| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
६. पासरासिसुत्तवण्णना
6. Pāsarāsisuttavaṇṇanā
२७२. एवं मे सुतन्ति पासरासिसुत्तं। तत्थ साधु मयं, आवुसोति आयाचन्ता भणन्ति। एते किर पञ्चसता भिक्खू जनपदवासिनो ‘‘दसबलं पस्सिस्सामा’’ति सावत्थिं अनुप्पत्ता। सत्थुदस्सनं पन एतेहि लद्धं, धम्मिं कथं न ताव सुणन्ति। ते सत्थुगारवेन ‘‘अम्हाकं, भन्ते , धम्मकथं कथेथा’’ति वत्तुं न सक्कोन्ति। बुद्धा हि गरू होन्ति, एकचारिको सीहो मिगराजा विय, पभिन्नकुञ्जरो विय, फणकतआसीविसो विय, महाअग्गिक्खन्धो विय च दुरासदा वुत्तम्पि चेतं –
272.Evaṃme sutanti pāsarāsisuttaṃ. Tattha sādhu mayaṃ, āvusoti āyācantā bhaṇanti. Ete kira pañcasatā bhikkhū janapadavāsino ‘‘dasabalaṃ passissāmā’’ti sāvatthiṃ anuppattā. Satthudassanaṃ pana etehi laddhaṃ, dhammiṃ kathaṃ na tāva suṇanti. Te satthugāravena ‘‘amhākaṃ, bhante , dhammakathaṃ kathethā’’ti vattuṃ na sakkonti. Buddhā hi garū honti, ekacāriko sīho migarājā viya, pabhinnakuñjaro viya, phaṇakataāsīviso viya, mahāaggikkhandho viya ca durāsadā vuttampi cetaṃ –
‘‘आसीविसो यथा घोरो, मिगराजाव केसरी।
‘‘Āsīviso yathā ghoro, migarājāva kesarī;
नागोव कुञ्जरो दन्ती, एवं बुद्धा दुरासदा’’ति॥
Nāgova kuñjaro dantī, evaṃ buddhā durāsadā’’ti.
एवं दुरासदं सत्थारं ते भिक्खू सयं याचितुं असक्कोन्ता आयस्मन्तं आनन्दं याचमाना ‘‘साधु मयं, आवुसो’’ति आहंसु।
Evaṃ durāsadaṃ satthāraṃ te bhikkhū sayaṃ yācituṃ asakkontā āyasmantaṃ ānandaṃ yācamānā ‘‘sādhu mayaṃ, āvuso’’ti āhaṃsu.
अप्पेव नामाति अपि नाम लभेय्याथ। कस्मा पन थेरो ते भिक्खू ‘‘रम्मकस्स ब्राह्मणस्स अस्समं उपसङ्कमेय्याथा’’ति आह? पाकटकिरियताय। दसबलस्स हि किरिया थेरस्स पाकटा होति; जानाति थेरो, ‘‘अज्ज सत्था जेतवने वसित्वा पुब्बारामे दिवाविहारं करिस्सति; अज्ज पुब्बारामे वसित्वा जेतवने दिवाविहारं करिस्सति; अज्ज एककोव पिण्डाय पविसिस्सति; अज्ज भिक्खुसङ्घपरिवुतो इमस्मिं काले जनपदचारिकं निक्खमिस्सती’’ति। किं पनस्स एवं जाननत्थं चेतोपरियञाणं अत्थीति? नत्थि। अनुमानबुद्धिया पन कतकिरियाय नयग्गाहेन जानाति। यञ्हि दिवसं भगवा जेतवने वसित्वा पुब्बारामे दिवाविहारं कातुकामो होति, तदा सेनासनपरिक्खारभण्डानं पटिसामनाकारं दस्सेति, थेरो सम्मज्जनिसङ्कारछड्डनकादीनि पटिसामेति। पुब्बारामे वसित्वा जेतवनं दिवाविहाराय आगमनकालेपि एसेव नयो।
Appeva nāmāti api nāma labheyyātha. Kasmā pana thero te bhikkhū ‘‘rammakassa brāhmaṇassa assamaṃ upasaṅkameyyāthā’’ti āha? Pākaṭakiriyatāya. Dasabalassa hi kiriyā therassa pākaṭā hoti; jānāti thero, ‘‘ajja satthā jetavane vasitvā pubbārāme divāvihāraṃ karissati; ajja pubbārāme vasitvā jetavane divāvihāraṃ karissati; ajja ekakova piṇḍāya pavisissati; ajja bhikkhusaṅghaparivuto imasmiṃ kāle janapadacārikaṃ nikkhamissatī’’ti. Kiṃ panassa evaṃ jānanatthaṃ cetopariyañāṇaṃ atthīti? Natthi. Anumānabuddhiyā pana katakiriyāya nayaggāhena jānāti. Yañhi divasaṃ bhagavā jetavane vasitvā pubbārāme divāvihāraṃ kātukāmo hoti, tadā senāsanaparikkhārabhaṇḍānaṃ paṭisāmanākāraṃ dasseti, thero sammajjanisaṅkārachaḍḍanakādīni paṭisāmeti. Pubbārāme vasitvā jetavanaṃ divāvihārāya āgamanakālepi eseva nayo.
यदा पन एकको पिण्डाय पविसितुकामो होति, तदा पातोव सरीरपटिजग्गनं कत्वा गन्धकुटिं पविसित्वा द्वारं पिधाय फलसमापत्तिं अप्पेत्वा निसीदति। थेरो ‘‘अज्ज भगवा बोधनेय्यबन्धवं दिस्वा निसिन्नो’’ति ताय सञ्ञाय ञत्वा ‘‘अज्ज, आवुसो, भगवा एकको पविसितुकामो, तुम्हे भिक्खाचारसज्जा होथा’’ति भिक्खूनं सञ्ञं देति। यदा पन भिक्खुसङ्घपरिवारो पविसितुकामो होति, तदा गन्धकुटिद्वारं उपड्ढपिदहितं कत्वा फलसमापत्तिं अप्पेत्वा निसीदति, थेरो ताय सञ्ञाय ञत्वा पत्तचीवरग्गहणत्थाय भिक्खूनं सञ्ञं देति। यदा जनपदचारिकं निक्खमितुकामो होति, तदा एकं द्वे आलोपे अतिरेकं भुञ्जति, सब्बकालं चङ्कमनञ्चारुय्ह अपरापरं चङ्कमति, थेरो ताय सञ्ञाय ञत्वा ‘‘भगवा, आवुसो, जनपदचारिकं चरितुकामो, तुम्हाकं कत्तब्बं करोथा’’ति भिक्खूनं सञ्ञं देति।
Yadā pana ekako piṇḍāya pavisitukāmo hoti, tadā pātova sarīrapaṭijagganaṃ katvā gandhakuṭiṃ pavisitvā dvāraṃ pidhāya phalasamāpattiṃ appetvā nisīdati. Thero ‘‘ajja bhagavā bodhaneyyabandhavaṃ disvā nisinno’’ti tāya saññāya ñatvā ‘‘ajja, āvuso, bhagavā ekako pavisitukāmo, tumhe bhikkhācārasajjā hothā’’ti bhikkhūnaṃ saññaṃ deti. Yadā pana bhikkhusaṅghaparivāro pavisitukāmo hoti, tadā gandhakuṭidvāraṃ upaḍḍhapidahitaṃ katvā phalasamāpattiṃ appetvā nisīdati, thero tāya saññāya ñatvā pattacīvaraggahaṇatthāya bhikkhūnaṃ saññaṃ deti. Yadā janapadacārikaṃ nikkhamitukāmo hoti, tadā ekaṃ dve ālope atirekaṃ bhuñjati, sabbakālaṃ caṅkamanañcāruyha aparāparaṃ caṅkamati, thero tāya saññāya ñatvā ‘‘bhagavā, āvuso, janapadacārikaṃ caritukāmo, tumhākaṃ kattabbaṃ karothā’’ti bhikkhūnaṃ saññaṃ deti.
भगवा पठमबोधियं वीसति वस्सानि अनिबद्धवासो अहोसि, पच्छा पञ्चवीसति वस्सानि अब्बोकिण्णं सावत्थिंयेव उपनिस्साय वसन्तो एकदिवसे द्वे ठानानि परिभुञ्जति। जेतवने रत्तिं वसित्वा पुनदिवसे भिक्खुसङ्घपरिवुतो दक्खिणद्वारेन सावत्थिं पिण्डाय पविसित्वा पाचीनद्वारेन निक्खमित्वा पुब्बारामे दिवाविहारं करोति। पुब्बारामे रत्तिं वसित्वा पुनदिवसे पाचीनद्वारेन सावत्थिं पिण्डाय पविसित्वा दक्खिणद्वारेन निक्खमित्वा जेतवने दिवाविहारं करोति। कस्मा? द्विन्नं कुलानं अनुकम्पाय। मनुस्सत्तभावे ठितेन हि अनाथपिण्डिकेन विय अञ्ञेन केनचि, मातुगामत्तभावे ठिताय च विसाखाय विय अञ्ञाय इत्थिया तथागतं उद्दिस्स धनपरिच्चागो कतो नाम नत्थि, तस्मा भगवा तेसं अनुकम्पाय एकदिवसे इमानि द्वे ठानानि परिभुञ्जति। तस्मिं पन दिवसे जेतवने वसि, तस्मा थेरो – ‘‘अज्ज भगवा सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा सायन्हकाले गत्तानि परिसिञ्चनत्थाय पुब्बकोट्ठकं गमिस्सति; अथाहं गत्तानि परिसिञ्चित्वा ठितं भगवन्तं याचित्वा रम्मकस्स ब्राह्मणस्स अस्समं गहेत्वा गमिस्सामि। एवमिमे भिक्खू भगवतो सम्मुखा लभिस्सन्ति धम्मकथं सवनाया’’ति चिन्तेत्वा ते भिक्खू एवमाह।
Bhagavā paṭhamabodhiyaṃ vīsati vassāni anibaddhavāso ahosi, pacchā pañcavīsati vassāni abbokiṇṇaṃ sāvatthiṃyeva upanissāya vasanto ekadivase dve ṭhānāni paribhuñjati. Jetavane rattiṃ vasitvā punadivase bhikkhusaṅghaparivuto dakkhiṇadvārena sāvatthiṃ piṇḍāya pavisitvā pācīnadvārena nikkhamitvā pubbārāme divāvihāraṃ karoti. Pubbārāme rattiṃ vasitvā punadivase pācīnadvārena sāvatthiṃ piṇḍāya pavisitvā dakkhiṇadvārena nikkhamitvā jetavane divāvihāraṃ karoti. Kasmā? Dvinnaṃ kulānaṃ anukampāya. Manussattabhāve ṭhitena hi anāthapiṇḍikena viya aññena kenaci, mātugāmattabhāve ṭhitāya ca visākhāya viya aññāya itthiyā tathāgataṃ uddissa dhanapariccāgo kato nāma natthi, tasmā bhagavā tesaṃ anukampāya ekadivase imāni dve ṭhānāni paribhuñjati. Tasmiṃ pana divase jetavane vasi, tasmā thero – ‘‘ajja bhagavā sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā sāyanhakāle gattāni parisiñcanatthāya pubbakoṭṭhakaṃ gamissati; athāhaṃ gattāni parisiñcitvā ṭhitaṃ bhagavantaṃ yācitvā rammakassa brāhmaṇassa assamaṃ gahetvā gamissāmi. Evamime bhikkhū bhagavato sammukhā labhissanti dhammakathaṃ savanāyā’’ti cintetvā te bhikkhū evamāha.
मिगारमातुपासादोति विसाखाय पासादो। सा हि मिगारेन सेट्ठिना मातुट्ठाने ठपितत्ता मिगारमाताति वुच्चति। पटिसल्लाना वुट्ठितोति तस्मिं किर पासादे द्विन्नं महासावकानं सिरिगब्भानं मज्झे भगवतो सिरिगब्भो अहोसि। थेरो द्वारं विवरित्वा अन्तोगब्भं सम्मज्जित्वा मालाकचवरं नीहरित्वा मञ्चपीठं पञ्ञपेत्वा सत्थु सञ्ञं अदासि। सत्था सिरिगब्भं पविसित्वा दक्खिणेन पस्सेन सतो सम्पजानो सीहसेय्यं उपगम्म दरथं पटिप्पस्सम्भेत्वा उट्ठाय फलसमापत्तिं अप्पेत्वा निसीदित्वा सायन्हसमये ततो वुट्ठासि। तं सन्धाय वुत्तं ‘‘पटिसल्लाना वुट्ठितो’’ति।
Migāramātupāsādoti visākhāya pāsādo. Sā hi migārena seṭṭhinā mātuṭṭhāne ṭhapitattā migāramātāti vuccati. Paṭisallānā vuṭṭhitoti tasmiṃ kira pāsāde dvinnaṃ mahāsāvakānaṃ sirigabbhānaṃ majjhe bhagavato sirigabbho ahosi. Thero dvāraṃ vivaritvā antogabbhaṃ sammajjitvā mālākacavaraṃ nīharitvā mañcapīṭhaṃ paññapetvā satthu saññaṃ adāsi. Satthā sirigabbhaṃ pavisitvā dakkhiṇena passena sato sampajāno sīhaseyyaṃ upagamma darathaṃ paṭippassambhetvā uṭṭhāya phalasamāpattiṃ appetvā nisīditvā sāyanhasamaye tato vuṭṭhāsi. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘paṭisallānā vuṭṭhito’’ti.
परिसिञ्चितुन्ति यो हि चुण्णमत्तिकादीहि गत्तानि उब्बट्टेन्तो मल्लकमुट्ठादीहि वा घंसन्तो न्हायति, सो न्हायतीति वुच्चति। यो तथा अकत्वा पकतियाव न्हायति, सो परिसिञ्चतीति वुच्चति। भगवतोपि सरीरे तथा हरितब्बं रजोजल्लं नाम न उपलिम्पति, उतुग्गहणत्थं पन भगवा केवलं उदकं ओतरति। तेनाह – ‘‘गत्तानि परिसिञ्चितु’’न्ति। पुब्बकोट्ठकोति पाचीनकोट्ठको।
Parisiñcitunti yo hi cuṇṇamattikādīhi gattāni ubbaṭṭento mallakamuṭṭhādīhi vā ghaṃsanto nhāyati, so nhāyatīti vuccati. Yo tathā akatvā pakatiyāva nhāyati, so parisiñcatīti vuccati. Bhagavatopi sarīre tathā haritabbaṃ rajojallaṃ nāma na upalimpati, utuggahaṇatthaṃ pana bhagavā kevalaṃ udakaṃ otarati. Tenāha – ‘‘gattāni parisiñcitu’’nti. Pubbakoṭṭhakoti pācīnakoṭṭhako.
सावत्थियं किर विहारो कदाचि महा होति कदाचि खुद्दको। तथा हि सो विपस्सिस्स भगवतो काले योजनिको अहोसि, सिखिस्स तिगावुतो, वेस्सभुस्स अड्ढयोजनिको, ककुसन्धस्स गावुतप्पमाणो, कोणागमनस्स अड्ढगावुतप्पमाणो, कस्सपस्स वीसतिउसभप्पमाणो, अम्हाकं भगवतो काले अट्ठकरीसप्पमाणो जातो। तम्पि नगरं तस्स विहारस्स कदाचि पाचीनतो होति, कदाचि दक्खिणतो, कदाचि पच्छिमतो, कदाचि उत्तरतो। जेतवने गन्धकुटियं पन चतुन्नं मञ्चपादानं पतिट्ठितट्ठानं अचलमेव।
Sāvatthiyaṃ kira vihāro kadāci mahā hoti kadāci khuddako. Tathā hi so vipassissa bhagavato kāle yojaniko ahosi, sikhissa tigāvuto, vessabhussa aḍḍhayojaniko, kakusandhassa gāvutappamāṇo, koṇāgamanassa aḍḍhagāvutappamāṇo, kassapassa vīsatiusabhappamāṇo, amhākaṃ bhagavato kāle aṭṭhakarīsappamāṇo jāto. Tampi nagaraṃ tassa vihārassa kadāci pācīnato hoti, kadāci dakkhiṇato, kadāci pacchimato, kadāci uttarato. Jetavane gandhakuṭiyaṃ pana catunnaṃ mañcapādānaṃ patiṭṭhitaṭṭhānaṃ acalameva.
चत्तारि हि अचलचेतियट्ठानानि नाम महाबोधिपल्लङ्कट्ठानं इसिपतने धम्मचक्कप्पवत्तनट्ठानं सङ्कस्सनगरद्वारे देवोरोहणकाले सोपानस्स पतिट्ठट्ठानं मञ्चपादट्ठानन्ति। अयं पन पुब्बकोट्ठको कस्सपदसबलस्स वीसतिउसभविहारकाले पाचीनद्वारे कोट्ठको अहोसि। सो इदानिपि पुब्बकोट्ठकोत्वेव पञ्ञायति। कस्सपदसबलस्स काले अचिरवती नगरं परिक्खिपित्वा सन्दमाना पुब्बकोट्ठकं पत्वा उदकेन भिन्दित्वा महन्तं उदकरहदं मापेसि समतित्थं अनुपुब्बगम्भीरं। तत्थ एकं रञ्ञो न्हानतित्थं, एकं नागरानं, एकं भिक्खुसङ्घस्स, एकं बुद्धानन्ति एवं पाटियेक्कानि न्हानतित्थानि होन्ति रमणीयानि विप्पकिण्णरजतपट्टसदिसवालिकानि। इति भगवा आयस्मता आनन्देन सद्धिं येन अयं एवरूपो पुब्बकोट्ठको तेनुपसङ्कमि गत्तानि परिसिञ्चितुं । अथायस्मा आनन्दो उदकसाटिकं उपनेसि। भगवा रत्तदुपट्टं अपनेत्वा उदकसाटिकं निवासेसि। थेरो दुपट्टेन सद्धिं महाचीवरं अत्तनो हत्थगतमकासि। भगवा उदकं ओतरि। सहोतरणेनेवस्स उदके मच्छकच्छपा सब्बे सुवण्णवण्णा अहेसुं। यन्तनालिकाहि सुवण्णरसधारानिसिञ्चमानकालो विय सुवण्णपटपसारणकालो विय च अहोसि। अथ भगवतो न्हानवत्तं दस्सेत्वा न्हत्वा पच्चुत्तिण्णस्स थेरो रत्तदुपट्टं उपनेसि। भगवा तं निवासेत्वा विज्जुलतासदिसं कायबन्धनं बन्धित्वा महाचीवरं अन्तन्तेन संहरित्वा पदुमगब्भसदिसं कत्वा उपनीतं द्वीसु कण्णेसु गहेत्वा अट्ठासि। तेन वुत्तं – ‘‘पुब्बकोट्ठके गत्तानि परिसिञ्चित्वा पच्चुत्तरित्वा एकचीवरो अट्ठासी’’ति।
Cattāri hi acalacetiyaṭṭhānāni nāma mahābodhipallaṅkaṭṭhānaṃ isipatane dhammacakkappavattanaṭṭhānaṃ saṅkassanagaradvāre devorohaṇakāle sopānassa patiṭṭhaṭṭhānaṃ mañcapādaṭṭhānanti. Ayaṃ pana pubbakoṭṭhako kassapadasabalassa vīsatiusabhavihārakāle pācīnadvāre koṭṭhako ahosi. So idānipi pubbakoṭṭhakotveva paññāyati. Kassapadasabalassa kāle aciravatī nagaraṃ parikkhipitvā sandamānā pubbakoṭṭhakaṃ patvā udakena bhinditvā mahantaṃ udakarahadaṃ māpesi samatitthaṃ anupubbagambhīraṃ. Tattha ekaṃ rañño nhānatitthaṃ, ekaṃ nāgarānaṃ, ekaṃ bhikkhusaṅghassa, ekaṃ buddhānanti evaṃ pāṭiyekkāni nhānatitthāni honti ramaṇīyāni vippakiṇṇarajatapaṭṭasadisavālikāni. Iti bhagavā āyasmatā ānandena saddhiṃ yena ayaṃ evarūpo pubbakoṭṭhako tenupasaṅkami gattāni parisiñcituṃ . Athāyasmā ānando udakasāṭikaṃ upanesi. Bhagavā rattadupaṭṭaṃ apanetvā udakasāṭikaṃ nivāsesi. Thero dupaṭṭena saddhiṃ mahācīvaraṃ attano hatthagatamakāsi. Bhagavā udakaṃ otari. Sahotaraṇenevassa udake macchakacchapā sabbe suvaṇṇavaṇṇā ahesuṃ. Yantanālikāhi suvaṇṇarasadhārānisiñcamānakālo viya suvaṇṇapaṭapasāraṇakālo viya ca ahosi. Atha bhagavato nhānavattaṃ dassetvā nhatvā paccuttiṇṇassa thero rattadupaṭṭaṃ upanesi. Bhagavā taṃ nivāsetvā vijjulatāsadisaṃ kāyabandhanaṃ bandhitvā mahācīvaraṃ antantena saṃharitvā padumagabbhasadisaṃ katvā upanītaṃ dvīsu kaṇṇesu gahetvā aṭṭhāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘pubbakoṭṭhake gattāni parisiñcitvā paccuttaritvā ekacīvaro aṭṭhāsī’’ti.
