| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
९. पठमदब्बसुत्तवण्णना
9. Paṭhamadabbasuttavaṇṇanā
७९. नवमे आयस्माति पियवचनं। दब्बोति तस्स थेरस्स नामं। मल्लपुत्तोति मल्लराजस्स पुत्तो। सो हि आयस्मा पदुमुत्तरस्स भगवतो पादमूले कताभिनीहारो कप्पसतसहस्सं उपचितपुञ्ञसञ्चयो अम्हाकं भगवतो काले मल्लराजस्स देविका कुच्छियं निब्बत्तो कताधिकारत्ता जातिया सत्तवस्सिककालेयेव मातापितरो उपसङ्कमित्वा पब्बज्जं याचि। ते च ‘‘पब्बजित्वापि आचारं ताव सिक्खतु, सचे तं नाभिरमिस्सति, इधेव आगमिस्सती’’ति अनुजानिंसु। सो सत्थारं उपसङ्कमित्वा पब्बज्जं याचि। सत्थापिस्स उपनिस्सयसम्पत्तिं ओलोकेत्वा पब्बज्जं अनुजानि। तस्स पब्बज्जासमये दिन्नओवादेन भवत्तयं आदित्तं विय उपट्ठासि। सो विपस्सनं पट्ठपेत्वा खुरग्गेयेव अरहत्तं पापुणि। यंकिञ्चि सावकेन पत्तब्बं, ‘‘तिस्सो विज्जा चतस्सो पटिसम्भिदा छळभिञ्ञा नव लोकुत्तरधम्मा’’ति एवमादिकं सब्बं अधिगन्त्वा असीतिया महासावकेसु अब्भन्तरो अहोसि। वुत्तञ्हेतं तेन आयस्मता –
79. Navame āyasmāti piyavacanaṃ. Dabboti tassa therassa nāmaṃ. Mallaputtoti mallarājassa putto. So hi āyasmā padumuttarassa bhagavato pādamūle katābhinīhāro kappasatasahassaṃ upacitapuññasañcayo amhākaṃ bhagavato kāle mallarājassa devikā kucchiyaṃ nibbatto katādhikārattā jātiyā sattavassikakāleyeva mātāpitaro upasaṅkamitvā pabbajjaṃ yāci. Te ca ‘‘pabbajitvāpi ācāraṃ tāva sikkhatu, sace taṃ nābhiramissati, idheva āgamissatī’’ti anujāniṃsu. So satthāraṃ upasaṅkamitvā pabbajjaṃ yāci. Satthāpissa upanissayasampattiṃ oloketvā pabbajjaṃ anujāni. Tassa pabbajjāsamaye dinnaovādena bhavattayaṃ ādittaṃ viya upaṭṭhāsi. So vipassanaṃ paṭṭhapetvā khuraggeyeva arahattaṃ pāpuṇi. Yaṃkiñci sāvakena pattabbaṃ, ‘‘tisso vijjā catasso paṭisambhidā chaḷabhiññā nava lokuttaradhammā’’ti evamādikaṃ sabbaṃ adhigantvā asītiyā mahāsāvakesu abbhantaro ahosi. Vuttañhetaṃ tena āyasmatā –
‘‘मया खो जातिया सत्तवस्सेन अरहत्तं सच्छिकतं, यंकिञ्चि सावकेन पत्तब्बं, सब्बं तं अनुप्पत्तं मया’’तिआदि (पारा॰ ३८०)।
‘‘Mayā kho jātiyā sattavassena arahattaṃ sacchikataṃ, yaṃkiñci sāvakena pattabbaṃ, sabbaṃ taṃ anuppattaṃ mayā’’tiādi (pārā. 380).
