Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / മജ്ഝിമനികായ (ടീകാ) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ൬. പാസരാസിസുത്തവണ്ണനാ

    6. Pāsarāsisuttavaṇṇanā

    ൨൭൨. സാധുമയന്തി ഏത്ഥ സാധു-സദ്ദോ ആയാചനത്ഥോ, ന ‘‘സാധാവുസോ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൨൪൬; സു॰ നി॰ ൧൮൨) വിയ അഭിനന്ദനാദിഅത്ഥോതി ആഹ ‘‘ആയാചന്താ’’തി. തേനാഹ പാളിയം ‘‘ലഭേയ്യാമാ’’തിആദി വുത്തം. ന സക്കോന്തി, കസ്മാ? ബുദ്ധാ ഹി ഗരൂ ഹോന്തി, പരമഗരൂ ഉത്തമം ഗാരവട്ഠാനം, ന യഥാ തഥാ ഉപസങ്കമനീയാ. തേനാഹ ‘‘ഏകചാരികോ സീഹോ’’തിആദി.

    272.Sādhumayanti ettha sādhu-saddo āyācanattho, na ‘‘sādhāvuso’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 182) viya abhinandanādiatthoti āha ‘‘āyācantā’’ti. Tenāha pāḷiyaṃ ‘‘labheyyāmā’’tiādi vuttaṃ. Na sakkonti, kasmā? Buddhā hi garū honti, paramagarū uttamaṃ gāravaṭṭhānaṃ, na yathā tathā upasaṅkamanīyā. Tenāha ‘‘ekacāriko sīho’’tiādi.

    ‘‘പാകടകിരിയായാ’’തി സങ്ഖേപേന വുത്തം വിവരിതും ‘‘യം ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ഭഗവാ സബ്ബകാലം കിമേവമകാസീതി? ന സബ്ബകാലമേവമകാസി. യദാ പന അകാസി, തം ദസ്സേതും ‘‘ഭഗവാ പഠമബോധിയ’’ന്തിആദി വുത്തം. മനുസ്സത്തഭാവേതി ഇമിനാ പുരിസത്തഭാവം ഉല്ലിങ്ഗേതി. ധനപരിച്ചാഗോ കതോ നാമ നത്ഥി ഭഗവതോ ധരമാനകാലേതി അധിപ്പായോ.

    ‘‘Pākaṭakiriyāyā’’ti saṅkhepena vuttaṃ vivarituṃ ‘‘yaṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Bhagavā sabbakālaṃ kimevamakāsīti? Na sabbakālamevamakāsi. Yadā pana akāsi, taṃ dassetuṃ ‘‘bhagavā paṭhamabodhiya’’ntiādi vuttaṃ. Manussattabhāveti iminā purisattabhāvaṃ ulliṅgeti. Dhanapariccāgo kato nāma natthi bhagavato dharamānakāleti adhippāyo.

    മാലാകചവരന്തി മിലാതമാലാകചവരം. രജോജല്ലം ന ഉപലിമ്പതി അച്ഛതരഛവിഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘സുഖുമത്താ ഛവിയാ കായേ രജോജല്ലം ന ലിമ്പതീ’’തി. യദി ഏവം കസ്മാ ഭഗവാ നഹായതീതി ആഹ ‘‘ഉതുഗ്ഗഹണത്ഥ’’ന്തി.

    Mālākacavaranti milātamālākacavaraṃ. Rajojallaṃ na upalimpati acchatarachavibhāvato. Vuttañhetaṃ ‘‘sukhumattā chaviyā kāye rajojallaṃ na limpatī’’ti. Yadi evaṃ kasmā bhagavā nahāyatīti āha ‘‘utuggahaṇattha’’nti.

    വിഹാരോതി ജേതവനവിഹാരോ. വീസതിഉസഭം ഗാവുതസ്സ ചതുത്ഥോ ഭാഗോതി വദന്തി. കദാചീതി കസ്മിഞ്ചി ബുദ്ധുപ്പാദേ. അചലമേവാതി അപരിവത്തമേവ അനഞ്ഞഭാവതോ, മഞ്ചാനം പന അപ്പമഹന്തതാഹി പാദാനം പതിട്ഠിതട്ഠാനസ്സ ഹാനിവഡ്ഢിയോ ഹോന്തിയേവ.

    Vihāroti jetavanavihāro. Vīsatiusabhaṃ gāvutassa catuttho bhāgoti vadanti. Kadācīti kasmiñci buddhuppāde. Acalamevāti aparivattameva anaññabhāvato, mañcānaṃ pana appamahantatāhi pādānaṃ patiṭṭhitaṭṭhānassa hānivaḍḍhiyo hontiyeva.

    യന്തനാളികാഹി പരിപുണ്ണസുവണ്ണരസധാരാഹി. ന്ഹാനവത്തന്തി ‘‘പബ്ബജിതേന നാമ ഏവം ന്ഹായിതബ്ബ’’ന്തി നഹാനചാരിത്തം ദസ്സേത്വാ. യസ്മാ ഭഗവതോ സരീരം സുധന്തചാമീകരസമാനവണ്ണം സുപരിസോധിതപവാളരുചിരകരചരണാവരം സുവിസുദ്ധനീലരതനാവളിസദിസകേസതനുരുഹം, തസ്മാ തഹം തഹം വിനിസ്സതജാതിഹിങ്ഗുലകരസൂപസോഭിതം ഉപരി മഹഗ്ഘരതനാവളിസഞ്ഛാദിതം ജങ്ഗമമിവ കനകഗിരിസിഖരം വിരോചിത്ഥ. തസ്മിഞ്ച സമയേ ദസബലസ്സ സരീരതോ നിക്ഖമിത്വാ ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ സമന്തതോ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണേ പദേസേ ആധാവന്തീ വിധാവന്തീ രതനാവളിരതനദാമ-രതനചുണ്ണ-വിപ്പകിണ്ണം വിയ, പസാരിതരതനചിത്തകഞ്ചനപട്ടമിവ, ആസിഞ്ചമാനലാഖാരസധാരാ-ചിതമിവ , ഉക്കാസതനിപാതസമാകുലമിവ, നിരന്തരം വിപ്പകിണ്ണ-കണികാര-കിങ്കിണിക-പുപ്ഫമിവ, വായുവേഗസമുദ്ധത-ചിനപിട്ഠചുണ്ണ-രഞ്ജിതമിവ, ഇന്ദധനു-വിജ്ജുലതാ-വിതാനസന്ഥതമിവ, ഗഗനതലം തം ഠാനം പവനഞ്ച സമ്മാ ഫരന്തി. തേന വുത്തം ‘‘വണ്ണഭൂമി നാമേസാ’’തിആദി. അത്ഥന്തി ഉപമേയ്യത്ഥം. ഉപമായോതി ‘‘ഈദിസോ ച ഹോതീ’’തി യഥാരഹം തദനുച്ഛവികാ ഉപമാ. കാരണാനീതി ഉപമുപമേയ്യസമ്ബന്ധവിഭാവനാനി കാരണാനി. പൂരേത്വാതി വണ്ണനം പരിപുണ്ണം കത്വാ. ഥാമോ വേദിതബ്ബോ ‘‘അതിത്ഥേ പക്ഖന്ദോ’’തി അവത്തബ്ബത്താ.

    Yantanāḷikāhi paripuṇṇasuvaṇṇarasadhārāhi. Nhānavattanti ‘‘pabbajitena nāma evaṃ nhāyitabba’’nti nahānacārittaṃ dassetvā. Yasmā bhagavato sarīraṃ sudhantacāmīkarasamānavaṇṇaṃ suparisodhitapavāḷarucirakaracaraṇāvaraṃ suvisuddhanīlaratanāvaḷisadisakesatanuruhaṃ, tasmā tahaṃ tahaṃ vinissatajātihiṅgulakarasūpasobhitaṃ upari mahaggharatanāvaḷisañchāditaṃ jaṅgamamiva kanakagirisikharaṃ virocittha. Tasmiñca samaye dasabalassa sarīrato nikkhamitvā chabbaṇṇarasmiyo samantato asītihatthappamāṇe padese ādhāvantī vidhāvantī ratanāvaḷiratanadāma-ratanacuṇṇa-vippakiṇṇaṃ viya, pasāritaratanacittakañcanapaṭṭamiva, āsiñcamānalākhārasadhārā-citamiva , ukkāsatanipātasamākulamiva, nirantaraṃ vippakiṇṇa-kaṇikāra-kiṅkiṇika-pupphamiva, vāyuvegasamuddhata-cinapiṭṭhacuṇṇa-rañjitamiva, indadhanu-vijjulatā-vitānasanthatamiva, gaganatalaṃ taṃ ṭhānaṃ pavanañca sammā pharanti. Tena vuttaṃ ‘‘vaṇṇabhūmi nāmesā’’tiādi. Atthanti upameyyatthaṃ. Upamāyoti ‘‘īdiso ca hotī’’ti yathārahaṃ tadanucchavikā upamā. Kāraṇānīti upamupameyyasambandhavibhāvanāni kāraṇāni. Pūretvāti vaṇṇanaṃ paripuṇṇaṃ katvā. Thāmo veditabbo ‘‘atitthe pakkhando’’ti avattabbattā.

    ൨൭൩. കണ്ണികാതി സരീരഗതബിന്ദുകതാനി മണ്ഡലാനി. പരിക്ഖാരഭണ്ഡന്തി ഉത്തരാസങ്ഗം സങ്ഘാടിഞ്ച സന്ധായ വദതി. കിം പനായം നയോ ബുദ്ധാനമ്പി സരീരേ ഹോതീതി? ന ഹോതി, വത്തദസ്സനത്ഥം പനേതം കതന്തി ദസ്സേതും ‘‘ബുദ്ധാനം പനാ’’തിആദി വുത്തം. ഗമനവസേന കായസ്സാഭിനീഹരണം ഗമനാഭിഹാരോ. യഥാധിപ്പായാവത്തനം അധിപ്പായകോപനം.

    273.Kaṇṇikāti sarīragatabindukatāni maṇḍalāni. Parikkhārabhaṇḍanti uttarāsaṅgaṃ saṅghāṭiñca sandhāya vadati. Kiṃ panāyaṃ nayo buddhānampi sarīre hotīti? Na hoti, vattadassanatthaṃ panetaṃ katanti dassetuṃ ‘‘buddhānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Gamanavasena kāyassābhinīharaṇaṃ gamanābhihāro. Yathādhippāyāvattanaṃ adhippāyakopanaṃ.

    അഞ്ഞതരായ പാരമിയാതി നേക്ഖമ്മപാരമിയാ. വീരിയപാരമിയാതി അപരേ. മഹാഭിനിക്ഖമനസ്സാതി മഹന്തസ്സ ചരിമഭവേ അഭിനിക്ഖമനസ്സ. തഞ്ഹി മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം മഹന്തഞ്ച ഞാതിപരിവട്ടം മഹന്തഞ്ച ചക്കവത്തിസിരിം പജഹിത്വാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ സമാരകസ്സ ച അചിന്തേയ്യാപരിമേയ്യഭേദസ്സ മഹതോ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ പവത്തത്താ മഹനീയതായ ച മഹന്തം അഭിനിക്ഖമനന്തി വുച്ചതി.

    Aññatarāya pāramiyāti nekkhammapāramiyā. Vīriyapāramiyāti apare. Mahābhinikkhamanassāti mahantassa carimabhave abhinikkhamanassa. Tañhi mahantaṃ bhogakkhandhaṃ mahantañca ñātiparivaṭṭaṃ mahantañca cakkavattisiriṃ pajahitvā sadevakassa lokassa samārakassa ca acinteyyāparimeyyabhedassa mahato atthāya hitāya sukhāya pavattattā mahanīyatāya ca mahantaṃ abhinikkhamananti vuccati.

    പുരിമോതി ‘‘കതമായ നു കഥായ സന്നിസിന്നാ ഭവഥാ’’തി ഏവം വുത്തഅത്ഥോ. കാ ച പന വോതി ഏത്ഥ -സദ്ദോ ബ്യതിരേകേ. തേന യഥാപുച്ഛിതായ കഥായ വക്ഖമാനം വിപ്പകതഭാവം ജോതേതി. പന-സദ്ദോ വചനാലങ്കാരേ. യായ ഹി കഥായ തേ ഭിക്ഖൂ സന്നിസിന്നാ, സാ ഏവ അന്തരാകഥാഭൂതാ വിപ്പകതാ വിസേസേന പുന പുച്ഛീയതി. അഞ്ഞാതി അന്തരാ-സദ്ദസ്സ അത്ഥമാഹ. അഞ്ഞത്ഥോ ഹി അയം അന്തരാ-സദ്ദോ ‘‘ഭൂമന്തരം (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ നിദാനകഥാ) സമയന്തര’’ന്തിആദീസു വിയ, അന്തരാതി വാ വേമജ്ഝേതി അത്ഥോ. ദസകഥാവത്ഥുനിസ്സിതാതി ‘‘കിം സീലം നാമ, കഥഞ്ച പൂരേതബ്ബം, കാനി ചസ്സ സംകിലേസവോദാനാനീ’’തിആദിനാ അപ്പിച്ഛാദിനിസ്സിതാ സീലാദിനിസ്സിതാ ച കഥാ. അരിയോതി നിദ്ദോസോ. അഥ വാ അത്ഥകാമേഹി അരണീയോതി അരിയോ, അരിയാനം അയന്തി വാ അരിയോതി. ഭാവനാമനസികാരവസേന തുണ്ഹീ ഭവന്തി, ന ഏകച്ചബാഹിരകപബ്ബജിതാ വിയ മൂഗബ്ബതസമാദാനേന. ദുതിയജ്ഝാനമ്പി അരിയോ തുണ്ഹീഭാവോ വചീസങ്ഖാരപഹാനതോ. മൂലകമ്മട്ഠാനന്തി പാരിഹാരിയ കമ്മട്ഠാനമ്പി. ഝാനന്തി ദുതിയജ്ഝാനം.

    Purimoti ‘‘katamāya nu kathāya sannisinnā bhavathā’’ti evaṃ vuttaattho. Kā ca pana voti ettha ca-saddo byatireke. Tena yathāpucchitāya kathāya vakkhamānaṃ vippakatabhāvaṃ joteti. Pana-saddo vacanālaṅkāre. Yāya hi kathāya te bhikkhū sannisinnā, sā eva antarākathābhūtā vippakatā visesena puna pucchīyati. Aññāti antarā-saddassa atthamāha. Aññattho hi ayaṃ antarā-saddo ‘‘bhūmantaraṃ (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) samayantara’’ntiādīsu viya, antarāti vā vemajjheti attho. Dasakathāvatthunissitāti ‘‘kiṃ sīlaṃ nāma, kathañca pūretabbaṃ, kāni cassa saṃkilesavodānānī’’tiādinā appicchādinissitā sīlādinissitā ca kathā. Ariyoti niddoso. Atha vā atthakāmehi araṇīyoti ariyo, ariyānaṃ ayanti vā ariyoti. Bhāvanāmanasikāravasena tuṇhī bhavanti, na ekaccabāhirakapabbajitā viya mūgabbatasamādānena. Dutiyajjhānampi ariyo tuṇhībhāvo vacīsaṅkhārapahānato. Mūlakammaṭṭhānanti pārihāriya kammaṭṭhānampi. Jhānanti dutiyajjhānaṃ.

    ൨൭൪. ‘‘സന്നിപതിതാനം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വയ’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൧.൨൭൩; ഉദാ॰ ൧൨, ൨൮, ൨൯) അട്ഠുപ്പത്തിവസേന ദേസനാ പവത്താതി തസ്സാ ഉപരിദേസനായ സമ്ബന്ധം ദസ്സേതും ‘‘ദ്വേമാ, ഭിക്ഖവേ, പരിയേസനാതി കോ അനുസന്ധീ’’തി അനുസന്ധിം പുച്ഛതി. അയം തുമ്ഹാകം പരിയേസനാതി യാ മഹാഭിനിക്ഖമനപടിബദ്ധാ ധമ്മീ കഥാ, സാ തുമ്ഹാകം ധമ്മപരിയേസനാ ധമ്മവിചാരണാ അരിയപരിയേസനാ നാമ. അപായമഗ്ഗന്തി അനത്ഥാവഹം മഗ്ഗം. ഉദ്ദേസാനുക്കമം ഭിന്ദിത്വാതി ഉദ്ദേസാനുപുബ്ബിം ലങ്ഘിത്വാ. ധമ്മ-സദ്ദോ ‘‘അമോസധമ്മം നിബ്ബാന’’ന്തിആദീസു വിയ പകതിപരിയായോ. ജായനസഭാവോതി ജായനപകതികോതി അത്ഥോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ.