एवं ठितस्स पन भगवतो सरीरं विकसितकमलुप्पलसरं सब्बपालिफुल्लं पारिच्छत्तकं तारामरीचिविकसितं च गगनतलं सिरिया अवहसमानं विय विरोचित्थ। ब्यामप्पभापरिक्खेपविलासिनी चस्स द्वत्तिंसवरलक्खणमाला गन्थेत्वा ठपिता द्वत्तिंसचन्दमाला विय, द्वत्तिंससूरियमाला विय, पटिपाटिया ठपिता द्वत्तिंसचक्कवत्ति द्वत्तिंसदेवराजा द्वत्तिंसमहाब्रह्मानो विय च अतिविय विरोचित्थ, वण्णभूमिनामेसा। एवरूपेसु ठानेसु बुद्धानं सरीरवण्णं वा गुणवण्णं वा चुण्णियपदेहि वा गाथाहि वा अत्थञ्च उपमायो च कारणानि च आहरित्वा पटिबलेन धम्मकथिकेन पूरेत्वा कथेतुं वट्टतीति एवरूपेसु ठानेसु धम्मकथिकस्स थामो वेदितब्बो।
Evaṃ ṭhitassa pana bhagavato sarīraṃ vikasitakamaluppalasaraṃ sabbapāliphullaṃ pāricchattakaṃ tārāmarīcivikasitaṃ ca gaganatalaṃ siriyā avahasamānaṃ viya virocittha. Byāmappabhāparikkhepavilāsinī cassa dvattiṃsavaralakkhaṇamālā ganthetvā ṭhapitā dvattiṃsacandamālā viya, dvattiṃsasūriyamālā viya, paṭipāṭiyā ṭhapitā dvattiṃsacakkavatti dvattiṃsadevarājā dvattiṃsamahābrahmāno viya ca ativiya virocittha, vaṇṇabhūmināmesā. Evarūpesu ṭhānesu buddhānaṃ sarīravaṇṇaṃ vā guṇavaṇṇaṃ vā cuṇṇiyapadehi vā gāthāhi vā atthañca upamāyo ca kāraṇāni ca āharitvā paṭibalena dhammakathikena pūretvā kathetuṃ vaṭṭatīti evarūpesu ṭhānesu dhammakathikassa thāmo veditabbo.
२७३. गत्तानि पुब्बापयमानोति पकतिभावं गमयमानो निरुदकानि कुरुमानो, सुक्खापयमानोति अत्थो। सोदकेन गत्तेन चीवरं पारुपन्तस्स हि चीवरे कण्णिका उट्ठहन्ति, परिक्खारभण्डं दुस्सति। बुद्धानं पन सरीरे रजोजल्लं न उपलिम्पति; पदुमपत्ते पक्खित्तउदकबिन्दु विय उदकं विनिवत्तेत्वा गच्छति, एवं सन्तेपि सिक्खागारवताय भगवा, ‘‘पब्बजितवत्तं नामेत’’न्ति महाचीवरं उभोसु कण्णेसु गहेत्वा पुरतो कायं पटिच्छादेत्वा अट्ठासि। तस्मिं खणे थेरो चिन्तेसि – ‘‘भगवा महाचीवरं पारुपित्वा मिगारमातुपासादं आरब्भ गमनाभिहारतो पट्ठाय दुन्निवत्तियो भविस्सति; बुद्धानञ्हि अधिप्पायकोपनं नाम एकचारिकसीहस्स गहणत्थं हत्थप्पसारणं विय; पभिन्नवरवारणस्स सोण्डाय परामसनं विय; उग्गतेजस्स आसीविसस्स गीवाय गहणं विय च भारियं होति। इधेव रम्मकस्स ब्राह्मणस्स अस्समस्स वण्णं कथेत्वा तत्थ गमनत्थाय भगवन्तं याचिस्सामी’’ति। सो तथा अकासि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो आयस्मा आनन्दो…पे॰… अनुकम्पं उपादाया’’ति।
273.Gattāni pubbāpayamānoti pakatibhāvaṃ gamayamāno nirudakāni kurumāno, sukkhāpayamānoti attho. Sodakena gattena cīvaraṃ pārupantassa hi cīvare kaṇṇikā uṭṭhahanti, parikkhārabhaṇḍaṃ dussati. Buddhānaṃ pana sarīre rajojallaṃ na upalimpati; padumapatte pakkhittaudakabindu viya udakaṃ vinivattetvā gacchati, evaṃ santepi sikkhāgāravatāya bhagavā, ‘‘pabbajitavattaṃ nāmeta’’nti mahācīvaraṃ ubhosu kaṇṇesu gahetvā purato kāyaṃ paṭicchādetvā aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe thero cintesi – ‘‘bhagavā mahācīvaraṃ pārupitvā migāramātupāsādaṃ ārabbha gamanābhihārato paṭṭhāya dunnivattiyo bhavissati; buddhānañhi adhippāyakopanaṃ nāma ekacārikasīhassa gahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya; pabhinnavaravāraṇassa soṇḍāya parāmasanaṃ viya; uggatejassa āsīvisassa gīvāya gahaṇaṃ viya ca bhāriyaṃ hoti. Idheva rammakassa brāhmaṇassa assamassa vaṇṇaṃ kathetvā tattha gamanatthāya bhagavantaṃ yācissāmī’’ti. So tathā akāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmā ānando…pe… anukampaṃ upādāyā’’ti.
तत्थ अनुकम्पं उपादायाति भगवतो सम्मुखा धम्मिं कथं सोस्सामाति तं अस्समं गतानं पञ्चन्नं भिक्खुसतानं अनुकम्पं पटिच्च, तेसु कारुञ्ञं कत्वाति अत्थो। धम्मिया कथायाति दससु पारमितासु अञ्ञतराय पारमिया चेव महाभिनिक्खमनस्स च वण्णं कथयमाना सन्निसिन्ना होन्ति। आगमयमानोति ओलोकयमानो। अहं बुद्धोति सहसा अप्पविसित्वा याव सा कथा निट्ठाति, ताव अट्ठासीति अत्थो। अग्गळं आकोटेसीति अग्गनखेन कवाटे सञ्ञं अदासि। विवरिंसूति सोतं ओदहित्वाव निसिन्नत्ता तङ्खणंयेव आगन्त्वा विवरिंसु।
Tattha anukampaṃ upādāyāti bhagavato sammukhā dhammiṃ kathaṃ sossāmāti taṃ assamaṃ gatānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ anukampaṃ paṭicca, tesu kāruññaṃ katvāti attho. Dhammiyā kathāyāti dasasu pāramitāsu aññatarāya pāramiyā ceva mahābhinikkhamanassa ca vaṇṇaṃ kathayamānā sannisinnā honti. Āgamayamānoti olokayamāno. Ahaṃ buddhoti sahasā appavisitvā yāva sā kathā niṭṭhāti, tāva aṭṭhāsīti attho. Aggaḷaṃ ākoṭesīti agganakhena kavāṭe saññaṃ adāsi. Vivariṃsūti sotaṃ odahitvāva nisinnattā taṅkhaṇaṃyeva āgantvā vivariṃsu.
पञ्ञत्ते आसनेति बुद्धकाले किर यत्थ यत्थ एकोपि भिक्खु विहरति, सब्बत्थ बुद्धासनं पञ्ञत्तमेव होति। कस्मा? भगवा किर अत्तनो सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा फासुकट्ठाने विहरन्ते मनसि करोति ‘‘असुको मय्हं सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा गतो, सक्खिस्सति नु खो विसेसं निब्बत्तेतुं नो वा’’ति। अथ नं पस्सति कम्मट्ठानं विस्सज्जेत्वा अकुसलवितक्के वितक्कयमानं, ततो ‘‘कथञ्हि नाम मादिसस्स सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा विहरन्तं इमं कुलपुत्तं अकुसलवितक्का अभिभवित्वा अनमतग्गे वट्टदुक्खे संसारेस्सन्ती’’ति तस्स अनुग्गहत्थं तत्थेव अत्तानं दस्सेत्वा तं कुलपुत्तं ओवदित्वा आकासं उप्पतित्वा पुन अत्तनो वसनट्ठानमेव गच्छति। अथेवं ओवदियमाना ते भिक्खू चिन्तयिंसु – ‘‘सत्था अम्हाकं मनं जानित्वा आगन्त्वा अम्हाकं समीपे ठितंयेव अत्तानं दस्सेति; तस्मिं खणे, ‘भन्ते, इध निसीदथ, इध निसीदथा’ति आसनपरियेसनं नाम भारो’’ति। ते आसनं पञ्ञपेत्वाव विहरन्ति। यस्स पीठं अत्थि, सो तं पञ्ञपेति। यस्स नत्थि, सो मञ्चं वा फलकं वा कट्ठं वा पासाणं वा वालिकपुञ्जं वा पञ्ञपेति। तं अलभमाना पुराणपण्णानिपि सङ्कड्ढित्वा तत्थ पंसुकूलं पत्थरित्वा ठपेन्ति। इध पन पकतिपञ्ञत्तमेव आसनं अहोसि, तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘पञ्ञत्ते आसने निसीदी’’ति।
Paññatte āsaneti buddhakāle kira yattha yattha ekopi bhikkhu viharati, sabbattha buddhāsanaṃ paññattameva hoti. Kasmā? Bhagavā kira attano santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā phāsukaṭṭhāne viharante manasi karoti ‘‘asuko mayhaṃ santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā gato, sakkhissati nu kho visesaṃ nibbattetuṃ no vā’’ti. Atha naṃ passati kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā akusalavitakke vitakkayamānaṃ, tato ‘‘kathañhi nāma mādisassa satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā viharantaṃ imaṃ kulaputtaṃ akusalavitakkā abhibhavitvā anamatagge vaṭṭadukkhe saṃsāressantī’’ti tassa anuggahatthaṃ tattheva attānaṃ dassetvā taṃ kulaputtaṃ ovaditvā ākāsaṃ uppatitvā puna attano vasanaṭṭhānameva gacchati. Athevaṃ ovadiyamānā te bhikkhū cintayiṃsu – ‘‘satthā amhākaṃ manaṃ jānitvā āgantvā amhākaṃ samīpe ṭhitaṃyeva attānaṃ dasseti; tasmiṃ khaṇe, ‘bhante, idha nisīdatha, idha nisīdathā’ti āsanapariyesanaṃ nāma bhāro’’ti. Te āsanaṃ paññapetvāva viharanti. Yassa pīṭhaṃ atthi, so taṃ paññapeti. Yassa natthi, so mañcaṃ vā phalakaṃ vā kaṭṭhaṃ vā pāsāṇaṃ vā vālikapuñjaṃ vā paññapeti. Taṃ alabhamānā purāṇapaṇṇānipi saṅkaḍḍhitvā tattha paṃsukūlaṃ pattharitvā ṭhapenti. Idha pana pakatipaññattameva āsanaṃ ahosi, taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘paññatte āsane nisīdī’’ti.
काय नुत्थाति कतमाय नु कथाय सन्निसिन्ना भवथाति अत्थो। ‘‘काय नेत्था’’तिपि पाळि, तस्सा कतमाय नु एत्थाति अत्थो। ‘‘काय नोत्था’’तिपि पाळि, तस्सापि पुरिमोयेव अत्थो। अन्तरा कथाति कम्मट्ठानमनसिकारउद्देसपरिपुच्छादीनं अन्तरा अञ्ञा एका कथा। विप्पकताति मम आगमनपच्चया अपरिनिट्ठिता सिखं अप्पत्ता। अथ भगवा अनुप्पत्तोति अथ एतस्मिं काले भगवा आगतो। धम्मी वा कथाति दसकथावत्थुनिस्सिता वा धम्मी कथा। अरियो वा तुण्हीभावोति एत्थ पन दुतियज्झानम्पि अरियो तुण्हीभावो मूलकम्मट्ठानम्पि। तस्मा तं झानं अप्पेत्वा निसिन्नोपि, मूलकम्मट्ठानं गहेत्वा निसिन्नोपि भिक्खु अरियेन तुण्हीभावेन निसिन्नोति वेदितब्बो।
Kāyanutthāti katamāya nu kathāya sannisinnā bhavathāti attho. ‘‘Kāya netthā’’tipi pāḷi, tassā katamāya nu etthāti attho. ‘‘Kāya notthā’’tipi pāḷi, tassāpi purimoyeva attho. Antarā kathāti kammaṭṭhānamanasikārauddesaparipucchādīnaṃ antarā aññā ekā kathā. Vippakatāti mama āgamanapaccayā apariniṭṭhitā sikhaṃ appattā. Atha bhagavā anuppattoti atha etasmiṃ kāle bhagavā āgato. Dhammī vā kathāti dasakathāvatthunissitā vā dhammī kathā. Ariyo vā tuṇhībhāvoti ettha pana dutiyajjhānampi ariyo tuṇhībhāvo mūlakammaṭṭhānampi. Tasmā taṃ jhānaṃ appetvā nisinnopi, mūlakammaṭṭhānaṃ gahetvā nisinnopi bhikkhu ariyena tuṇhībhāvena nisinnoti veditabbo.
२७४. द्वेमा, भिक्खवे, परियेसनाति को अनुसन्धि? ते भिक्खू सम्मुखा धम्मिं कथं सोस्सामाति थेरस्स भारं अकंसु, थेरो तेसं अस्समगमनमकासि। ते तत्थ निसीदित्वा अतिरच्छानकथिका हुत्वा धम्मिया कथाय निसीदिंसु। अथ भगवा ‘‘अयं तुम्हाकं परियेसना अरियपरियेसना नामा’’ति दस्सेतुं इमं देसनं आरभि। तत्थ कतमा च, भिक्खवे, अनरियपरियेसनाति एत्थ यथा मग्गकुसलो पुरिसो पठमं वज्जेतब्बं अपायमग्गं दस्सेन्तो ‘‘वामं मुञ्चित्वा दक्खिणं गण्हा’’ति वदति। एवं भगवा देसनाकुसलताय पठमं वज्जेतब्बं अनरियपरियेसनं आचिक्खित्वा पच्छा इतरं आचिक्खिस्सामीति उद्देसानुक्कमं भिन्दित्वा एवमाह। जातिधम्मोति जायनसभावो। जराधम्मोति जीरणसभावो। ब्याधिधम्मोति ब्याधिसभावो। मरणधम्मोति मरणसभावो। सोकधम्मोति सोचनकसभावो। संकिलेसधम्मोति संकिलिस्सनसभावो।
274.Dvemā, bhikkhave, pariyesanāti ko anusandhi? Te bhikkhū sammukhā dhammiṃ kathaṃ sossāmāti therassa bhāraṃ akaṃsu, thero tesaṃ assamagamanamakāsi. Te tattha nisīditvā atiracchānakathikā hutvā dhammiyā kathāya nisīdiṃsu. Atha bhagavā ‘‘ayaṃ tumhākaṃ pariyesanā ariyapariyesanā nāmā’’ti dassetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi. Tattha katamā ca, bhikkhave, anariyapariyesanāti ettha yathā maggakusalo puriso paṭhamaṃ vajjetabbaṃ apāyamaggaṃ dassento ‘‘vāmaṃ muñcitvā dakkhiṇaṃ gaṇhā’’ti vadati. Evaṃ bhagavā desanākusalatāya paṭhamaṃ vajjetabbaṃ anariyapariyesanaṃ ācikkhitvā pacchā itaraṃ ācikkhissāmīti uddesānukkamaṃ bhinditvā evamāha. Jātidhammoti jāyanasabhāvo. Jarādhammoti jīraṇasabhāvo. Byādhidhammoti byādhisabhāvo. Maraṇadhammoti maraṇasabhāvo. Sokadhammoti socanakasabhāvo. Saṃkilesadhammoti saṃkilissanasabhāvo.
पुत्तभरियन्ति पुत्ता च भरिया च। एस नयो सब्बत्थ। जातरूपरजतन्ति एत्थ पन जातरूपन्ति सुवण्णं। रजतन्ति यंकिञ्चि वोहारूपगं लोहमासकादि। जातिधम्मा हेते, भिक्खवे, उपधयोति एते पञ्चकामगुणूपधयो नाम होन्ति, ते सब्बेपि जातिधम्माति दस्सेति। ब्याधिधम्मवारादीसु जातरूपरजतं न गहितं, न हेतस्स सीसरोगादयो ब्याधयो नाम होन्ति, न सत्तानं विय चुतिसङ्खातं मरणं, न सोको उप्पज्जति। अयादीहि पन संकिलेसेहि संकिलिस्सतीति संकिलेसधम्मवारे गहितं। तथा उतुसमुट्ठानत्ता जातिधम्मवारे। मलं गहेत्वा जीरणतो जराधम्मवारे च।
Puttabhariyanti puttā ca bhariyā ca. Esa nayo sabbattha. Jātarūparajatanti ettha pana jātarūpanti suvaṇṇaṃ. Rajatanti yaṃkiñci vohārūpagaṃ lohamāsakādi. Jātidhammā hete, bhikkhave, upadhayoti ete pañcakāmaguṇūpadhayo nāma honti, te sabbepi jātidhammāti dasseti. Byādhidhammavārādīsu jātarūparajataṃ na gahitaṃ, na hetassa sīsarogādayo byādhayo nāma honti, na sattānaṃ viya cutisaṅkhātaṃ maraṇaṃ, na soko uppajjati. Ayādīhi pana saṃkilesehi saṃkilissatīti saṃkilesadhammavāre gahitaṃ. Tathā utusamuṭṭhānattā jātidhammavāre. Malaṃ gahetvā jīraṇato jarādhammavāre ca.
२७५. अयं , भिक्खवे, अरिया परियेसनाति, भिक्खवे, अयं निद्दोसतायपि अरियेहि परियेसितब्बतायपि अरियपरियेसनाति वेदितब्बा।
275.Ayaṃ, bhikkhave, ariyā pariyesanāti, bhikkhave, ayaṃ niddosatāyapi ariyehi pariyesitabbatāyapi ariyapariyesanāti veditabbā.
२७६. अहम्पि सुदं, भिक्खवेति कस्मा आरभि? मूलतो पट्ठाय महाभिनिक्खमनं दस्सेतुं। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘भिक्खवे, अहम्पि पुब्बे अनरियपरियेसनं परियेसिं। स्वाहं तं पहाय अरियपरियेसनं परियेसित्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो। पञ्चवग्गियापि अनरियपरियेसनं परियेसिंसु। ते तं पहाय अरियपरियेसनं परियेसित्वा खीणासवभूमिं पत्ता। तुम्हेपि मम चेव पञ्चवग्गियानञ्च मग्गं आरुळ्हा। अरियपरियेसना तुम्हाकं परियेसना’’ति मूलतो पट्ठाय अत्तनो महाभिनिक्खमनं दस्सेतुं इमं देसनं आरभि।
276.Ahampi sudaṃ, bhikkhaveti kasmā ārabhi? Mūlato paṭṭhāya mahābhinikkhamanaṃ dassetuṃ. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘bhikkhave, ahampi pubbe anariyapariyesanaṃ pariyesiṃ. Svāhaṃ taṃ pahāya ariyapariyesanaṃ pariyesitvā sabbaññutaṃ patto. Pañcavaggiyāpi anariyapariyesanaṃ pariyesiṃsu. Te taṃ pahāya ariyapariyesanaṃ pariyesitvā khīṇāsavabhūmiṃ pattā. Tumhepi mama ceva pañcavaggiyānañca maggaṃ āruḷhā. Ariyapariyesanā tumhākaṃ pariyesanā’’ti mūlato paṭṭhāya attano mahābhinikkhamanaṃ dassetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi.
२७७. तत्थ दहरोव समानोति तरुणोव समानो। सुसुकाळकेसोति सुट्ठु काळकेसो, अञ्जनवण्णकेसोव हुत्वाति अत्थो। भद्रेनाति भद्दकेन। पठमेन वयसाति तिण्णं वयानं पठमवयेन। अकामकानन्ति अनिच्छमानानं, अनादरत्थे सामिवचनं। अस्सूनि मुखे एतेसन्ति अस्सुमुखा; तेसं अस्सुमुखानं, अस्सुकिलिन्नमुखानन्ति अत्थो। रुदन्तानन्ति कन्दित्वा रोदमानानं। किं कुसलगवेसीति किं कुसलन्ति गवेसमानो। अनुत्तरं सन्तिवरपदन्ति उत्तमं सन्तिसङ्खातं वरपदं, निब्बानं परियेसमानोति अत्थो। येन आळारो कालामोति एत्थ आळारोति तस्स नामं, दीघपिङ्गलो किरेसो। तेनस्स आळारोति नामं अहोसि। कालामोति गोत्तं। विहरतायस्माति विहरतु आयस्मा। यत्थ विञ्ञू पुरिसोति यस्मिं धम्मे पण्डितो पुरिसो। सकं आचरियकन्ति अत्तनो आचरियसमयं। उपसम्पज्ज विहरेय्याति पटिलभित्वा विहरेय्य। एत्तावता तेन ओकासो कतो होति। तं धम्मन्ति तं तेसं समयं तन्तिं। परियापुणिन्ति सुत्वाव उग्गण्हिं।
277. Tattha daharova samānoti taruṇova samāno. Susukāḷakesoti suṭṭhu kāḷakeso, añjanavaṇṇakesova hutvāti attho. Bhadrenāti bhaddakena. Paṭhamena vayasāti tiṇṇaṃ vayānaṃ paṭhamavayena. Akāmakānanti anicchamānānaṃ, anādaratthe sāmivacanaṃ. Assūni mukhe etesanti assumukhā; tesaṃ assumukhānaṃ, assukilinnamukhānanti attho. Rudantānanti kanditvā rodamānānaṃ. Kiṃkusalagavesīti kiṃ kusalanti gavesamāno. Anuttaraṃ santivarapadanti uttamaṃ santisaṅkhātaṃ varapadaṃ, nibbānaṃ pariyesamānoti attho. Yena āḷāro kālāmoti ettha āḷāroti tassa nāmaṃ, dīghapiṅgalo kireso. Tenassa āḷāroti nāmaṃ ahosi. Kālāmoti gottaṃ. Viharatāyasmāti viharatu āyasmā. Yattha viññū purisoti yasmiṃ dhamme paṇḍito puriso. Sakaṃ ācariyakanti attano ācariyasamayaṃ. Upasampajja vihareyyāti paṭilabhitvā vihareyya. Ettāvatā tena okāso kato hoti. Taṃ dhammanti taṃ tesaṃ samayaṃ tantiṃ. Pariyāpuṇinti sutvāva uggaṇhiṃ.
