathā byākātabbaṃ, taṃ mayā byākatamevāti sīhanādaṃ nadanto puna yepi te, cundātiādimāha. Tattha diṭṭhiyova diṭṭhinissayā, diṭṭhinissitakā diṭṭhigatikāti attho. Idameva saccanti idameva dassanaṃ saccaṃ. Moghamaññanti aññesaṃ vacanaṃ moghaṃ. Asayaṃkāroti asayaṃ kato.
१९२. तत्राति तेसु समणब्राह्मणेसु। अत्थि नु खो इदं आवुसो वुच्चतीति, आवुसो, यं तुम्हेहि सस्सतो अत्ता च लोको चाति वुच्चति, इदमत्थि नु खो उदाहु नत्थीति एवमहं ते पुच्छामीति अत्थो। यञ्च खो ते एवमाहंसूति यं पन ते ‘‘इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति वदन्ति, तं तेसं नानुजानामि। पञ्ञत्तियाति दिट्ठिपञ्ञत्तिया। समसमन्ति समेन ञाणेन समं। यदिदं अधिपञ्ञत्तीति या अयं अधिपञ्ञत्ति नाम। एत्थ अहमेव भिय्यो उत्तरितरो न मया समो अत्थि। तत्थ यञ्च वुत्तं ‘‘पञ्ञत्तियाति यञ्च अधिपञ्ञत्ती’’ति उभयमेतं अत्थतो एकं। भेदतो हि पञ्ञत्ति अधिपञ्ञत्तीति द्वयं होति। तत्थ पञ्ञत्ति नाम दिट्ठिपञ्ञत्ति। अधिपञ्ञत्ति नाम खन्धपञ्ञत्ति धातुपञ्ञत्ति आयतनपञ्ञत्ति इन्द्रियपञ्ञत्ति सच्चपञ्ञत्ति पुग्गलपञ्ञत्तीति एवं वुत्ता छ पञ्ञत्तियो। इध पन पञ्ञत्तियाति एत्थापि पञ्ञत्ति चेव अधिपञ्ञत्ति च अधिप्पेता, अधिपञ्ञत्तीति एत्थापि। भगवा हि पञ्ञत्तियापि अनुत्तरो, अधिपञ्ञत्तियापि अनुत्तरो। तेनाह – ‘‘अहमेव तत्थ भिय्यो यदिदं अधिपञ्ञत्ती’’ति।
192.Tatrāti tesu samaṇabrāhmaṇesu. Atthi nu kho idaṃ āvuso vuccatīti, āvuso, yaṃ tumhehi sassato attā ca loko cāti vuccati, idamatthi nu kho udāhu natthīti evamahaṃ te pucchāmīti attho. Yañca kho te evamāhaṃsūti yaṃ pana te ‘‘idameva saccaṃ moghamañña’’nti vadanti, taṃ tesaṃ nānujānāmi. Paññattiyāti diṭṭhipaññattiyā. Samasamanti samena ñāṇena samaṃ. Yadidaṃ adhipaññattīti yā ayaṃ adhipaññatti nāma. Ettha ahameva bhiyyo uttaritaro na mayā samo atthi. Tattha yañca vuttaṃ ‘‘paññattiyāti yañca adhipaññattī’’ti ubhayametaṃ atthato ekaṃ. Bhedato hi paññatti adhipaññattīti dvayaṃ hoti. Tattha paññatti nāma diṭṭhipaññatti. Adhipaññatti nāma khandhapaññatti dhātupaññatti āyatanapaññatti indriyapaññatti saccapaññatti puggalapaññattīti evaṃ vuttā cha paññattiyo. Idha pana paññattiyāti etthāpi paññatti ceva adhipaññatti ca adhippetā, adhipaññattīti etthāpi. Bhagavā hi paññattiyāpi anuttaro, adhipaññattiyāpi anuttaro. Tenāha – ‘‘ahameva tattha bhiyyo yadidaṃ adhipaññattī’’ti.
१९६. पहानायाति पजहनत्थं। समतिक्कमायाति तस्सेव वेवचनं। देसिताति कथिता। पञ्ञत्ताति ठपिता। सतिपट्ठानभावनाय हि घनविनिब्भोगं कत्वा सब्बधम्मेसु याथावतो दिट्ठेसु ‘‘सुद्धसङ्खारपुञ्जोयं नयिध सत्तूपलब्भती’’ति सन्निट्ठानतो सब्बदिट्ठिनिस्सयानं पहानं होतीति। तेन वुत्तं। दिट्ठिनिस्सयानं पहानाय समतिक्कमाय एवं मया इमे चत्तारो सतिपट्ठाना देसिता पञ्ञत्ता’’ति। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
196.Pahānāyāti pajahanatthaṃ. Samatikkamāyāti tasseva vevacanaṃ. Desitāti kathitā. Paññattāti ṭhapitā. Satipaṭṭhānabhāvanāya hi ghanavinibbhogaṃ katvā sabbadhammesu yāthāvato diṭṭhesu ‘‘suddhasaṅkhārapuñjoyaṃ nayidha sattūpalabbhatī’’ti sanniṭṭhānato sabbadiṭṭhinissayānaṃ pahānaṃ hotīti. Tena vuttaṃ. Diṭṭhinissayānaṃ pahānāya samatikkamāya evaṃ mayā ime cattāro satipaṭṭhānā desitā paññattā’’ti. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथाय
Sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya
पासादिकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pāsādikasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ६. पासादिकसुत्तं • 6. Pāsādikasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ६. पासादिकसुत्तवण्णना • 6. Pāsādikasuttavaṇṇanā