    274. ‘‘Sannipatitānaṃ vo, bhikkhave, dvaya’’nti (ma. ni. 1.273; udā. 12, 28, 29) aṭṭhuppattivasena desanā pavattāti tassā uparidesanāya sambandhaṃ dassetuṃ ‘‘dvemā, bhikkhave, pariyesanāti ko anusandhī’’ti anusandhiṃ pucchati. Ayaṃ tumhākaṃ pariyesanāti yā mahābhinikkhamanapaṭibaddhā dhammī kathā, sā tumhākaṃ dhammapariyesanā dhammavicāraṇā ariyapariyesanā nāma. Apāyamagganti anatthāvahaṃ maggaṃ. Uddesānukkamaṃ bhinditvāti uddesānupubbiṃ laṅghitvā. Dhamma-saddo ‘‘amosadhammaṃ nibbāna’’ntiādīsu viya pakatipariyāyo. Jāyanasabhāvoti jāyanapakatikoti attho. Sesapadesupi eseva nayo.

    സബ്ബത്ഥാതി യഥാ ‘‘പുത്തഭരിയ’’ന്തി ദ്വന്ദസമാസവസേന ഏകത്തം, ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ ‘‘ദാസിദാസ’’ന്തിആദീസു സബ്ബപദേസു. പരതോ വികാരം അനാപജ്ജിത്വാ സബ്ബദാ ജാതരൂപമേവ ഹോതീതി ജാതരൂപം, സുവണ്ണം. ധവലസഭാവതായ രഞ്ജീയതീതി രജതം, രൂപിയം. ഇധ പന സുവണ്ണം ഠപേത്വാ യം കിഞ്ചി ഉപഭോഗപരിഭോഗാരഹം രജതംതേവ ഗഹിതം. ഉപധീയതി ഏത്ഥ ദുക്ഖന്തി ഉപധയോ. ചുതീസങ്ഖാതം മരണന്തി ഏകഭവപരിയാപന്നം ഖന്ധനിരോധസങ്ഖാതം മരണമാഹ. ഖണികനിരോധോ പന ഖണേ ഖണേ. തേനാഹ ‘‘സത്താനം വിയാ’’തി. സംകിലിസ്സതീതി ദൂസവിസേന വിയ അത്താനം ദൂസിസ്സതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, ജാതരൂപസ്സ ഉപക്കിലേസാ അയോ ലോഹ’’ന്തിആദി (അ॰ നി॰ ൫.൨൩). മലം ഗഹേത്വാതി യേഹി സഹയോഗതോ മലിനം ഹോതി, തേസം മലിനഭാവപച്ചയാനം വസേന മലം ഗഹേത്വാ. ജീരണതോ ജരാധമ്മവാരേ ജാതരൂപം ഗഹിതന്തി യോജനാ. യേ പന ജാതിധമ്മവാരേപി ജാതരൂപം ന പഠന്തി, തേസം ഇതരേസം വിയ ജീരണധമ്മവാരേ സരൂപതോ അനാഗതമ്പി ഉപധിഗ്ഗഹണേന ഗഹിതമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. പരിഗ്ഗഹേ ഠിതാനം പന വസേന വുച്ചമാനേ അപാകടാനമ്പി ജാതിജരാമരണാനം വസേന യോജനാ ലബ്ഭതേവ. ജാതരൂപസീസേന ചേത്ഥ സബ്ബസ്സപി അനിന്ദ്രിയബദ്ധസ്സ ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം, പുത്തഭരിയാദിഗ്ഗഹണേന വിയ മിത്താമച്ചാദിഗ്ഗഹണം.

    Sabbatthāti yathā ‘‘puttabhariya’’nti dvandasamāsavasena ekattaṃ, esa nayo sabbattha ‘‘dāsidāsa’’ntiādīsu sabbapadesu. Parato vikāraṃ anāpajjitvā sabbadā jātarūpameva hotīti jātarūpaṃ, suvaṇṇaṃ. Dhavalasabhāvatāya rañjīyatīti rajataṃ, rūpiyaṃ. Idha pana suvaṇṇaṃ ṭhapetvā yaṃ kiñci upabhogaparibhogārahaṃ rajataṃteva gahitaṃ. Upadhīyati ettha dukkhanti upadhayo. Cutīsaṅkhātaṃ maraṇanti ekabhavapariyāpannaṃ khandhanirodhasaṅkhātaṃ maraṇamāha. Khaṇikanirodho pana khaṇe khaṇe. Tenāha ‘‘sattānaṃ viyā’’ti. Saṃkilissatīti dūsavisena viya attānaṃ dūsissati. Tenāha bhagavā – ‘‘pañcime, bhikkhave, jātarūpassa upakkilesā ayo loha’’ntiādi (a. ni. 5.23). Malaṃ gahetvāti yehi sahayogato malinaṃ hoti, tesaṃ malinabhāvapaccayānaṃ vasena malaṃ gahetvā. Jīraṇato jarādhammavāre jātarūpaṃ gahitanti yojanā. Ye pana jātidhammavārepi jātarūpaṃ na paṭhanti, tesaṃ itaresaṃ viya jīraṇadhammavāre sarūpato anāgatampi upadhiggahaṇena gahitamevāti daṭṭhabbaṃ. Pariggahe ṭhitānaṃ pana vasena vuccamāne apākaṭānampi jātijarāmaraṇānaṃ vasena yojanā labbhateva. Jātarūpasīsena cettha sabbassapi anindriyabaddhassa gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ, puttabhariyādiggahaṇena viya mittāmaccādiggahaṇaṃ.

    ൨൭൫. അരിയേഹി പരിയേസനാ, അരിയാനം പരിയേസനാതി വാ അരിയപരിയേസനാതി സമാസദ്വയം ദസ്സേതി ‘‘അയം, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിനാ.

    275. Ariyehi pariyesanā, ariyānaṃ pariyesanāti vā ariyapariyesanāti samāsadvayaṃ dasseti ‘‘ayaṃ, bhikkhave’’tiādinā.

    ൨൭൬. മൂലതോ പട്ഠായാതി യം മഹാഭിനിക്ഖമനസ്സ മൂലഭാവേസുആദീനവദസ്സനം, തതോ പട്ഠായ. യസ്മാ തേ ഭിക്ഖൂ തത്ഥ മഹാഭിനിക്ഖമനകഥായ സന്നിസിന്നാ, സാ ച നേസം അന്തരാകഥാ വിപ്പകതാ, തസ്മാ ഭഗവാ തേസം മൂലതോ പട്ഠായ മഹാഭിനിക്ഖമനകഥം കഥേതും ആരഭി. അഹമ്പി പുബ്ബേതി വിസേസവചനം അപരിപക്കഞാണേന സയം ചരിമഭവേ തീസു പാസാദേസു തിവിധനാടകപരിവാരസ്സ ദിബ്ബസമ്പത്തിസദിസായ മഹാസമ്പത്തിയാ അനുഭവനം, അഭിനിക്ഖമിത്വാ പധാനപദഹനവസേന അത്തകിലമഥാനുയോഗഞ്ച സന്ധായാഹ. അനരിയപരിയേസനം പരിയേസിന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. പഞ്ചവഗ്ഗിയാപീതി യഥാസകം ഗിഹിഭോഗം അനുയുത്താ തം പഹായ പബ്ബജിത്വാ അത്തകിലമഥാനുയോഗേ ഠിതാ സത്ഥു ധമ്മചക്കപവത്തനദേസനായ (സം॰ നി॰ ൫.൧൦൮൧; മഹാവ॰ ൧൩; പടി॰ മ॰ ൨.൩൦) തമ്പി പഹായ അരിയപരിയേസനം പരിയേസിംസൂതി.

    276.Mūlato paṭṭhāyāti yaṃ mahābhinikkhamanassa mūlabhāvesuādīnavadassanaṃ, tato paṭṭhāya. Yasmā te bhikkhū tattha mahābhinikkhamanakathāya sannisinnā, sā ca nesaṃ antarākathā vippakatā, tasmā bhagavā tesaṃ mūlato paṭṭhāya mahābhinikkhamanakathaṃ kathetuṃ ārabhi. Ahampi pubbeti visesavacanaṃ aparipakkañāṇena sayaṃ carimabhave tīsu pāsādesu tividhanāṭakaparivārassa dibbasampattisadisāya mahāsampattiyā anubhavanaṃ, abhinikkhamitvā padhānapadahanavasena attakilamathānuyogañca sandhāyāha. Anariyapariyesanaṃ pariyesinti etthāpi eseva nayo. Pañcavaggiyāpīti yathāsakaṃ gihibhogaṃ anuyuttā taṃ pahāya pabbajitvā attakilamathānuyoge ṭhitā satthu dhammacakkapavattanadesanāya (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13; paṭi. ma. 2.30) tampi pahāya ariyapariyesanaṃ pariyesiṃsūti.

    ൨൭൭. കാമം ദഹര-സദ്ദോ ‘‘ദഹരം കുമാരം മന്ദം ഉത്താനസേയ്യക’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൯൬) ഏത്ഥ ബാലദാരകേ ആഗതോ, ‘‘ഭദ്രേന യോബ്ബനേന സമന്നാഗതോ’’തി പന വക്ഖമാനത്താ യുവാവത്ഥാ ഇധ ദഹര-സദ്ദേന വുത്താതി ആഹ ‘‘തരുണോവ സമാനോ’’തി. പഠമവയേന ഏകൂനതിംസവയത്താ. ജാതിയാ ഹി യാവ തേത്തിംസവയാ പഠമവയോ. അനാദരത്ഥേ സാമിവചനം യഥാ ‘‘ദേവദത്തസ്സ രുദന്തസ്സ പബ്ബജീ’’തി. കാമം അസ്സുമുച്ചനം രോദനം, തം അസ്സുമുഖാനന്തി ഇമിനാ പകാസിതം, തം പന വത്വാ ‘‘രുദന്താന’’ന്തി വചനം ബലവസോകസമുട്ഠാനം ആരോദനവത്ഥും പകാസേതീതി ആഹ ‘‘കന്ദിത്വാ രോദമാനാന’’ന്തി. കിം കുസലന്തി ഗവേസമാനോതി കിന്തി സബ്ബസോ അവജ്ജരഹിതം ഏകന്ത നിയ്യാനികം പരിയേസമാനോ. വരപദന്തി വട്ടദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥികേഹി ഏകന്തേന വരണീയട്ഠേന വരം, പജ്ജിതബ്ബട്ഠേന പദം. തുങ്ഗസരീരതായ ദീഘോ, പിങ്ഗലചക്ഖുതായ പിങ്ഗലോതി ദീഘപിങ്ഗലോ. ധമ്മോതി വിനയോ, സമയോതി അത്ഥോ. സുത്വാവ ഉഗ്ഗണ്ഹിന്തി തേന വുച്ചമാനസ്സ സവനമത്തേനേവ ഉഗ്ഗണ്ഹിം വാചുഗ്ഗതം അകാസിം.

    277. Kāmaṃ dahara-saddo ‘‘daharaṃ kumāraṃ mandaṃ uttānaseyyaka’’nti (ma. ni. 1.496) ettha bāladārake āgato, ‘‘bhadrena yobbanena samannāgato’’ti pana vakkhamānattā yuvāvatthā idha dahara-saddena vuttāti āha ‘‘taruṇova samāno’’ti. Paṭhamavayena ekūnatiṃsavayattā. Jātiyā hi yāva tettiṃsavayā paṭhamavayo. Anādaratthe sāmivacanaṃ yathā ‘‘devadattassa rudantassa pabbajī’’ti. Kāmaṃ assumuccanaṃ rodanaṃ, taṃ assumukhānanti iminā pakāsitaṃ, taṃ pana vatvā ‘‘rudantāna’’nti vacanaṃ balavasokasamuṭṭhānaṃ ārodanavatthuṃ pakāsetīti āha ‘‘kanditvā rodamānāna’’nti. Kiṃ kusalanti gavesamānoti kinti sabbaso avajjarahitaṃ ekanta niyyānikaṃ pariyesamāno. Varapadanti vaṭṭadukkhanissaraṇatthikehi ekantena varaṇīyaṭṭhena varaṃ, pajjitabbaṭṭhena padaṃ. Tuṅgasarīratāya dīgho, piṅgalacakkhutāya piṅgaloti dīghapiṅgalo. Dhammoti vinayo, samayoti attho. Sutvāva uggaṇhinti tena vuccamānassa savanamatteneva uggaṇhiṃ vācuggataṃ akāsiṃ.

    പടിലപനമത്തകേനാതി പുന ലപനമത്തകേന. ജാനാതീതി ഞാണോ, ഞാണോതി വാദോ ഞാണവാദോ, തം ഞാണവാദം. ‘‘വദാമീ’’തി ആഗതത്താ അട്ഠകഥായം ‘‘ജാനാമീ’’തി ഉത്തമപുരിസവസേന അത്ഥോ വുത്തോ. അഞ്ഞേപി ബഹൂതി അഞ്ഞേപി ബഹൂ മമ തഥാഭാവം ജാനന്താ ‘‘അയം ഇമം ധമ്മം ജാനാതീ’’തി, ‘‘അകമ്പനീയതായ ഥിരോ’’തി വാ ഏവം വദന്തി. ലാഭീതി അഞ്ഞാസീതി ധമ്മസ്സ ഉദ്ദിസനേന മഹാപഞ്ഞതായ ‘‘അയം അത്തനാ ഗതമഗ്ഗം പവേദേതി, ന അനുസ്സുതികോ’’തി അഞ്ഞാസി. അസ്സാതി ബോധിസത്തസ്സ. ഏതദഹോസീതി ഏതം ‘‘ന ഖോ ആളാരോ കാലാമോ’’തിആദി മനസി അഹോസി, ചിന്തേസീതി അത്ഥോ.

    Paṭilapanamattakenāti puna lapanamattakena. Jānātīti ñāṇo, ñāṇoti vādo ñāṇavādo, taṃ ñāṇavādaṃ. ‘‘Vadāmī’’ti āgatattā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘jānāmī’’ti uttamapurisavasena attho vutto. Aññepi bahūti aññepi bahū mama tathābhāvaṃ jānantā ‘‘ayaṃ imaṃ dhammaṃ jānātī’’ti, ‘‘akampanīyatāya thiro’’ti vā evaṃ vadanti. Lābhīti aññāsīti dhammassa uddisanena mahāpaññatāya ‘‘ayaṃ attanā gatamaggaṃ pavedeti, na anussutiko’’ti aññāsi. Assāti bodhisattassa. Etadahosīti etaṃ ‘‘na kho āḷāro kālāmo’’tiādi manasi ahosi, cintesīti attho.

    ഹേട്ഠിമസമാപത്തീഹി വിനാ ഉപരിമസമാപത്തീനം സമ്പാദനസ്സ അസമ്ഭവതോ ‘‘സത്ത സമാപത്തിയോ മം ജാനാപേസീ’’തി ആഹ. പയോഗം കരേയ്യന്തി ഭാവനം അനുയുഞ്ജേയ്യന്തി അത്ഥോ. ഏവമാഹാതി ഏവം ‘‘അഹം, ആവുസോ’’തിആദിമാഹ, സത്തന്നം സമാപത്തീനം അധിഗമം പച്ചഞ്ഞാസീതി അത്ഥോ.

    Heṭṭhimasamāpattīhi vinā uparimasamāpattīnaṃ sampādanassa asambhavato ‘‘satta samāpattiyo maṃ jānāpesī’’ti āha. Payogaṃ kareyyanti bhāvanaṃ anuyuñjeyyanti attho. Evamāhāti evaṃ ‘‘ahaṃ, āvuso’’tiādimāha, sattannaṃ samāpattīnaṃ adhigamaṃ paccaññāsīti attho.

    അനുസൂയകോതി അനിസ്സുകീ. തേന മഹാപുരിസേ പസാദം പവേദേസി. ബോധിസത്തസ്സ താ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ഠിതസ്സ പുരിമജാതിപരിചയേന ഞാണസ്സ ച മഹന്തതായ താസം ഗതി ച അഭിസമ്പരായോ ച ഉപട്ഠാസി . തേന ‘‘വട്ടപരിയാപന്നാ ഏവേതാ’’തി നിച്ഛയോ ഉദപാദി. തേനാഹ ‘‘നായം ധമ്മോ നിബ്ബിദായാ’’തിആദി. ഏകച്ചാനം വിരാഗഭാവനാസമതിക്കമാവഹോപി നേവ തേസമ്പി അച്ചന്തായ സമതിക്കമാവഹോ, സയഞ്ച വട്ടപരിയാപന്നോയേവ, തസ്മാ നേവ വട്ടേ നിബ്ബിന്ദനത്ഥായ, യദഗ്ഗേന ന നിബ്ബിദായ, തദഗ്ഗേന ന വിരജ്ജനത്ഥായ, രാഗാദീനം പാപധമ്മാനം ന നിരുജ്ഝനത്ഥായ, ന ഉപസമത്ഥായ, തസ്മാ തം അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മം ന അഭിജാനനത്ഥായ…പേ॰… സംവത്തതീതി യോജനാ.