ओट्ठपहतमत्तेनाति तेन वुत्तस्स पटिग्गहणत्थं ओट्ठपहरणमत्तेन; अपरापरं कत्वा ओट्ठसञ्चरणमत्तकेनाति अत्थो। लपितलापनमत्तेनाति तेन लपितस्स पटिलापनमत्तकेन। ञाणवादन्ति जानामीति वादं । थेरवादन्ति थिरभाववादं, थेरो अहमेत्थाति एतं वचनं। अहञ्चेव अञ्ञे चाति न केवलं अहं, अञ्ञेपि बहू एवं वदन्ति। केवलं सद्धामत्तकेनाति पञ्ञाय असच्छिकत्वा सुद्धेन सद्धामत्तकेनेव। बोधिसत्तो किर वाचाय धम्मं उग्गण्हन्तोयेव, ‘‘न कालामस्स वाचाय परियत्तिमत्तमेव अस्मिं धम्मे, अद्धा एस सत्तन्नं समापत्तीनं लाभी’’ति अञ्ञासि, तेनस्स एतदहोसि।
Oṭṭhapahatamattenāti tena vuttassa paṭiggahaṇatthaṃ oṭṭhapaharaṇamattena; aparāparaṃ katvā oṭṭhasañcaraṇamattakenāti attho. Lapitalāpanamattenāti tena lapitassa paṭilāpanamattakena. Ñāṇavādanti jānāmīti vādaṃ . Theravādanti thirabhāvavādaṃ, thero ahametthāti etaṃ vacanaṃ. Ahañceva aññe cāti na kevalaṃ ahaṃ, aññepi bahū evaṃ vadanti. Kevalaṃ saddhāmattakenāti paññāya asacchikatvā suddhena saddhāmattakeneva. Bodhisatto kira vācāya dhammaṃ uggaṇhantoyeva, ‘‘na kālāmassa vācāya pariyattimattameva asmiṃ dhamme, addhā esa sattannaṃ samāpattīnaṃ lābhī’’ti aññāsi, tenassa etadahosi.
आकिञ्चञ्ञायतनं पवेदेसीति आकिञ्चञ्ञायतनपरियोसाना सत्त समापत्तियो मं जानापेसि। सद्धाति इमासं सत्तन्नं समापत्तीनं निब्बत्तनत्थाय सद्धा। वीरियादीसुपि एसेव नयो। पदहेय्यन्ति पयोगं करेय्यं। नचिरस्सेव तं धम्मं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासिन्ति बोधिसत्तो किर वीरियं पग्गहेत्वा कतिपाहञ्ञेव सत्त सुवण्णनिस्सेणियो पसारेन्तो विय सत्त समापत्तियो निब्बत्तेसि; तस्मा एवमाह।
Ākiñcaññāyatanaṃ pavedesīti ākiñcaññāyatanapariyosānā satta samāpattiyo maṃ jānāpesi. Saddhāti imāsaṃ sattannaṃ samāpattīnaṃ nibbattanatthāya saddhā. Vīriyādīsupi eseva nayo. Padaheyyanti payogaṃ kareyyaṃ. Nacirasseva taṃ dhammaṃ sayaṃ abhiññā sacchikatvā upasampajja vihāsinti bodhisatto kira vīriyaṃ paggahetvā katipāhaññeva satta suvaṇṇanisseṇiyo pasārento viya satta samāpattiyo nibbattesi; tasmā evamāha.
लाभा नो, आवुसोति अनुसूयको किरेस कालामो। तस्मा ‘‘अयं अधुनागतो, किन्ति कत्वा इमं धम्मं निब्बत्तेसी’’ति उसूयं अकत्वा पसन्नो पसादं पवेदेन्तो एवमाह। उभोव सन्ता इमं गणं परिहरामाति ‘‘महा अयं गणो, द्वेपि जना परिहरामा’’ति वत्वा गणस्स सञ्ञं अदासि, ‘‘अहम्पि सत्तन्नं समापत्तीनं लाभी, महापुरिसोपि सत्तन्नमेव , एत्तका जना महापुरिसस्स सन्तिके परिकम्मं उग्गण्हथ, एत्तका मय्ह’’न्ति मज्झे भिन्दित्वा अदासि। उळारायाति उत्तमाय। पूजायाति कालामस्स किर उपट्ठाका इत्थियोपि पुरिसापि गन्धमालादीनि गहेत्वा आगच्छन्ति। कालामो – ‘‘गच्छथ, महापुरिसं पूजेथा’’ति वदति। ते तं पूजेत्वा यं अवसिट्ठं होति, तेन कालामं पूजेन्ति। महग्घानि मञ्चपीठानि आहरन्ति; तानिपि महापुरिसस्स दापेत्वा यदि अवसिट्ठं होति, अत्तना गण्हाति। गतगतट्ठाने वरसेनासनं बोधिसत्तस्स जग्गापेत्वा सेसकं अत्तना गण्हाति। एवं उळाराय पूजाय पूजेसि। नायं धम्मो निब्बिदायातिआदीसु अयं सत्तसमापत्तिधम्मो नेव वट्टे निब्बिन्दनत्थाय, न विरज्जनत्थाय, न रागादिनिरोधत्थाय, न उपसमत्थाय, न अभिञ्ञेय्यधम्मं अभिजाननत्थाय, न चतुमग्गसम्बोधाय, न निब्बानसच्छिकिरियाय संवत्ततीति अत्थो।
Lābhā no, āvusoti anusūyako kiresa kālāmo. Tasmā ‘‘ayaṃ adhunāgato, kinti katvā imaṃ dhammaṃ nibbattesī’’ti usūyaṃ akatvā pasanno pasādaṃ pavedento evamāha. Ubhova santā imaṃ gaṇaṃ pariharāmāti ‘‘mahā ayaṃ gaṇo, dvepi janā pariharāmā’’ti vatvā gaṇassa saññaṃ adāsi, ‘‘ahampi sattannaṃ samāpattīnaṃ lābhī, mahāpurisopi sattannameva , ettakā janā mahāpurisassa santike parikammaṃ uggaṇhatha, ettakā mayha’’nti majjhe bhinditvā adāsi. Uḷārāyāti uttamāya. Pūjāyāti kālāmassa kira upaṭṭhākā itthiyopi purisāpi gandhamālādīni gahetvā āgacchanti. Kālāmo – ‘‘gacchatha, mahāpurisaṃ pūjethā’’ti vadati. Te taṃ pūjetvā yaṃ avasiṭṭhaṃ hoti, tena kālāmaṃ pūjenti. Mahagghāni mañcapīṭhāni āharanti; tānipi mahāpurisassa dāpetvā yadi avasiṭṭhaṃ hoti, attanā gaṇhāti. Gatagataṭṭhāne varasenāsanaṃ bodhisattassa jaggāpetvā sesakaṃ attanā gaṇhāti. Evaṃ uḷārāya pūjāya pūjesi. Nāyaṃ dhammo nibbidāyātiādīsu ayaṃ sattasamāpattidhammo neva vaṭṭe nibbindanatthāya, na virajjanatthāya, na rāgādinirodhatthāya, na upasamatthāya, na abhiññeyyadhammaṃ abhijānanatthāya, na catumaggasambodhāya, na nibbānasacchikiriyāya saṃvattatīti attho.
यावदेव आकिञ्चञ्ञायतनूपपत्तियाति याव सट्ठिकप्पसहस्सायुपरिमाणे आकिञ्चञ्ञायतनभवे उपपत्ति, तावदेव संवत्तति, न ततो उद्धं। एवमयं पुनरावत्तनधम्मोयेव; यञ्च ठानं पापेति, तं जातिजरामरणेहि अपरिमुत्तमेव मच्चुपासपरिक्खित्तमेवाति। ततो पट्ठाय च पन महासत्तो यथा नाम छातज्झत्तपुरिसो मनुञ्ञभोजनं लभित्वा सम्पियायमानोपि भुञ्जित्वा पित्तवसेन वा सेम्हवसेन वा मक्खिकावसेन वा छड्डेत्वा पुन एकं पिण्डम्पि भुञ्जिस्सामीति मनं न उप्पादेति; एवमेव इमा सत्त समापत्तियो महन्तेन उस्साहेन निब्बत्तेत्वापि, तासु इमं पुनरावत्तिकादिभेदं आदीनवं दिस्वा, पुन इमं धम्मं आवज्जिस्सामि वा समापज्जिस्सामि वा अधिट्ठहिस्सामि वा वुट्ठहिस्सामि वा पच्चवेक्खिस्सामि वाति चित्तमेव न उप्पादेसि। अनलङ्करित्वाति अलं इमिना, अलं इमिनाति पुनप्पुनं अलङ्करित्वा। निब्बिज्जाति निब्बिन्दित्वा। अपक्कमिन्ति अगमासिं।
Yāvadeva ākiñcaññāyatanūpapattiyāti yāva saṭṭhikappasahassāyuparimāṇe ākiñcaññāyatanabhave upapatti, tāvadeva saṃvattati, na tato uddhaṃ. Evamayaṃ punarāvattanadhammoyeva; yañca ṭhānaṃ pāpeti, taṃ jātijarāmaraṇehi aparimuttameva maccupāsaparikkhittamevāti. Tato paṭṭhāya ca pana mahāsatto yathā nāma chātajjhattapuriso manuññabhojanaṃ labhitvā sampiyāyamānopi bhuñjitvā pittavasena vā semhavasena vā makkhikāvasena vā chaḍḍetvā puna ekaṃ piṇḍampi bhuñjissāmīti manaṃ na uppādeti; evameva imā satta samāpattiyo mahantena ussāhena nibbattetvāpi, tāsu imaṃ punarāvattikādibhedaṃ ādīnavaṃ disvā, puna imaṃ dhammaṃ āvajjissāmi vā samāpajjissāmi vā adhiṭṭhahissāmi vā vuṭṭhahissāmi vā paccavekkhissāmi vāti cittameva na uppādesi. Analaṅkaritvāti alaṃ iminā, alaṃ imināti punappunaṃ alaṅkaritvā. Nibbijjāti nibbinditvā. Apakkaminti agamāsiṃ.
२७८. न खो रामो इमं धम्मन्ति इधापि बोधिसत्तो तं धम्मं उग्गण्हन्तोयेव अञ्ञासि – ‘‘नायं अट्ठसमापत्तिधम्मो उदकस्स वाचाय उग्गहितमत्तोव, अद्धा पनेस अट्ठसमापत्तिलाभी’’ति। तेनस्स एतदहोसि – ‘‘न खो रामो…पे॰… जानं पस्सं विहासी’’ति। सेसमेत्थ पुरिमवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
278.Na kho rāmo imaṃ dhammanti idhāpi bodhisatto taṃ dhammaṃ uggaṇhantoyeva aññāsi – ‘‘nāyaṃ aṭṭhasamāpattidhammo udakassa vācāya uggahitamattova, addhā panesa aṭṭhasamāpattilābhī’’ti. Tenassa etadahosi – ‘‘na kho rāmo…pe… jānaṃ passaṃ vihāsī’’ti. Sesamettha purimavāre vuttanayeneva veditabbaṃ.
२७९. येन उरुवेला सेनानिगमोति एत्थ उरुवेलाति महावेला, महावालिकरासीति अत्थो। अथ वा उरूति वालिका वुच्चति; वेलाति मरियादा, वेलातिक्कमनहेतु आहटा उरु उरुवेलाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। अतीते किर अनुप्पन्ने बुद्धे दससहस्सा कुलपुत्ता तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा तस्मिं पदेसे विहरन्ता एकदिवसं सन्निपतित्वा कतिकवत्तं अकंसु – ‘‘कायकम्मवचीकम्मानि नाम परेसम्पि पाकटानि होन्ति, मनोकम्मं पन अपाकटं। तस्मा यो कामवितक्कं वा ब्यापादवितक्कं वा विहिंसावितक्कं वा वितक्केति, तस्स अञ्ञो चोदको नाम नत्थि; सो अत्तनाव अत्तानं चोदेत्वा पत्तपुटेन वालिकं आहरित्वा इमस्मिं ठाने आकिरतु, इदमस्स दण्डकम्म’’न्ति। ततो पट्ठाय यो तादिसं वितक्कं वितक्केति, सो तत्थ पत्तपुटेन वालिकं आकिरति, एवं तत्थ अनुक्कमेन महावालिकरासि जातो। ततो तं पच्छिमा जनता परिक्खिपित्वा चेतियट्ठानमकासि; तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘उरुवेलाति महावेला, महावालिकरासीति अत्थो’’ति। तमेव सन्धाय वुत्तं – ‘‘अथ वा उरूति वालिका वुच्चति, वेलाति मरियादा। वेलातिक्कमनहेतु आहटा उरु उरुवेलाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो’’ति।
279.Yena uruvelā senānigamoti ettha uruvelāti mahāvelā, mahāvālikarāsīti attho. Atha vā urūti vālikā vuccati; velāti mariyādā, velātikkamanahetu āhaṭā uru uruvelāti evamettha attho daṭṭhabbo. Atīte kira anuppanne buddhe dasasahassā kulaputtā tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā tasmiṃ padese viharantā ekadivasaṃ sannipatitvā katikavattaṃ akaṃsu – ‘‘kāyakammavacīkammāni nāma paresampi pākaṭāni honti, manokammaṃ pana apākaṭaṃ. Tasmā yo kāmavitakkaṃ vā byāpādavitakkaṃ vā vihiṃsāvitakkaṃ vā vitakketi, tassa añño codako nāma natthi; so attanāva attānaṃ codetvā pattapuṭena vālikaṃ āharitvā imasmiṃ ṭhāne ākiratu, idamassa daṇḍakamma’’nti. Tato paṭṭhāya yo tādisaṃ vitakkaṃ vitakketi, so tattha pattapuṭena vālikaṃ ākirati, evaṃ tattha anukkamena mahāvālikarāsi jāto. Tato taṃ pacchimā janatā parikkhipitvā cetiyaṭṭhānamakāsi; taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘uruvelāti mahāvelā, mahāvālikarāsīti attho’’ti. Tameva sandhāya vuttaṃ – ‘‘atha vā urūti vālikā vuccati, velāti mariyādā. Velātikkamanahetu āhaṭā uru uruvelāti evamettha attho daṭṭhabbo’’ti.
सेनानिगमोति सेनाय निगमो। पठमकप्पिकानं किर तस्मिं ठाने सेनानिवेसो अहोसि; तस्मा सो पदेसो सेनानिगमोति वुच्चति। ‘‘सेनानि-गामो’’तिपि पाठो। सेनानी नाम सुजाताय पिता, तस्स गामोति अत्थो। तदवसरिन्ति तत्थ ओसरिं। रमणीयं भूमिभागन्ति सुपुप्फितनानप्पकारजलजथलजपुप्फविचित्तं मनोरम्मं भूमिभागं। पासादिकञ्च वनसण्डन्ति मोरपिञ्छकलापसदिसं पसादजननवनसण्डञ्च अद्दसं। नदिञ्च सन्दन्तिन्ति सन्दमानञ्च मणिक्खन्धसदिसं विमलनीलसीतलसलिलं नेरञ्जरं नदिं अद्दसं। सेतकन्ति परिसुद्धं निक्कद्दमं। सुपतित्थन्ति अनुपुब्बगम्भीरेहि सुन्दरेहि तित्थेहि उपेतं। रमणीयन्ति रजतपट्टसदिसं विप्पकिण्णवालिकं पहूतमच्छकच्छपं अभिरामदस्सनं। समन्ता च गोचरगामन्ति तस्स पदेसस्स समन्ता अविदूरे गमनागमनसम्पन्नं सम्पत्तपब्बजितानं सुलभपिण्डं गोचरगामञ्च अद्दसं। अलं वताति समत्थं वत। तत्थेव निसीदिन्ति बोधिपल्लङ्के निसज्जं सन्धायाह। उपरिसुत्तस्मिञ्हि तत्थेवाति दुक्करकारिकट्ठानं अधिप्पेतं, इध पन बोधिपल्लङ्को। तेनाह – ‘‘तत्थेव निसीदि’’न्ति। अलमिदं पधानायाति इदं ठानं पधानत्थाय समत्थन्ति एवं चिन्तेत्वा निसीदिन्ति अत्थो।
Senānigamoti senāya nigamo. Paṭhamakappikānaṃ kira tasmiṃ ṭhāne senāniveso ahosi; tasmā so padeso senānigamoti vuccati. ‘‘Senāni-gāmo’’tipi pāṭho. Senānī nāma sujātāya pitā, tassa gāmoti attho. Tadavasarinti tattha osariṃ. Ramaṇīyaṃ bhūmibhāganti supupphitanānappakārajalajathalajapupphavicittaṃ manorammaṃ bhūmibhāgaṃ. Pāsādikañca vanasaṇḍanti morapiñchakalāpasadisaṃ pasādajananavanasaṇḍañca addasaṃ. Nadiñca sandantinti sandamānañca maṇikkhandhasadisaṃ vimalanīlasītalasalilaṃ nerañjaraṃ nadiṃ addasaṃ. Setakanti parisuddhaṃ nikkaddamaṃ. Supatitthanti anupubbagambhīrehi sundarehi titthehi upetaṃ. Ramaṇīyanti rajatapaṭṭasadisaṃ vippakiṇṇavālikaṃ pahūtamacchakacchapaṃ abhirāmadassanaṃ. Samantā ca gocaragāmanti tassa padesassa samantā avidūre gamanāgamanasampannaṃ sampattapabbajitānaṃ sulabhapiṇḍaṃ gocaragāmañca addasaṃ. Alaṃ vatāti samatthaṃ vata. Tattheva nisīdinti bodhipallaṅke nisajjaṃ sandhāyāha. Uparisuttasmiñhi tatthevāti dukkarakārikaṭṭhānaṃ adhippetaṃ, idha pana bodhipallaṅko. Tenāha – ‘‘tattheva nisīdi’’nti. Alamidaṃ padhānāyāti idaṃ ṭhānaṃ padhānatthāya samatthanti evaṃ cintetvā nisīdinti attho.
२८०. अज्झगमन्ति अधिगच्छिं पटिलभिं। ञाणञ्च पन मे दस्सनन्ति सब्बधम्मदस्सनसमत्थञ्च मे सब्बञ्ञुतञ्ञाणं उदपादि। अकुप्पा मे विमुत्तीति मय्हं अरहत्तफलविमुत्ति अकुप्पताय च अकुप्पारम्मणताय च अकुप्पा, सा हि रागादीहि न कुप्पतीति अकुप्पतायपि अकुप्पा, अकुप्पं निब्बानमस्सारम्मणन्तिपि अकुप्पा। अयमन्तिमा जातीति अयं सब्बपच्छिमा जाति। नत्थि दानि पुनब्भवोति इदानि मे पुन पटिसन्धि नाम नत्थीति एवं पच्चवेक्खणञाणम्पि मे उप्पन्नन्ति दस्सेति।
280.Ajjhagamanti adhigacchiṃ paṭilabhiṃ. Ñāṇañca pana me dassananti sabbadhammadassanasamatthañca me sabbaññutaññāṇaṃ udapādi. Akuppā me vimuttīti mayhaṃ arahattaphalavimutti akuppatāya ca akuppārammaṇatāya ca akuppā, sā hi rāgādīhi na kuppatīti akuppatāyapi akuppā, akuppaṃ nibbānamassārammaṇantipi akuppā. Ayamantimā jātīti ayaṃ sabbapacchimā jāti. Natthidāni punabbhavoti idāni me puna paṭisandhi nāma natthīti evaṃ paccavekkhaṇañāṇampi me uppannanti dasseti.
२८१. अधिगतोति पटिविद्धो। धम्मोति चतुसच्चधम्मो। गम्भीरोति उत्तानभावपटिक्खेपवचनमेतं। दुद्दसोति गम्भीरत्ताव दुद्दसो दुक्खेन दट्ठब्बो, न सक्का सुखेन दट्ठुं। दुद्दसत्ताव दुरनुबोधो, दुक्खेन अवबुज्झितब्बो, न सक्का सुखेन अवबुज्झितुं। सन्तोति निब्बुतो। पणीतोति अतप्पको। इदं द्वयं लोकुत्तरमेव सन्धाय वुत्तं। अतक्कावचरोति तक्केन अवचरितब्बो ओगाहितब्बो न होति, ञाणेनेव अवचरितब्बो। निपुणोति सण्हो। पण्डितवेदनीयोति सम्मापटिपदं पटिपन्नेहि पण्डितेहि वेदितब्बो। आलयरामाति सत्ता पञ्चसु कामगुणेसु अल्लीयन्ति। तस्मा ते आलयाति वुच्चन्ति। अट्ठसततण्हाविचरितानि आलयन्ति, तस्मा आलयाति वुच्चन्ति। तेहि आलयेहि रमन्तीति आलयरामा। आलयेसु रताति आलयरता। आलयेसु सुट्ठु मुदिताति आलयसम्मुदिता। यथेव हि सुसज्जितं पुप्फफलभरितरुक्खादिसम्पन्नं उय्यानं पविट्ठो राजा ताय ताय सम्पत्तिया रमति, सम्मुदितो आमोदितपमोदितो होति, न उक्कण्ठति, सायम्पि निक्खमितुं न इच्छति; एवमिमेहिपि कामालयतण्हालयेहि सत्ता रमन्ति, संसारवट्टे सम्मुदिता अनुक्कण्ठिता वसन्ति। तेन नेसं भगवा दुविधम्पि आलयं उय्यानभूमिं विय दस्सेन्तो ‘‘आलयरामा’’तिआदिमाह।
281.Adhigatoti paṭividdho. Dhammoti catusaccadhammo. Gambhīroti uttānabhāvapaṭikkhepavacanametaṃ. Duddasoti gambhīrattāva duddaso dukkhena daṭṭhabbo, na sakkā sukhena daṭṭhuṃ. Duddasattāva duranubodho, dukkhena avabujjhitabbo, na sakkā sukhena avabujjhituṃ. Santoti nibbuto. Paṇītoti atappako. Idaṃ dvayaṃ lokuttarameva sandhāya vuttaṃ. Atakkāvacaroti takkena avacaritabbo ogāhitabbo na hoti, ñāṇeneva avacaritabbo. Nipuṇoti saṇho. Paṇḍitavedanīyoti sammāpaṭipadaṃ paṭipannehi paṇḍitehi veditabbo. Ālayarāmāti sattā pañcasu kāmaguṇesu allīyanti. Tasmā te ālayāti vuccanti. Aṭṭhasatataṇhāvicaritāni ālayanti, tasmā ālayāti vuccanti. Tehi ālayehi ramantīti ālayarāmā. Ālayesu ratāti ālayaratā. Ālayesu suṭṭhu muditāti ālayasammuditā. Yatheva hi susajjitaṃ pupphaphalabharitarukkhādisampannaṃ uyyānaṃ paviṭṭho rājā tāya tāya sampattiyā ramati, sammudito āmoditapamodito hoti, na ukkaṇṭhati, sāyampi nikkhamituṃ na icchati; evamimehipi kāmālayataṇhālayehi sattā ramanti, saṃsāravaṭṭe sammuditā anukkaṇṭhitā vasanti. Tena nesaṃ bhagavā duvidhampi ālayaṃ uyyānabhūmiṃ viya dassento ‘‘ālayarāmā’’tiādimāha.