येन भगवा तेनुपसङ्कमीति सो किरायस्मा एकदिवसं राजगहे पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्तो भगवतो वत्तं दस्सेत्वा दिवाट्ठानं गन्त्वा उदककुम्भतो उदकं गहेत्वा पादे पक्खालेत्वा गत्तानि सीतिं कत्वा चम्मक्खण्डं पञ्ञापेत्वा निसिन्नो कालपरिच्छेदं कत्वा समापत्तिं समापज्जि। अथायस्मा यथाकालपरिच्छेदं समापत्तितो वुट्ठहित्वा अत्तनो आयुसङ्खारे ओलोकेसि। तस्स ते परिक्खीणा कतिपयमुहुत्तिका उपट्ठहिंसु। सो चिन्तेसि – ‘‘न खो मेतं पतिरूपं, यमहं सत्थु अनारोचेत्वा सब्रह्मचारीहि च अविदितो इध यथानिसिन्नोव परिनिब्बायिस्सामि। यंनूनाहं सत्थारं उपसङ्कमित्वा परिनिब्बानं अनुजानापेत्वा सत्थु वत्तं दस्सेत्वा सासनस्स निय्यानिकभावदस्सनत्थं मय्हं इद्धानुभावं विभावेन्तो आकासे निसीदित्वा तेजोधातुं समापज्जित्वा परिनिब्बायेय्यं। एवं सन्ते ये मयि अस्सद्धा अप्पसन्ना, तेसम्पि पसादो उप्पज्जिस्सति, तदस्स तेसं दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति। एवञ्च सो आयस्मा चिन्तेत्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा सब्बं तं तथेव अकासि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमी’’तिआदि।
Yena bhagavā tenupasaṅkamīti so kirāyasmā ekadivasaṃ rājagahe piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto bhagavato vattaṃ dassetvā divāṭṭhānaṃ gantvā udakakumbhato udakaṃ gahetvā pāde pakkhāletvā gattāni sītiṃ katvā cammakkhaṇḍaṃ paññāpetvā nisinno kālaparicchedaṃ katvā samāpattiṃ samāpajji. Athāyasmā yathākālaparicchedaṃ samāpattito vuṭṭhahitvā attano āyusaṅkhāre olokesi. Tassa te parikkhīṇā katipayamuhuttikā upaṭṭhahiṃsu. So cintesi – ‘‘na kho metaṃ patirūpaṃ, yamahaṃ satthu anārocetvā sabrahmacārīhi ca avidito idha yathānisinnova parinibbāyissāmi. Yaṃnūnāhaṃ satthāraṃ upasaṅkamitvā parinibbānaṃ anujānāpetvā satthu vattaṃ dassetvā sāsanassa niyyānikabhāvadassanatthaṃ mayhaṃ iddhānubhāvaṃ vibhāvento ākāse nisīditvā tejodhātuṃ samāpajjitvā parinibbāyeyyaṃ. Evaṃ sante ye mayi assaddhā appasannā, tesampi pasādo uppajjissati, tadassa tesaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti. Evañca so āyasmā cintetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā sabbaṃ taṃ tatheva akāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmā dabbo mallaputto yena bhagavā tenupasaṅkamī’’tiādi.
तत्थ परिनिब्बानकालो मेति ‘‘भगवा मय्हं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बानकालो उपट्ठितो, तमहं भगवतो आरोचेत्वा परिनिब्बायितुकामोम्ही’’ति दस्सेति। केचि पनाहु ‘‘न ताव थेरो जिण्णो, न च गिलानो, परिनिब्बानाय च सत्थारं आपुच्छति, किं तत्थ कारणं? ‘मेत्तियभूमजका भिक्खू पुब्बे मं अमूलकेन पाराजिकेन अनुद्धंसेसुं, तस्मिं अधिकरणे वूपसन्तेपि अक्कोसन्तियेव। तेसं सद्दहित्वा अञ्ञेपि पुथुज्जना मयि अगारवं परिभवञ्च करोन्ति। इमञ्च दुक्खभारं निरत्थकं वहित्वा किं पयोजनं, तस्माहं इदानेव परिनिब्बायिस्सामी’ति सन्निट्ठानं कत्वा सत्थारं आपुच्छी’’ति। तं अकारणं। न हि खीणासवा अपरिक्खीणे आयुसङ्खारे परेसं उपवादादिभयेन परिनिब्बानाय चेतेन्ति घटयन्ति वायमन्ति, न च परेसं पसंसादिहेतु चिरं तिट्ठन्ति, अथ खो सरसेनेव अत्तनो आयुसङ्खारस्स परिक्खयं आगमेन्ति। यथाह –