    Anusūyakoti anissukī. Tena mahāpurise pasādaṃ pavedesi. Bodhisattassa tā samāpattiyo nibbattetvā ṭhitassa purimajātiparicayena ñāṇassa ca mahantatāya tāsaṃ gati ca abhisamparāyo ca upaṭṭhāsi . Tena ‘‘vaṭṭapariyāpannā evetā’’ti nicchayo udapādi. Tenāha ‘‘nāyaṃ dhammo nibbidāyā’’tiādi. Ekaccānaṃ virāgabhāvanāsamatikkamāvahopi neva tesampi accantāya samatikkamāvaho, sayañca vaṭṭapariyāpannoyeva, tasmā neva vaṭṭe nibbindanatthāya, yadaggena na nibbidāya, tadaggena na virajjanatthāya, rāgādīnaṃ pāpadhammānaṃ na nirujjhanatthāya, na upasamatthāya, tasmā taṃ abhiññeyyadhammaṃ na abhijānanatthāya…pe… saṃvattatīti yojanā.

    യാവദേവ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനുപപത്തിയാതി സത്തസു സമാപത്തീസു ഉക്കട്ഠം ഗഹേത്വാ വദതി. ഉട്ഠായ സമുട്ഠായ അചുതിധമ്മം പരിയേസിതും യുത്തത്താ തഞ്ച അനതിക്കന്തജാതിധമ്മമേവാതി മഹാസത്തോ പജഹതീതി ആഹ ‘‘യഞ്ച ഠാനം പാപേതീ’’തിആദി. തതോ പട്ഠായാതി യദാ സമാപത്തിധമ്മസ്സ ഗതിഞ്ച അഭിസമ്പരായഞ്ച അബ്ഭഞ്ഞാസി, തതോ പട്ഠായ. മക്ഖികാവസേനാതി ഭോജനസ്സ മക്ഖികാമിസ്സതാവസേന. മനം ന ഉപ്പാദേതി ഭുഞ്ജിതുന്തി അധിപ്പായോ. മഹന്തേന ഉസ്സാഹേനാതി ഇദം കതിപാഹം തത്ഥ ഭാവനാനുയോഗമത്തം സന്ധായ വുത്തം, ന അഞ്ഞേസം വിയ കസിണപരികമ്മാദികരണം. ന ഹി അന്തിമഭവികബോധിസത്താനം സമാപത്തിനിബ്ബത്തനേ ഭാരിയം നാമ. അനലങ്കരിത്വാതി അനു അനു അലംകത്വാ പുനപ്പുനം ‘‘ഇമിനാ ന കിഞ്ചി പയോജന’’ന്തി കത്വാ.

    Yāvadeva ākiñcaññāyatanupapattiyāti sattasu samāpattīsu ukkaṭṭhaṃ gahetvā vadati. Uṭṭhāya samuṭṭhāya acutidhammaṃ pariyesituṃ yuttattā tañca anatikkantajātidhammamevāti mahāsatto pajahatīti āha ‘‘yañca ṭhānaṃ pāpetī’’tiādi. Tato paṭṭhāyāti yadā samāpattidhammassa gatiñca abhisamparāyañca abbhaññāsi, tato paṭṭhāya. Makkhikāvasenāti bhojanassa makkhikāmissatāvasena. Manaṃ na uppādeti bhuñjitunti adhippāyo. Mahantena ussāhenāti idaṃ katipāhaṃ tattha bhāvanānuyogamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na aññesaṃ viya kasiṇaparikammādikaraṇaṃ. Na hi antimabhavikabodhisattānaṃ samāpattinibbattane bhāriyaṃ nāma. Analaṅkaritvāti anu anu alaṃkatvā punappunaṃ ‘‘iminā na kiñci payojana’’nti katvā.

    ൨൭൮. വാചായ ഉഗ്ഗഹിതമത്തോവാതി ഏത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തനയാനുസാരേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

    278.Vācāya uggahitamattovāti ettha pubbe vuttanayānusārena attho veditabbo.

    ൨൭൯. മഹാവേലാ വിയ മഹാവേലാ, വിപുലവാലികപുഞ്ജതായ മഹന്തോ വേലാതടോ വിയാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘മഹാവാലികരാസീതി അത്ഥോ’’തി. ഉരു മരു സികതാ വാലുകാ വണ്ണു വാലികാതി ഇമേ സദ്ദാ സമാനത്ഥാ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാനം.

    279. Mahāvelā viya mahāvelā, vipulavālikapuñjatāya mahanto velātaṭo viyāti attho. Tenāha ‘‘mahāvālikarāsīti attho’’ti. Uru maru sikatā vālukā vaṇṇu vālikāti ime saddā samānatthā, byañjanameva nānaṃ.

    സേനാ നിഗച്ഛി നിവിസി ഏത്ഥാതി സേനാനിഗമോ, സേനായ നിവിട്ഠട്ഠാനം. സേനാനിഗാമോതി പന അയം സമഞ്ഞാ അപരകാലികാ. ഗോചരഗാമനിദസ്സനഞ്ചേതം. ഉപരിസുത്തസ്മിന്തി മഹാസച്ചകസുത്തേ. ഇധ പന ബോധിപല്ലങ്കോ അധിപ്പേതോ അരിയപരിയേസനായ വുച്ചമാനത്താ.

    Senā nigacchi nivisi etthāti senānigamo, senāya niviṭṭhaṭṭhānaṃ. Senānigāmoti pana ayaṃ samaññā aparakālikā. Gocaragāmanidassanañcetaṃ. Uparisuttasminti mahāsaccakasutte. Idha pana bodhipallaṅko adhippeto ariyapariyesanāya vuccamānattā.

    ൨൮൦. ‘‘ഞാണദസ്സന’’ന്തി ച ഏകജ്ഝം ഗഹിതപദദ്വയവിസയവിസേസസ്സ അനാമട്ഠത്താ ‘‘മേ’’തി ച ഗഹിതത്താ അനവസേസഞേയ്യാവബോധനസമത്ഥമേവ ഞാണവിസേസം ബോധേതി, ന ഞാണമത്തം, ന ദസ്സനമത്തന്തി ആഹ ‘‘സബ്ബധമ്മദസ്സനസമത്ഥഞ്ച മേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ഉദപാദീ’’തി. അകുപ്പതായാതി വിമോക്ഖന്തതായ സബ്ബസോ പടിപക്ഖധമ്മേഹി അസങ്ഖോഭനീയതായ. തേനാഹ ‘‘രാഗാദീഹി ന കുപ്പതീ’’തി. ആരമ്മണസന്തതായപി തദാരമ്മണാനം അത്ഥി വിസേസോ യഥാ തം ‘‘ആനേഞ്ജവിഹാരേ’’തി ആഹ ‘‘അകുപ്പാരമ്മണതായ ചാ’’തി. പച്ചവേക്ഖണഞാണമ്പീതി ന കേവലം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ, അഥ ഖോ യഥാധിഗതേ പടിവേധസദ്ധമ്മേ ഏകൂനവീസതിവിധപച്ചവേക്ഖണഞാണമ്പി.

    280. ‘‘Ñāṇadassana’’nti ca ekajjhaṃ gahitapadadvayavisayavisesassa anāmaṭṭhattā ‘‘me’’ti ca gahitattā anavasesañeyyāvabodhanasamatthameva ñāṇavisesaṃ bodheti, na ñāṇamattaṃ, na dassanamattanti āha ‘‘sabbadhammadassanasamatthañca me sabbaññutaññāṇaṃ udapādī’’ti. Akuppatāyāti vimokkhantatāya sabbaso paṭipakkhadhammehi asaṅkhobhanīyatāya. Tenāha ‘‘rāgādīhina kuppatī’’ti. Ārammaṇasantatāyapi tadārammaṇānaṃ atthi viseso yathā taṃ ‘‘āneñjavihāre’’ti āha ‘‘akuppārammaṇatāya cā’’ti. Paccavekkhaṇañāṇampīti na kevalaṃ sabbaññutaññāṇameva, atha kho yathādhigate paṭivedhasaddhamme ekūnavīsatividhapaccavekkhaṇañāṇampi.

    ൨൮൧. പടിവിദ്ധോതി (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൬൪; സം॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൧.൧൭൨; സാരത്ഥ॰ ടീ॰ മഹാവഗ്ഗ ൩.൭) സയമ്ഭുഞാണേന ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തിആദിനാ പടിമുഖം നിബ്ബിജ്ഝനവസേന പത്തോ, യഥാഭൂതം അവബുദ്ധോതി അത്ഥോ. ഗമ്ഭീരോതി മഹാസമുദ്ദോ വിയ മകസതുണ്ഡസൂചിയാ അഞ്ഞത്ര സമുപചിതപരിപക്കഞാണസമ്ഭാരേഹി അഞ്ഞേസം ഞാണേന അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠോ. തേനാഹ ‘‘ഉത്താനഭാവപടിക്ഖേപവചനമേത’’ന്തി. യോ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠോ, സോ ഓഗാഹിതുമസക്കുണേയ്യതായ സരൂപതോ ച പസ്സിതും ന സക്കാതി ആഹ ‘‘ഗമ്ഭീരത്താവ ദുദ്ദസോ’’തി. ദുക്ഖേന ദട്ഠബ്ബോതി കിച്ഛേന കേനചിദേവ ദട്ഠബ്ബോ. യം പന ദട്ഠുമേവ ന സക്കാ, തസ്സ ഓഗാഹേത്വാ അനു അനു ബുജ്ഝനേ കഥാ ഏവ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ദുദ്ദസത്താവ ദുരനുബോധോ’’തി. ദുക്ഖേന അവബുജ്ഝിതബ്ബോ അവബോധസ്സ ദുക്കരഭാവതോ. ഇമസ്മിം ഠാനേ – ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, കതമം നു ഖോ ദുക്കരതരം വാ ദുരഭിസമ്ഭവതരം വാ’’തി സുത്തപദം (സം॰ നി॰ ൫.൧൧൧൫) വത്തബ്ബം. സന്താരമ്മണതായ വാ സന്തോ. നിബ്ബുതസബ്ബപരിളാഹതായ നിബ്ബുതോ. പധാനഭാവം നീതോതി വാ പണീതോ. അതിത്തികരട്ഠേന അതപ്പകോ സാദുരസഭോജനം വിയ. ഏത്ഥ ച നിരോധസച്ചം സന്തം ആരമ്മണന്തി സന്താരമ്മണം, മഗ്ഗസച്ചം സന്തം സന്താരമ്മണഞ്ചാതി സന്താരമ്മണം. അനുപസന്തസഭാവാനം കിലേസാനം സങ്ഖാരാനഞ്ച അഭാവതോ നിബ്ബുതസബ്ബപരിളാഹതായ സന്തപണീതഭാവേനേവ ച അസേചനകതായ അതപ്പകതാ ദട്ഠബ്ബാ. തേനാഹ ‘‘ഇദം ദ്വയം ലോകുത്തരമേവ സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി. ഉത്തമഞാണവിസയത്താ ന തക്കേന അവചരിതബ്ബോ, തതോ ഏവ നിപുണഞാണഗോചരതായ ച സണ്ഹോ. സുഖുമസഭാവത്താ ച നിപുണോ, ബാലാനം അവിസയത്താ പണ്ഡിതേഹി ഏവ വേദിതബ്ബോതി പണ്ഡിതവേദനീയോ. ആലീയന്തി അഭിരമിതബ്ബട്ഠേന സേവീയന്തീതി ആലയാ, പഞ്ച കാമഗുണാ. ആലയന്തി അല്ലീയന്തീ അഭിരമണവസേന സേവന്തീതി ആലയാ, തണ്ഹാവിചരിതാനി. രമന്തീതി രതിം വിന്ദന്തി കീളന്തി ലളന്തി. ആലയരതാതി ആലയനിരതാ.

    281.Paṭividdhoti (dī. ni. ṭī. 2.64; saṃ. ni. ṭī. 1.1.172; sārattha. ṭī. mahāvagga 3.7) sayambhuñāṇena ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā paṭimukhaṃ nibbijjhanavasena patto, yathābhūtaṃ avabuddhoti attho. Gambhīroti mahāsamuddo viya makasatuṇḍasūciyā aññatra samupacitaparipakkañāṇasambhārehi aññesaṃ ñāṇena alabbhaneyyapatiṭṭho. Tenāha ‘‘uttānabhāvapaṭikkhepavacanameta’’nti. Yo alabbhaneyyapatiṭṭho, so ogāhitumasakkuṇeyyatāya sarūpato ca passituṃ na sakkāti āha ‘‘gambhīrattāva duddaso’’ti. Dukkhena daṭṭhabboti kicchena kenacideva daṭṭhabbo. Yaṃ pana daṭṭhumeva na sakkā, tassa ogāhetvā anu anu bujjhane kathā eva natthīti āha ‘‘duddasattāva duranubodho’’ti. Dukkhena avabujjhitabbo avabodhassa dukkarabhāvato. Imasmiṃ ṭhāne – ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā’’ti suttapadaṃ (saṃ. ni. 5.1115) vattabbaṃ. Santārammaṇatāya vā santo. Nibbutasabbapariḷāhatāya nibbuto. Padhānabhāvaṃ nītoti vā paṇīto. Atittikaraṭṭhena atappako sādurasabhojanaṃ viya. Ettha ca nirodhasaccaṃ santaṃ ārammaṇanti santārammaṇaṃ, maggasaccaṃ santaṃ santārammaṇañcāti santārammaṇaṃ. Anupasantasabhāvānaṃ kilesānaṃ saṅkhārānañca abhāvato nibbutasabbapariḷāhatāya santapaṇītabhāveneva ca asecanakatāya atappakatā daṭṭhabbā. Tenāha ‘‘idaṃ dvayaṃ lokuttarameva sandhāya vutta’’nti. Uttamañāṇavisayattā na takkena avacaritabbo, tato eva nipuṇañāṇagocaratāya ca saṇho. Sukhumasabhāvattā ca nipuṇo, bālānaṃ avisayattā paṇḍitehi eva veditabboti paṇḍitavedanīyo. Ālīyanti abhiramitabbaṭṭhena sevīyantīti ālayā, pañca kāmaguṇā. Ālayanti allīyantī abhiramaṇavasena sevantīti ālayā, taṇhāvicaritāni. Ramantīti ratiṃ vindanti kīḷanti laḷanti. Ālayaratāti ālayaniratā.

    ഠാനം സന്ധായാതി ഠാന-സദ്ദം സന്ധായ. അത്ഥതോ പന ഠാനന്തി ച പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഏവ അധിപ്പേതോ. തിട്ഠതി ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ഠാനം, സങ്ഖാരാദീനം പച്ചയഭൂതാ അവിജ്ജാദയോ. ഇമേസം സങ്ഖാരാദീനം പച്ചയാതി ഇദപ്പച്ചയാ, അവിജ്ജാദയോവ. ഇദപ്പച്ചയാ ഏവ ഇദപ്പച്ചയതാ യഥാ ‘‘ദേവോ ഏവ ദേവതാ’’തി, ഇദപ്പച്ചയാനം വാ അവിജ്ജാദീനം അത്തനോ ഫലം പതി പച്ചയഭാവോ ഉപ്പാദനസമത്ഥതാ ഇദപ്പച്ചയതാ. തേന സമത്ഥപച്ചയലക്ഖണോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ ദസ്സിതോ ഹോതി. പടിച്ച സമുപ്പജ്ജതി ഫലം ഏതസ്മാതി പടിച്ചസമുപ്പാദോ. പദദ്വയേനപി ധമ്മാനം പച്ചയട്ഠോ ഏവ വിഭാവിതോ. തേനാഹ ‘‘സങ്ഖാരാദിപച്ചയാനം ഏതം അധിവചന’’ന്തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗസംവണ്ണനായം (വിസുദ്ധി॰ മഹാടീ॰ ൨.൫൭൨-൫൭൩) വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.

    Ṭhānaṃ sandhāyāti ṭhāna-saddaṃ sandhāya. Atthato pana ṭhānanti ca paṭiccasamuppādo eva adhippeto. Tiṭṭhati phalaṃ tadāyattavuttitāyāti ṭhānaṃ, saṅkhārādīnaṃ paccayabhūtā avijjādayo. Imesaṃ saṅkhārādīnaṃ paccayāti idappaccayā, avijjādayova. Idappaccayā eva idappaccayatā yathā ‘‘devo eva devatā’’ti, idappaccayānaṃ vā avijjādīnaṃ attano phalaṃ pati paccayabhāvo uppādanasamatthatā idappaccayatā. Tena samatthapaccayalakkhaṇo paṭiccasamuppādo dassito hoti. Paṭicca samuppajjati phalaṃ etasmāti paṭiccasamuppādo. Padadvayenapi dhammānaṃ paccayaṭṭho eva vibhāvito. Tenāha ‘‘saṅkhārādipaccayānaṃ etaṃ adhivacana’’nti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.572-573) vuttanayena veditabbo.

    സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതിആദി സബ്ബന്തി സബ്ബസങ്ഖാരസമഥാദിസദ്ദാഭിധേയ്യം സബ്ബം അത്ഥതോ നിബ്ബാനമേവ. ഇദാനി തസ്സ നിബ്ബാനഭാവം ദസ്സേതും ‘‘യസ്മാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ന്തി നിബ്ബാനം. ആഗമ്മാതി പടിച്ച അരിയമഗ്ഗസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭാവഹേതു. സമ്മന്തീതി അപ്പടിസന്ധികൂപസമവസേന സമ്മന്തി. തഥാ സന്താ സവിസേസം ഉപസന്താ നാമ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘വൂപസമ്മന്തീ’’തി. ഏതേന ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ സമ്മന്തി ഏത്ഥാതി സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ, നിബ്ബാന’’ന്തി ദസ്സേതി. സബ്ബസങ്ഖതവിസംയുത്തേ ച നിബ്ബാനേ സബ്ബസങ്ഖാരവൂപസമപരിയായോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. പടിനിസ്സട്ഠാതി സമുച്ഛേദവസേന പരിച്ചത്താ ഹോന്തി. സബ്ബാ തണ്ഹാതി അട്ഠസതപ്പഭേദാ സബ്ബാപി തണ്ഹാ. സബ്ബേ കിലേസരാഗാതി കാമരാഗരൂപരാഗാദിഭേദാ സബ്ബേപി കിലേസഭൂതാ രാഗാ, സബ്ബേപി വാ കിലേസാ ഇധ ‘‘കിലേസരാഗാ’’തി വേദിതബ്ബാ, ന ലോഭവിസേസാ ഏവ ചിത്തസ്സ വിപരിണതഭാവാപാദനതോ . യഥാഹ ‘‘രത്തമ്പി ചിത്തം വിപരിണതം, ദുട്ഠമ്പി ചിത്തം വിപരിണതം, മൂള്ഹമ്പി ചിത്തം വിപരിണത’’ന്തി (പാരാ॰ ൨൭൧). വിരജ്ജന്തീതി പലുജ്ജന്തി.

    Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbanti sabbasaṅkhārasamathādisaddābhidheyyaṃ sabbaṃ atthato nibbānameva. Idāni tassa nibbānabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘yasmā hī’’tiādi vuttaṃ. Nti nibbānaṃ. Āgammāti paṭicca ariyamaggassa ārammaṇapaccayabhāvahetu. Sammantīti appaṭisandhikūpasamavasena sammanti. Tathā santā savisesaṃ upasantā nāma hontīti āha ‘‘vūpasammantī’’ti. Etena ‘‘sabbe saṅkhārā sammanti etthāti sabbasaṅkhārasamatho, nibbāna’’nti dasseti. Sabbasaṅkhatavisaṃyutte ca nibbāne sabbasaṅkhāravūpasamapariyāyo heṭṭhā vuttanayeneva veditabbo. Sesapadesupi eseva nayo. Paṭinissaṭṭhāti samucchedavasena pariccattā honti. Sabbā taṇhāti aṭṭhasatappabhedā sabbāpi taṇhā. Sabbe kilesarāgāti kāmarāgarūparāgādibhedā sabbepi kilesabhūtā rāgā, sabbepi vā kilesā idha ‘‘kilesarāgā’’ti veditabbā, na lobhavisesā eva cittassa vipariṇatabhāvāpādanato . Yathāha ‘‘rattampi cittaṃ vipariṇataṃ, duṭṭhampi cittaṃ vipariṇataṃ, mūḷhampi cittaṃ vipariṇata’’nti (pārā. 271). Virajjantīti palujjanti.

    ചിരനിസജ്ജാചിരഭാസനേഹി പിട്ഠിആഗിലായനതാലുഗലസോസാദിവസേന കായകിലമഥോ ചേവ കായവിഹേസാ ച വേദിതബ്ബാ. സാ ച ഖോ ദേസനായ അത്ഥം അജാനന്താനം വസേന വുത്താ, ജാനന്താനം പന ദേസനായ കായപരിസ്സമോപി സത്ഥു അപരിസ്സമോവ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ന ച മം ധമ്മാധികരണം വിഹേസേസീ’’തി (ഉദാ॰ ൧൦). തേനേവാഹ ‘‘യാ അജാനന്താനം ദേസനാ നാമ, സോ മമ കിലമഥോ അസ്സാ’’തി. ഉഭയന്തി ചിത്തകിലമഥോ ചേവ ചിത്തവിഹേസാ ചാതി ഉഭയമ്പേതം ബുദ്ധാനം നത്ഥി ബോധിമൂലേയേവ സമുച്ഛിന്നത്താ.

    Ciranisajjācirabhāsanehi piṭṭhiāgilāyanatālugalasosādivasena kāyakilamatho ceva kāyavihesā ca veditabbā. Sā ca kho desanāya atthaṃ ajānantānaṃ vasena vuttā, jānantānaṃ pana desanāya kāyaparissamopi satthu aparissamova. Tenāha bhagavā – ‘‘na ca maṃ dhammādhikaraṇaṃ vihesesī’’ti (udā. 10). Tenevāha ‘‘yā ajānantānaṃ desanā nāma, so mama kilamatho assā’’ti. Ubhayanti cittakilamatho ceva cittavihesā cāti ubhayampetaṃ buddhānaṃ natthi bodhimūleyeva samucchinnattā.

    അനുബ്രൂഹനം സമ്പിണ്ഡനം. സോതി ‘‘അപിസ്സൂ’’തി നിപാതോ. ന്തി പടി-സദ്ദയോഗേന സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനന്തി ആഹ ‘‘മമാ’’തി. വുദ്ധിപ്പത്താ വാ അച്ഛരിയാ അനച്ഛരിയാ. വുദ്ധിഅത്ഥോപി ഹി അ-കാരോ ഹോതി യഥാ ‘‘അസേക്ഖാ ധമ്മാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൧.തികമാതികാ). കപ്പാനം സതസഹസ്സം ചത്താരി ച അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ധമ്മസംവിഭാഗകരണത്ഥമേവ പാരമിയോ പൂരേത്വാ ഇദാനി അധിഗതധമ്മരജ്ജസ്സ തത്ഥ അപ്പോസ്സുക്കതാപത്തിദീപനതാ, ഗാഥാത്ഥസ്സ അച്ഛരിയതാ, തസ്സ വുദ്ധിപ്പത്തി ചാതി വേദിതബ്ബം. അത്ഥദ്വാരേന ഹി ഗാഥാനം അനച്ഛരിയതാ. ഗോചരാ അഹേസുന്തി ഉപട്ഠഹേസും. ഉപട്ഠാനഞ്ച വിതക്കേതബ്ബതാതി ആഹ ‘‘പരിവിതക്കയിതബ്ബതം പാപുണിംസൂ’’തി.

    Anubrūhanaṃ sampiṇḍanaṃ. Soti ‘‘apissū’’ti nipāto. Manti paṭi-saddayogena sāmiatthe upayogavacananti āha ‘‘mamā’’ti. Vuddhippattā vā acchariyā anacchariyā. Vuddhiatthopi hi a-kāro hoti yathā ‘‘asekkhā dhammā’’ti (dha. sa. 11.tikamātikā). Kappānaṃ satasahassaṃ cattāri ca asaṅkhyeyyāni sadevakassa lokassa dhammasaṃvibhāgakaraṇatthameva pāramiyo pūretvā idāni adhigatadhammarajjassa tattha appossukkatāpattidīpanatā, gāthātthassa acchariyatā, tassa vuddhippatti cāti veditabbaṃ. Atthadvārena hi gāthānaṃ anacchariyatā. Gocarā ahesunti upaṭṭhahesuṃ. Upaṭṭhānañca vitakketabbatāti āha ‘‘parivitakkayitabbataṃ pāpuṇiṃsū’’ti.

    യദി സുഖാപടിപദാവ, കഥം കിച്ഛതാതി ആഹ ‘‘പാരമീപൂരണകാലേ പനാ’’തിആദി. ഏവമാദീനി ദുപ്പരിച്ചജാനി ദേന്തസ്സ. ഹ-ഇതി വാ ‘‘ബ്യത്ത’’ന്തി ഏതസ്മിം അത്ഥേ നിപാതോ. ഏകംസത്ഥേതി കേചി. ഹ ബ്യത്തം, ഏകംസേന വാ അലം നിപ്പയോജനം ഏവം കിച്ഛേന അധിഗതസ്സ ധമ്മസ്സ ദേസിതന്തി യോജനാ. ഹലന്തി വാ ‘‘അല’’ന്തി ഇമിനാ സമാനത്ഥം പദം ‘‘ഹലന്തി വദാമീ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൨.൬൫; സം॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൧.൧൭൨) വിയ. രാഗദോസപരിഫുട്ഠേഹീതി ഫുട്ഠവിസേന വിയ സപ്പേന രാഗേന ദോസേന ച സമ്ഫുട്ഠേഹി അഭിഭൂതേഹി. രാഗദോസാനുഗതേഹീതി രാഗേന ച ദോസേന ച അനുബന്ധേഹി.

    Yadi sukhāpaṭipadāva, kathaṃ kicchatāti āha ‘‘pāramīpūraṇakāle panā’’tiādi. Evamādīni duppariccajāni dentassa. Ha-iti vā ‘‘byatta’’nti etasmiṃ atthe nipāto. Ekaṃsattheti keci. Ha byattaṃ, ekaṃsena vā alaṃ nippayojanaṃ evaṃ kicchena adhigatassa dhammassa desitanti yojanā. Halanti vā ‘‘ala’’nti iminā samānatthaṃ padaṃ ‘‘halanti vadāmī’’tiādīsu (dī. ni. ṭī. 2.65; saṃ. ni. ṭī. 1.1.172) viya. Rāgadosapariphuṭṭhehīti phuṭṭhavisena viya sappena rāgena dosena ca samphuṭṭhehi abhibhūtehi. Rāgadosānugatehīti rāgena ca dosena ca anubandhehi.

    കാമരാഗരത്താ ഭവരാഗരത്താ ച നീവരണേഹി നിവുതതായ, ദിട്ഠിരാഗരത്താ വിപരീതാഭിനിവേസേന. ന ദക്ഖന്തീതി യാഥാവതോ ധമ്മം ന പടിവിജ്ഝിസ്സന്തി. ഏവം ഗാഹാപേതുന്തി ‘‘അനിച്ച’’ന്തിആദിനാ സഭാവേന യാഥാവതോ ധമ്മം ജാനാപേതും. രാഗദോസപരേതതാപി നേസം സമ്മൂള്ഹഭാവേനേവാതി ആഹ ‘‘തമോഖന്ധേന ആവുടാ’’തി.

    Kāmarāgarattā bhavarāgarattā ca nīvaraṇehi nivutatāya, diṭṭhirāgarattā viparītābhinivesena. Na dakkhantīti yāthāvato dhammaṃ na paṭivijjhissanti. Evaṃ gāhāpetunti ‘‘anicca’’ntiādinā sabhāvena yāthāvato dhammaṃ jānāpetuṃ. Rāgadosaparetatāpi nesaṃ sammūḷhabhāvenevāti āha ‘‘tamokhandhena āvuṭā’’ti.

    ൨൮൨. ധമ്മദേസനായ അപ്പോസ്സുക്കതാപത്തിയാ കാരണം വിഭാവേതും ‘‘കസ്മാ പനാ’’തിആദിനാ സയമേവ ചോദനം സമുട്ഠാപേതി. തത്ഥ അഞ്ഞാതവേസേനാതി ഇമസ്സ ഭഗവതോ സാവകഭാവൂപഗമനേന അഞ്ഞാതരൂപേന. താപസവേസേനാതി കേചി. സോ പന അരഹത്താധിഗമേനേവ വിഗച്ഛേയ്യ. തിവിധം കാരണം അപ്പോസ്സുക്കതാപത്തിയാ പടിപക്ഖസ്സ ബലവഭാവോ, ധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരതാ, തത്ഥ ച സാതിസയം ഗാരവന്തി, ത ദസ്സേതും ‘‘തസ്സ ഹീ’’തിആദി ആരദ്ധം. (തത്ഥ പടിപക്ഖാ നാമ രാഗാദയോ കിലേസാ സമ്മാപടിപത്തിയാ അന്തരായകരത്താ. തേസം ബലവഭാവതോ ചിരപരിഭാവനായ സത്തസന്താനതോ ദുബ്ബിസോധിയതായ തേ സത്തേ മത്തഹത്ഥിനോ വിയ ദുബ്ബലപുരിസം അധിഭവിത്വാ അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ അനയബ്യസനം ആപാദേന്താ അനേകസതയോജനായാമവിത്ഥാരം സുനിചിതം ഘനസന്നിവേസം കണ്ടകദുഗ്ഗമ്പി അധിസേന്തി. ദൂരപ്പഭേദദുച്ഛേജ്ജതാഹി ദുബ്ബിസോധിയതം പന ദസ്സേതും ‘‘അഥസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ച അന്തോ അമട്ഠതായ കഞ്ജിയപുണ്ണാ ലാബു. ചിരപാരിവാസികതായ തക്കഭരിതാ ചാടി. സ്നേഹതിന്തദുബ്ബലഭാവേന വസാപീതപിലോതികാ. തേലമിസ്സിതതായ അഞ്ജനമക്ഖിതഹത്ഥോ ദുബ്ബിസോധനീയാ വുത്താ, ഹീനൂപമാ ചേതാ രൂപപബന്ധഭാവതോ അചിരകാലികത്താ ച മലീനതായ, കിലേസസംകിലേസോ ഏവ പന ദുബ്ബിസോധനീയതരോ അനാദികാലികത്താ അനുസയിതത്താ ച. തേനാഹ ‘‘അതിസംകിലിട്ഠാ’’തി. യഥാ ച ദുബ്ബിസോധനീയതരതായ, ഏവം ഗമ്ഭീരദുദ്ദസദുരനുബോധാനമ്പി വുത്തഉപമാ ഹീനൂപമാവ).

    282. Dhammadesanāya appossukkatāpattiyā kāraṇaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādinā sayameva codanaṃ samuṭṭhāpeti. Tattha aññātavesenāti imassa bhagavato sāvakabhāvūpagamanena aññātarūpena. Tāpasavesenāti keci. So pana arahattādhigameneva vigaccheyya. Tividhaṃ kāraṇaṃ appossukkatāpattiyā paṭipakkhassa balavabhāvo, dhammassa gambhīratā, tattha ca sātisayaṃ gāravanti, ta dassetuṃ ‘‘tassa hī’’tiādi āraddhaṃ. (Tattha paṭipakkhā nāma rāgādayo kilesā sammāpaṭipattiyā antarāyakarattā. Tesaṃ balavabhāvato ciraparibhāvanāya sattasantānato dubbisodhiyatāya te satte mattahatthino viya dubbalapurisaṃ adhibhavitvā ajjhottharitvā anayabyasanaṃ āpādentā anekasatayojanāyāmavitthāraṃ sunicitaṃ ghanasannivesaṃ kaṇṭakaduggampi adhisenti. Dūrappabhedaducchejjatāhi dubbisodhiyataṃ pana dassetuṃ ‘‘athassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ca anto amaṭṭhatāya kañjiyapuṇṇā lābu. Cirapārivāsikatāya takkabharitā cāṭi. Snehatintadubbalabhāvena vasāpītapilotikā. Telamissitatāya añjanamakkhitahattho dubbisodhanīyā vuttā, hīnūpamā cetā rūpapabandhabhāvato acirakālikattā ca malīnatāya, kilesasaṃkileso eva pana dubbisodhanīyataro anādikālikattā anusayitattā ca. Tenāha ‘‘atisaṃkiliṭṭhā’’ti. Yathā ca dubbisodhanīyataratāya, evaṃ gambhīraduddasaduranubodhānampi vuttaupamā hīnūpamāva).

    പടിപക്ഖവിഗമനേന ഗമ്ഭീരോപി ധമ്മോ സുപാകടോ ഭവേയ്യ. പടിപക്ഖവിഗമനം പന സമ്മാപടിപത്തിപടിബദ്ധം, സാ സദ്ധമ്മസ്സവനാധീനാ. തം സത്ഥരി ധമ്മേ ച പസാദായത്തം, സോ ഗരുട്ഠാനിയാനം അജ്ഝേസനഹേതുകോതി പനാളികായ സത്താനം ധമ്മസമ്പടിപത്തിയാ ബ്രഹ്മയാചനാനിമിത്തന്തി തം ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ.