यदिदन्ति निपातो, तस्स ठानं सन्धाय ‘‘यं इद’’न्ति, पटिच्चसमुप्पादं सन्धाय ‘‘यो अय’’न्ति एवमत्थो दट्ठब्बो। इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पादोति इमेसं पच्चया इदप्पच्चया; इदप्पच्चया एव इदप्पच्चयता; इदप्पच्चयता च सा पटिच्चसमुप्पादो चाति इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पादो। सङ्खारादिपच्चयानमेतं अधिवचनं। सब्बसङ्खारसमथोतिआदि सब्बं निब्बानमेव। यस्मा हि तं आगम्म सब्बसङ्खारविप्फन्दितानि सम्मन्ति वूपसम्मन्ति, तस्मा सब्बसङ्खारसमथोति वुच्चति। यस्मा च तं आगम्म सब्बे उपधयो पटिनिस्सट्ठा होन्ति, सब्बा तण्हा खीयन्ति, सब्बे किलेसरागा विरज्जन्ति, सब्बं दुक्खं निरुज्झति; तस्मा सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधोति वुच्चति। सा पनेसा तण्हा भवेन भवं, फलेन वा सद्धिं कम्मं विनति संसिब्बतीति कत्वा वानन्ति वुच्चति, ततो निक्खन्तं वानतोति निब्बानं। सो ममस्स किलमथोति या अजानन्तानं देसना नाम, सो मम किलमथो अस्स, सा मम विहेसा अस्साति अत्थो। कायकिलमथो चेव कायविहेसा च अस्साति वुत्तं होति। चित्ते पन उभयम्पेतं बुद्धानं नत्थि। अपिस्सूति अनुब्रूहनत्थे निपातो, सो ‘‘न केवलं एतदहोसि, इमापि गाथा पटिभंसू’’ति दीपेति। मन्ति मम। अनच्छरियाति अनुअच्छरिया। पटिभंसूति पटिभानसङ्खातस्स ञाणस्स गोचरा अहेसुं; परिवितक्कयितब्बतं पापुणिंसु।
Yadidanti nipāto, tassa ṭhānaṃ sandhāya ‘‘yaṃ ida’’nti, paṭiccasamuppādaṃ sandhāya ‘‘yo aya’’nti evamattho daṭṭhabbo. Idappaccayatāpaṭiccasamuppādoti imesaṃ paccayā idappaccayā; idappaccayā eva idappaccayatā; idappaccayatā ca sā paṭiccasamuppādo cāti idappaccayatāpaṭiccasamuppādo. Saṅkhārādipaccayānametaṃ adhivacanaṃ. Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbaṃ nibbānameva. Yasmā hi taṃ āgamma sabbasaṅkhāravipphanditāni sammanti vūpasammanti, tasmā sabbasaṅkhārasamathoti vuccati. Yasmā ca taṃ āgamma sabbe upadhayo paṭinissaṭṭhā honti, sabbā taṇhā khīyanti, sabbe kilesarāgā virajjanti, sabbaṃ dukkhaṃ nirujjhati; tasmā sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhākkhayo virāgo nirodhoti vuccati. Sā panesā taṇhā bhavena bhavaṃ, phalena vā saddhiṃ kammaṃ vinati saṃsibbatīti katvā vānanti vuccati, tato nikkhantaṃ vānatoti nibbānaṃ. So mamassa kilamathoti yā ajānantānaṃ desanā nāma, so mama kilamatho assa, sā mama vihesā assāti attho. Kāyakilamatho ceva kāyavihesā ca assāti vuttaṃ hoti. Citte pana ubhayampetaṃ buddhānaṃ natthi. Apissūti anubrūhanatthe nipāto, so ‘‘na kevalaṃ etadahosi, imāpi gāthā paṭibhaṃsū’’ti dīpeti. Manti mama. Anacchariyāti anuacchariyā. Paṭibhaṃsūti paṭibhānasaṅkhātassa ñāṇassa gocarā ahesuṃ; parivitakkayitabbataṃ pāpuṇiṃsu.
किच्छेनाति दुक्खेन, न दुक्खाय पटिपदाय। बुद्धानञ्हि चत्तारोपि मग्गा सुखप्पटिपदाव होन्ति। पारमीपूरणकाले पन सरागसदोससमोहस्सेव सतो आगतागतानं याचकानं , अलङ्कतप्पटियत्तं सीसं कन्तित्वा, गललोहितं नीहरित्वा, सुअञ्जितानि अक्खीनि उप्पाटेत्वा, कुलवंसप्पदीपं पुत्तं मनापचारिनिं भरियन्ति एवमादीनि देन्तस्स, अञ्ञानि च खन्तिवादिसदिसेसु अत्तभावेसु छेज्जभेज्जादीनि पापुणन्तस्स आगमनियपटिपदं सन्धायेतं वुत्तं । हलन्ति एत्थ ह-कारो निपातमत्तो, अलन्ति अत्थो। पकासितुन्ति देसितुं, एवं किच्छेन अधिगतस्स धम्मस्स अलं देसितुं, परियत्तं देसितुं, को अत्थो देसितेनाति वुत्तं होति। रागदोसपरेतेहीति रागदोसपरिफुट्ठेहि रागदोसानुगतेहि वा।
Kicchenāti dukkhena, na dukkhāya paṭipadāya. Buddhānañhi cattāropi maggā sukhappaṭipadāva honti. Pāramīpūraṇakāle pana sarāgasadosasamohasseva sato āgatāgatānaṃ yācakānaṃ , alaṅkatappaṭiyattaṃ sīsaṃ kantitvā, galalohitaṃ nīharitvā, suañjitāni akkhīni uppāṭetvā, kulavaṃsappadīpaṃ puttaṃ manāpacāriniṃ bhariyanti evamādīni dentassa, aññāni ca khantivādisadisesu attabhāvesu chejjabhejjādīni pāpuṇantassa āgamaniyapaṭipadaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ . Halanti ettha ha-kāro nipātamatto, alanti attho. Pakāsitunti desituṃ, evaṃ kicchena adhigatassa dhammassa alaṃ desituṃ, pariyattaṃ desituṃ, ko attho desitenāti vuttaṃ hoti. Rāgadosaparetehīti rāgadosapariphuṭṭhehi rāgadosānugatehi vā.
पटिसोतगामिन्ति निच्चादीनं पटिसोतं अनिच्चं दुक्खमनत्ता असुभन्ति एवं गतं चतुसच्चधम्मं। रागरत्ताति कामरागेन भवरागेन दिट्ठिरागेन च रत्ता। न दक्खन्तीति अनिच्चं दुक्खमनत्ता असुभन्ति इमिना सभावेन न पस्सिस्सन्ति, ते अपस्सन्ते को सक्खिस्सति एवं गाहापेतुं। तमोखन्धेन आवुटाति अविज्जारासिना अज्झोत्थता।
Paṭisotagāminti niccādīnaṃ paṭisotaṃ aniccaṃ dukkhamanattā asubhanti evaṃ gataṃ catusaccadhammaṃ. Rāgarattāti kāmarāgena bhavarāgena diṭṭhirāgena ca rattā. Na dakkhantīti aniccaṃ dukkhamanattā asubhanti iminā sabhāvena na passissanti, te apassante ko sakkhissati evaṃ gāhāpetuṃ. Tamokhandhena āvuṭāti avijjārāsinā ajjhotthatā.
२८२. अप्पोस्सुक्कतायाति निरुस्सुक्कभावेन, अदेसेतुकामतायाति अत्थो। कस्मा पनस्स एवं चित्तं नमि, ननु एस मुत्तो मोचेस्सामि, तिण्णो तारेस्सामि।
282.Appossukkatāyāti nirussukkabhāvena, adesetukāmatāyāti attho. Kasmā panassa evaṃ cittaṃ nami, nanu esa mutto mocessāmi, tiṇṇo tāressāmi.
‘‘किं मे अञ्ञातवेसेन, धम्मं सच्छिकतेनिध।
‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, तारयिस्सं सदेवक’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ २.५६) –
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tārayissaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2.56) –
पत्थनं कत्वा पारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुतं पत्तोति। सच्चमेतं, तदेवं पच्चवेक्खणानुभावेन पनस्स एवं चित्तं नमि। तस्स हि सब्बञ्ञुतं पत्वा सत्तानं किलेसगहनतं, धम्मस्स च गम्भीरतं पच्चवेक्खन्तस्स सत्तानं किलेसगहनता च धम्मगम्भीरता च सब्बाकारेन पाकटा जाता। अथस्स ‘‘इमे सत्ता कञ्जिकपुण्णा लाबु विय, तक्कभरिता चाटि विय, वसातेलपीतपिलोतिका विय, अञ्जनमक्खितहत्थो विय च किलेसभरिता अतिसंकिलिट्ठा रागरत्ता दोसदुट्ठा मोहमूळ्हा, ते किं नाम पटिविज्झिस्सन्ती’’ति चिन्तयतो किलेसगहनपच्चवेक्खणानुभावेनापि एवं चित्तं नमि।
Patthanaṃ katvā pāramiyo pūretvā sabbaññutaṃ pattoti. Saccametaṃ, tadevaṃ paccavekkhaṇānubhāvena panassa evaṃ cittaṃ nami. Tassa hi sabbaññutaṃ patvā sattānaṃ kilesagahanataṃ, dhammassa ca gambhīrataṃ paccavekkhantassa sattānaṃ kilesagahanatā ca dhammagambhīratā ca sabbākārena pākaṭā jātā. Athassa ‘‘ime sattā kañjikapuṇṇā lābu viya, takkabharitā cāṭi viya, vasātelapītapilotikā viya, añjanamakkhitahattho viya ca kilesabharitā atisaṃkiliṭṭhā rāgarattā dosaduṭṭhā mohamūḷhā, te kiṃ nāma paṭivijjhissantī’’ti cintayato kilesagahanapaccavekkhaṇānubhāvenāpi evaṃ cittaṃ nami.
‘‘अयञ्च धम्मो पथवीसन्धारकउदकक्खन्धो विय गम्भीरो, पब्बतेन पटिच्छादेत्वा ठपितो सासपो विय दुद्दसो, सतधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिपटिपादनं विय दुरनुबोधो। ननु मया हि इमं धम्मं पटिविज्झितुं वायमन्तेन अदिन्नं दानं नाम नत्थि, अरक्खितं सीलं नाम नत्थि, अपरिपूरिता काचि पारमी नाम नत्थि? तस्स मे निरुस्साहं विय मारबलं विधमन्तस्सापि पथवी न कम्पित्थ, पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तस्सापि न कम्पित्थ, मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं सोधेन्तस्सापि न कम्पित्थ, पच्छिमयामे पन पटिच्चसमुप्पादं पटिविज्झन्तस्सेव मे दससहस्सिलोकधातु कम्पित्थ। इति मादिसेनापि तिक्खञाणेन किच्छेनेवायं धम्मो पटिविद्धो, तं लोकियमहाजना कथं पटिविज्झिस्सन्ती’’ति धम्मगम्भीरतापच्चवेक्खणानुभावेनापि एवं चित्तं नमीति वेदितब्बं।
‘‘Ayañca dhammo pathavīsandhārakaudakakkhandho viya gambhīro, pabbatena paṭicchādetvā ṭhapito sāsapo viya duddaso, satadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭipaṭipādanaṃ viya duranubodho. Nanu mayā hi imaṃ dhammaṃ paṭivijjhituṃ vāyamantena adinnaṃ dānaṃ nāma natthi, arakkhitaṃ sīlaṃ nāma natthi, aparipūritā kāci pāramī nāma natthi? Tassa me nirussāhaṃ viya mārabalaṃ vidhamantassāpi pathavī na kampittha, paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussarantassāpi na kampittha, majjhimayāme dibbacakkhuṃ sodhentassāpi na kampittha, pacchimayāme pana paṭiccasamuppādaṃ paṭivijjhantasseva me dasasahassilokadhātu kampittha. Iti mādisenāpi tikkhañāṇena kicchenevāyaṃ dhammo paṭividdho, taṃ lokiyamahājanā kathaṃ paṭivijjhissantī’’ti dhammagambhīratāpaccavekkhaṇānubhāvenāpi evaṃ cittaṃ namīti veditabbaṃ.
अपिच ब्रह्मुना याचिते देसेतुकामतायपिस्स एवं चित्तं नमि। जानाति हि भगवा – ‘‘मम अप्पोस्सुक्कताय चित्ते नममाने मं महाब्रह्मा धम्मदेसनं याचिस्सति, इमे च सत्ता ब्रह्मगरुका, ते ‘सत्था किर धम्मं न देसेतुकामो अहोसि, अथ नं महाब्रह्मा याचित्वा देसापेसि, सन्तो वत, भो, धम्मो पणीतो वत, भो, धम्मो’ति मञ्ञमाना सुस्सूसिस्सन्ती’’ति। इदम्पिस्स कारणं पटिच्च अप्पोस्सुक्कताय चित्तं नमि, नो धम्मदेसनायाति वेदितब्बं।
Apica brahmunā yācite desetukāmatāyapissa evaṃ cittaṃ nami. Jānāti hi bhagavā – ‘‘mama appossukkatāya citte namamāne maṃ mahābrahmā dhammadesanaṃ yācissati, ime ca sattā brahmagarukā, te ‘satthā kira dhammaṃ na desetukāmo ahosi, atha naṃ mahābrahmā yācitvā desāpesi, santo vata, bho, dhammo paṇīto vata, bho, dhammo’ti maññamānā sussūsissantī’’ti. Idampissa kāraṇaṃ paṭicca appossukkatāya cittaṃ nami, no dhammadesanāyāti veditabbaṃ.
सहम्पतिस्साति सो किर कस्सपस्स भगवतो सासने सहको नाम थेरो पठमज्झानं निब्बत्तेत्वा पठमज्झानभूमियं कप्पायुकब्रह्मा हुत्वा निब्बत्तो। तत्र नं सहम्पतिब्रह्माति पटिसञ्जानन्ति, तं सन्धायाह – ‘‘ब्रह्मुनो सहम्पतिस्सा’’ति। नस्सति वत, भोति सो किर इमं सद्दं तथा निच्छारेसि, यथा दससहस्सिलोकधातुब्रह्मानो सुत्वा सब्बे सन्निपतिंसु। यत्र हि नामाति यस्मिं नाम लोके। पुरतो पातुरहोसीति तेहि दसहि ब्रह्मसहस्सेहि सद्धिं पातुरहोसि। अप्परजक्खजातिकाति पञ्ञामये अक्खिम्हि अप्पं परित्तं रागदोसमोहरजं एतेसं, एवंसभावाति अप्परजक्खजातिका। अस्सवनताति अस्सवनताय। भविस्सन्तीति पुरिमबुद्धेसु दसपुञ्ञकिरियवसेन कताधिकारा परिपाकगतपदुमानि विय सूरियरस्मिसम्फस्सं, धम्मदेसनंयेव आकङ्खमाना चतुप्पदिकगाथावसाने अरियभूमिं ओक्कमनारहा न एको, न द्वे, अनेकसतसहस्सा धम्मस्स अञ्ञातारो भविस्सन्तीति दस्सेति।
Sahampatissāti so kira kassapassa bhagavato sāsane sahako nāma thero paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā paṭhamajjhānabhūmiyaṃ kappāyukabrahmā hutvā nibbatto. Tatra naṃ sahampatibrahmāti paṭisañjānanti, taṃ sandhāyāha – ‘‘brahmuno sahampatissā’’ti. Nassati vata, bhoti so kira imaṃ saddaṃ tathā nicchāresi, yathā dasasahassilokadhātubrahmāno sutvā sabbe sannipatiṃsu. Yatra hi nāmāti yasmiṃ nāma loke. Purato pāturahosīti tehi dasahi brahmasahassehi saddhiṃ pāturahosi. Apparajakkhajātikāti paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesaṃ, evaṃsabhāvāti apparajakkhajātikā. Assavanatāti assavanatāya. Bhavissantīti purimabuddhesu dasapuññakiriyavasena katādhikārā paripākagatapadumāni viya sūriyarasmisamphassaṃ, dhammadesanaṃyeva ākaṅkhamānā catuppadikagāthāvasāne ariyabhūmiṃ okkamanārahā na eko, na dve, anekasatasahassā dhammassa aññātāro bhavissantīti dasseti.
पातुरहोसीति पातुभवि। समलेहि चिन्तितोति समलेहि छहि सत्थारेहि चिन्तितो। ते हि पुरेतरं उप्पज्जित्वा सकलजम्बुदीपे कण्टके पत्थरमाना विय, विसं सिञ्चमाना विय च समलं मिच्छादिट्ठिधम्मं देसयिंसु। अपापुरेतन्ति विवर एतं। अमतस्स द्वारन्ति अमतस्स निब्बानस्स द्वारभूतं अरियमग्गं। सुणन्तु धम्मं विमलेनानुबुद्धन्ति इमे सत्ता रागादिमलानं अभावतो विमलेन सम्मासम्बुद्धेन अनुबुद्धं चतुसच्चधम्मं सुणन्तु ताव भगवाति याचति।
Pāturahosīti pātubhavi. Samalehi cintitoti samalehi chahi satthārehi cintito. Te hi puretaraṃ uppajjitvā sakalajambudīpe kaṇṭake pattharamānā viya, visaṃ siñcamānā viya ca samalaṃ micchādiṭṭhidhammaṃ desayiṃsu. Apāpuretanti vivara etaṃ. Amatassa dvāranti amatassa nibbānassa dvārabhūtaṃ ariyamaggaṃ. Suṇantu dhammaṃ vimalenānubuddhanti ime sattā rāgādimalānaṃ abhāvato vimalena sammāsambuddhena anubuddhaṃ catusaccadhammaṃ suṇantu tāva bhagavāti yācati.
सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितोति सेलमये एकग्घने पब्बतमुद्धनि यथा ठितोव। न हि तस्स ठितस्स दस्सनत्थं गीवुक्खिपनपसारणादिकिच्चं अत्थि। तथूपमन्ति तप्पटिभागं सेलपब्बतूपमं। अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – यथा सेलपब्बतमुद्धनि ठितोव चक्खुमा पुरिसो समन्ततो जनतं पस्सेय्य, तथा त्वम्पि, सुमेध, सुन्दरपञ्ञ-सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन समन्तचक्खु भगवा धम्ममयं पासादमारुय्ह सयं अपेतसोको सोकावतिण्णं जातिजराभिभूतं जनतं अवेक्खस्सु उपधारय उपपरिक्ख। अयं पनेत्थ अधिप्पायो – यथा हि पब्बतपादे समन्ता महन्तं खेत्तं कत्वा तत्थ केदारपाळीसु कुटिकायो कत्वा रत्तिं अग्गिं जालेय्युं। चतुरङ्गसमन्नागतञ्च अन्धकारं अस्स, अथ तस्स पब्बतस्स मत्थके ठत्वा चक्खुमतो पुरिसस्स भूमिं ओलोकयतो नेव खेत्तं, न केदारपाळियो, न कुटियो, न तत्थ सयितमनुस्सा पञ्ञायेय्युं। कुटिकासु पन अग्गिजालामत्तकमेव पञ्ञायेय्य। एवं धम्मपासादं आरुय्ह सत्तनिकायं ओलोकयतो तथागतस्स, ये ते अकतकल्याणा सत्ता, ते एकविहारे दक्खिणजाणुपस्से निसिन्नापि बुद्धचक्खुस्स आपाथं नागच्छन्ति, रत्तिं खित्ता सरा विय होन्ति। ये पन कतकल्याणा वेनेय्यपुग्गला, ते एवस्स दूरेपि ठिता आपाथं आगच्छन्ति, सो अग्गि विय हिमवन्तपब्बतो विय च। वुत्तम्पि चेतं –
Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhitoti selamaye ekagghane pabbatamuddhani yathā ṭhitova. Na hi tassa ṭhitassa dassanatthaṃ gīvukkhipanapasāraṇādikiccaṃ atthi. Tathūpamanti tappaṭibhāgaṃ selapabbatūpamaṃ. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yathā selapabbatamuddhani ṭhitova cakkhumā puriso samantato janataṃ passeyya, tathā tvampi, sumedha, sundarapañña-sabbaññutaññāṇena samantacakkhu bhagavā dhammamayaṃ pāsādamāruyha sayaṃ apetasoko sokāvatiṇṇaṃ jātijarābhibhūtaṃ janataṃ avekkhassu upadhāraya upaparikkha. Ayaṃ panettha adhippāyo – yathā hi pabbatapāde samantā mahantaṃ khettaṃ katvā tattha kedārapāḷīsu kuṭikāyo katvā rattiṃ aggiṃ jāleyyuṃ. Caturaṅgasamannāgatañca andhakāraṃ assa, atha tassa pabbatassa matthake ṭhatvā cakkhumato purisassa bhūmiṃ olokayato neva khettaṃ, na kedārapāḷiyo, na kuṭiyo, na tattha sayitamanussā paññāyeyyuṃ. Kuṭikāsu pana aggijālāmattakameva paññāyeyya. Evaṃ dhammapāsādaṃ āruyha sattanikāyaṃ olokayato tathāgatassa, ye te akatakalyāṇā sattā, te ekavihāre dakkhiṇajāṇupasse nisinnāpi buddhacakkhussa āpāthaṃ nāgacchanti, rattiṃ khittā sarā viya honti. Ye pana katakalyāṇā veneyyapuggalā, te evassa dūrepi ṭhitā āpāthaṃ āgacchanti, so aggi viya himavantapabbato viya ca. Vuttampi cetaṃ –
‘‘दूरे सन्तो पकासेन्ति, हिमवन्तोव पब्बतो।
‘‘Dūre santo pakāsenti, himavantova pabbato;
असन्तेत्थ न दिस्सन्ति, रत्तिं खित्ता यथा सरा’’ति॥ (ध॰ प॰ ३०४)।
Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā yathā sarā’’ti. (dha. pa. 304);
उट्ठेहीति भगवतो धम्मदेसनत्थं चारिकचरणं याचन्तो भणति। वीरातिआदीसु भगवा वीरियवन्तताय वीरो। देवपुत्तमच्चुकिलेसमारानं विजितत्ता विजितसङ्गामो। जातिकन्तारादिनित्थरणत्थाय वेनेय्यसत्थवाहनसमत्थताय सत्थवाहो। कामच्छन्दइणस्स अभावतो अणणोति वेदितब्बो।
Uṭṭhehīti bhagavato dhammadesanatthaṃ cārikacaraṇaṃ yācanto bhaṇati. Vīrātiādīsu bhagavā vīriyavantatāya vīro. Devaputtamaccukilesamārānaṃ vijitattā vijitasaṅgāmo. Jātikantārādinittharaṇatthāya veneyyasatthavāhanasamatthatāya satthavāho. Kāmacchandaiṇassa abhāvato aṇaṇoti veditabbo.
