| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
अकुसलपदं
Akusalapadaṃ
धम्मुद्देसवारो
Dhammuddesavāro
पठमचित्तवण्णना
Paṭhamacittavaṇṇanā
३६५. खणत्तयस्स अकुसलेसु असम्भवतो समवायकालहेतुसमूहत्थो समय-सद्दो। लोभाभिभूताय एव इट्ठारम्मणस्मिं इतरत्र च इट्ठाकारग्गहणवसेन सोमनस्ससहगतभावोति एवमादिं सन्धाय ‘‘यथानुरूप’’न्ति वुत्तं। ‘‘किलेसातुरताय अनारोग्यट्ठेन किलेसवज्जसब्भावतो सावज्जट्ठेन अविज्जासम्भूतताय अकोसल्यसम्भूतट्ठेन अकुसल’’न्ति च ‘‘सावज्जदुक्खविपाकलक्खणं, अनत्थजननरसं, संकिलेसपच्चुपट्ठानं, अयोनिसोमनसिकारपदट्ठानं, गारय्हभावतो वा सावज्जलक्खणं, संकिलेसभावरसं, अनिट्ठविपाकपच्चुपट्ठानं, यथावुत्तपदट्ठानमेवा’’ति च एवमादिना वुत्तनयेन अनुगन्तब्बताय वुत्तं ‘‘वुत्तनयं अनुगन्त्वा’’ति।
365. Khaṇattayassa akusalesu asambhavato samavāyakālahetusamūhattho samaya-saddo. Lobhābhibhūtāya eva iṭṭhārammaṇasmiṃ itaratra ca iṭṭhākāraggahaṇavasena somanassasahagatabhāvoti evamādiṃ sandhāya ‘‘yathānurūpa’’nti vuttaṃ. ‘‘Kilesāturatāya anārogyaṭṭhena kilesavajjasabbhāvato sāvajjaṭṭhena avijjāsambhūtatāya akosalyasambhūtaṭṭhena akusala’’nti ca ‘‘sāvajjadukkhavipākalakkhaṇaṃ, anatthajananarasaṃ, saṃkilesapaccupaṭṭhānaṃ, ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ, gārayhabhāvato vā sāvajjalakkhaṇaṃ, saṃkilesabhāvarasaṃ, aniṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ, yathāvuttapadaṭṭhānamevā’’ti ca evamādinā vuttanayena anugantabbatāya vuttaṃ ‘‘vuttanayaṃ anugantvā’’ti.
गतं गमनं पवत्तीति कत्वा वुत्तं ‘‘गतमत्तं गतिमत्तं गहणमत्त’’न्ति। दिट्ठिया हि गति पवत्ति एवाति। आसन्नकारणत्ताति पदट्ठानताय, योनिसोमनसिकारो विय हि कुसलस्स अयोनिसोमनसिकारो अकुसलस्स अच्चासन्नहेतु। तथा हि सतिपि असद्धम्मसवनादिकारणे अयोनिसो अनावज्जिते अववत्थापिते च नत्थि अकुसलप्पवत्ति। तथा च वक्खति अट्ठकथायं ‘‘अयोनिसो अकुसल’’न्ति। एतेन एकन्तकारणता च वुत्तत्था होति। पटिसङ्खा सीतादिखमनं अप्पमादविहारोति वुत्तं ‘‘अप्पमज्जनं खमन’’न्ति। तेन सतिसंवरोति इध खन्तिसंवरो वुत्तोति अधिप्पायो इन्द्रियसंवरस्स वुत्तत्ता। पहानसंवरोति वीरियसंवरो। सो हि ‘‘उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति पजहती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ४.१४; ६.५८) वुत्तोति।
Gataṃ gamanaṃ pavattīti katvā vuttaṃ ‘‘gatamattaṃ gatimattaṃ gahaṇamatta’’nti. Diṭṭhiyā hi gati pavatti evāti. Āsannakāraṇattāti padaṭṭhānatāya, yonisomanasikāro viya hi kusalassa ayonisomanasikāro akusalassa accāsannahetu. Tathā hi satipi asaddhammasavanādikāraṇe ayoniso anāvajjite avavatthāpite ca natthi akusalappavatti. Tathā ca vakkhati aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ayoniso akusala’’nti. Etena ekantakāraṇatā ca vuttatthā hoti. Paṭisaṅkhā sītādikhamanaṃ appamādavihāroti vuttaṃ ‘‘appamajjanaṃ khamana’’nti. Tena satisaṃvaroti idha khantisaṃvaro vuttoti adhippāyo indriyasaṃvarassa vuttattā. Pahānasaṃvaroti vīriyasaṃvaro. So hi ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti pajahatī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.58) vuttoti.