    Paṭipakkhavigamanena gambhīropi dhammo supākaṭo bhaveyya. Paṭipakkhavigamanaṃ pana sammāpaṭipattipaṭibaddhaṃ, sā saddhammassavanādhīnā. Taṃ satthari dhamme ca pasādāyattaṃ, so garuṭṭhāniyānaṃ ajjhesanahetukoti panāḷikāya sattānaṃ dhammasampaṭipattiyā brahmayācanānimittanti taṃ dassento ‘‘apicā’’tiādimāha.

    ഉപക്കിലേസഭൂതം അപ്പം രാഗാദിരജം ഏതസ്സാതി അപ്പരജം, അപ്പരജം അക്ഖി പഞ്ഞാചക്ഖു യേസം തേ തംസഭാവാതി കത്വാ അപ്പരജക്ഖജാതികാതി അയമത്ഥോ വിഭാവിതോ ‘‘പഞ്ഞാമയേ’’തിആദിനാ. അപ്പം രാഗാദിരജം യേസം തംസഭാവാ അപ്പരജക്ഖജാതികാതി ഏവമ്പി സദ്ദത്ഥോ സമ്ഭവതി. ദാനാദിദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി സരണഗമനപരഹിതപരിണാമനേഹി സദ്ധിം (ദ്വാദസ ഹോന്തീതി) ‘‘ദ്വാദസപുഞ്ഞകിരിയവസേനാ’’തി വുത്തം.

    Upakkilesabhūtaṃ appaṃ rāgādirajaṃ etassāti apparajaṃ, apparajaṃ akkhi paññācakkhu yesaṃ te taṃsabhāvāti katvā apparajakkhajātikāti ayamattho vibhāvito ‘‘paññāmaye’’tiādinā. Appaṃ rāgādirajaṃ yesaṃ taṃsabhāvā apparajakkhajātikāti evampi saddattho sambhavati. Dānādidasapuññakiriyavatthūni saraṇagamanaparahitapariṇāmanehi saddhiṃ (dvādasa hontīti) ‘‘dvādasapuññakiriyavasenā’’ti vuttaṃ.

    രാഗാദിമലേന സമലേഹി പൂരണാദീഹി ഛഹി സത്ഥാരേഹി സത്ഥുപടിഞ്ഞേഹി കബ്ബരചനാവസേന ചിന്താകവിആദിഭാവേ ഠത്വാ തക്കപരിയാഹതം വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാനം ചിന്തിതോ. തേ കിര ബുദ്ധകോലാഹലാനുസ്സവേന സഞ്ജാതകുതൂഹലം ലോകം വഞ്ചേത്വാ കോഹഞ്ഞേ ഠത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പടിജാനന്താ യം കിഞ്ചി അധമ്മംയേവ ധമ്മോതി ദീപേസും. തേനാഹ ‘‘തേ ഹി പുരേതരം ഉപ്പജ്ജിത്വാ’’തിആദി. അപാപുരേതന്തി ഏതം കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനന്തരധാനതോ പഭുതി പിഹിതം നിബ്ബാനനഗരസ്സ മഹാദ്വാരം അരിയമഗ്ഗം സദ്ധമ്മദേസനാഹത്ഥേന അപാപുര വിവര.

    Rāgādimalena samalehi pūraṇādīhi chahi satthārehi satthupaṭiññehi kabbaracanāvasena cintākaviādibhāve ṭhatvā takkapariyāhataṃ vīmaṃsānucaritaṃ sayaṃpaṭibhānaṃ cintito. Te kira buddhakolāhalānussavena sañjātakutūhalaṃ lokaṃ vañcetvā kohaññe ṭhatvā sabbaññutaṃ paṭijānantā yaṃ kiñci adhammaṃyeva dhammoti dīpesuṃ. Tenāha ‘‘te hi puretaraṃ uppajjitvā’’tiādi. Apāpuretanti etaṃ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānato pabhuti pihitaṃ nibbānanagarassa mahādvāraṃ ariyamaggaṃ saddhammadesanāhatthena apāpura vivara.

    സേലപബ്ബതോ ഉച്ചോ ഹോതി ഥിരോ ച, ന പംസുപബ്ബതോ മിസ്സകപബ്ബതോ ചാതി ആഹ ‘‘സേലേ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനീ’’തി. ധമ്മമയം പാസാദന്തി ലോകുത്തരധമ്മമാഹ. സോ ഹി സബ്ബസോ പസാദാവഹോ, സബ്ബധമ്മേ അതിക്കമ്മ അബ്ഭുഗ്ഗതട്ഠേന പാസാദസദിസോ ച. പഞ്ഞാപരിയായോ വാ ഇധ ധമ്മ-സദ്ദോ. സാ ഹി അബ്ഭുഗ്ഗതട്ഠേന ‘‘പാസാദോ’’തി അഭിധമ്മേ (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൧൬) നിദ്ദിട്ഠാ. തഥാ ചാഹ –

    Selapabbato ucco hoti thiro ca, na paṃsupabbato missakapabbato cāti āha ‘‘sele yathā pabbatamuddhanī’’ti. Dhammamayaṃ pāsādanti lokuttaradhammamāha. So hi sabbaso pasādāvaho, sabbadhamme atikkamma abbhuggataṭṭhena pāsādasadiso ca. Paññāpariyāyo vā idha dhamma-saddo. Sā hi abbhuggataṭṭhena ‘‘pāsādo’’ti abhidhamme (dha. sa. aṭṭha. 16) niddiṭṭhā. Tathā cāha –

    ‘‘പഞ്ഞാപാസാദമാരുയ്ഹ, അസോകോ സോകിനിം പജം;

    ‘‘Paññāpāsādamāruyha, asoko sokiniṃ pajaṃ;

    പബ്ബതട്ഠോവ ഭൂമട്ഠേ, ധീരോ ബാലേ അവേക്ഖതീ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൨൮);

    Pabbataṭṭhova bhūmaṭṭhe, dhīro bāle avekkhatī’’ti. (dha. pa. 28);

    ഉട്ഠേഹീതി വാ ധമ്മദേസനായ അപ്പോസ്സുക്കതാസങ്ഖാതസങ്കോചാപത്തിതോ കിലാസുഭാവതോ ഉട്ഠഹ.

    Uṭṭhehīti vā dhammadesanāya appossukkatāsaṅkhātasaṅkocāpattito kilāsubhāvato uṭṭhaha.

    ൨൮൩. ഗരുട്ഠാനിയം പയിരുപാസിത്വാ ഗരുതരം പയോജനം ഉദ്ദിസ്സ അഭിപത്ഥനാ അജ്ഝേസനാ, സാപി അത്ഥതോ യാചനാവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘അജ്ഝേസനന്തി യാചന’’ന്തി. പദേസവിസയം ഞാണദസ്സനം അഹുത്വാ ബുദ്ധാനംയേവ ആവേണികഭാവതോ ഇദം ഞാണദ്വയം ‘‘ബുദ്ധചക്ഖൂ’’തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘ഇമേസഞ്ഹി ദ്വിന്നം ഞാണാനം ബുദ്ധചക്ഖൂതി നാമ’’ന്തി. തിണ്ണം മഗ്ഗഞാണാനന്തി ഹേട്ഠിമാനം തിണ്ണം മഗ്ഗഞാണാനം ‘‘ധമ്മചക്ഖൂ’’തി നാമം ചതുസച്ചധമ്മദസ്സനമത്തഭാവതോ. യതോ താനി ഞാണാനി വിജ്ജൂപമഭാവേന വുത്താനി, അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണം പന ഞാണകിച്ചസ്സ സിഖാപ്പത്തിയാ ന ദസ്സനമത്തം ഹോതീതി ‘‘ധമ്മചക്ഖൂ’’തി ന വുച്ചതി, തതോ തം വജിരൂപമഭാവേന വുത്തം. വുത്തനയേനാതി ‘‘അപ്പരജക്ഖാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയേന. യസ്മാ മന്ദകിലേസാ ‘‘അപ്പരജക്ഖാ’’തി വുത്താ, തസ്മാ ബഹലകിലേസാ ‘‘മഹാരജക്ഖാ’’തി വേദിതബ്ബാ. പടിപക്ഖവിധമനസമത്ഥതായ തിക്ഖാനി സൂരാനി വിസദാനി, വുത്തവിപരിയായേന മുദൂനി. സദ്ധാദയോ ആകാരാതി സദ്ദഹനാദിപ്പകാരേ വദതി. സുന്ദരാതി കല്യാണാ. സമ്മോഹവിനോദനിയം (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൮൧൪) പന ‘‘യേസം ആസയാദയോ കോട്ഠാസാ സുന്ദരാ, തേ സ്വാകാരാ, വിപരീതാ ദ്വാകാരാ’’തി വുത്തം, തം ഇമായ അത്ഥവണ്ണനായ അഞ്ഞദത്ഥു സംസന്ദതി സമേതീതി ദട്ഠബ്ബം. കാരണം നാമ പച്ചയാകാരോ, സച്ചാനി വാ.

    283. Garuṭṭhāniyaṃ payirupāsitvā garutaraṃ payojanaṃ uddissa abhipatthanā ajjhesanā, sāpi atthato yācanāva hotīti āha ‘‘ajjhesananti yācana’’nti. Padesavisayaṃ ñāṇadassanaṃ ahutvā buddhānaṃyeva āveṇikabhāvato idaṃ ñāṇadvayaṃ ‘‘buddhacakkhū’’ti vuccatīti āha ‘‘imesañhi dvinnaṃ ñāṇānaṃ buddhacakkhūti nāma’’nti. Tiṇṇaṃ maggañāṇānanti heṭṭhimānaṃ tiṇṇaṃ maggañāṇānaṃ ‘‘dhammacakkhū’’ti nāmaṃ catusaccadhammadassanamattabhāvato. Yato tāni ñāṇāni vijjūpamabhāvena vuttāni, aggamaggañāṇaṃ pana ñāṇakiccassa sikhāppattiyā na dassanamattaṃ hotīti ‘‘dhammacakkhū’’ti na vuccati, tato taṃ vajirūpamabhāvena vuttaṃ. Vuttanayenāti ‘‘apparajakkhā’’ti ettha vuttanayena. Yasmā mandakilesā ‘‘apparajakkhā’’ti vuttā, tasmā bahalakilesā ‘‘mahārajakkhā’’ti veditabbā. Paṭipakkhavidhamanasamatthatāya tikkhāni sūrāni visadāni, vuttavipariyāyena mudūni. Saddhādayo ākārāti saddahanādippakāre vadati. Sundarāti kalyāṇā. Sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 814) pana ‘‘yesaṃ āsayādayo koṭṭhāsā sundarā, te svākārā, viparītā dvākārā’’ti vuttaṃ, taṃ imāya atthavaṇṇanāya aññadatthu saṃsandati sametīti daṭṭhabbaṃ. Kāraṇaṃ nāma paccayākāro, saccāni vā.

    അയം പനേത്ഥ പാളീതി ഏത്ഥ അപ്പരജക്ഖാദിപദാനം അത്ഥവിഭാവനേ അയം തസ്സത്ഥസ്സ വിഭാവനീ പാളി. സദ്ധാദീനം വിമുത്തിപരിപാചകധമ്മാനം ബലവഭാവോ തപ്പടിപക്ഖാനം പാപധമ്മാനം ദുബ്ബലഭാവേനേവ ഹോതി, തേസഞ്ച ബലവഭാവോ സദ്ധാദീനം ദുബ്ബലഭാവേനാതി വിമുത്തിപരിപാചകധമ്മാനം അത്ഥിതാനത്ഥിതാവസേന അപ്പരജക്ഖമഹാരജക്ഖതാദയോ പാളിയം വിഭജിത്വാ ദസ്സിതാ. ഖന്ധാദയോ ഏവ ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോ. സമ്പത്തിഭവഭൂതോ ലോകോ സമ്പത്തിഭവലോകോ, സുഗതിസങ്ഖാതോ ഉപപത്തിഭവോ. സമ്പത്തി സമ്ഭവതി ഏതേനാതി സമ്പത്തിസമ്ഭവലോകോ. സുഗതിസംവത്തനിയോ കമ്മഭവോ. ദുഗ്ഗതി സങ്ഖാതഉപപത്തിഭവദുഗ്ഗതി സംവത്തനിയകമ്മഭവാ വിപത്തിഭവലോകവിപത്തിസമ്ഭവലോകാ.

    Ayaṃ panettha pāḷīti ettha apparajakkhādipadānaṃ atthavibhāvane ayaṃ tassatthassa vibhāvanī pāḷi. Saddhādīnaṃ vimuttiparipācakadhammānaṃ balavabhāvo tappaṭipakkhānaṃ pāpadhammānaṃ dubbalabhāveneva hoti, tesañca balavabhāvo saddhādīnaṃ dubbalabhāvenāti vimuttiparipācakadhammānaṃ atthitānatthitāvasena apparajakkhamahārajakkhatādayo pāḷiyaṃ vibhajitvā dassitā. Khandhādayo eva lujjanapalujjanaṭṭhena loko. Sampattibhavabhūto loko sampattibhavaloko, sugatisaṅkhāto upapattibhavo. Sampatti sambhavati etenāti sampattisambhavaloko. Sugatisaṃvattaniyo kammabhavo. Duggati saṅkhātaupapattibhavaduggati saṃvattaniyakammabhavā vipattibhavalokavipattisambhavalokā.

    പുന ഏകകദുകാദിവസേന ലോകം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ഏകോ ലോകോ’’തിആദി വുത്തം. ആഹാരാദയോ വിയ ഹി ആഹാരട്ഠിതികാ സങ്ഖാരാ ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോതി. ഏത്ഥ ഏകോ ലോകോ സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാതി യായം പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ കഥായ സബ്ബസങ്ഖാരാനം പച്ചയായത്തവുത്തി, തായ സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ഏകോവ ലോകോ ഏകവിധോ പകാരന്തരസ്സ അഭാവതോ. ദ്വേ ലോകാതിആദീസുപി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. നാമഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ നിബ്ബാനസ്സ അഗ്ഗഹണം തസ്സ അലോകസഭാവത്താ. നനു ച ആഹാരട്ഠിതികാതി ഏത്ഥ പച്ചയായത്തവുത്തിതായ മഗ്ഗഫലാനമ്പി ലോകതാ ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി പരിഞ്ഞേയ്യാനം ദുക്ഖസച്ചധമ്മാനം ഇധ ‘‘ലോകോ’’തി അധിപ്പേതത്താ. അഥ വാ ന ലുജ്ജതി ന പലുജ്ജതീതി യോ ഗഹിതോ തഥാ ന ഹോതി, സോ ലോകോതി തം-ഗഹണരഹിതാനം ലോകുത്തരാനം നത്ഥി ലോകതാ. ഉപാദാനാനം ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ. ദസായതനാനീതി ദസ രൂപായതനാനി. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

    Puna ekakadukādivasena lokaṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘eko loko’’tiādi vuttaṃ. Āhārādayo viya hi āhāraṭṭhitikā saṅkhārā lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti. Ettha eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikāti yāyaṃ puggalādhiṭṭhānāya kathāya sabbasaṅkhārānaṃ paccayāyattavutti, tāya sabbe saṅkhārā ekova loko ekavidho pakārantarassa abhāvato. Dve lokātiādīsupi iminā nayena attho veditabbo. Nāmaggahaṇena cettha nibbānassa aggahaṇaṃ tassa alokasabhāvattā. Nanu ca āhāraṭṭhitikāti ettha paccayāyattavuttitāya maggaphalānampi lokatā āpajjatīti? Nāpajjati pariññeyyānaṃ dukkhasaccadhammānaṃ idha ‘‘loko’’ti adhippetattā. Atha vā na lujjati na palujjatīti yo gahito tathā na hoti, so lokoti taṃ-gahaṇarahitānaṃ lokuttarānaṃ natthi lokatā. Upādānānaṃ ārammaṇabhūtā khandhā upādānakkhandhā. Dasāyatanānīti dasa rūpāyatanāni. Sesamettha suviññeyyameva.

    വിവട്ടജ്ഝാസയസ്സ അധിപ്പേതത്താ തസ്സ ച സബ്ബം തേഭൂമകകമ്മം ഗരഹിതബ്ബം വജ്ജിതബ്ബഞ്ച ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതീതി വുത്തം ‘‘സബ്ബേ അഭിസങ്ഖാരാ വജ്ജം, സബ്ബേ ഭവഗാമികമ്മാ വജ്ജ’’ന്തി. അപ്പരജക്ഖമഹാരജക്ഖാദീസു പഞ്ചസു ദുകേസു ഏകേകസ്മിം ദസ ദസ കത്വാ ‘‘പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ജാനാതീ’’തി വുത്തം. അഥ വാ അന്വയതോ ബ്യതിരേകതോ ച സദ്ധാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം പരോപരിയത്തം ജാനാതീതി കത്വാ തഥാ വുത്തം. ഏത്ഥ ച അപ്പരജക്ഖാദിഭബ്ബാദിവസേന ആവജ്ജേന്തസ്സ ഭഗവതോ തേ സത്താ പുഞ്ജപുഞ്ജാവ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി, ന ഏകേകാ.