२८३. अज्झेसनन्ति याचनं। बुद्धचक्खुनाति इन्द्रियपरोपरियत्तञाणेन च आसयानुसयञाणेन च। इमेसञ्हि द्विन्नं ञाणानं बुद्धचक्खूति नामं, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स समन्तचक्खूति, तिण्णं मग्गञाणानं धम्मचक्खूति। अप्परजक्खेतिआदीसु येसं वुत्तनयेनेव पञ्ञाचक्खुम्हि रागादिरजं अप्पं, ते अप्परजक्खा। येसं तं महन्तं, ते महारजक्खा। येसं सद्धादीनि इन्द्रियानि तिक्खानि, ते तिक्खिन्द्रिया। येसं तानि मुदूनि, ते मुदिन्द्रिया। येसं तेयेव सद्धादयो आकारा सुन्दरा, ते स्वाकारा। ये कथितकारणं सल्लक्खेन्ति, सुखेन सक्का होन्ति विञ्ञापेतुं, ते सुविञ्ञापया। ये परलोकञ्चेव वज्जञ्च भयतो पस्सन्ति, ते परलोकवज्जभयदस्साविनो नाम।
283.Ajjhesananti yācanaṃ. Buddhacakkhunāti indriyaparopariyattañāṇena ca āsayānusayañāṇena ca. Imesañhi dvinnaṃ ñāṇānaṃ buddhacakkhūti nāmaṃ, sabbaññutaññāṇassa samantacakkhūti, tiṇṇaṃ maggañāṇānaṃ dhammacakkhūti. Apparajakkhetiādīsu yesaṃ vuttanayeneva paññācakkhumhi rāgādirajaṃ appaṃ, te apparajakkhā. Yesaṃ taṃ mahantaṃ, te mahārajakkhā. Yesaṃ saddhādīni indriyāni tikkhāni, te tikkhindriyā. Yesaṃ tāni mudūni, te mudindriyā. Yesaṃ teyeva saddhādayo ākārā sundarā, te svākārā. Ye kathitakāraṇaṃ sallakkhenti, sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā. Ye paralokañceva vajjañca bhayato passanti, te paralokavajjabhayadassāvino nāma.
अयं पनेत्थ पाळि – ‘‘सद्धो पुग्गलो अप्परजक्खो, अस्सद्धो पुग्गलो महारजक्खो। आरद्धवीरियो…, कुसितो…, उपट्ठितस्सति…, मुट्ठस्सति…, समाहितो…, असमाहितो…, पञ्ञवा…, दुप्पञ्ञो पुग्गलो महारजक्खो। तथा सद्धो पुग्गलो तिक्खिन्द्रियो…पे॰… पञ्ञवा पुग्गलो परलोकवज्जभयदस्सावी, दुप्पञ्ञो पुग्गलो न परलोकवज्जभयदस्सावी। लोकोति खन्धलोको, आयतनलोको, धातुलोको, सम्पत्तिभवलोको, सम्पत्तिसम्भवलोको, विपत्तिभवलोको, विपत्तिसम्भवलोको, एको लोको सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका। द्वे लोका – नामञ्च रूपञ्च। तयो लोका – तिस्सो वेदना। चत्तारो लोका – चत्तारो आहारा। पञ्च लोका – पञ्चुपादानक्खन्धा। छ लोका – छ अज्झत्तिकानि आयतनानि। सत्त लोका – सत्त विञ्ञाणट्ठितियो। अट्ठ लोका – अट्ठ लोकधम्मा। नव लोका – नव सत्तावासा। दस लोका – दसायतनानि। द्वादस लोका – द्वादसायतनानि। अट्ठारस लोका – अट्ठारस्स धातुयो। वज्जन्ति सब्बे किलेसा वज्जा, सब्बे दुच्चरिता वज्जा, सब्बे अभिसङ्खारा वज्जा, सब्बे भवगामिकम्मा वज्जा। इति इमस्मिञ्च लोके इमस्मिञ्च वज्जे तिब्बा भयसञ्ञा पच्चुपट्ठिता होति, सेय्यथापि उक्खित्तासिके वधके। इमेहि पञ्ञासाय आकारेहि इमानि पञ्चिन्द्रियानि जानाति पस्सति अञ्ञासि पटिविज्झि। इदं तथागतस्स इन्द्रियपरोपरियत्ते ञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ १.११२)।
Ayaṃ panettha pāḷi – ‘‘saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho. Āraddhavīriyo…, kusito…, upaṭṭhitassati…, muṭṭhassati…, samāhito…, asamāhito…, paññavā…, duppañño puggalo mahārajakkho. Tathā saddho puggalo tikkhindriyo…pe… paññavā puggalo paralokavajjabhayadassāvī, duppañño puggalo na paralokavajjabhayadassāvī. Lokoti khandhaloko, āyatanaloko, dhātuloko, sampattibhavaloko, sampattisambhavaloko, vipattibhavaloko, vipattisambhavaloko, eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikā. Dve lokā – nāmañca rūpañca. Tayo lokā – tisso vedanā. Cattāro lokā – cattāro āhārā. Pañca lokā – pañcupādānakkhandhā. Cha lokā – cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta lokā – satta viññāṇaṭṭhitiyo. Aṭṭha lokā – aṭṭha lokadhammā. Nava lokā – nava sattāvāsā. Dasa lokā – dasāyatanāni. Dvādasa lokā – dvādasāyatanāni. Aṭṭhārasa lokā – aṭṭhārassa dhātuyo. Vajjanti sabbe kilesā vajjā, sabbe duccaritā vajjā, sabbe abhisaṅkhārā vajjā, sabbe bhavagāmikammā vajjā. Iti imasmiñca loke imasmiñca vajje tibbā bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti, seyyathāpi ukkhittāsike vadhake. Imehi paññāsāya ākārehi imāni pañcindriyāni jānāti passati aññāsi paṭivijjhi. Idaṃ tathāgatassa indriyaparopariyatte ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 1.112).
उप्पलिनियन्ति उप्पलवने। इतरेसुपि एसेव नयो। अन्तोनिमुग्गपोसीनीति यानि अन्तो निमुग्गानेव पोसियन्ति। उदकं अच्चुग्गम्म ठितानीति उदकं अतिक्कमित्वा ठितानि। तत्थ यानि अच्चुग्गम्म ठितानि, तानि सूरियरस्मिसम्फस्सं आगमयमानानि ठितानि अज्ज पुप्फनकानि। यानि समोदकं ठितानि, तानि स्वे पुप्फनकानि। यानि उदकानुग्गतानि अन्तोनिमुग्गपोसीनि, तानि ततियदिवसे पुप्फनकानि। उदका पन अनुग्गतानि अञ्ञानिपि सरोगउप्पलादीनि नाम अत्थि, यानि नेव पुप्फिस्सन्ति, मच्छकच्छपभक्खानेव भविस्सन्ति। तानि पाळिं नारुळ्हानि। आहरित्वा पन दीपेतब्बानीति दीपितानि।
Uppaliniyanti uppalavane. Itaresupi eseva nayo. Antonimuggaposīnīti yāni anto nimuggāneva posiyanti. Udakaṃ accuggamma ṭhitānīti udakaṃ atikkamitvā ṭhitāni. Tattha yāni accuggamma ṭhitāni, tāni sūriyarasmisamphassaṃ āgamayamānāni ṭhitāni ajja pupphanakāni. Yāni samodakaṃ ṭhitāni, tāni sve pupphanakāni. Yāni udakānuggatāni antonimuggaposīni, tāni tatiyadivase pupphanakāni. Udakā pana anuggatāni aññānipi sarogauppalādīni nāma atthi, yāni neva pupphissanti, macchakacchapabhakkhāneva bhavissanti. Tāni pāḷiṃ nāruḷhāni. Āharitvā pana dīpetabbānīti dīpitāni.
यथेव हि तानि चतुब्बिधानि पुप्फानि, एवमेव उग्घटितञ्ञू विपञ्चितञ्ञू नेय्यो पदपरमोति चत्तारो पुग्गला। तत्थ ‘‘यस्स पुग्गलस्स सह उदाहटवेलाय धम्माभिसमयो होति, अयं वुच्चति पुग्गलो उग्घटितञ्ञू। यस्स पुग्गलस्स संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थे विभजियमाने धम्माभिसमयो होति, अयं वुच्चति पुग्गलो विपञ्चितञ्ञू। यस्स पुग्गलस्स उद्देसतो परिपुच्छतो योनिसो मनसिकरोतो कल्याणमित्ते सेवतो भजतो पयिरुपासतो अनुपुब्बेन धम्माभिसमयो होति, अयं वुच्चति पुग्गलो नेय्यो। यस्स पुग्गलस्स बहुम्पि सुणतो बहुम्पि भणतो बहुम्पि धारयतो बहुम्पि वाचयतो न ताय जातिया धम्माभिसमयो होति, अयं वुच्चति पुग्गलो पदपरमो’’ (पु॰ प॰ १५१)। तत्थ भगवा उप्पलवनादिसदिसं दससहस्सिलोकधातुं ओलोकेन्तो ‘‘अज्ज पुप्फनकानि विय उग्घटितञ्ञू, स्वे पुप्फनकानि विय विपञ्चितञ्ञू, ततियदिवसे पुप्फनकानि विय नेय्यो, मच्छकच्छपभक्खानि पुप्फानि विय पदपरमो’’ति अद्दस। पस्सन्तो च ‘‘एत्तका अप्परजक्खा, एत्तका महारजक्खा, तत्रापि एत्तका उग्घटितञ्ञू’’ति एवं सब्बाकारतोव अद्दस।
Yatheva hi tāni catubbidhāni pupphāni, evameva ugghaṭitaññū vipañcitaññū neyyo padaparamoti cattāro puggalā. Tattha ‘‘yassa puggalassa saha udāhaṭavelāya dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo ugghaṭitaññū. Yassa puggalassa saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthe vibhajiyamāne dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo vipañcitaññū. Yassa puggalassa uddesato paripucchato yoniso manasikaroto kalyāṇamitte sevato bhajato payirupāsato anupubbena dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo neyyo. Yassa puggalassa bahumpi suṇato bahumpi bhaṇato bahumpi dhārayato bahumpi vācayato na tāya jātiyā dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo padaparamo’’ (pu. pa. 151). Tattha bhagavā uppalavanādisadisaṃ dasasahassilokadhātuṃ olokento ‘‘ajja pupphanakāni viya ugghaṭitaññū, sve pupphanakāni viya vipañcitaññū, tatiyadivase pupphanakāni viya neyyo, macchakacchapabhakkhāni pupphāni viya padaparamo’’ti addasa. Passanto ca ‘‘ettakā apparajakkhā, ettakā mahārajakkhā, tatrāpi ettakā ugghaṭitaññū’’ti evaṃ sabbākāratova addasa.
तत्थ तिण्णं पुग्गलानं इमस्मिंयेव अत्तभावे भगवतो धम्मदेसना अत्थं साधेति। पदपरमानं अनागते वासनत्थाय होति। अथ भगवा इमेसं चतुन्नं पुग्गलानं अत्थावहं धम्मदेसनं विदित्वा देसेतुकम्यतं उप्पादेत्वा पुन सब्बेपि तीसु भवेसु सत्ते भब्बाभब्बवसेन द्वे कोट्ठासे अकासि। ये सन्धाय वुत्तं – ‘‘कतमे ते सत्ता अभब्बा, ये ते सत्ता कम्मावरणेन समन्नागता किलेसावरणेन समन्नागता विपाकावरणेन समन्नागता अस्सद्धा अच्छन्दिका दुप्पञ्ञा अभब्बा नियामं ओक्कमितुं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तं, इमे ते सत्ता अभब्बा। कतमे ते सत्ता भब्बा? ये ते सत्ता न कम्मावरणेन…पे॰… इमे ते सत्ता भब्बा’’ति (विभ॰ ८२७; पटि॰ म॰ १.११५)। तत्थ सब्बेपि अभब्बपुग्गले पहाय भब्बपुग्गलेयेव ञाणेन परिग्गहेत्वा ‘‘एत्तका रागचरिता, एत्तका दोसमोहचरिता वितक्कसद्धाबुद्धिचरिता’’ति छ कोट्ठासे अकासि; एवं कत्वा धम्मं देसिस्सामीति चिन्तेसि।
Tattha tiṇṇaṃ puggalānaṃ imasmiṃyeva attabhāve bhagavato dhammadesanā atthaṃ sādheti. Padaparamānaṃ anāgate vāsanatthāya hoti. Atha bhagavā imesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ atthāvahaṃ dhammadesanaṃ viditvā desetukamyataṃ uppādetvā puna sabbepi tīsu bhavesu satte bhabbābhabbavasena dve koṭṭhāse akāsi. Ye sandhāya vuttaṃ – ‘‘katame te sattā abhabbā, ye te sattā kammāvaraṇena samannāgatā kilesāvaraṇena samannāgatā vipākāvaraṇena samannāgatā assaddhā acchandikā duppaññā abhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ, ime te sattā abhabbā. Katame te sattā bhabbā? Ye te sattā na kammāvaraṇena…pe… ime te sattā bhabbā’’ti (vibha. 827; paṭi. ma. 1.115). Tattha sabbepi abhabbapuggale pahāya bhabbapuggaleyeva ñāṇena pariggahetvā ‘‘ettakā rāgacaritā, ettakā dosamohacaritā vitakkasaddhābuddhicaritā’’ti cha koṭṭhāse akāsi; evaṃ katvā dhammaṃ desissāmīti cintesi.
पच्चभासिन्ति पतिअभासिं। अपारुताति विवटा। अमतस्स द्वाराति अरियमग्गो। सो हि अमतसङ्खातस्स निब्बानस्स द्वारं, सो मया विवरित्वा ठपितोति दस्सेति। पमुञ्चन्तु सद्धन्ति सब्बे अत्तनो सद्धं पमुञ्चन्तु, विस्सज्जेन्तु। पच्छिमपदद्वये अयमत्थो, अहञ्हि अत्तनो पगुणं सुप्पवत्तितम्पि इमं पणीतं उत्तमं धम्मं कायवाचाकिलमथसञ्ञी हुत्वा न भासिं । इदानि पन सब्बो जनो सद्धाभाजनं उपनेतु, पूरेस्सामि नेसं सङ्कप्पन्ति।
Paccabhāsinti patiabhāsiṃ. Apārutāti vivaṭā. Amatassa dvārāti ariyamaggo. So hi amatasaṅkhātassa nibbānassa dvāraṃ, so mayā vivaritvā ṭhapitoti dasseti. Pamuñcantu saddhanti sabbe attano saddhaṃ pamuñcantu, vissajjentu. Pacchimapadadvaye ayamattho, ahañhi attano paguṇaṃ suppavattitampi imaṃ paṇītaṃ uttamaṃ dhammaṃ kāyavācākilamathasaññī hutvā na bhāsiṃ . Idāni pana sabbo jano saddhābhājanaṃ upanetu, pūressāmi nesaṃ saṅkappanti.
२८४. तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसीति एतं अहोसि – कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्यन्ति अयं धम्मदेसनापटिसंयुत्तो वितक्को उदपादीति अत्थो। कदा पनेस उदपादीति? बुद्धभूतस्स अट्ठमे सत्ताहे।
284.Tassa mayhaṃ, bhikkhave, etadahosīti etaṃ ahosi – kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyyanti ayaṃ dhammadesanāpaṭisaṃyutto vitakko udapādīti attho. Kadā panesa udapādīti? Buddhabhūtassa aṭṭhame sattāhe.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – बोधिसत्तो किर महाभिनिक्खमनदिवसे विवटं इत्थागारं दिस्वा संविग्गहदयो, ‘‘कण्डकं आहरा’’ति छन्नं आमन्तेत्वा छन्नसहायो अस्सराजपिट्ठिगतो नगरतो निक्खमित्वा कण्डकनिवत्तनचेतियट्ठानं नाम दस्सेत्वा तीणि रज्जानि अतिक्कम्म अनोमानदीतीरे पब्बजित्वा अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो राजगहे पिण्डाय चरित्वा पण्डवपब्बते निसिन्नो मगधिस्सरेन रञ्ञा नामगोत्तं पुच्छित्वा, ‘‘इमं रज्जं सम्पटिच्छाही’’ति वुत्तो, ‘‘अलं महाराज, न मय्हं रज्जेन अत्थो, अहं रज्जं पहाय लोकहितत्थाय पधानं अनुयुञ्जित्वा लोके विवटच्छदो भविस्सामीति निक्खन्तो’’ति वत्वा, ‘‘तेन हि बुद्धो हुत्वा पठमं मय्हं विजितं ओसरेय्यासी’’ति पटिञ्ञं गहितो कालामञ्च उदकञ्च उपसङ्कमित्वा तेसं धम्मदेसनाय सारं अविन्दन्तो ततो पक्कमित्वा उरुवेळाय छब्बस्सानि दुक्करकारिकं करोन्तोपि अमतं पटिविज्झितुं असक्कोन्तो ओळारिकाहारपटिसेवनेन कायं सन्तप्पेसि।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – bodhisatto kira mahābhinikkhamanadivase vivaṭaṃ itthāgāraṃ disvā saṃviggahadayo, ‘‘kaṇḍakaṃ āharā’’ti channaṃ āmantetvā channasahāyo assarājapiṭṭhigato nagarato nikkhamitvā kaṇḍakanivattanacetiyaṭṭhānaṃ nāma dassetvā tīṇi rajjāni atikkamma anomānadītīre pabbajitvā anupubbena cārikaṃ caramāno rājagahe piṇḍāya caritvā paṇḍavapabbate nisinno magadhissarena raññā nāmagottaṃ pucchitvā, ‘‘imaṃ rajjaṃ sampaṭicchāhī’’ti vutto, ‘‘alaṃ mahārāja, na mayhaṃ rajjena attho, ahaṃ rajjaṃ pahāya lokahitatthāya padhānaṃ anuyuñjitvā loke vivaṭacchado bhavissāmīti nikkhanto’’ti vatvā, ‘‘tena hi buddho hutvā paṭhamaṃ mayhaṃ vijitaṃ osareyyāsī’’ti paṭiññaṃ gahito kālāmañca udakañca upasaṅkamitvā tesaṃ dhammadesanāya sāraṃ avindanto tato pakkamitvā uruveḷāya chabbassāni dukkarakārikaṃ karontopi amataṃ paṭivijjhituṃ asakkonto oḷārikāhārapaṭisevanena kāyaṃ santappesi.
तदा च उरुवेलगामे सुजाता नाम कुटुम्बियधीता एकस्मिं निग्रोधरुक्खे पत्थनमकासि – ‘‘सचाहं समानजातिकं कुलघरं गन्त्वा पठमगब्भे पुत्तं लभिस्सामि, बलिकम्मं करिस्सामी’’ति। तस्सा सा पत्थना समिज्झि। सा विसाखपुण्णमदिवसे पातोव बलिकम्मं करिस्सामीति रत्तिया पच्चूससमये एव पायसं पटियादेसि। तस्मिं पायसे पच्चमाने महन्तमहन्ता पुप्फुळा उट्ठहित्वा दक्खिणावट्टा हुत्वा सञ्चरन्ति। एकफुसितम्पि बहि न गच्छति। महाब्रह्मा छत्तं धारेसि। चत्तारो लोकपाला खग्गहत्था आरक्खं गण्हिंसु। सक्को अलातानि समानेन्तो अग्गिं जालेसि। देवता चतूसु दीपेसु ओजं संहरित्वा तत्थ पक्खिपिंसु। बोधिसत्तो भिक्खाचारकालं आगमयमानो पातोव गन्त्वा रुक्खमूले निसीदि। रुक्खमूले सोधनत्थाय गता धाती आगन्त्वा सुजाताय आरोचेसि – ‘‘देवता रुक्खमूले निसिन्ना’’ति। सुजाता, सब्बं पसाधनं पसाधेत्वा सतसहस्सग्घनिके सुवण्णथाले पायसं वड्ढेत्वा अपराय सुवण्णपातिया पिदहित्वा उक्खिपित्वा गता महापुरिसं दिस्वा सहेव पातिया हत्थे ठपेत्वा वन्दित्वा ‘‘यथा मय्हं मनोरथो निप्फन्नो, एवं तुम्हाकम्पि निप्फज्जतू’’ति वत्वा पक्कामि।
Tadā ca uruvelagāme sujātā nāma kuṭumbiyadhītā ekasmiṃ nigrodharukkhe patthanamakāsi – ‘‘sacāhaṃ samānajātikaṃ kulagharaṃ gantvā paṭhamagabbhe puttaṃ labhissāmi, balikammaṃ karissāmī’’ti. Tassā sā patthanā samijjhi. Sā visākhapuṇṇamadivase pātova balikammaṃ karissāmīti rattiyā paccūsasamaye eva pāyasaṃ paṭiyādesi. Tasmiṃ pāyase paccamāne mahantamahantā pupphuḷā uṭṭhahitvā dakkhiṇāvaṭṭā hutvā sañcaranti. Ekaphusitampi bahi na gacchati. Mahābrahmā chattaṃ dhāresi. Cattāro lokapālā khaggahatthā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Sakko alātāni samānento aggiṃ jālesi. Devatā catūsu dīpesu ojaṃ saṃharitvā tattha pakkhipiṃsu. Bodhisatto bhikkhācārakālaṃ āgamayamāno pātova gantvā rukkhamūle nisīdi. Rukkhamūle sodhanatthāya gatā dhātī āgantvā sujātāya ārocesi – ‘‘devatā rukkhamūle nisinnā’’ti. Sujātā, sabbaṃ pasādhanaṃ pasādhetvā satasahassagghanike suvaṇṇathāle pāyasaṃ vaḍḍhetvā aparāya suvaṇṇapātiyā pidahitvā ukkhipitvā gatā mahāpurisaṃ disvā saheva pātiyā hatthe ṭhapetvā vanditvā ‘‘yathā mayhaṃ manoratho nipphanno, evaṃ tumhākampi nipphajjatū’’ti vatvā pakkāmi.