Tattha parinibbānakālo meti ‘‘bhagavā mayhaṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānakālo upaṭṭhito, tamahaṃ bhagavato ārocetvā parinibbāyitukāmomhī’’ti dasseti. Keci panāhu ‘‘na tāva thero jiṇṇo, na ca gilāno, parinibbānāya ca satthāraṃ āpucchati, kiṃ tattha kāraṇaṃ? ‘Mettiyabhūmajakā bhikkhū pubbe maṃ amūlakena pārājikena anuddhaṃsesuṃ, tasmiṃ adhikaraṇe vūpasantepi akkosantiyeva. Tesaṃ saddahitvā aññepi puthujjanā mayi agāravaṃ paribhavañca karonti. Imañca dukkhabhāraṃ niratthakaṃ vahitvā kiṃ payojanaṃ, tasmāhaṃ idāneva parinibbāyissāmī’ti sanniṭṭhānaṃ katvā satthāraṃ āpucchī’’ti. Taṃ akāraṇaṃ. Na hi khīṇāsavā aparikkhīṇe āyusaṅkhāre paresaṃ upavādādibhayena parinibbānāya cetenti ghaṭayanti vāyamanti, na ca paresaṃ pasaṃsādihetu ciraṃ tiṭṭhanti, atha kho saraseneva attano āyusaṅkhārassa parikkhayaṃ āgamenti. Yathāha –
‘‘नाभिकङ्खामि मरणं, नाभिकङ्खामि जीवितं।
‘‘Nābhikaṅkhāmi maraṇaṃ, nābhikaṅkhāmi jīvitaṃ;
कालञ्च पटिकङ्खामि, निब्बिसं भतको यथा’’ति॥ (थेरगा॰ १९६, ६०६; मि॰ प॰ २.२.४) –
Kālañca paṭikaṅkhāmi, nibbisaṃ bhatako yathā’’ti. (theragā. 196, 606; mi. pa. 2.2.4) –
भगवापिस्स आयुसङ्खारं ओलोकेत्वा परिक्खीणभावं ञत्वा ‘‘यस्सदानि त्वं, दब्ब, कालं मञ्ञसी’’ति आह।
Bhagavāpissa āyusaṅkhāraṃ oloketvā parikkhīṇabhāvaṃ ñatvā ‘‘yassadāni tvaṃ, dabba, kālaṃ maññasī’’ti āha.
वेहासं अब्भुग्गन्त्वाति आकासं अभिउग्गन्त्वा, वेहासं गन्त्वाति अत्थो। अभिसद्दयोगेन हि इदं उपयोगवचनं, अत्थो पन भुम्मवसेन वेदितब्बो। वेहासं अब्भुग्गन्त्वा किं अकासीति आह – ‘‘आकासे अन्तलिक्खे पल्लङ्केन निसीदित्वा’’तिआदि। तत्थ तेजोधातुं समापज्जित्वाति तेजोकसिणचतुत्थज्झानसमापत्तिं समापज्जित्वा। थेरो हि तदा भगवन्तं वन्दित्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा एकमन्तं ठितो ‘‘भगवा कप्पसतसहस्सं तुम्हेहि सद्धिं तत्थ तत्थ वसन्तो पुञ्ञानि करोन्तो इममेवत्थं सन्धाय अकासिं, स्वायमत्थो अज्ज मत्थकं पत्तो, इदं पच्छिमदस्सन’’न्ति आह। ये तत्थ पुथुज्जनभिक्खू सोतापन्नसकदागामिनो च, तेसु एकच्चानं महन्तं कारुञ्ञं अहोसि, एकच्चे आरोदनप्पत्ता अहेसुं। अथस्स भगवा चित्ताचारं ञत्वा ‘‘तेन हि, दब्ब, मय्हं भिक्खुसङ्घस्स च इद्धिपाटिहारियं दस्सेही’’ति आह। तावदेव सब्बो भिक्खुसङ्घो सन्निपति। अथायस्मा दब्बो ‘‘एकोपि हुत्वा बहुधा होती’’तिआदिना (पटि॰ म॰ १.१०२; दी॰ नि॰ १.४८४) नयेन आगतानि सावकसाधारणानि सब्बानि पाटिहारियानि दस्सेत्वा पुन च भगवन्तं वन्दित्वा आकासं अब्भुग्गन्त्वा आकासे पथविं निम्मिनित्वा तत्थ पल्लङ्केन निसिन्नो तेजोकसिणसमापत्तिया परिकम्मं कत्वा समापत्तिं समापज्जित्वा वुट्ठाय सरीरं आवज्जित्वा पुन समापत्तिं समापज्जित्वा सरीरझापनतेजोधातुं अधिट्ठहित्वा परिनिब्बायि। सह अधिट्ठानेन सब्बो कायो अग्गिना आदित्तो अहोसि। खणेनेव च सो अग्गि कप्पवुट्ठानग्गि विय अणुमत्तम्पि सङ्खारगतं मसिमत्तम्पि तत्थ किञ्चि अनवसेसेन्तो अधिट्ठानबलेन झापेत्वा निब्बायि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो’’तिआदि। तत्थ वुट्ठहित्वा परिनिब्बायीति इद्धिचित्ततो वुट्ठहित्वा भवङ्गचित्तेन परिनिब्बायि।