    Vivaṭṭajjhāsayassa adhippetattā tassa ca sabbaṃ tebhūmakakammaṃ garahitabbaṃ vajjitabbañca hutvā upaṭṭhātīti vuttaṃ ‘‘sabbe abhisaṅkhārā vajjaṃ, sabbe bhavagāmikammā vajja’’nti. Apparajakkhamahārajakkhādīsu pañcasu dukesu ekekasmiṃ dasa dasa katvā ‘‘paññāsāya ākārehi imāni pañcindriyāni jānātī’’ti vuttaṃ. Atha vā anvayato byatirekato ca saddhādīnaṃ indriyānaṃ paropariyattaṃ jānātīti katvā tathā vuttaṃ. Ettha ca apparajakkhādibhabbādivasena āvajjentassa bhagavato te sattā puñjapuñjāva hutvā upaṭṭhahanti, na ekekā.

    ഉപ്പലാനി ഏത്ഥ സന്തീതി ഉപ്പലിനീ, ഗച്ഛോപി ജലാസയോപി, ഇധ പന ജലാസയോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ഉപ്പലവനേ’’തി. യാനി ഉദകസ്സ അന്തോ നിമുഗ്ഗാനേവ ഹുത്വാ പുസന്തി വഡ്ഢന്തി, താനി അന്തോനിമുഗ്ഗപോസീനി. ദീപിതാനീതി അട്ഠകഥായം പകാസിതാനി, ഇധേവ വാ ‘‘അഞ്ഞാനിപീ’’തിആദിനാ ഭാസിതാനി.

    Uppalāni ettha santīti uppalinī, gacchopi jalāsayopi, idha pana jalāsayo adhippetoti āha ‘‘uppalavane’’ti. Yāni udakassa anto nimuggāneva hutvā pusanti vaḍḍhanti, tāni antonimuggaposīni. Dīpitānīti aṭṭhakathāyaṃ pakāsitāni, idheva vā ‘‘aññānipī’’tiādinā bhāsitāni.

    ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂതി ഉഗ്ഘടിതം നാമ ഞാണുഗ്ഘടനം, ഞാണേ ഉഗ്ഘടിതമത്തേ ഏവ ജാനാതീതി അത്ഥോ. വിപഞ്ചിതം വിത്ഥാരിതമേവ അത്ഥം ജാനാതീതി വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ. ഉദ്ദേസാദീഹി നേതബ്ബോതി നേയ്യോ. സഹ ഉദാഹടവേലായാതി ഉദാഹാരേ ഉദാഹടമത്തേയേവ. ധമ്മാഭിസമയോതി ചതുസച്ചധമ്മസ്സ ഞാണേന സദ്ധിം അഭിസമയോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ’’തിആദിനാ നയേന സംഖിത്തേന മാതികായ ഠപിയമാനായ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ അരഹത്തം ഗണ്ഹിതും സമത്ഥോ പുഗ്ഗലോ ‘‘ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ’’തി വുച്ചതി. അയം വുച്ചതീതി അയം സംഖിത്തേന മാതികം ഠപേത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥേ വിഭജിയമാനേ അരഹത്തം പാപുണിതും സമത്ഥോ പുഗ്ഗലോ ‘‘വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ’’തി വുച്ചതി. ഉദ്ദേസതോതി ഉദ്ദേസഹേതു, ഉദ്ദിസന്തസ്സ, ഉദ്ദിസാപേന്തസ്സ വാതി അത്ഥോ. പരിപുച്ഛതോതി അത്ഥം പരിപുച്ഛന്തസ്സ. അനുപുബ്ബേന ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതീതി അനുക്കമേന അരഹത്തപ്പത്തി ഹോതി. ന തായ ജാതിയാ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതീതി തേന അത്തഭാവേന മഗ്ഗം വാ ഫലം വാ അന്തമസോ ഝാനം വാ വിപസ്സനം വാ നിബ്ബത്തേതും ന സക്കോതി. അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ പദപരമോതി അയം പുഗ്ഗലോ ബ്യഞ്ജനപദമേവ പരമം അസ്സാതി പദപരമോതി വുച്ചതി.

    Ugghaṭitaññūti ugghaṭitaṃ nāma ñāṇugghaṭanaṃ, ñāṇe ugghaṭitamatte eva jānātīti attho. Vipañcitaṃ vitthāritameva atthaṃ jānātīti vipañcitaññū. Uddesādīhi netabboti neyyo. Saha udāhaṭavelāyāti udāhāre udāhaṭamatteyeva. Dhammābhisamayoti catusaccadhammassa ñāṇena saddhiṃ abhisamayo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā nayena saṃkhittena mātikāya ṭhapiyamānāya desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā arahattaṃ gaṇhituṃ samattho puggalo ‘‘ugghaṭitaññū’’ti vuccati. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ saṃkhittena mātikaṃ ṭhapetvā vitthārena atthe vibhajiyamāne arahattaṃ pāpuṇituṃ samattho puggalo ‘‘vipañcitaññū’’ti vuccati. Uddesatoti uddesahetu, uddisantassa, uddisāpentassa vāti attho. Paripucchatoti atthaṃ paripucchantassa. Anupubbena dhammābhisamayo hotīti anukkamena arahattappatti hoti. Na tāya jātiyā dhammābhisamayo hotīti tena attabhāvena maggaṃ vā phalaṃ vā antamaso jhānaṃ vā vipassanaṃ vā nibbattetuṃ na sakkoti. Ayaṃ vuccati puggalo padaparamoti ayaṃ puggalo byañjanapadameva paramaṃ assāti padaparamoti vuccati.

    കമ്മാവരണേനാതി (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൮൨൬) പഞ്ചവിധേന ആനന്തരിയകമ്മേന. വിപാകാവരണേനാതി അഹേതുകപടിസന്ധിയാ. യസ്മാ പന ദുഹേതുകാനമ്പി അരിയമഗ്ഗപടിവേധോ നത്ഥി, തസ്മാ ദുഹേതുകാ പടിസന്ധിപി ‘‘വിപാകാവരണമേവാ’’തി വേദിതബ്ബാ. കിലേസാവരണേനാതി നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിയാ. അസ്സദ്ധാതി ബുദ്ധാദീസു സദ്ധാരഹിതാ. അച്ഛന്ദികാതി കത്തുകമ്യതാകുസലച്ഛന്ദരഹിതാ. ഉത്തരകുരുകാ മനുസ്സാ അച്ഛന്ദികട്ഠാനം പവിട്ഠാ. ദുപ്പഞ്ഞാതി ഭവങ്ഗപഞ്ഞായ പരിഹീനാ. ഭവങ്ഗപഞ്ഞായ പന പരിപുണ്ണായപി യസ്സ ഭവങ്ഗം ലോകുത്തരസ്സ പച്ചയോ ന ഹോതി, സോപി ദുപ്പഞ്ഞോ ഏവ നാമ. അഭബ്ബാ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തന്തി കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തനിയാമസങ്ഖാതം മഗ്ഗം ഓക്കമിതും അധിഗന്തും അഭബ്ബാ. ന കമ്മാവരണേനാതിആദീനി വുത്തവിപരിയായേന വേദിതബ്ബാനി.

    Kammāvaraṇenāti (vibha. aṭṭha. 826) pañcavidhena ānantariyakammena. Vipākāvaraṇenāti ahetukapaṭisandhiyā. Yasmā pana duhetukānampi ariyamaggapaṭivedho natthi, tasmā duhetukā paṭisandhipi ‘‘vipākāvaraṇamevā’’ti veditabbā. Kilesāvaraṇenāti niyatamicchādiṭṭhiyā. Assaddhāti buddhādīsu saddhārahitā. Acchandikāti kattukamyatākusalacchandarahitā. Uttarakurukā manussā acchandikaṭṭhānaṃ paviṭṭhā. Duppaññāti bhavaṅgapaññāya parihīnā. Bhavaṅgapaññāya pana paripuṇṇāyapi yassa bhavaṅgaṃ lokuttarassa paccayo na hoti, sopi duppañño eva nāma. Abhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattanti kusalesu dhammesu sammattaniyāmasaṅkhātaṃ maggaṃ okkamituṃ adhigantuṃ abhabbā. Na kammāvaraṇenātiādīni vuttavipariyāyena veditabbāni.

    നിബ്ബാനസ്സ ദ്വാരം പവിസനമഗ്ഗോ. വിവരിത്വാ ഠപിതോ മഹാകരുണൂപനിസ്സയേന സയമ്ഭുഞാണേന അധിഗതത്താ. സദ്ധം പമുഞ്ചന്തൂതി അത്തനോ സദ്ധം പവേസേന്തു, സദ്ദഹനാകാരം ഉപട്ഠപേന്തൂതി അത്ഥോ. സുഖേന അകിച്ഛേന പവത്തനീയതായ സുപ്പവത്തിതം. ന ഭാസിം ന ഭാസിസ്സാമീതി ചിന്തേസിം.

    Nibbānassa dvāraṃ pavisanamaggo. Vivaritvā ṭhapito mahākaruṇūpanissayena sayambhuñāṇena adhigatattā. Saddhaṃ pamuñcantūti attano saddhaṃ pavesentu, saddahanākāraṃ upaṭṭhapentūti attho. Sukhena akicchena pavattanīyatāya suppavattitaṃ. Na bhāsiṃ na bhāsissāmīti cintesiṃ.

    ൨൮൪. ധമ്മം ദേസേസ്സാമീതി ഏവം പവത്തിതധമ്മദേസനാപടിസംയുത്തസ്സ വിതക്കസ്സ സത്തമസത്താഹതോ പരം അട്ഠമസത്താഹേയേവ ഉപ്പന്നത്താ വുത്തം ‘‘അട്ഠമേ സത്താഹേ’’തി. ന ഇതരസത്താഹാനി വിയ പടിനിയതകിച്ചലക്ഖിതസ്സ അട്ഠമസത്താഹസ്സ നാമ പവത്തിതസ്സ സബ്ഭാവാ.

    284. Dhammaṃ desessāmīti evaṃ pavattitadhammadesanāpaṭisaṃyuttassa vitakkassa sattamasattāhato paraṃ aṭṭhamasattāheyeva uppannattā vuttaṃ ‘‘aṭṭhame sattāhe’’ti. Na itarasattāhāni viya paṭiniyatakiccalakkhitassa aṭṭhamasattāhassa nāma pavattitassa sabbhāvā.

    വിവടന്തി ദേവതാവിഗ്ഗഹേന വിവടഅങ്ഗപച്ചങ്ഗനിദ്ദായ ജനാനം പാകടം വിപ്പകാരന്തി അത്ഥോ. ‘‘ബുദ്ധത്തം അനധിഗന്ത്വാ ന പച്ചാഗമിസ്സാമീ’’തി ഉപ്പന്നവിതക്കാതിസയഹേതുകേന പഥവീപരിവത്തനചേതിയം നാമ ദസ്സേത്വാ. സാകിയകോലിയമല്ലരജ്ജവസേന തീണി രജ്ജാനി. രുക്ഖമൂലേതി നിഗ്രോധമൂലേ. വത്വാ പക്കാമി, പക്കമന്തിയാ ചസ്സാ മഹാസത്തോ ആകാരം ദസ്സേസി സുവണ്ണഥാലഗ്ഗഹണായ, സാ ‘‘തുമ്ഹാകം തം പരിച്ചത്തമേവാ’’തി പക്കാമി.

    Vivaṭanti devatāviggahena vivaṭaaṅgapaccaṅganiddāya janānaṃ pākaṭaṃ vippakāranti attho. ‘‘Buddhattaṃ anadhigantvā na paccāgamissāmī’’ti uppannavitakkātisayahetukena pathavīparivattanacetiyaṃ nāma dassetvā. Sākiyakoliyamallarajjavasena tīṇi rajjāni. Rukkhamūleti nigrodhamūle. Vatvā pakkāmi, pakkamantiyā cassā mahāsatto ākāraṃ dassesi suvaṇṇathālaggahaṇāya, sā ‘‘tumhākaṃ taṃ pariccattamevā’’ti pakkāmi.

    ദിവാവിഹാരം കത്വാതി നാനാസമാപത്തിയോ സമാപജ്ജനേന ദിവാവിഹാരം വിഹരിത്വാ. ‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ച, അട്ഠി ച അവസിസ്സതു, ഉപസുസ്സതു സരീരേ മംസലോഹിത’’ന്തിആദിനാ സുത്തേ (മ॰ നി॰ ൨.൧൮൪; സം॰ നി॰ ൨.൨൩൭; അ॰ നി॰ ൨.൫; ൮.൧൩; മഹാനി॰ ൧൭, ൧൯൬) ആഗതനയേന ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠഹിത്വാ.

    Divāvihāraṃ katvāti nānāsamāpattiyo samāpajjanena divāvihāraṃ viharitvā. ‘‘Kāmaṃ taco ca nhāru ca, aṭṭhi ca avasissatu, upasussatu sarīre maṃsalohita’’ntiādinā sutte (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.237; a. ni. 2.5; 8.13; mahāni. 17, 196) āgatanayena caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā.

    നവയോജനന്തി ഉബ്ബേധതോ വുത്തം, പുഥുലതോ ദ്വാദസയോജനാ, ദീഘതോ യാവ ചക്കവാളാ ആയതാതി വദന്തി. അജ്ഝോത്ഥരന്തോ ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘‘ഉട്ഠേഹി സോ, സിദ്ധത്ഥ, അഹം ഇമസ്സ പല്ലങ്കസ്സ അനുച്ഛവികോ’’തി വത്വാ തത്ഥ സക്ഖിം ഓതാരേന്തോ അത്തനോ പരിസം നിദ്ദിസി. ഏകപ്പഹാരേനേവ – ‘‘അയമേവ അനുച്ഛവികോ, അയമേവ അനുച്ഛവികോ’’തി കോലാഹലമകാസി, തം സുത്വാ മഹാസത്തോ…പേ॰… ഹത്ഥം പസാരേതി. യം സന്ധായ വുത്തം –

    Navayojananti ubbedhato vuttaṃ, puthulato dvādasayojanā, dīghato yāva cakkavāḷā āyatāti vadanti. Ajjhottharanto upasaṅkamitvā – ‘‘uṭṭhehi so, siddhattha, ahaṃ imassa pallaṅkassa anucchaviko’’ti vatvā tattha sakkhiṃ otārento attano parisaṃ niddisi. Ekappahāreneva – ‘‘ayameva anucchaviko, ayameva anucchaviko’’ti kolāhalamakāsi, taṃ sutvā mahāsatto…pe… hatthaṃ pasāreti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘അചേതനായം പഥവീ, അവിഞ്ഞായ സുഖം ദുഖം;

    ‘‘Acetanāyaṃ pathavī, aviññāya sukhaṃ dukhaṃ;

    സാപി ദാനബലാ മയ്ഹം, സത്തക്ഖത്തും പകമ്പഥാ’’തി. (ചരിയാ॰ ൧.൧൨൪);

    Sāpi dānabalā mayhaṃ, sattakkhattuṃ pakampathā’’ti. (cariyā. 1.124);

    പുബ്ബേനിവാസഞാണം വിസോധേത്വാതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ സീഹാവലോകനഞായേന. വട്ടവിവട്ടം സമ്മസിത്വാതി ചതുസച്ചമനസികാരം സന്ധായാഹ. ഇമസ്സ പല്ലങ്കസ്സ അത്ഥായാതി പല്ലങ്കസീസേന അധിഗതവിസേസം ദസ്സേതി. തത്ഥ ഹി സിഖാപ്പത്തവിമുത്തിസുഖം അവിജഹന്തോ അന്തരന്തരാ ച പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗം മനസികരോന്തോ ഏകപല്ലങ്കേന നിസീദി. ഏകച്ചാനന്തി യാ അധിഗതമഗ്ഗാ സച്ഛികതനിരോധാ ഏകദേസേന ച ബുദ്ധഗുണേ ജാനന്തി, താ ഠപേത്വാ തദഞ്ഞേസം ദേവതാനം. അഞ്ഞേപി ബുദ്ധത്തകരാതി വിസാഖാപുണ്ണമതോ പട്ഠായ രത്തിന്ദിവം ഏവം നിച്ചസമാഹിതഭാവഹേതുകാനം ബുദ്ധഗുണാനം ഉപരി അഞ്ഞേപി ബുദ്ധത്തസാധകാ, ‘‘അയം ബുദ്ധോ’’തി ബുദ്ധഭാവസ്സ പരേസം വിഭാവനാ ധമ്മാ കിം നു ഖോ അത്ഥീതി യോജനാ.