बोधिसत्तो नेरञ्जराय तीरं गन्त्वा सुवण्णथालं तीरे ठपेत्वा न्हत्वा पच्चुत्तरित्वा एकूनपण्णासपिण्डे करोन्तो पायसं परिभुञ्जित्वा ‘‘सचाहं अज्ज बुद्धो भवामि, थालं पटिसोतं गच्छतू’’ति खिपि। थालं पटिसोतं गन्त्वा थोकं ठत्वा कालनागराजस्स भवनं पविसित्वा तिण्णं बुद्धानं थालानि उक्खिपित्वा अट्ठासि।
Bodhisatto nerañjarāya tīraṃ gantvā suvaṇṇathālaṃ tīre ṭhapetvā nhatvā paccuttaritvā ekūnapaṇṇāsapiṇḍe karonto pāyasaṃ paribhuñjitvā ‘‘sacāhaṃ ajja buddho bhavāmi, thālaṃ paṭisotaṃ gacchatū’’ti khipi. Thālaṃ paṭisotaṃ gantvā thokaṃ ṭhatvā kālanāgarājassa bhavanaṃ pavisitvā tiṇṇaṃ buddhānaṃ thālāni ukkhipitvā aṭṭhāsi.
महासत्तो वनसण्डे दिवाविहारं कत्वा सायन्हसमये सोत्तियेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा बोधिमण्डं आरुय्ह दक्खिणदिसाभागे अट्ठासि। सो पदेसो पदुमिनिपत्ते उदकबिन्दु विय अकम्पित्थ। महासत्तो, ‘‘अयं मम गुणं धारेतुं न सक्कोती’’ति पच्छिमदिसाभागं अगमासि, सोपि तथेव अकम्पित्थ। उत्तरदिसाभागं अगमासि, सोपि तथेव अकम्पित्थ। पुरत्थिमदिसाभागं अगमासि, तत्थ पल्लङ्कप्पमाणं ठानं सुनिखातइन्दखिलो विय निच्चलमहोसि। महासत्तो ‘‘इदं ठानं सब्बबुद्धानं किलेसभञ्जनविद्धंसनट्ठान’’न्ति तानि तिणानि अग्गे गहेत्वा चालेसि। तानि चित्तकारेन तूलिकग्गेन परिच्छिन्नानि विय अहेसुं। बोधिसत्तो , ‘‘बोधिं अप्पत्वा इमं पल्लङ्कं न भिन्दिस्सामी’’ति चतुरङ्गवीरियं अधिट्ठहित्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि।
Mahāsatto vanasaṇḍe divāvihāraṃ katvā sāyanhasamaye sottiyena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā bodhimaṇḍaṃ āruyha dakkhiṇadisābhāge aṭṭhāsi. So padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha. Mahāsatto, ‘‘ayaṃ mama guṇaṃ dhāretuṃ na sakkotī’’ti pacchimadisābhāgaṃ agamāsi, sopi tatheva akampittha. Uttaradisābhāgaṃ agamāsi, sopi tatheva akampittha. Puratthimadisābhāgaṃ agamāsi, tattha pallaṅkappamāṇaṃ ṭhānaṃ sunikhātaindakhilo viya niccalamahosi. Mahāsatto ‘‘idaṃ ṭhānaṃ sabbabuddhānaṃ kilesabhañjanaviddhaṃsanaṭṭhāna’’nti tāni tiṇāni agge gahetvā cālesi. Tāni cittakārena tūlikaggena paricchinnāni viya ahesuṃ. Bodhisatto , ‘‘bodhiṃ appatvā imaṃ pallaṅkaṃ na bhindissāmī’’ti caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi.
तङ्खणञ्ञेव मारो बाहुसहस्सं मापेत्वा दियड्ढयोजनसतिकं गिरिमेखलं नाम हत्थिं आरुय्ह नवयोजनं मारबलं गहेत्वा अद्धक्खिकेन ओलोकयमानो पब्बतो विय अज्झोत्थरन्तो उपसङ्कमि। महासत्तो, ‘‘मय्हं दस पारमियो पूरेन्तस्स अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा देवो वा मारो वा ब्रह्मा वा सक्खि नत्थि, वेस्सन्तरत्तभावे पन मय्हं सत्तसु वारेसु महापथवी सक्खि अहोसि; इदानिपि मे अयमेव अचेतना कट्ठकलिङ्गरूपमा महापथवी सक्खी’’ति हत्थं पसारेति। महापथवी तावदेव अयदण्डेन पहतं कंसथालं विय रवसतं रवसहस्सं मुञ्चमाना विरवित्वा परिवत्तमाना मारबलं चक्कवाळमुखवट्टियं मुञ्चनमकासि। महासत्तो सूरिये धरमानेयेव मारबलं विधमित्वा पठमयामे पुब्बेनिवासञाणं, मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्छिमयामे पटिच्चसमुप्पादे ञाणं ओतारेत्वा वट्टविवट्टं सम्मसित्वा अरुणोदये बुद्धो हुत्वा , ‘‘मया अनेककप्पकोटिसतसहस्सं अद्धानं इमस्स पल्लङ्कस्स अत्थाय वायामो कतो’’ति सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदि। अथेकच्चानं देवतानं, ‘‘किं नु खो अञ्ञेपि बुद्धत्तकरा धम्मा अत्थी’’ति कङ्खा उदपादि।
Taṅkhaṇaññeva māro bāhusahassaṃ māpetvā diyaḍḍhayojanasatikaṃ girimekhalaṃ nāma hatthiṃ āruyha navayojanaṃ mārabalaṃ gahetvā addhakkhikena olokayamāno pabbato viya ajjhottharanto upasaṅkami. Mahāsatto, ‘‘mayhaṃ dasa pāramiyo pūrentassa añño samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā sakkhi natthi, vessantarattabhāve pana mayhaṃ sattasu vāresu mahāpathavī sakkhi ahosi; idānipi me ayameva acetanā kaṭṭhakaliṅgarūpamā mahāpathavī sakkhī’’ti hatthaṃ pasāreti. Mahāpathavī tāvadeva ayadaṇḍena pahataṃ kaṃsathālaṃ viya ravasataṃ ravasahassaṃ muñcamānā viravitvā parivattamānā mārabalaṃ cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ muñcanamakāsi. Mahāsatto sūriye dharamāneyeva mārabalaṃ vidhamitvā paṭhamayāme pubbenivāsañāṇaṃ, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā vaṭṭavivaṭṭaṃ sammasitvā aruṇodaye buddho hutvā , ‘‘mayā anekakappakoṭisatasahassaṃ addhānaṃ imassa pallaṅkassa atthāya vāyāmo kato’’ti sattāhaṃ ekapallaṅkena nisīdi. Athekaccānaṃ devatānaṃ, ‘‘kiṃ nu kho aññepi buddhattakarā dhammā atthī’’ti kaṅkhā udapādi.
अथ भगवा अट्ठमे दिवसे समापत्तितो वुट्ठाय देवतानं कङ्खं ञत्वा कङ्खाविधमनत्थं आकासे उप्पतित्वा यमकपाटिहारियं दस्सेत्वा तासं कङ्खं विधमित्वा पल्लङ्कतो ईसकं पाचीननिस्सिते उत्तरदिसाभागे ठत्वा चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च पूरितानं पारमीनं फलाधिगमट्ठानं पल्लङ्कञ्चेव बोधिरुक्खञ्च अनिमिसेहि अक्खीहि ओलोकयमानो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं अनिमिसचेतियं नाम जातं।
Atha bhagavā aṭṭhame divase samāpattito vuṭṭhāya devatānaṃ kaṅkhaṃ ñatvā kaṅkhāvidhamanatthaṃ ākāse uppatitvā yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā tāsaṃ kaṅkhaṃ vidhamitvā pallaṅkato īsakaṃ pācīnanissite uttaradisābhāge ṭhatvā cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pūritānaṃ pāramīnaṃ phalādhigamaṭṭhānaṃ pallaṅkañceva bodhirukkhañca animisehi akkhīhi olokayamāno sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ animisacetiyaṃ nāma jātaṃ.
अथ पल्लङ्कस्स च ठितट्ठानस्स च अन्तरा पुरत्थिमपच्छिमतो आयते रतनचङ्कमे चङ्कमन्तो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं रतनचङ्कमचेतियं नाम जातं। ततो पच्छिमदिसाभागे देवता रतनघरं मापयिंसु, तत्थ पल्लङ्केन निसीदित्वा अभिधम्मपिटकं विसेसतो चेत्थ अनन्तनयसमन्तपट्ठानं विचिनन्तो सत्ताहं वीतिनामेसि, तं ठानं रतनघरचेतियं नाम जातं। एवं बोधिसमीपेयेव चत्तारि सत्ताहानि वीतिनामेत्वा पञ्चमे सत्ताहे बोधिरुक्खमूला येन अजपालनिग्रोधो तेनुपसङ्कमि, तत्रापि धम्मं विचिनन्तोयेव विमुत्तिसुखञ्च पटिसंवेदेन्तो निसीदि, धम्मं विचिनन्तो चेत्थ एवं अभिधम्मे नयमग्गं सम्मसि – पठमं धम्मसङ्गणीपकरणं नाम, ततो विभङ्गपकरणं, धातुकथापकरणं, पुग्गलपञ्ञत्तिपकरणं, कथावत्थु नाम पकरणं, यमकं नाम पकरणं, ततो महापकरणं पट्ठानं नामाति।
Atha pallaṅkassa ca ṭhitaṭṭhānassa ca antarā puratthimapacchimato āyate ratanacaṅkame caṅkamanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanacaṅkamacetiyaṃ nāma jātaṃ. Tato pacchimadisābhāge devatā ratanagharaṃ māpayiṃsu, tattha pallaṅkena nisīditvā abhidhammapiṭakaṃ visesato cettha anantanayasamantapaṭṭhānaṃ vicinanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātaṃ. Evaṃ bodhisamīpeyeva cattāri sattāhāni vītināmetvā pañcame sattāhe bodhirukkhamūlā yena ajapālanigrodho tenupasaṅkami, tatrāpi dhammaṃ vicinantoyeva vimuttisukhañca paṭisaṃvedento nisīdi, dhammaṃ vicinanto cettha evaṃ abhidhamme nayamaggaṃ sammasi – paṭhamaṃ dhammasaṅgaṇīpakaraṇaṃ nāma, tato vibhaṅgapakaraṇaṃ, dhātukathāpakaraṇaṃ, puggalapaññattipakaraṇaṃ, kathāvatthu nāma pakaraṇaṃ, yamakaṃ nāma pakaraṇaṃ, tato mahāpakaraṇaṃ paṭṭhānaṃ nāmāti.
तत्थस्स सण्हसुखुमपट्ठानम्हि चित्ते ओतिण्णे पीति उप्पज्जि; पीतिया उप्पन्नाय लोहितं पसीदि, लोहिते पसन्ने छवि पसीदि। छविया पसन्नाय पुरत्थिमकायतो कूटागारादिप्पमाणा रस्मियो उट्ठहित्वा आकासे पक्खन्दछद्दन्तनागकुलं विय पाचीनदिसाय अनन्तानि चक्कवाळानि पक्खन्दा, पच्छिमकायतो उट्ठहित्वा पच्छिमदिसाय, दक्खिणंसकूटतो उट्ठहित्वा दक्खिणदिसाय, वामंसकूटतो उट्ठहित्वा उत्तरदिसाय अनन्तानि चक्कवाळानि पक्खन्दा, पादतलेहि पवाळङ्कुरवण्णा रस्मियो निक्खमित्वा महापथविं विनिविज्झित्वा उदकं द्विधा भिन्दित्वा वातक्खन्धं पदालेत्वा अजटाकासं पक्खन्दा, सीसतो सम्परिवत्तियमानं मणिदामं विय नीलवण्णा रस्मिवट्टि उट्ठहित्वा छ देवलोके विनिविज्झित्वा नव ब्रह्मलोके वेहप्फले पञ्च सुद्धावासे च विनिविज्झित्वा चत्तारो आरुप्पे अतिक्कम्म अजटाकासं पक्खन्दा। तस्मिं दिवसे अपरिमाणेसु चक्कवाळेसु अपरिमाणा सत्ता सब्बे सुवण्णवण्णाव अहेसुं। तं दिवसञ्च पन भगवतो सरीरा निक्खन्ता यावज्जदिवसापि ता रस्मियो अनन्ता लोकधातुयो गच्छन्तियेव।
Tatthassa saṇhasukhumapaṭṭhānamhi citte otiṇṇe pīti uppajji; pītiyā uppannāya lohitaṃ pasīdi, lohite pasanne chavi pasīdi. Chaviyā pasannāya puratthimakāyato kūṭāgārādippamāṇā rasmiyo uṭṭhahitvā ākāse pakkhandachaddantanāgakulaṃ viya pācīnadisāya anantāni cakkavāḷāni pakkhandā, pacchimakāyato uṭṭhahitvā pacchimadisāya, dakkhiṇaṃsakūṭato uṭṭhahitvā dakkhiṇadisāya, vāmaṃsakūṭato uṭṭhahitvā uttaradisāya anantāni cakkavāḷāni pakkhandā, pādatalehi pavāḷaṅkuravaṇṇā rasmiyo nikkhamitvā mahāpathaviṃ vinivijjhitvā udakaṃ dvidhā bhinditvā vātakkhandhaṃ padāletvā ajaṭākāsaṃ pakkhandā, sīsato samparivattiyamānaṃ maṇidāmaṃ viya nīlavaṇṇā rasmivaṭṭi uṭṭhahitvā cha devaloke vinivijjhitvā nava brahmaloke vehapphale pañca suddhāvāse ca vinivijjhitvā cattāro āruppe atikkamma ajaṭākāsaṃ pakkhandā. Tasmiṃ divase aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇā sattā sabbe suvaṇṇavaṇṇāva ahesuṃ. Taṃ divasañca pana bhagavato sarīrā nikkhantā yāvajjadivasāpi tā rasmiyo anantā lokadhātuyo gacchantiyeva.
एवं भगवा अजपालनिग्रोधे सत्ताहं वीतिनामेत्वा ततो अपरं सत्ताहं मुचलिन्दे निसीदि, निसिन्नमत्तस्सेव चस्स सकलं चक्कवाळगब्भं पूरेन्तो महाअकालमेघो उदपादि। एवरूपो किर महामेघो द्वीसुयेव कालेसु वस्सति चक्कवत्तिम्हि वा उप्पन्ने बुद्धे वा। इध बुद्धकाले उदपादि। तस्मिं पन उप्पन्ने मुचलिन्दो नागराजा चिन्तेसि – ‘‘अयं मेघो सत्थरि मय्हं भवनं पविट्ठमत्तेव उप्पन्नो, वासागारमस्स लद्धुं वट्टती’’ति। सो सत्तरतनमयं पासादं निम्मिनितुं सक्कोन्तोपि एवं कते मय्हं महप्फलं न भविस्सति, दसबलस्स कायवेय्यावच्चं करिस्सामीति महन्तं अत्तभावं कत्वा सत्थारं सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खिपित्वा उपरि फणं धारेसि। परिक्खेपस्स अन्तो ओकासो हेट्ठा लोहपासादप्पमाणो अहोसि। इच्छितिच्छितेन इरियापथेन सत्था विहरिस्सतीति नागराजस्स अज्झासयो अहोसि। तस्मा एवं महन्तं ओकासं परिक्खिपि। मज्झे रतनपल्लङ्को पञ्ञत्तो होति, उपरि सुवण्णतारकविचित्तं समोसरितगन्धदामकुसुमदामचेलवितानं अहोसि। चतूसु कोणेसु गन्धतेलेन दीपा जलिता, चतूसु दिसासु विवरित्वा चन्दनकरण्डका ठपिता। एवं भगवा तं सत्ताहं तत्थ वीतिनामेत्वा ततो अपरं सत्ताहं राजायतने निसीदि।
Evaṃ bhagavā ajapālanigrodhe sattāhaṃ vītināmetvā tato aparaṃ sattāhaṃ mucalinde nisīdi, nisinnamattasseva cassa sakalaṃ cakkavāḷagabbhaṃ pūrento mahāakālamegho udapādi. Evarūpo kira mahāmegho dvīsuyeva kālesu vassati cakkavattimhi vā uppanne buddhe vā. Idha buddhakāle udapādi. Tasmiṃ pana uppanne mucalindo nāgarājā cintesi – ‘‘ayaṃ megho satthari mayhaṃ bhavanaṃ paviṭṭhamatteva uppanno, vāsāgāramassa laddhuṃ vaṭṭatī’’ti. So sattaratanamayaṃ pāsādaṃ nimminituṃ sakkontopi evaṃ kate mayhaṃ mahapphalaṃ na bhavissati, dasabalassa kāyaveyyāvaccaṃ karissāmīti mahantaṃ attabhāvaṃ katvā satthāraṃ sattakkhattuṃ bhogehi parikkhipitvā upari phaṇaṃ dhāresi. Parikkhepassa anto okāso heṭṭhā lohapāsādappamāṇo ahosi. Icchiticchitena iriyāpathena satthā viharissatīti nāgarājassa ajjhāsayo ahosi. Tasmā evaṃ mahantaṃ okāsaṃ parikkhipi. Majjhe ratanapallaṅko paññatto hoti, upari suvaṇṇatārakavicittaṃ samosaritagandhadāmakusumadāmacelavitānaṃ ahosi. Catūsu koṇesu gandhatelena dīpā jalitā, catūsu disāsu vivaritvā candanakaraṇḍakā ṭhapitā. Evaṃ bhagavā taṃ sattāhaṃ tattha vītināmetvā tato aparaṃ sattāhaṃ rājāyatane nisīdi.
अट्ठमे सत्ताहे सक्केन देवानमिन्देन आभतं दन्तकट्ठञ्च ओसधहरीतकञ्च खादित्वा मुखं धोवित्वा चतूहि लोकपालेहि उपनीते पच्चग्घे सेलमये पत्ते तपुस्सभल्लिकानं पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा पुन पच्चागन्त्वा अजपालनिग्रोधे निसिन्नस्स सब्बबुद्धानं आचिण्णो अयं वितक्को उदपादि।
Aṭṭhame sattāhe sakkena devānamindena ābhataṃ dantakaṭṭhañca osadhaharītakañca khāditvā mukhaṃ dhovitvā catūhi lokapālehi upanīte paccagghe selamaye patte tapussabhallikānaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā puna paccāgantvā ajapālanigrodhe nisinnassa sabbabuddhānaṃ āciṇṇo ayaṃ vitakko udapādi.