Vehāsaṃabbhuggantvāti ākāsaṃ abhiuggantvā, vehāsaṃ gantvāti attho. Abhisaddayogena hi idaṃ upayogavacanaṃ, attho pana bhummavasena veditabbo. Vehāsaṃ abbhuggantvā kiṃ akāsīti āha – ‘‘ākāse antalikkhe pallaṅkena nisīditvā’’tiādi. Tattha tejodhātuṃ samāpajjitvāti tejokasiṇacatutthajjhānasamāpattiṃ samāpajjitvā. Thero hi tadā bhagavantaṃ vanditvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā ekamantaṃ ṭhito ‘‘bhagavā kappasatasahassaṃ tumhehi saddhiṃ tattha tattha vasanto puññāni karonto imamevatthaṃ sandhāya akāsiṃ, svāyamattho ajja matthakaṃ patto, idaṃ pacchimadassana’’nti āha. Ye tattha puthujjanabhikkhū sotāpannasakadāgāmino ca, tesu ekaccānaṃ mahantaṃ kāruññaṃ ahosi, ekacce ārodanappattā ahesuṃ. Athassa bhagavā cittācāraṃ ñatvā ‘‘tena hi, dabba, mayhaṃ bhikkhusaṅghassa ca iddhipāṭihāriyaṃ dassehī’’ti āha. Tāvadeva sabbo bhikkhusaṅgho sannipati. Athāyasmā dabbo ‘‘ekopi hutvā bahudhā hotī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.102; dī. ni. 1.484) nayena āgatāni sāvakasādhāraṇāni sabbāni pāṭihāriyāni dassetvā puna ca bhagavantaṃ vanditvā ākāsaṃ abbhuggantvā ākāse pathaviṃ nimminitvā tattha pallaṅkena nisinno tejokasiṇasamāpattiyā parikammaṃ katvā samāpattiṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya sarīraṃ āvajjitvā puna samāpattiṃ samāpajjitvā sarīrajhāpanatejodhātuṃ adhiṭṭhahitvā parinibbāyi. Saha adhiṭṭhānena sabbo kāyo agginā āditto ahosi. Khaṇeneva ca so aggi kappavuṭṭhānaggi viya aṇumattampi saṅkhāragataṃ masimattampi tattha kiñci anavasesento adhiṭṭhānabalena jhāpetvā nibbāyi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmā dabbo mallaputto’’tiādi. Tattha vuṭṭhahitvā parinibbāyīti iddhicittato vuṭṭhahitvā bhavaṅgacittena parinibbāyi.
झायमानस्साति जालियमानस्स। डय्हमानस्साति तस्सेव वेवचनं। अथ वा झायमानस्साति जालापवत्तिक्खणं सन्धाय वुत्तं, डय्हमानस्साति वीतच्चितङ्गारक्खणं। छारिकाति भस्मं। मसीति कज्जलं। न पञ्ञायित्थाति न पस्सित्थ, अधिट्ठानबलेन सब्बं खणेनेव अन्तरधायित्थाति अत्थो। कस्मा पन थेरो उत्तरिमनुस्सधम्मं इद्धिपाटिहारियं दस्सेसि, ननु भगवता इद्धिपाटिहारियकरणं पटिक्खित्तन्ति ? न चोदेतब्बमेतं गिहीनं सम्मुखा पाटिहारियकरणस्स पटिक्खित्तत्ता। तञ्च खो विकुब्बनवसेन, न पनेवं अधिट्ठानवसेन। अयं पनायस्मा धम्मसामिना आणत्तोव पाटिहारियं दस्सेसि।
Jhāyamānassāti jāliyamānassa. Ḍayhamānassāti tasseva vevacanaṃ. Atha vā jhāyamānassāti jālāpavattikkhaṇaṃ sandhāya vuttaṃ, ḍayhamānassāti vītaccitaṅgārakkhaṇaṃ. Chārikāti bhasmaṃ. Masīti kajjalaṃ. Na paññāyitthāti na passittha, adhiṭṭhānabalena sabbaṃ khaṇeneva antaradhāyitthāti attho. Kasmā pana thero uttarimanussadhammaṃ iddhipāṭihāriyaṃ dassesi, nanu bhagavatā iddhipāṭihāriyakaraṇaṃ paṭikkhittanti ? Na codetabbametaṃ gihīnaṃ sammukhā pāṭihāriyakaraṇassa paṭikkhittattā. Tañca kho vikubbanavasena, na panevaṃ adhiṭṭhānavasena. Ayaṃ panāyasmā dhammasāminā āṇattova pāṭihāriyaṃ dassesi.