सम्मापटिपत्तिया पटिपक्खभावेन गहेतब्बताकारो मोहो सम्मापटिपत्तिपटिपक्खभावग्गहणाकारो। तेन हि निवुता न सम्मा पटिपज्जन्ति। अभिज्झाय विसेसयोगो कम्मपथप्पत्ति।
Sammāpaṭipattiyā paṭipakkhabhāvena gahetabbatākāro moho sammāpaṭipattipaṭipakkhabhāvaggahaṇākāro. Tena hi nivutā na sammā paṭipajjanti. Abhijjhāya visesayogo kammapathappatti.
अनुपपरिक्खा मोहो। सो चेत्थ दिट्ठिरहितो वेदितब्बो। दिट्ठिसहितस्स पन दिट्ठिया अनुविधायकत्ता तग्गहणेनेव गहणन्ति। अवत्थुस्मिन्ति असद्दहनीये वत्थुस्मिं। सानुनयो अधिमोक्खोति मोहदिट्ठीनं सद्धापतिरूपतमाह। अहिरिकानोत्तप्पमोहादीहि पमज्जनतो अहिरिकादीहि कारणेहि। आरक्खरहितचित्तेति चित्तस्स सतिविरहतंयेव दस्सेति। आरक्खपच्चुपट्ठाना हि सतीति। एतेन ‘‘अस्सद्धियचित्ते अन्धबालचित्ते’’ति पदद्वयं वुत्तत्थं होति। उपनाहादीति आदि-सद्देन रागादयो सङ्गय्हन्ति। रागादीनं परियुट्ठानादिसभावताय ‘‘अविसेसेना’’ति वुत्तं विसेसस्स एकच्चस्स असम्भवतो। इधाति, इमस्मिं चित्ते। निप्फादेतब्बे पयोजने भुम्मं ‘‘चम्मस्मिं दीपिनं हन्ती’’ति (वजिर॰ टी॰ १७-१८ वेरञ्जकण्डवण्णना) विय आरम्मणं वा अवूपसमो फलूपचारेन ‘‘सेम्हो गुळो’’ति विय।
Anupaparikkhā moho. So cettha diṭṭhirahito veditabbo. Diṭṭhisahitassa pana diṭṭhiyā anuvidhāyakattā taggahaṇeneva gahaṇanti. Avatthusminti asaddahanīye vatthusmiṃ. Sānunayo adhimokkhoti mohadiṭṭhīnaṃ saddhāpatirūpatamāha. Ahirikānottappamohādīhi pamajjanato ahirikādīhi kāraṇehi. Ārakkharahitacitteti cittassa sativirahataṃyeva dasseti. Ārakkhapaccupaṭṭhānā hi satīti. Etena ‘‘assaddhiyacitte andhabālacitte’’ti padadvayaṃ vuttatthaṃ hoti. Upanāhādīti ādi-saddena rāgādayo saṅgayhanti. Rāgādīnaṃ pariyuṭṭhānādisabhāvatāya ‘‘avisesenā’’ti vuttaṃ visesassa ekaccassa asambhavato. Idhāti, imasmiṃ citte. Nipphādetabbe payojane bhummaṃ ‘‘cammasmiṃ dīpinaṃ hantī’’ti (vajira. ṭī. 17-18 verañjakaṇḍavaṇṇanā) viya ārammaṇaṃ vā avūpasamo phalūpacārena ‘‘semho guḷo’’ti viya.
धम्मुद्देसवारकथावण्णना निट्ठिता।
Dhammuddesavārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / द्वादस अकुसलानि • Dvādasa akusalāni
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / पठमचित्तं • Paṭhamacittaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / पठमचित्तकथावण्णना • Paṭhamacittakathāvaṇṇanā