तत्थ पण्डितोति पण्डिच्चेन समन्नागतो। वियत्तोति वेय्यत्तियेन समन्नागतो। मेधावीति ठानुप्पत्तिया पञ्ञाय समन्नागतो। अप्परजक्खजातिकोति समापत्तिया विक्खम्भितत्ता निक्किलेसजातिको विसुद्धसत्तो। आजानिस्सतीति सल्लक्खेस्सति पटिविज्झिस्सति। ञाणञ्च पन मेति मय्हम्पि सब्बञ्ञुतञ्ञाणं उप्पज्जि। भगवा किर देवताय कथितेनेव निट्ठं अगन्त्वा सयम्पि सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन ओलोकेन्तो इतो सत्तमदिवसमत्थके कालं कत्वा आकिञ्चञ्ञायतने निब्बत्तोति अद्दस। तं सन्धायाह – ‘‘ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादी’’ति। महाजानियोति सत्तदिवसब्भन्तरे पत्तब्बमग्गफलतो परिहीनत्ता महती जानि अस्साति महाजानियो। अक्खणे निब्बत्तत्ता गन्त्वा देसियमानं धम्मम्पिस्स सोतुं सोतप्पसादो नत्थि, इध धम्मदेसनट्ठानं आगमनपादापि नत्थि, एवं महाजानियो जातोति दस्सेति। अभिदोसकालङ्कतोति अड्ढरत्ते कालङ्कतो। ञाणञ्च पन मेति मय्हम्पि सब्बञ्ञुतञ्ञाणं उदपादि। इधापि किर भगवा देवताय वचनेन सन्निट्ठानं अकत्वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन ओलोकेन्तो ‘‘हिय्यो अड्ढरत्ते कालङ्कत्वा उदको रामपुत्तो नेवसञ्ञानासञ्ञायतने निब्बत्तो’’ति अद्दस। तस्मा एवमाह। सेसं पुरिमनयसदिसमेव। बहुकाराति बहूपकारा। पधानपहितत्तं उपट्ठहिंसूति पधानत्थाय पेसितत्तभावं वसनट्ठाने परिवेणसम्मज्जनेन पत्तचीवरं गहेत्वा अनुबन्धनेन मुखोदकदन्तकट्ठदानादिना च उपट्ठहिंसु। के पन ते पञ्चवग्गिया नाम? येते –
Tattha paṇḍitoti paṇḍiccena samannāgato. Viyattoti veyyattiyena samannāgato. Medhāvīti ṭhānuppattiyā paññāya samannāgato. Apparajakkhajātikoti samāpattiyā vikkhambhitattā nikkilesajātiko visuddhasatto. Ājānissatīti sallakkhessati paṭivijjhissati. Ñāṇañca pana meti mayhampi sabbaññutaññāṇaṃ uppajji. Bhagavā kira devatāya kathiteneva niṭṭhaṃ agantvā sayampi sabbaññutaññāṇena olokento ito sattamadivasamatthake kālaṃ katvā ākiñcaññāyatane nibbattoti addasa. Taṃ sandhāyāha – ‘‘ñāṇañca pana me dassanaṃ udapādī’’ti. Mahājāniyoti sattadivasabbhantare pattabbamaggaphalato parihīnattā mahatī jāni assāti mahājāniyo. Akkhaṇe nibbattattā gantvā desiyamānaṃ dhammampissa sotuṃ sotappasādo natthi, idha dhammadesanaṭṭhānaṃ āgamanapādāpi natthi, evaṃ mahājāniyo jātoti dasseti. Abhidosakālaṅkatoti aḍḍharatte kālaṅkato. Ñāṇañca pana meti mayhampi sabbaññutaññāṇaṃ udapādi. Idhāpi kira bhagavā devatāya vacanena sanniṭṭhānaṃ akatvā sabbaññutaññāṇena olokento ‘‘hiyyo aḍḍharatte kālaṅkatvā udako rāmaputto nevasaññānāsaññāyatane nibbatto’’ti addasa. Tasmā evamāha. Sesaṃ purimanayasadisameva. Bahukārāti bahūpakārā. Padhānapahitattaṃ upaṭṭhahiṃsūti padhānatthāya pesitattabhāvaṃ vasanaṭṭhāne pariveṇasammajjanena pattacīvaraṃ gahetvā anubandhanena mukhodakadantakaṭṭhadānādinā ca upaṭṭhahiṃsu. Ke pana te pañcavaggiyā nāma? Yete –
रामो धजो लक्खणो जोतिमन्ति,
Rāmo dhajo lakkhaṇo jotimanti,
यञ्ञो सुभोजो सुयामो सुदत्तो।
Yañño subhojo suyāmo sudatto;
एते तदा अट्ठ अहेसुं ब्राह्मणा,
Ete tadā aṭṭha ahesuṃ brāhmaṇā,
छळङ्गवा मन्तं वियाकरिंसूति॥
Chaḷaṅgavā mantaṃ viyākariṃsūti.
बोधिसत्तस्स जातकाले सुपिनपटिग्गाहका चेव लक्खणपटिग्गाहका च अट्ठ ब्राह्मणा। तेसु तयो द्वेधा ब्याकरिंसु – ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्नागतो अगारं अज्झावसमानो राजा होति चक्कवत्ती, पब्बजमानो बुद्धो’’ति। पञ्च ब्राह्मणा एकंसब्याकरणा अहेसुं – ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्नागतो अगारे न तिट्ठति, बुद्धोव होती’’ति। तेसु पुरिमा तयो यथामन्तपदं गता, इमे पन पञ्च मन्तपदं अतिक्कन्ता। ते अत्तना लद्धं पुण्णपत्तं ञातकानं विस्सज्जेत्वा ‘‘अयं महापुरिसो अगारं न अज्झावसिस्सति, एकन्तेन बुद्धो भविस्सती’’ति निब्बितक्का बोधिसत्तं उद्दिस्स समणपब्बज्जं पब्बजिता। तेसं पुत्तातिपि वदन्ति। तं अट्ठकथाय पटिक्खित्तं।
Bodhisattassa jātakāle supinapaṭiggāhakā ceva lakkhaṇapaṭiggāhakā ca aṭṭha brāhmaṇā. Tesu tayo dvedhā byākariṃsu – ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato agāraṃ ajjhāvasamāno rājā hoti cakkavattī, pabbajamāno buddho’’ti. Pañca brāhmaṇā ekaṃsabyākaraṇā ahesuṃ – ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato agāre na tiṭṭhati, buddhova hotī’’ti. Tesu purimā tayo yathāmantapadaṃ gatā, ime pana pañca mantapadaṃ atikkantā. Te attanā laddhaṃ puṇṇapattaṃ ñātakānaṃ vissajjetvā ‘‘ayaṃ mahāpuriso agāraṃ na ajjhāvasissati, ekantena buddho bhavissatī’’ti nibbitakkā bodhisattaṃ uddissa samaṇapabbajjaṃ pabbajitā. Tesaṃ puttātipi vadanti. Taṃ aṭṭhakathāya paṭikkhittaṃ.
एते किर दहरकालेयेव बहू मन्ते जानिंसु, तस्मा ते ब्राह्मणा आचरियट्ठाने ठपयिंसु। ते पच्छा अम्हेहि पुत्तदारजटं छड्डेत्वा न सक्का भविस्सति पब्बजितुन्ति दहरकालेयेव पब्बजित्वा रमणीयानि सेनासनानि परिभुञ्जन्ता विचरिंसु। कालेन कालं पन ‘‘किं, भो, महापुरिसो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तो’’ति पुच्छन्ति। मनुस्सा, ‘‘कुहिं तुम्हे महापुरिसं पस्सिस्सथ, तीसु पासादेसु तिविधनाटकमज्झे देवो विय सम्पत्तिं अनुभोती’’ति वदन्ति। ते सुत्वा, ‘‘न ताव महापुरिसस्स ञाणं परिपाकं गच्छती’’ति अप्पोस्सुक्का विहरिंसुयेव। कस्मा पनेत्थ भगवा, ‘‘बहुकारा खो इमे पञ्चवग्गिया’’ति आह? किं उपकारकानंयेव एस धम्मं देसेति, अनुपकारकानं न देसेतीति? नो न देसेति। परिचयवसेन हेस आळारञ्चेव कालामं उदकञ्च रामपुत्तं ओलोकेसि। एतस्मिं पन बुद्धक्खेत्ते ठपेत्वा अञ्ञासिकोण्डञ्ञं पठमं धम्मं सच्छिकातुं समत्थो नाम नत्थि। कस्मा? तथाविधउपनिस्सयत्ता।
Ete kira daharakāleyeva bahū mante jāniṃsu, tasmā te brāhmaṇā ācariyaṭṭhāne ṭhapayiṃsu. Te pacchā amhehi puttadārajaṭaṃ chaḍḍetvā na sakkā bhavissati pabbajitunti daharakāleyeva pabbajitvā ramaṇīyāni senāsanāni paribhuñjantā vicariṃsu. Kālena kālaṃ pana ‘‘kiṃ, bho, mahāpuriso mahābhinikkhamanaṃ nikkhanto’’ti pucchanti. Manussā, ‘‘kuhiṃ tumhe mahāpurisaṃ passissatha, tīsu pāsādesu tividhanāṭakamajjhe devo viya sampattiṃ anubhotī’’ti vadanti. Te sutvā, ‘‘na tāva mahāpurisassa ñāṇaṃ paripākaṃ gacchatī’’ti appossukkā vihariṃsuyeva. Kasmā panettha bhagavā, ‘‘bahukārā kho ime pañcavaggiyā’’ti āha? Kiṃ upakārakānaṃyeva esa dhammaṃ deseti, anupakārakānaṃ na desetīti? No na deseti. Paricayavasena hesa āḷārañceva kālāmaṃ udakañca rāmaputtaṃ olokesi. Etasmiṃ pana buddhakkhette ṭhapetvā aññāsikoṇḍaññaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ sacchikātuṃ samattho nāma natthi. Kasmā? Tathāvidhaupanissayattā.
पुब्बे किर पुञ्ञकरणकाले द्वे भातरो अहेसुं। ते एकतोव सस्सं अकंसु। तत्थ जेट्ठकस्स ‘‘एकस्मिं सस्से नववारे अग्गसस्सदानं मया दातब्ब’’न्ति अहोसि। सो वप्पकाले बीजग्गं नाम दत्वा गब्भकाले कनिट्ठेन सद्धिं मन्तेसि – ‘‘गब्भकाले गब्भं फालेत्वा दस्सामा’’ति। कनिट्ठो ‘‘तरुणसस्सं नासेतुकामोसी’’ति आह। जेट्ठो कनिट्ठस्स अननुवत्तनभावं ञत्वा खेत्तं विभजित्वा अत्तनो कोट्ठासतो गब्भं फालेत्वा खीरं नीहरित्वा सप्पिफाणितेहि योजेत्वा अदासि, पुथुककाले पुथुकं कारेत्वा अदासि, लायने लायनग्गं वेणिकरणे वेणग्गं कलापादीसु कलापग्गं खळग्गं भण्डग्गं कोट्ठग्गन्ति एवं एकसस्से नववारे अग्गदानं अदासि। कनिट्ठो पनस्स उद्धरित्वा अदासि, तेसु जेट्ठो अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरो जातो, कनिट्ठो सुभद्दपरिब्बाजको। इति एकस्मिं सस्से नवन्नं अग्गदानानं दिन्नत्ता ठपेत्वा थेरं अञ्ञो पठमं धम्मं सच्छिकातुं समत्थो नाम नत्थि। ‘‘बहुकारा खो इमे पञ्चवग्गिया’’ति इदं पन उपकारानुस्सरणमत्तकेनेव वुत्तं।
Pubbe kira puññakaraṇakāle dve bhātaro ahesuṃ. Te ekatova sassaṃ akaṃsu. Tattha jeṭṭhakassa ‘‘ekasmiṃ sasse navavāre aggasassadānaṃ mayā dātabba’’nti ahosi. So vappakāle bījaggaṃ nāma datvā gabbhakāle kaniṭṭhena saddhiṃ mantesi – ‘‘gabbhakāle gabbhaṃ phāletvā dassāmā’’ti. Kaniṭṭho ‘‘taruṇasassaṃ nāsetukāmosī’’ti āha. Jeṭṭho kaniṭṭhassa ananuvattanabhāvaṃ ñatvā khettaṃ vibhajitvā attano koṭṭhāsato gabbhaṃ phāletvā khīraṃ nīharitvā sappiphāṇitehi yojetvā adāsi, puthukakāle puthukaṃ kāretvā adāsi, lāyane lāyanaggaṃ veṇikaraṇe veṇaggaṃ kalāpādīsu kalāpaggaṃ khaḷaggaṃ bhaṇḍaggaṃ koṭṭhagganti evaṃ ekasasse navavāre aggadānaṃ adāsi. Kaniṭṭho panassa uddharitvā adāsi, tesu jeṭṭho aññāsikoṇḍaññatthero jāto, kaniṭṭho subhaddaparibbājako. Iti ekasmiṃ sasse navannaṃ aggadānānaṃ dinnattā ṭhapetvā theraṃ añño paṭhamaṃ dhammaṃ sacchikātuṃ samattho nāma natthi. ‘‘Bahukārā kho ime pañcavaggiyā’’ti idaṃ pana upakārānussaraṇamattakeneva vuttaṃ.
इसिपतने मिगदायेति तस्मिं किर पदेसे अनुप्पन्ने बुद्धे पच्चेकसम्बुद्धा गन्धमादनपब्बते सत्ताहं निरोधसमापत्तिया वीतिनामेत्वा निरोधा वुट्ठाय नागलतादन्तकट्ठं खादित्वा अनोतत्तदहे मुखं धोवित्वा पत्तचीवरमादाय आकासेन आगन्त्वा निपतन्ति। तत्थ चीवरं पारुपित्वा नगरे पिण्डाय चरित्वा कतभत्तकिच्चा गमनकालेपि ततोयेव उप्पतित्वा गच्छन्ति। इति इसयो एत्थ निपतन्ति उप्पतन्ति चाति तं ठानं इसिपतनन्ति सङ्खं गतं। मिगानं पन अभयत्थाय दिन्नत्ता मिगदायोति वुच्चति। तेन वुत्तं ‘‘इसिपतने मिगदाये’’ति।
Isipatane migadāyeti tasmiṃ kira padese anuppanne buddhe paccekasambuddhā gandhamādanapabbate sattāhaṃ nirodhasamāpattiyā vītināmetvā nirodhā vuṭṭhāya nāgalatādantakaṭṭhaṃ khāditvā anotattadahe mukhaṃ dhovitvā pattacīvaramādāya ākāsena āgantvā nipatanti. Tattha cīvaraṃ pārupitvā nagare piṇḍāya caritvā katabhattakiccā gamanakālepi tatoyeva uppatitvā gacchanti. Iti isayo ettha nipatanti uppatanti cāti taṃ ṭhānaṃ isipatananti saṅkhaṃ gataṃ. Migānaṃ pana abhayatthāya dinnattā migadāyoti vuccati. Tena vuttaṃ ‘‘isipatane migadāye’’ti.
२८५. अन्तरा च गयं अन्तरा च बोधिन्ति गयाय च बोधिस्स च विवरे तिगावुतन्तरे ठाने। बोधिमण्डतो हि गया तीणि गावुतानि। बाराणसी अट्ठारस योजनानि। उपको बोधिमण्डस्स च गयाय च अन्तरे भगवन्तं अद्दस। अन्तरासद्देन पन युत्तत्ता उपयोगवचनं कतं। ईदिसेसु च ठानेसु अक्खरचिन्तका ‘‘अन्तरा गामञ्च नदिञ्च याती’’ति एवं एकमेव अन्तरासद्दं पयुज्जन्ति। सो दुतियपदेनपि योजेतब्बो होति । अयोजियमाने उपयोगवचनं न पापुणाति। इध पन योजेत्वा एव वुत्तोति। अद्धानमग्गपटिपन्नन्ति अद्धानसङ्खातं मग्गं पटिपन्नं, दीघमग्गपटिपन्नन्ति अत्थो। अद्धानमग्गगमनसमयस्स हि विभङ्गे ‘‘अद्धयोजनं गच्छिस्सामीति भुञ्जितब्ब’’न्तिआदिवचनतो (पाचि॰ २१८) अद्धयोजनम्पि अद्धानमग्गो होति। बोधिमण्डतो पन गया तिगावुतं।
285.Antarā ca gayaṃ antarā ca bodhinti gayāya ca bodhissa ca vivare tigāvutantare ṭhāne. Bodhimaṇḍato hi gayā tīṇi gāvutāni. Bārāṇasī aṭṭhārasa yojanāni. Upako bodhimaṇḍassa ca gayāya ca antare bhagavantaṃ addasa. Antarāsaddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kataṃ. Īdisesu ca ṭhānesu akkharacintakā ‘‘antarā gāmañca nadiñca yātī’’ti evaṃ ekameva antarāsaddaṃ payujjanti. So dutiyapadenapi yojetabbo hoti . Ayojiyamāne upayogavacanaṃ na pāpuṇāti. Idha pana yojetvā eva vuttoti. Addhānamaggapaṭipannanti addhānasaṅkhātaṃ maggaṃ paṭipannaṃ, dīghamaggapaṭipannanti attho. Addhānamaggagamanasamayassa hi vibhaṅge ‘‘addhayojanaṃ gacchissāmīti bhuñjitabba’’ntiādivacanato (pāci. 218) addhayojanampi addhānamaggo hoti. Bodhimaṇḍato pana gayā tigāvutaṃ.
सब्बाभिभूति सब्बं तेभूमकधम्मं अभिभवित्वा ठितो। सब्बविदूति सब्बं चतुभूमकधम्मं अवेदिं अञ्ञासिं। सब्बेसु धम्मेसु अनुपलित्तोति सब्बेसु तेभूमकधम्मेसु किलेसलेपनेन अनुपलित्तो। सब्बं जहोति सब्बं तेभूमकधम्मं जहित्वा ठितो। तण्हाक्खये विमुत्तोति तण्हाक्खये निब्बाने आरम्मणतो विमुत्तो। सयं अभिञ्ञायाति सब्बं चतुभूमकधम्मं अत्तनाव जानित्वा। कमुद्दिसेय्यन्ति कं अञ्ञं ‘‘अयं मे आचरियो’’ति उद्दिसेय्यं।
Sabbābhibhūti sabbaṃ tebhūmakadhammaṃ abhibhavitvā ṭhito. Sabbavidūti sabbaṃ catubhūmakadhammaṃ avediṃ aññāsiṃ. Sabbesu dhammesu anupalittoti sabbesu tebhūmakadhammesu kilesalepanena anupalitto. Sabbaṃ jahoti sabbaṃ tebhūmakadhammaṃ jahitvā ṭhito. Taṇhākkhaye vimuttoti taṇhākkhaye nibbāne ārammaṇato vimutto. Sayaṃ abhiññāyāti sabbaṃ catubhūmakadhammaṃ attanāva jānitvā. Kamuddiseyyanti kaṃ aññaṃ ‘‘ayaṃ me ācariyo’’ti uddiseyyaṃ.
न मे आचरियो अत्थीति लोकुत्तरधम्मे मय्हं आचरियो नाम नत्थि। नत्थि मे पटिपुग्गलोति मय्हं पटिभागपुग्गलो नाम नत्थि। सम्मासम्बुद्धोति सहेतुना नयेन चत्तारि सच्चानि सयं बुद्धो। सीतिभूतोति सब्बकिलेसग्गिनिब्बापनेन सीतिभूतो। किलेसानंयेव निब्बुतत्ता निब्बुतो। कासिनं पुरन्ति कासिरट्ठे नगरं। आहञ्छं अमतदुन्दुभिन्ति धम्मचक्कपटिलाभाय अमतभेरिं पहरिस्सामीति गच्छामि। अरहसि अनन्तजिनोति अनन्तजिनोति भवितुं युत्तो। हुपेय्य पावुसोति, आवुसो, एवम्पि नाम भवेय्य। पक्कामीति वङ्कहारजनपदं नाम अगमासि।
Na me ācariyo atthīti lokuttaradhamme mayhaṃ ācariyo nāma natthi. Natthi me paṭipuggaloti mayhaṃ paṭibhāgapuggalo nāma natthi. Sammāsambuddhoti sahetunā nayena cattāri saccāni sayaṃ buddho. Sītibhūtoti sabbakilesagginibbāpanena sītibhūto. Kilesānaṃyeva nibbutattā nibbuto. Kāsinaṃ puranti kāsiraṭṭhe nagaraṃ. Āhañchaṃ amatadundubhinti dhammacakkapaṭilābhāya amatabheriṃ paharissāmīti gacchāmi. Arahasi anantajinoti anantajinoti bhavituṃ yutto. Hupeyya pāvusoti, āvuso, evampi nāma bhaveyya. Pakkāmīti vaṅkahārajanapadaṃ nāma agamāsi.
तत्थेकं मिगलुद्दकगामकं निस्साय वासं कप्पेसि। जेट्ठकलुद्दको तं उपट्ठासि। तस्मिञ्च जनपदे चण्डा मक्खिका होन्ति। अथ नं एकाय चाटिया वसापेसुं, मिगलुद्दको दूरे मिगवं गच्छन्तो ‘‘अम्हाकं अरहन्ते मा पमज्जी’’ति छावं नाम धीतरं आणापेत्वा अगमासि सद्धिं पुत्तभातुकेहि। सा चस्स धीता दस्सनीया होति कोट्ठाससम्पन्ना। दुतियदिवसे उपको घरं आगतो तं दारिकं सब्बं उपचारं कत्वा परिविसितुं उपगतं दिस्वा रागेन अभिभूतो भुञ्जितुम्पि असक्कोन्तो भाजनेन भत्तं आदाय वसनट्ठानं गन्त्वा भत्तं एकमन्ते निक्खिपित्वा सचे छावं लभामि, जीवामि, नो चे, मरामीति निराहारो सयि। सत्तमे दिवसे मागविको आगन्त्वा धीतरं उपकस्स पवत्तिं पुच्छि। सा ‘‘एकदिवसमेव आगन्त्वा पुन नागतपुब्बो’’ति आह। मागविको आगतवेसेनेव नं उपसङ्कमित्वा पुच्छिस्सामीति तंखणंयेव गन्त्वा ‘‘किं, भन्ते, अप्फासुक’’न्ति पादे परामसन्तो पुच्छि। उपको नित्थुनन्तो परिवत्ततियेव। सो ‘‘वदथ भन्ते, यं मया सक्का कातुं, तं सब्बं करिस्सामी’’ति आह। उपको, ‘‘सचे छावं लभामि, जीवामि, नो चे, इधेव मरणं सेय्यो’’ति आह। जानासि पन, भन्ते, किञ्चि सिप्पन्ति। न जानामीति। न, भन्ते, किञ्चि सिप्पं अजानन्तेन सक्का घरावासं अधिट्ठातुन्ति।
Tatthekaṃ migaluddakagāmakaṃ nissāya vāsaṃ kappesi. Jeṭṭhakaluddako taṃ upaṭṭhāsi. Tasmiñca janapade caṇḍā makkhikā honti. Atha naṃ ekāya cāṭiyā vasāpesuṃ, migaluddako dūre migavaṃ gacchanto ‘‘amhākaṃ arahante mā pamajjī’’ti chāvaṃ nāma dhītaraṃ āṇāpetvā agamāsi saddhiṃ puttabhātukehi. Sā cassa dhītā dassanīyā hoti koṭṭhāsasampannā. Dutiyadivase upako gharaṃ āgato taṃ dārikaṃ sabbaṃ upacāraṃ katvā parivisituṃ upagataṃ disvā rāgena abhibhūto bhuñjitumpi asakkonto bhājanena bhattaṃ ādāya vasanaṭṭhānaṃ gantvā bhattaṃ ekamante nikkhipitvā sace chāvaṃ labhāmi, jīvāmi, no ce, marāmīti nirāhāro sayi. Sattame divase māgaviko āgantvā dhītaraṃ upakassa pavattiṃ pucchi. Sā ‘‘ekadivasameva āgantvā puna nāgatapubbo’’ti āha. Māgaviko āgataveseneva naṃ upasaṅkamitvā pucchissāmīti taṃkhaṇaṃyeva gantvā ‘‘kiṃ, bhante, apphāsuka’’nti pāde parāmasanto pucchi. Upako nitthunanto parivattatiyeva. So ‘‘vadatha bhante, yaṃ mayā sakkā kātuṃ, taṃ sabbaṃ karissāmī’’ti āha. Upako, ‘‘sace chāvaṃ labhāmi, jīvāmi, no ce, idheva maraṇaṃ seyyo’’ti āha. Jānāsi pana, bhante, kiñci sippanti. Na jānāmīti. Na, bhante, kiñci sippaṃ ajānantena sakkā gharāvāsaṃ adhiṭṭhātunti.