    Pubbenivāsañāṇaṃ visodhetvāti ānetvā sambandho sīhāvalokanañāyena. Vaṭṭavivaṭṭaṃ sammasitvāti catusaccamanasikāraṃ sandhāyāha. Imassa pallaṅkassa atthāyāti pallaṅkasīsena adhigatavisesaṃ dasseti. Tattha hi sikhāppattavimuttisukhaṃ avijahanto antarantarā ca paṭiccasamuppādaṅgaṃ manasikaronto ekapallaṅkena nisīdi. Ekaccānanti yā adhigatamaggā sacchikatanirodhā ekadesena ca buddhaguṇe jānanti, tā ṭhapetvā tadaññesaṃ devatānaṃ. Aññepi buddhattakarāti visākhāpuṇṇamato paṭṭhāya rattindivaṃ evaṃ niccasamāhitabhāvahetukānaṃ buddhaguṇānaṃ upari aññepi buddhattasādhakā, ‘‘ayaṃ buddho’’ti buddhabhāvassa paresaṃ vibhāvanā dhammā kiṃ nu kho atthīti yojanā.

    അനിമിസേഹീതി ധമ്മപീതിവിപ്ഫാരവസേന പസാദവികസിതനിച്ചലതായ നിമേസരഹിതേഹി. രതനചങ്കമേതി ദേവതാഹി മാപിതേ രതനമയചങ്കമേ. രതനഭൂതാനം സത്തന്നം പകരണാനം തത്ഥ ച അനന്തനയസ്സ ധമ്മരതനസ്സ സമ്മസനേന തം ഠാനം രതനഘരചേതിയം നാമ ജാതന്തിപി വദന്തി. ഏവന്തി വക്ഖമാനാകാരേന. ഛബ്ബണ്ണാനം രസ്മീനം ദന്തേഹി നിക്ഖമനതോ ഛദ്ദന്തനാഗകുലം വിയാതി നിദസ്സനം വുത്തം.

    Animisehīti dhammapītivipphāravasena pasādavikasitaniccalatāya nimesarahitehi. Ratanacaṅkameti devatāhi māpite ratanamayacaṅkame. Ratanabhūtānaṃ sattannaṃ pakaraṇānaṃ tattha ca anantanayassa dhammaratanassa sammasanena taṃ ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātantipi vadanti. Evanti vakkhamānākārena. Chabbaṇṇānaṃ rasmīnaṃ dantehi nikkhamanato chaddantanāgakulaṃ viyāti nidassanaṃ vuttaṃ.

    ഹേട്ഠാ ലോഹപാസാദപ്പമാണോതി നവഭൂമകസ്സ സബ്ബപഠമസ്സ ലോഹപാസാദസ്സ ഹേട്ഠാ ലോഹപാസാദപ്പമാണോ. ഖന്ധകട്ഠകഥായം (മഹാവ॰ അട്ഠ॰ ൫) പന തത്ഥ ‘‘ഭണ്ഡാഗാരഗബ്ഭപ്പമാണ’’ന്തി വുത്തം.

    Heṭṭhā lohapāsādappamāṇoti navabhūmakassa sabbapaṭhamassa lohapāsādassa heṭṭhā lohapāsādappamāṇo. Khandhakaṭṭhakathāyaṃ (mahāva. aṭṭha. 5) pana tattha ‘‘bhaṇḍāgāragabbhappamāṇa’’nti vuttaṃ.

    പച്ചഗ്ഘേതി അഭിനവേ. പച്ചേകം മഹഗ്ഘതായ പച്ചഗ്ഘേതി കേചി, തം ന സുന്ദരം. ന ഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ മഹഗ്ഘം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി പരിഭുഞ്ജന്തി വാ. പിണ്ഡപാതന്തി ഏത്ഥ മന്ഥഞ്ച മധുപിണ്ഡികഞ്ച സന്ധായ വദതി. അയം വിതക്കോതി – ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി അയം പരിവിതക്കോ.

    Paccaggheti abhinave. Paccekaṃ mahagghatāya paccaggheti keci, taṃ na sundaraṃ. Na hi buddhā bhagavanto mahagghaṃ paṭiggaṇhanti paribhuñjanti vā. Piṇḍapātanti ettha manthañca madhupiṇḍikañca sandhāya vadati. Ayaṃ vitakkoti – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti ayaṃ parivitakko.

    പണ്ഡിച്ചേനാതി സമാപത്തിപടിലാഭസംസിദ്ധേന അധിഗമബാഹുസച്ചസങ്ഖാതേന പണ്ഡിതഭാവേന. വേയ്യത്തിയേനാതി സമാപത്തിപടിലാഭപച്ചയേന പാരിഹാരിയപഞ്ഞാസങ്ഖാതേന ബ്യത്തഭാവേന. മേധാവീതി തിഹേതുകപടിസന്ധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതായ തംതംഇതികത്തബ്ബതാപഞ്ഞാസങ്ഖാതായ ച മേധായ സമന്നാഗതോതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. മഹാജാനിയോതി മഹാപരിഹാനികോ. ആഗമനപാദാപി നത്ഥീതി ഇദം പഠമം വത്തബ്ബം, അഥാഹം തത്ഥ ഗച്ഛേയ്യം, ഗന്ത്വാ ദേസിയമാനം ധമ്മമ്പിസ്സ സോതും സോതപസാദോപി നത്ഥീതി യോജനാ. കിം പന ഭഗവതാ അത്തനോ ബുദ്ധാനുഭാവേന തേ ധമ്മം ഞാപേതും ന സക്കാതി? ആമ, ന സക്കാ. ന ഹി പരതോ ഘോസം അന്തരേന സാവകാനം ധമ്മാഭിസമയോ സമ്ഭവതി, അഞ്ഞഥാ ഇതരപച്ചയരഹിതസ്സപി ധമ്മാഭിസമയേന ഭവിതബ്ബം, ന ച തം അത്ഥി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, പച്ചയാ സമ്മാദിട്ഠിയാ ഉപ്പാദായ പരതോ ച ഘോസോ അജ്ഝത്തഞ്ച യോനിസോമനസികാരോ’’തി (അ॰ നി॰ ൨.൧൨൭). പാളിയം രാമസ്സേവ സമാപത്തിലാഭിതാ ആഗതാ, ന ഉദകസ്സ, തം തസ്സ ബോധിസത്തേന സമാഗതകാലവസേന വുത്തം . സോ ഹി പുബ്ബേപി തത്ഥ യുത്തപ്പയുത്തോ വിഹരന്തോ മഹാപുരിസേന ഖിപ്പഞ്ഞേവ സമാപത്തീനം നിബ്ബത്തിതഭാവം സുത്വാ സംവേഗജാതോ മഹാസത്തേ തതോ നിബ്ബിജ്ജ പക്കന്തേ ഘടേന്തോ വായമന്തോ നചിരസ്സേവ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേസി. തേന വുത്തം ‘‘നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനേ നിബ്ബത്തോതി അദ്ദസാ’’തി. ഏതേ അട്ഠ ബ്രാഹ്മണാതി സമ്ബന്ധോ. ഛളങ്ഗവാതി ഛളങ്ഗവിദുനോ. മന്തന്തി മന്തപദം. ‘‘നിജ്ഝായിത്വാ’’തി വചനസേസോ, മന്തേത്വാതി അത്ഥോ. വിയാകരിംസൂതി കഥേസും.

    Paṇḍiccenāti samāpattipaṭilābhasaṃsiddhena adhigamabāhusaccasaṅkhātena paṇḍitabhāvena. Veyyattiyenāti samāpattipaṭilābhapaccayena pārihāriyapaññāsaṅkhātena byattabhāvena. Medhāvīti tihetukapaṭisandhipaññāsaṅkhātāya taṃtaṃitikattabbatāpaññāsaṅkhātāya ca medhāya samannāgatoti evampettha attho daṭṭhabbo. Mahājāniyoti mahāparihāniko. Āgamanapādāpi natthīti idaṃ paṭhamaṃ vattabbaṃ, athāhaṃ tattha gaccheyyaṃ, gantvā desiyamānaṃ dhammampissa sotuṃ sotapasādopi natthīti yojanā. Kiṃ pana bhagavatā attano buddhānubhāvena te dhammaṃ ñāpetuṃ na sakkāti? Āma, na sakkā. Na hi parato ghosaṃ antarena sāvakānaṃ dhammābhisamayo sambhavati, aññathā itarapaccayarahitassapi dhammābhisamayena bhavitabbaṃ, na ca taṃ atthi. Vuttañhetaṃ – ‘‘dveme, bhikkhave, paccayā sammādiṭṭhiyā uppādāya parato ca ghoso ajjhattañca yonisomanasikāro’’ti (a. ni. 2.127). Pāḷiyaṃ rāmasseva samāpattilābhitā āgatā, na udakassa, taṃ tassa bodhisattena samāgatakālavasena vuttaṃ . So hi pubbepi tattha yuttappayutto viharanto mahāpurisena khippaññeva samāpattīnaṃ nibbattitabhāvaṃ sutvā saṃvegajāto mahāsatte tato nibbijja pakkante ghaṭento vāyamanto nacirasseva aṭṭha samāpattiyo nibbattesi. Tena vuttaṃ ‘‘nevasaññānāsaññāyatane nibbattoti addasā’’ti. Ete aṭṭha brāhmaṇāti sambandho. Chaḷaṅgavāti chaḷaṅgaviduno. Mantanti mantapadaṃ. ‘‘Nijjhāyitvā’’ti vacanaseso, mantetvāti attho. Viyākariṃsūti kathesuṃ.

    യഥാമന്തപദന്തി ലക്ഖണമന്തസങ്ഖാതവേദവചനാനുരൂപം. ഗതാതി പടിപന്നാ. ‘‘ദ്വേവ ഗതിയോ ഭവന്തി അനഞ്ഞാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൩; ൩.൧൯൯-൨൦൦; മ॰ നി॰ ൨.൩൮൪, ൩൯൮) വുത്തനിയാമേന നിച്ഛിനിതും അസക്കോന്താ ബ്രാഹ്മണാ വുത്തമേവ പടിപജ്ജിംസു, ന മഹാപുരിസസ്സ ബുദ്ധഭാവപ്പത്തിം പച്ചാസീസിംസു. ഇമേ പന കോണ്ഡഞ്ഞാദയോ പഞ്ച ‘‘ഏകംസതോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ജാതനിച്ഛയത്താ മന്തപദം അതിക്കന്താ. പുണ്ണപത്തന്തി തുട്ഠിദാനം. നിബ്ബിതക്കാതി നിബ്ബികപ്പാ, ന ദ്വേധാ തക്കാ.

    Yathāmantapadanti lakkhaṇamantasaṅkhātavedavacanānurūpaṃ. Gatāti paṭipannā. ‘‘Dveva gatiyo bhavanti anaññā’’ti (dī. ni. 2.33; 3.199-200; ma. ni. 2.384, 398) vuttaniyāmena nicchinituṃ asakkontā brāhmaṇā vuttameva paṭipajjiṃsu, na mahāpurisassa buddhabhāvappattiṃ paccāsīsiṃsu. Ime pana koṇḍaññādayo pañca ‘‘ekaṃsato buddho bhavissatī’’ti jātanicchayattā mantapadaṃ atikkantā. Puṇṇapattanti tuṭṭhidānaṃ. Nibbitakkāti nibbikappā, na dvedhā takkā.

    വപ്പകാലേതി വപനകാലേ. വപനത്ഥം ബീജാനി നീഹരണന്തേന തത്ഥ അഗ്ഗം ഗഹേത്വാ ദാനം ബീജഗ്ഗദാനം നാമ. ലായനഗ്ഗാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ധഞ്ഞഫലസ്സ നാതിപരിണതകാലേ പുഥുകകാലേ. ലായനേതി സസ്സലായനേ. യഥാ ലൂനം ഹത്ഥകം കത്വാ വേണിവസേന ബന്ധനം വേണികരണം. വേണിയോ പന പുരിസഭാരവസേന ബന്ധനം കലാപോ. ഖലേ കലാപാനം ഠപനദിവസേ അഗ്ഗം ഗഹേത്വാ ദാനം ഖലഗ്ഗം. മദ്ദിത്വാ വീഹീനം രാസികരണദിവസേ അഗ്ഗം ഗഹേത്വാ ദാനം ഭണ്ഡഗ്ഗം. കോട്ഠാഗാരേ ധഞ്ഞസ്സ പക്ഖിപനദിവസേ ദാനം കോട്ഠഗ്ഗം. ഉദ്ധരിത്വാതി ഖലതോ ധഞ്ഞസ്സ ഉദ്ധരിത്വാ. നവന്നം അഗ്ഗദാനാനം ദിന്നത്താതി ഇദം തസ്സ രത്തഞ്ഞൂനം അഗ്ഗഭാവത്ഥായ കതാഭിനീഹാരാനുരൂപം പവത്തിതസാവകപാരമിയാ ചിണ്ണന്തേ പവത്തിതത്താ വുത്തം. തിണ്ണമ്പി ഹി ബോധിസത്താനം തംതംപാരമിയാ സിഖാപ്പത്തകാലേ പവത്തിതം പുഞ്ഞം അപുഞ്ഞം വാ ഗരുതരവിപാകമേവ ഹോതി, ധമ്മസ്സ ച സബ്ബപഠമം സച്ഛികിരിയായ വിനാ കഥം രത്തഞ്ഞൂനം അഗ്ഗഭാവസിദ്ധീതി. ബഹുകാരാ ഖോ ഇമേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാതി ഇദം പന ഉപകാരാനുസ്സരണമത്തകമേവ പരിചയവസേന ആളാരുദകാനുസ്സരണം വിയ.

    Vappakāleti vapanakāle. Vapanatthaṃ bījāni nīharaṇantena tattha aggaṃ gahetvā dānaṃ bījaggadānaṃ nāma. Lāyanaggādīsupi eseva nayo. Dhaññaphalassa nātipariṇatakāle puthukakāle. Lāyaneti sassalāyane. Yathā lūnaṃ hatthakaṃ katvā veṇivasena bandhanaṃ veṇikaraṇaṃ. Veṇiyo pana purisabhāravasena bandhanaṃ kalāpo. Khale kalāpānaṃ ṭhapanadivase aggaṃ gahetvā dānaṃ khalaggaṃ. Madditvā vīhīnaṃ rāsikaraṇadivase aggaṃ gahetvā dānaṃ bhaṇḍaggaṃ. Koṭṭhāgāre dhaññassa pakkhipanadivase dānaṃ koṭṭhaggaṃ. Uddharitvāti khalato dhaññassa uddharitvā. Navannaṃ aggadānānaṃ dinnattāti idaṃ tassa rattaññūnaṃ aggabhāvatthāya katābhinīhārānurūpaṃ pavattitasāvakapāramiyā ciṇṇante pavattitattā vuttaṃ. Tiṇṇampi hi bodhisattānaṃ taṃtaṃpāramiyā sikhāppattakāle pavattitaṃ puññaṃ apuññaṃ vā garutaravipākameva hoti, dhammassa ca sabbapaṭhamaṃ sacchikiriyāya vinā kathaṃ rattaññūnaṃ aggabhāvasiddhīti. Bahukārā kho ime pañcavaggiyāti idaṃ pana upakārānussaraṇamattakameva paricayavasena āḷārudakānussaraṇaṃ viya.

    ൨൮൫. വിവരേതി മജ്ഝേ. തേനാഹ ‘‘തിഗാവുതന്തരേ ഠാനേ’’തി. അയോജിയമാനേ ഉപയോഗവചനം ന പാപുണാതി സാമിവചനസ്സ പസങ്ഗേ അന്തരാ-സദ്ദയോഗേന ഉപയോഗവചനസ്സ ഇച്ഛിതത്താ. തേനാഹ ‘‘അന്തരാസദ്ദേന പന യുത്തത്താ ഉപയോഗവചനം കത’’ന്തി.

    285.Vivareti majjhe. Tenāha ‘‘tigāvutantare ṭhāne’’ti. Ayojiyamāne upayogavacanaṃ na pāpuṇāti sāmivacanassa pasaṅge antarā-saddayogena upayogavacanassa icchitattā. Tenāha ‘‘antarāsaddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kata’’nti.