एतमत्थं विदित्वाति एतं आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स अनुपादापरिनिब्बानं सब्बाकारतो विदित्वा तदत्थपरिदीपनं इमं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃ viditvāti etaṃ āyasmato dabbassa mallaputtassa anupādāparinibbānaṃ sabbākārato viditvā tadatthaparidīpanaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ अभेदि कायोति सब्बो भूतुपादायपभेदो चतुसन्ततिरूपकायो भिज्जि, अनवसेसतो डय्हि, अन्तरधायि, अनुप्पत्तिधम्मतं आपज्जि। निरोधि सञ्ञाति रूपायतनादिगोचरताय रूपसञ्ञादिभेदा सब्बापि सञ्ञा अप्पटिसन्धिकेन निरोधेन निरुज्झि। वेदना सीतिभविंसु सब्बाति विपाकवेदना किरियवेदनाति सब्बापि वेदना अप्पटिसन्धिकनिरोधेन निरुद्धत्ता अणुमत्तम्पि वेदनादरथस्स अभावतो सीतिभूता अहेसुं, कुसलाकुसलवेदना पन अरहत्तफलक्खणेयेव निरोधं गता। ‘‘सीतिरहिंसू’’तिपि पठन्ति, सन्ता निरुद्धा अहेसुन्ति अत्थो। वूपसमिंसु सङ्खाराति विपाककिरियप्पभेदा सब्बेपि फस्सादयो सङ्खारक्खन्धधम्मा अप्पटिसन्धिकनिरोधेनेव निरुद्धत्ता विसेसेन उपसमिंसु। विञ्ञाणं अत्थमागमाति विञ्ञाणम्पि विपाककिरियप्पभेदं सब्बं अप्पटिसन्धिकनिरोधेनेव अत्थं विनासं उपच्छेदं अगमा अगच्छि।
Tattha abhedi kāyoti sabbo bhūtupādāyapabhedo catusantatirūpakāyo bhijji, anavasesato ḍayhi, antaradhāyi, anuppattidhammataṃ āpajji. Nirodhi saññāti rūpāyatanādigocaratāya rūpasaññādibhedā sabbāpi saññā appaṭisandhikena nirodhena nirujjhi. Vedanā sītibhaviṃsu sabbāti vipākavedanā kiriyavedanāti sabbāpi vedanā appaṭisandhikanirodhena niruddhattā aṇumattampi vedanādarathassa abhāvato sītibhūtā ahesuṃ, kusalākusalavedanā pana arahattaphalakkhaṇeyeva nirodhaṃ gatā. ‘‘Sītirahiṃsū’’tipi paṭhanti, santā niruddhā ahesunti attho. Vūpasamiṃsu saṅkhārāti vipākakiriyappabhedā sabbepi phassādayo saṅkhārakkhandhadhammā appaṭisandhikanirodheneva niruddhattā visesena upasamiṃsu. Viññāṇaṃ atthamāgamāti viññāṇampi vipākakiriyappabhedaṃ sabbaṃ appaṭisandhikanirodheneva atthaṃ vināsaṃ upacchedaṃ agamā agacchi.
इति भगवा आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स पञ्चन्नम्पि खन्धानं पुब्बेयेव किलेसाभिसङ्खारुपादानस्स अनवसेसतो निरुद्धत्ता अनुपादानो विय जातवेदो अप्पटिसन्धिकनिरोधेन निरुद्धभावं निस्साय पीतिवेगविस्सट्ठं उदानं उदानेसीति।
Iti bhagavā āyasmato dabbassa mallaputtassa pañcannampi khandhānaṃ pubbeyeva kilesābhisaṅkhārupādānassa anavasesato niruddhattā anupādāno viya jātavedo appaṭisandhikanirodhena niruddhabhāvaṃ nissāya pītivegavissaṭṭhaṃ udānaṃ udānesīti.
नवमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Navamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ९. पठमदब्बसुत्तं • 9. Paṭhamadabbasuttaṃ