सो आह – ‘‘नाहं किञ्चि सिप्पं जानामि, अपिच तुम्हाकं मंसहारको भविस्सामि, मंसञ्च विक्कीणिस्सामी’’ति। मागविको, ‘‘अम्हाकम्पि एतदेव रुच्चती’’ति उत्तरसाटकं दत्वा घरं आनेत्वा धीतरं अदासि। तेसं संवासमन्वाय पुत्तो विजायि। सुभद्दोतिस्स नामं अकंसु। छावा तस्स रोदनकाले ‘‘मंसहारकस्स पुत्त, मिगलुद्दकस्स पुत्त मा रोदी’’तिआदीनि वदमाना पुत्ततोसनगीतेन उपकं उप्पण्डेसि। भद्दे त्वं मं अनाथोति मञ्ञसि। अत्थि मे अनन्तजिनो नाम सहायो। तस्साहं सन्तिके गमिस्सामीति आह। छावा एवमयं अट्टीयतीति ञत्वा पुनप्पुनं कथेति। सो एकदिवसं अनारोचेत्वाव मज्झिमदेसाभिमुखो पक्कामि।
So āha – ‘‘nāhaṃ kiñci sippaṃ jānāmi, apica tumhākaṃ maṃsahārako bhavissāmi, maṃsañca vikkīṇissāmī’’ti. Māgaviko, ‘‘amhākampi etadeva ruccatī’’ti uttarasāṭakaṃ datvā gharaṃ ānetvā dhītaraṃ adāsi. Tesaṃ saṃvāsamanvāya putto vijāyi. Subhaddotissa nāmaṃ akaṃsu. Chāvā tassa rodanakāle ‘‘maṃsahārakassa putta, migaluddakassa putta mā rodī’’tiādīni vadamānā puttatosanagītena upakaṃ uppaṇḍesi. Bhadde tvaṃ maṃ anāthoti maññasi. Atthi me anantajino nāma sahāyo. Tassāhaṃ santike gamissāmīti āha. Chāvā evamayaṃ aṭṭīyatīti ñatvā punappunaṃ katheti. So ekadivasaṃ anārocetvāva majjhimadesābhimukho pakkāmi.
भगवा च तेन समयेन सावत्थियं विहरति जेतवने महाविहारे। अथ खो भगवा पटिकच्चेव भिक्खू आणापेसि – ‘‘यो, भिक्खवे, ‘अनन्तजिनो’ति पुच्छमानो आगच्छति, तस्स मं दस्सेय्याथा’’ति। उपकोपि खो ‘‘कुहिं अनन्तजिनो वसती’’ति पुच्छन्तो अनुपुब्बेन सावत्थिं आगन्त्वा विहारमज्झे ठत्वा कुहिं अनन्तजिनोति पुच्छि। तं भिक्खू भगवतो सन्तिकं नयिंसु। सो भगवन्तं दिस्वा – ‘‘सञ्जानाथ मं भगवा’’ति आह। आम, उपक, सञ्जानामि, कुहिं पन त्वं वसित्थाति। वङ्कहारजनपदे, भन्तेति। उपक, महल्लकोसि जातो पब्बजितुं सक्खिस्ससीति। पब्बजिस्सामि, भन्तेति। भगवा पब्बाजेत्वा तस्स कम्मट्ठानं अदासि। सो कम्मट्ठाने कम्मं करोन्तो अनागामिफले पतिट्ठाय कालं कत्वा अविहेसु निब्बत्तो। निब्बत्तक्खणेयेव अरहत्तं पापुणीति। अविहेसु निब्बत्तमत्ता हि सत्त जना अरहत्तं पापुणिंसु, तेसं सो अञ्ञतरो।
Bhagavā ca tena samayena sāvatthiyaṃ viharati jetavane mahāvihāre. Atha kho bhagavā paṭikacceva bhikkhū āṇāpesi – ‘‘yo, bhikkhave, ‘anantajino’ti pucchamāno āgacchati, tassa maṃ dasseyyāthā’’ti. Upakopi kho ‘‘kuhiṃ anantajino vasatī’’ti pucchanto anupubbena sāvatthiṃ āgantvā vihāramajjhe ṭhatvā kuhiṃ anantajinoti pucchi. Taṃ bhikkhū bhagavato santikaṃ nayiṃsu. So bhagavantaṃ disvā – ‘‘sañjānātha maṃ bhagavā’’ti āha. Āma, upaka, sañjānāmi, kuhiṃ pana tvaṃ vasitthāti. Vaṅkahārajanapade, bhanteti. Upaka, mahallakosi jāto pabbajituṃ sakkhissasīti. Pabbajissāmi, bhanteti. Bhagavā pabbājetvā tassa kammaṭṭhānaṃ adāsi. So kammaṭṭhāne kammaṃ karonto anāgāmiphale patiṭṭhāya kālaṃ katvā avihesu nibbatto. Nibbattakkhaṇeyeva arahattaṃ pāpuṇīti. Avihesu nibbattamattā hi satta janā arahattaṃ pāpuṇiṃsu, tesaṃ so aññataro.
वुत्तञ्हेतं –
Vuttañhetaṃ –
‘‘अविहं उपपन्नासे, विमुत्ता सत्त भिक्खवो।
‘‘Avihaṃ upapannāse, vimuttā satta bhikkhavo;
रागदोसपरिक्खीणा, तिण्णा लोके विसत्तिकं॥
Rāgadosaparikkhīṇā, tiṇṇā loke visattikaṃ.
उपको पलगण्डो च, पुक्कुसाति च ते तयो।
Upako palagaṇḍo ca, pukkusāti ca te tayo;
भद्दियो खण्डदेवो च, बहुरग्गि च सङ्गियो।
Bhaddiyo khaṇḍadevo ca, bahuraggi ca saṅgiyo;
ते हित्वा मानुसं देहं, दिब्बयोगं उपज्झगु’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.१०५)।
Te hitvā mānusaṃ dehaṃ, dibbayogaṃ upajjhagu’’nti. (saṃ. ni. 1.105);
२८६. सण्ठपेसुन्ति कतिकं अकंसु। बाहुल्लिकोति चीवरबाहुल्लादीनं अत्थाय पटिपन्नो। पधानविब्भन्तोति पधानतो विब्भन्तो भट्ठो परिहीनो। आवत्तो बाहुल्लायाति चीवरादीनं बहुलभावत्थाय आवत्तो। अपिच खो आसनं ठपेतब्बन्ति अपिच खो पनस्स उच्चकुले निब्बत्तस्स आसनमत्तं ठपेतब्बन्ति वदिंसु। नासक्खिंसूति बुद्धानुभावेन बुद्धतेजसा अभिभूता अत्तनो कतिकाय ठातुं नासक्खिंसु। नामेन च आवुसोवादेन च समुदाचरन्तीति गोतमाति, आवुसोति च वदन्ति। आवुसो गोतम, मयं उरुवेलायं पधानकाले तुय्हं पत्तचीवरं गहेत्वा विचरिम्हा, मुखोदकं दन्तकट्ठं अदम्हा, वुत्थपरिवेणं सम्मज्जिम्हा, पच्छा को ते वत्तप्पटिपत्तिमकासि, कच्चि अम्हेसु पक्कन्तेसु न चिन्तयित्थाति एवरूपिं कथं कथेन्तीति अत्थो। इरियायाति दुक्करइरियाय। पटिपदायाति दुक्करपटिपत्तिया। दुक्करकारिकायाति पसतपसत-मुग्गयूसादिआहरकरणादिना दुक्करकरणेन। अभिजानाथ मे नोति अभिजानाथ नु मम। एवरूपं पभावितमेतन्ति एतं एवरूपं वाक्यभेदन्ति अत्थो। अपि नु अहं उरुवेलाय पधाने तुम्हाकं सङ्गण्हनत्थं अनुक्कण्ठनत्थं रत्तिं वा दिवा वा आगन्त्वा, – ‘‘आवुसो, मा वितक्कयित्थ, मय्हं ओभासो वा निमित्तं वा पञ्ञायती’’ति एवरूपं कञ्चि वचनभेदं अकासिन्ति अधिप्पायो। ते एकपदेनेव सतिं लभित्वा उप्पन्नगारवा, ‘‘हन्द अद्धा एस बुद्धो जातो’’ति सद्दहित्वा नो हेतं, भन्तेति आहंसु। असक्खिं खो अहं, भिक्खवे, पञ्चवग्गिये भिक्खू सञ्ञापेतुन्ति अहं , भिक्खवे, पञ्चवग्गिये भिक्खू बुद्धो अहन्ति जानापेतुं असक्खिं। तदा पन भगवा उपोसथदिवसेयेव आगच्छि। अत्तनो बुद्धभावं जानापेत्वा कोण्डञ्ञत्थेरं कायसक्खिं कत्वा धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तं कथेसि। सुत्तपरियोसाने थेरो अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। सूरिये धरमानेयेव देसना निट्ठासि। भगवा तत्थेव वस्सं उपगच्छि।
286.Saṇṭhapesunti katikaṃ akaṃsu. Bāhullikoti cīvarabāhullādīnaṃ atthāya paṭipanno. Padhānavibbhantoti padhānato vibbhanto bhaṭṭho parihīno. Āvatto bāhullāyāti cīvarādīnaṃ bahulabhāvatthāya āvatto. Apica kho āsanaṃ ṭhapetabbanti apica kho panassa uccakule nibbattassa āsanamattaṃ ṭhapetabbanti vadiṃsu. Nāsakkhiṃsūti buddhānubhāvena buddhatejasā abhibhūtā attano katikāya ṭhātuṃ nāsakkhiṃsu. Nāmena ca āvusovādena ca samudācarantīti gotamāti, āvusoti ca vadanti. Āvuso gotama, mayaṃ uruvelāyaṃ padhānakāle tuyhaṃ pattacīvaraṃ gahetvā vicarimhā, mukhodakaṃ dantakaṭṭhaṃ adamhā, vutthapariveṇaṃ sammajjimhā, pacchā ko te vattappaṭipattimakāsi, kacci amhesu pakkantesu na cintayitthāti evarūpiṃ kathaṃ kathentīti attho. Iriyāyāti dukkarairiyāya. Paṭipadāyāti dukkarapaṭipattiyā. Dukkarakārikāyāti pasatapasata-muggayūsādiāharakaraṇādinā dukkarakaraṇena. Abhijānātha me noti abhijānātha nu mama. Evarūpaṃ pabhāvitametanti etaṃ evarūpaṃ vākyabhedanti attho. Api nu ahaṃ uruvelāya padhāne tumhākaṃ saṅgaṇhanatthaṃ anukkaṇṭhanatthaṃ rattiṃ vā divā vā āgantvā, – ‘‘āvuso, mā vitakkayittha, mayhaṃ obhāso vā nimittaṃ vā paññāyatī’’ti evarūpaṃ kañci vacanabhedaṃ akāsinti adhippāyo. Te ekapadeneva satiṃ labhitvā uppannagāravā, ‘‘handa addhā esa buddho jāto’’ti saddahitvā no hetaṃ, bhanteti āhaṃsu. Asakkhiṃ kho ahaṃ, bhikkhave, pañcavaggiye bhikkhū saññāpetunti ahaṃ , bhikkhave, pañcavaggiye bhikkhū buddho ahanti jānāpetuṃ asakkhiṃ. Tadā pana bhagavā uposathadivaseyeva āgacchi. Attano buddhabhāvaṃ jānāpetvā koṇḍaññattheraṃ kāyasakkhiṃ katvā dhammacakkappavattanasuttaṃ kathesi. Suttapariyosāne thero aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Sūriye dharamāneyeva desanā niṭṭhāsi. Bhagavā tattheva vassaṃ upagacchi.
द्वेपि सुदं, भिक्खवे, भिक्खू ओवदामीतिआदि पाटिपददिवसतो पट्ठाय पिण्डपातत्थायपि गामं अप्पविसनदीपनत्थं वुत्तं। तेसञ्हि भिक्खूनं कम्मट्ठानेसु उप्पन्नमलविसोधनत्थं भगवा अन्तोविहारेयेव अहोसि। उप्पन्ने उप्पन्ने कम्मट्ठानमले तेपि भिक्खू भगवतो सन्तिकं गन्त्वा पुच्छन्ति। भगवापि तेसं निसिन्नट्ठानं गन्त्वा मलं विनोदेति। अथ नेसं भगवता एवं नीहटभत्तेन ओवदियमानानं वप्पत्थेरो पाटिपददिवसे सोतापन्नो अहोसि। भद्दियत्थेरो दुतियायं, महानामत्थेरो ततियायं, अस्सजित्थेरो चतुत्थियं। पक्खस्स पन पञ्चमियं सब्बेव ते एकतो सन्निपातेत्वा अनत्तलक्खणसुत्तं कथेसि, सुत्तपरियोसाने सब्बेपि अरहत्तफले पतिट्ठहिंसु। तेनाह – ‘‘अथ खो, भिक्खवे, पञ्चवग्गिया भिक्खू मया एवं ओवदियमाना…पे॰… अनुत्तरं योगक्खेमं निब्बानं अज्झगमंसु…पे॰… नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति। एत्तकं कथामग्गं भगवा यं पुब्बे अवच – ‘‘तुम्हेपि ममञ्चेव पञ्चवग्गियानञ्च मग्गं आरुळ्हा, अरियपरियेसना तुम्हाकं परियेसना’’ति इमं एकमेव अनुसन्धिं दस्सेन्तो आहरि।
Dvepi sudaṃ, bhikkhave, bhikkhū ovadāmītiādi pāṭipadadivasato paṭṭhāya piṇḍapātatthāyapi gāmaṃ appavisanadīpanatthaṃ vuttaṃ. Tesañhi bhikkhūnaṃ kammaṭṭhānesu uppannamalavisodhanatthaṃ bhagavā antovihāreyeva ahosi. Uppanne uppanne kammaṭṭhānamale tepi bhikkhū bhagavato santikaṃ gantvā pucchanti. Bhagavāpi tesaṃ nisinnaṭṭhānaṃ gantvā malaṃ vinodeti. Atha nesaṃ bhagavatā evaṃ nīhaṭabhattena ovadiyamānānaṃ vappatthero pāṭipadadivase sotāpanno ahosi. Bhaddiyatthero dutiyāyaṃ, mahānāmatthero tatiyāyaṃ, assajitthero catutthiyaṃ. Pakkhassa pana pañcamiyaṃ sabbeva te ekato sannipātetvā anattalakkhaṇasuttaṃ kathesi, suttapariyosāne sabbepi arahattaphale patiṭṭhahiṃsu. Tenāha – ‘‘atha kho, bhikkhave, pañcavaggiyā bhikkhū mayā evaṃ ovadiyamānā…pe… anuttaraṃ yogakkhemaṃ nibbānaṃ ajjhagamaṃsu…pe… natthi dāni punabbhavo’’ti. Ettakaṃ kathāmaggaṃ bhagavā yaṃ pubbe avaca – ‘‘tumhepi mamañceva pañcavaggiyānañca maggaṃ āruḷhā, ariyapariyesanā tumhākaṃ pariyesanā’’ti imaṃ ekameva anusandhiṃ dassento āhari.
२८७. इदानि यस्मा न अगारियानंयेव पञ्चकामगुणपरियेसना होति, अनगारियानम्पि चत्तारो पच्चये अप्पच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जन्तानं पञ्चकामगुणवसेन अनरियपरियेसना होति, तस्मा तं दस्सेतुं पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणातिआदिमाह। तत्थ नवरत्तेसु पत्तचीवरादीसु चक्खुविञ्ञेय्या रूपातिआदयो चत्तारो कामगुणा लब्भन्ति। रसो पनेत्थ परिभोगरसो होति। मनुञ्ञे पिण्डपाते भेसज्जे च पञ्चपि लब्भन्ति। सेनासनम्हि चीवरे विय चत्तारो। रसो पन एत्थापि परिभोगरसोव। ये हि केचि, भिक्खवेति कस्मा आरभि? एवं पञ्च कामगुणे दस्सेत्वा इदानि ये एवं वदेय्युं, ‘‘पब्बजितकालतो पट्ठाय अनरियपरियेसना नाम कुतो, अरियपरियेसनाव पब्बजितान’’न्ति, तेसं पटिसेधनत्थाय ‘‘पब्बजितानम्पि चतूसु पच्चयेसु अप्पच्चवेक्खणपरिभोगो अनरियपरियेसना एवा’’ति दस्सेतुं इमं देसनं आरभि। तत्थ गधिताति तण्हागेधेन गधिता। मुच्छिताति तण्हामुच्छाय मुच्छिता । अज्झोपन्नाति तण्हाय अज्झोगाळ्हा। अनादीनवदस्साविनोति आदीनवं अपस्सन्ता। अनिस्सरणपञ्ञाति निस्सरणं वुच्चति पच्चवेक्खणञाणं। ते तेन विरहिता।
287. Idāni yasmā na agāriyānaṃyeva pañcakāmaguṇapariyesanā hoti, anagāriyānampi cattāro paccaye appaccavekkhitvā paribhuñjantānaṃ pañcakāmaguṇavasena anariyapariyesanā hoti, tasmā taṃ dassetuṃ pañcime, bhikkhave, kāmaguṇātiādimāha. Tattha navarattesu pattacīvarādīsu cakkhuviññeyyā rūpātiādayo cattāro kāmaguṇā labbhanti. Raso panettha paribhogaraso hoti. Manuññe piṇḍapāte bhesajje ca pañcapi labbhanti. Senāsanamhi cīvare viya cattāro. Raso pana etthāpi paribhogarasova. Ye hi keci, bhikkhaveti kasmā ārabhi? Evaṃ pañca kāmaguṇe dassetvā idāni ye evaṃ vadeyyuṃ, ‘‘pabbajitakālato paṭṭhāya anariyapariyesanā nāma kuto, ariyapariyesanāva pabbajitāna’’nti, tesaṃ paṭisedhanatthāya ‘‘pabbajitānampi catūsu paccayesu appaccavekkhaṇaparibhogo anariyapariyesanā evā’’ti dassetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi. Tattha gadhitāti taṇhāgedhena gadhitā. Mucchitāti taṇhāmucchāya mucchitā . Ajjhopannāti taṇhāya ajjhogāḷhā. Anādīnavadassāvinoti ādīnavaṃ apassantā. Anissaraṇapaññāti nissaraṇaṃ vuccati paccavekkhaṇañāṇaṃ. Te tena virahitā.
इदानि तस्सत्थस्स साधकं उपमं दस्सेन्तो सेय्यथापि, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्रेवं ओपम्मसंसन्दनं वेदितब्बं – आरञ्ञकमगो विय हि समणब्राह्मणा, लुद्दकेन अरञ्ञे ठपितपासो विय चत्तारो पच्चया, तस्स लुद्दस्स पासरासिं अज्झोत्थरित्वा सयनकालो विय तेसं चत्तारो पच्चये अप्पच्चवेक्खित्वा परिभोगकालो। लुद्दके आगच्छन्ते मगस्स येन कामं अगमनकालो विय समणब्राह्मणानं मारस्स यथाकामकरणीयकालो, मारवसं उपगतभावोति अत्थो। मगस्स पन अबद्धस्स पासरासिं अधिसयितकालो विय समणब्राह्मणानं चतूसु पच्चयेसु पच्चवेक्खणपरिभोगो, लुद्दके आगच्छन्ते मगस्स येन कामं गमनं विय समणब्राह्मणानं मारवसं अनुपगमनं वेदितब्बं। विस्सत्थोति निब्भयो निरासङ्को। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Idāni tassatthassa sādhakaṃ upamaṃ dassento seyyathāpi, bhikkhavetiādimāha. Tatrevaṃ opammasaṃsandanaṃ veditabbaṃ – āraññakamago viya hi samaṇabrāhmaṇā, luddakena araññe ṭhapitapāso viya cattāro paccayā, tassa luddassa pāsarāsiṃ ajjhottharitvā sayanakālo viya tesaṃ cattāro paccaye appaccavekkhitvā paribhogakālo. Luddake āgacchante magassa yena kāmaṃ agamanakālo viya samaṇabrāhmaṇānaṃ mārassa yathākāmakaraṇīyakālo, māravasaṃ upagatabhāvoti attho. Magassa pana abaddhassa pāsarāsiṃ adhisayitakālo viya samaṇabrāhmaṇānaṃ catūsu paccayesu paccavekkhaṇaparibhogo, luddake āgacchante magassa yena kāmaṃ gamanaṃ viya samaṇabrāhmaṇānaṃ māravasaṃ anupagamanaṃ veditabbaṃ. Vissatthoti nibbhayo nirāsaṅko. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
पासरासिसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pāsarāsisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
अरियपरियेसनातिपि एतस्सेव नामं।
Ariyapariyesanātipi etasseva nāmaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ६. पासरासिसुत्तं • 6. Pāsarāsisuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ६. पासरासिसुत्तवण्णना • 6. Pāsarāsisuttavaṇṇanā