    സബ്ബം തേഭൂമകധമ്മം അഭിഭവിത്വാ പരിഞ്ഞാഭിസമയവസേന അതിക്കമിത്വാ. ചതുഭൂമകധമ്മം അനവസേസം ഞേയ്യം സബ്ബസോ ഞേയ്യാവരണസ്സ പഹീനത്താ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന അവേദിം. രജ്ജനദുസ്സനമുയ്ഹനാദിനാ കിലേസേന. അപ്പഹാതബ്ബമ്പി കുസലാബ്യാകതം തപ്പടിബദ്ധകിലേസമഥനേന പഹീനത്താ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘സബ്ബം തേഭൂമകധമ്മം ജഹിത്വാ ഠിതോ’’തി. ആരമ്മണതോതി ആരമ്മണകരണവസേന.

    Sabbaṃ tebhūmakadhammaṃ abhibhavitvā pariññābhisamayavasena atikkamitvā. Catubhūmakadhammaṃ anavasesaṃ ñeyyaṃ sabbaso ñeyyāvaraṇassa pahīnattā sabbaññutaññāṇena avediṃ. Rajjanadussanamuyhanādinā kilesena. Appahātabbampi kusalābyākataṃ tappaṭibaddhakilesamathanena pahīnattā na hotīti āha ‘‘sabbaṃ tebhūmakadhammaṃ jahitvā ṭhito’’ti. Ārammaṇatoti ārammaṇakaraṇavasena.

    കിഞ്ചാപി ലോകിയധമ്മാനമ്പി യാദിസോ ലോകനാഥസ്സ അധിഗമോ, ന താദിസോ അധിഗമോ പരൂപദേസോ അത്ഥി, ലോകുത്തരധമ്മേ പനസ്സ ലേസോപി നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ലോകുത്തരധമ്മേ മയ്ഹം ആചരിയോ നാമ നത്ഥീ’’തി. പടിഭാഗപുഗ്ഗലോതി സീലാദീഹി ഗുണേഹി പടിനിധിഭൂതോ പുഗ്ഗലോ. സഹേതുനാതി സഹധമ്മേന സപാടിഹീരകതായ. നയേനാതി അഭിജാനനതാദിവിധിനാ. ചത്താരി സച്ചാനീതി ഇദം തബ്ബിനിമുത്തസ്സ ഞേയ്യസ്സ അഭാവതോ വുത്തം. സയം ബുദ്ധോതി സയമേവ സയമ്ഭുഞാണേന ബുദ്ധോ. വിഗതപരിളാഹതായ സീതിഭൂതോ. തതോ ഏവ നിബ്ബുതോ. ആഹഞ്ഛന്തി ആഹനിസ്സാമി. വേനേയ്യാനം അമതാധിഗമായ ഉഗ്ഘോസനാദിം കത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനാ അമതദുന്ദുഭീതി വുത്താ.

    Kiñcāpi lokiyadhammānampi yādiso lokanāthassa adhigamo, na tādiso adhigamo parūpadeso atthi, lokuttaradhamme panassa lesopi natthīti āha ‘‘lokuttaradhamme mayhaṃ ācariyo nāma natthī’’ti. Paṭibhāgapuggaloti sīlādīhi guṇehi paṭinidhibhūto puggalo. Sahetunāti sahadhammena sapāṭihīrakatāya. Nayenāti abhijānanatādividhinā. Cattāri saccānīti idaṃ tabbinimuttassa ñeyyassa abhāvato vuttaṃ. Sayaṃ buddhoti sayameva sayambhuñāṇena buddho. Vigatapariḷāhatāya sītibhūto. Tato eva nibbuto. Āhañchanti āhanissāmi. Veneyyānaṃ amatādhigamāya ugghosanādiṃ katvā satthu dhammadesanā amatadundubhīti vuttā.

    അനന്തഞാണോ ജിതകിലേസോതി അനന്തജിനോ. ഏവമ്പി നാമ ഭവേയ്യാതി ഏവംവിധേ നാമ രൂപരതനേ ഈദിസേന ഞാണേന ഭവിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. അയം ഹിസ്സ പബ്ബജ്ജായ പച്ചയോ ജാതോ, കതാധികാരോ ചേസ. തഥാ ഹി ഭഗവാ തേന സമാഗമത്ഥം പദസാവ തം മഗ്ഗം പടിപജ്ജി.

    Anantañāṇo jitakilesoti anantajino. Evampi nāma bhaveyyāti evaṃvidhe nāma rūparatane īdisena ñāṇena bhavitabbanti adhippāyo. Ayaṃ hissa pabbajjāya paccayo jāto, katādhikāro cesa. Tathā hi bhagavā tena samāgamatthaṃ padasāva taṃ maggaṃ paṭipajji.

    കോട്ഠാസസമ്പന്നാതി അങ്ഗപച്ചങ്ഗസങ്ഖാതഅവയവസമ്പന്നാ. അട്ടീയതീതി അട്ടോ ഹോതി, ദോമനസ്സം ആപജ്ജതീതി അത്ഥോ.

    Koṭṭhāsasampannāti aṅgapaccaṅgasaṅkhātaavayavasampannā. Aṭṭīyatīti aṭṭo hoti, domanassaṃ āpajjatīti attho.

    അവിഹം ഉപപന്നാസേതി അവിഹേസു നിബ്ബത്താ. വിമുത്താതി അഗ്ഗഫലവിമുത്തിയാ വിമുത്താ. തേ ഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, ദിബ്ബയോഗം ഉപജ്ഝഗുന്തി തേ ഉപകാ ദയോ മാനുസം അത്തഭാവം ജഹിത്വാ ഓരമ്ഭാഗിയസംയോജനപ്പഹാനേന അവിഹേസു നിബ്ബത്തമത്താവ അഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമേന ദിബ്ബയോഗം ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനം സമതിക്കമിംസു.

    Avihaṃ upapannāseti avihesu nibbattā. Vimuttāti aggaphalavimuttiyā vimuttā. Te hitvā mānusaṃ dehaṃ, dibbayogaṃ upajjhagunti te upakā dayo mānusaṃ attabhāvaṃ jahitvā orambhāgiyasaṃyojanappahānena avihesu nibbattamattāva aggamaggādhigamena dibbayogaṃ uddhambhāgiyasaṃyojanaṃ samatikkamiṃsu.

    ൨൮൬. സണ്ഠപേസുന്തി ‘‘നേവ അഭിവാദേതബ്ബോ’’തിആദിനാ (മഹാവ॰ ൧൨) സണ്ഠം കിരിയാകാരം അകംസു. തേനാഹ ‘‘കതികം അകംസൂ’’തി. പധാനതോതി പുബ്ബേ അനുട്ഠിതദുക്കരചരണതോ. പഭാവിതന്തി വാചാസമുട്ഠാനം, വചീനിച്ഛാരണന്തി അത്ഥോ. ‘‘അയം ന കിഞ്ചി വിസേസം അധിഗമിസ്സതീ’’തി അനുക്കണ്ഠനത്ഥം. ‘‘മയം യത്ഥ കത്ഥചി ഗമിസ്സാമാ’’തി മാ വിതക്കയിത്ഥ. ഓഭാസോതി വിപസ്സനോഭാസോ. നിമിത്തന്തി കമ്മട്ഠാനനിമിത്തം. ഏകപദേനേവാതി ഏകവചനേനേവ. ‘‘അനേന പുബ്ബേപി ന കിഞ്ചി മിച്ഛാ വുത്തപുബ്ബ’’ന്തി സതിം ലഭിത്വാ. യഥാഭൂതവാദീതി ഉപ്പന്നഗാരവാ.

    286.Saṇṭhapesunti ‘‘neva abhivādetabbo’’tiādinā (mahāva. 12) saṇṭhaṃ kiriyākāraṃ akaṃsu. Tenāha ‘‘katikaṃ akaṃsū’’ti. Padhānatoti pubbe anuṭṭhitadukkaracaraṇato. Pabhāvitanti vācāsamuṭṭhānaṃ, vacīnicchāraṇanti attho. ‘‘Ayaṃ na kiñci visesaṃ adhigamissatī’’ti anukkaṇṭhanatthaṃ. ‘‘Mayaṃ yattha katthaci gamissāmā’’ti mā vitakkayittha. Obhāsoti vipassanobhāso. Nimittanti kammaṭṭhānanimittaṃ. Ekapadenevāti ekavacaneneva. ‘‘Anena pubbepi na kiñci micchā vuttapubba’’nti satiṃ labhitvā. Yathābhūtavādīti uppannagāravā.

    അന്തോവിഹാരേയേവ അഹോസി ദഹരകുമാരോ വിയ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പരിഹരിതോ. മലേതി സംകിലേസേ. ഗാമതോ ഭിക്ഖൂഹി നീഹടം ഉപനീതം ഭത്തം ഏതസ്സാതി നീഹടഭത്തോ, തേന നീഹടഭത്തേന ഭഗവതാ. ഏത്തകം കഥാമഗ്ഗന്തി – ‘‘ദ്വേമാ, ഭിക്ഖവേ, പരിയേസനാ’’തി ആരഭിത്വാ യാവ – ‘‘നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി പദം, ഏത്തകം ദേസനാമഗ്ഗം. കാമഞ്ചേത്ഥ – ‘‘തുമ്ഹേപി മമഞ്ചേവ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനഞ്ച മഗ്ഗം ആരൂള്ഹാ, അരിയപരിയേസനാ തുമ്ഹാകം പരിയേസനാ’’തി അട്ഠകഥാവചനം. തേന പന – ‘‘സോ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, അത്തനാ ജാതിധമ്മോ സമാനോ…പേ॰… അസംകിലിട്ഠം അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നിബ്ബാനം അജ്ഝഗമന്തി, അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ മയാ ഏവം ഓവദിയമാനാ…പേ॰… അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നിബ്ബാനം അജ്ഝഗമംസു…പേ॰… നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി ഇമസ്സേവ സുത്തപദസ്സ അത്ഥോ വിഭാവിതോതി കത്വാ വുത്തം ‘‘ഭഗവാ യം പുബ്ബേ അവച തുമ്ഹേപി മമഞ്ചേവ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനഞ്ച മഗ്ഗം ആരുള്ഹാ, അരിയപരിയേസനാ തുമ്ഹാകം പരിയേസനാതി. ഇമം ഏകമേവ അനുസന്ധിം ദസ്സേന്തോ ആഹരീ’’തി.

    Antovihāreyeva ahosi daharakumāro viya tehi bhikkhūhi pariharito. Maleti saṃkilese. Gāmato bhikkhūhi nīhaṭaṃ upanītaṃ bhattaṃ etassāti nīhaṭabhatto, tena nīhaṭabhattena bhagavatā. Ettakaṃ kathāmagganti – ‘‘dvemā, bhikkhave, pariyesanā’’ti ārabhitvā yāva – ‘‘natthi dāni punabbhavo’’ti padaṃ, ettakaṃ desanāmaggaṃ. Kāmañcettha – ‘‘tumhepi mamañceva pañcavaggiyānañca maggaṃ ārūḷhā, ariyapariyesanā tumhākaṃ pariyesanā’’ti aṭṭhakathāvacanaṃ. Tena pana – ‘‘so kho ahaṃ, bhikkhave, attanā jātidhammo samāno…pe… asaṃkiliṭṭhaṃ anuttaraṃ yogakkhemaṃ nibbānaṃ ajjhagamanti, atha kho, bhikkhave, pañcavaggiyā bhikkhū mayā evaṃ ovadiyamānā…pe… anuttaraṃ yogakkhemaṃ nibbānaṃ ajjhagamaṃsu…pe… natthi dāni punabbhavo’’ti imasseva suttapadassa attho vibhāvitoti katvā vuttaṃ ‘‘bhagavā yaṃ pubbe avaca tumhepi mamañceva pañcavaggiyānañca maggaṃ āruḷhā, ariyapariyesanā tumhākaṃ pariyesanāti. Imaṃ ekameva anusandhiṃ dassento āharī’’ti.

    ൨൮൭. അനഗാരിയാനമ്പീതി പബ്ബജിതാനമ്പി. പഞ്ചകാമഗുണവസേന അനരിയപരിയേസനാ ഹോതി ഗധിതാദിഭാവേന പരിഭുഞ്ജനതോ. മിച്ഛാജീവവസേനപി അനരിയപരിയേസനാ ഹോതീതി തതോ വിസേസനത്ഥം ‘‘പഞ്ചകാമഗുണവസേനാ’’തി വുത്തം സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗസ്സ അധിപ്പേതത്താ. ഇദാനി ചതൂസു പച്ചയേസു കാമഗുണേ നിദ്ധാരേതും ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി വുത്തം. പരിഭോഗരസോതി പരിഭോഗപച്ചയപീതിസോമനസ്സം. അയം പന രസസമാനതാവസേന ഗഹണം ഉപാദായ ‘‘രസോ’’തി വുത്തോ, ന സഭാവതോ. സഭാവേന ഗഹണം ഉപാദായ പീതിസോമനസ്സം ധമ്മാരമ്മണം സിയാ, ന രസാരമ്മണം. അപ്പച്ചവേക്ഖണപരിഭോഗോതി പച്ചവേക്ഖണരഹിതോ പരിഭോഗോ, ഇദമത്ഥിതം അനിസ്സായ ഗധിതാദിഭാവേന പരിഭോഗോതി അത്ഥോ. ഗധിതാതി തണ്ഹായ ബദ്ധാ. മുച്ഛിതാതി മുച്ഛം മോഹം പമാദം ആപന്നാ. അജ്ഝോഗാള്ഹാതി അധിഓഗാള്ഹാ, തം തം ആരമ്മണം അനുപവിസിത്വാ ഠിതാ. ആദീനവം അപസ്സന്താതി സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗേ ദോസം അജാനന്താ. അപച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗഹേതുആദീനവം നിസ്സരതി അതിക്കമതി ഏതേനാതി നിസ്സരണം, പച്ചവേക്ഖണഞാണം.

    287.Anagāriyānampīti pabbajitānampi. Pañcakāmaguṇavasena anariyapariyesanā hoti gadhitādibhāvena paribhuñjanato. Micchājīvavasenapi anariyapariyesanā hotīti tato visesanatthaṃ ‘‘pañcakāmaguṇavasenā’’ti vuttaṃ sacchandarāgaparibhogassa adhippetattā. Idāni catūsu paccayesu kāmaguṇe niddhāretuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Paribhogarasoti paribhogapaccayapītisomanassaṃ. Ayaṃ pana rasasamānatāvasena gahaṇaṃ upādāya ‘‘raso’’ti vutto, na sabhāvato. Sabhāvena gahaṇaṃ upādāya pītisomanassaṃ dhammārammaṇaṃ siyā, na rasārammaṇaṃ. Appaccavekkhaṇaparibhogoti paccavekkhaṇarahito paribhogo, idamatthitaṃ anissāya gadhitādibhāvena paribhogoti attho. Gadhitāti taṇhāya baddhā. Mucchitāti mucchaṃ mohaṃ pamādaṃ āpannā. Ajjhogāḷhāti adhiogāḷhā, taṃ taṃ ārammaṇaṃ anupavisitvā ṭhitā. Ādīnavaṃ apassantāti sacchandarāgaparibhoge dosaṃ ajānantā. Apaccavekkhitaparibhogahetuādīnavaṃ nissarati atikkamati etenāti nissaraṇaṃ, paccavekkhaṇañāṇaṃ.

    പാസരാസിന്തി പാസസമുദായം. ലുദ്ദകോ ഹി പാസം ഓഡ്ഡേന്തോ ന ഏകംയേവ, ന ച ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ ഓഡ്ഡേതി, അഥ ഖോ തംതംമിഗാനം ആഗമനമഗ്ഗം സല്ലക്ഖേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഓഡ്ഡേന്തോ ബഹൂയേവ ഓഡ്ഡേതി, തസ്മാ തേ ചിത്തേന ഏകതോ ഗഹേത്വാ ‘‘പാസരാസീ’’തി വുത്തം. വാഗുരസ്സ വാ പാസപദേസാനം ബഹുഭാവതോ ‘‘പാസരാസീ’’തി വുത്തം.

    Pāsarāsinti pāsasamudāyaṃ. Luddako hi pāsaṃ oḍḍento na ekaṃyeva, na ca ekasmiṃyeva ṭhāne oḍḍeti, atha kho taṃtaṃmigānaṃ āgamanamaggaṃ sallakkhetvā tattha tattha oḍḍento bahūyeva oḍḍeti, tasmā te cittena ekato gahetvā ‘‘pāsarāsī’’ti vuttaṃ. Vāgurassa vā pāsapadesānaṃ bahubhāvato ‘‘pāsarāsī’’ti vuttaṃ.

    പാസരാസിസുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.

    Pāsarāsisuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / മജ്ഝിമനികായ • Majjhimanikāya / ൬. പാസരാസിസുത്തം • 6. Pāsarāsisuttaṃ

    അട്ഠകഥാ • Aṭṭhakathā / സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / മജ്ഝിമനികായ (അട്ഠകഥാ) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ൬. പാസരാസിസുത്തവണ്ണനാ • 6. Pāsarāsisuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact