| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
८. पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना
8. Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā
३८०. तेन समयेन बुद्धो भगवाति दुट्ठदोससिक्खापदं। तत्थ वेळुवने कलन्दकनिवापेति वेळुवनन्ति तस्स उय्यानस्स नामं, तं किर वेळुहि च परिक्खित्तं अहोसि अट्ठारसहत्थेन च पाकारेन गोपुरट्टालकयुत्तं नीलोभासं मनोरमं तेन ‘‘वेळुवन’’न्ति वुच्चति, कलन्दकानञ्चेत्थ निवापं अदंसु तेन ‘‘कलन्दकनिवाप’’ति वुच्चति।
380.Tena samayena buddho bhagavāti duṭṭhadosasikkhāpadaṃ. Tattha veḷuvane kalandakanivāpeti veḷuvananti tassa uyyānassa nāmaṃ, taṃ kira veḷuhi ca parikkhittaṃ ahosi aṭṭhārasahatthena ca pākārena gopuraṭṭālakayuttaṃ nīlobhāsaṃ manoramaṃ tena ‘‘veḷuvana’’nti vuccati, kalandakānañcettha nivāpaṃ adaṃsu tena ‘‘kalandakanivāpa’’ti vuccati.
पुब्बे किर अञ्ञतरो राजा तत्थ उय्यानकीळनत्थं आगतो, सुरामदेन मत्तो दिवासेय्यं सुपि, परिजनोपिस्स सुत्तो राजाति पुप्फफलादीहि पलोभियमानो इतो चितो च पक्कमि। अथ सुरागन्धेन अञ्ञतरस्मा सुसिररुक्खा कण्हसप्पो निक्खमित्वा रञ्ञो अभिमुखो आगच्छति, तं दिस्वा रुक्खदेवता ‘‘रञ्ञो जीवितं दस्सामी’’ति काळकवेसेन आगन्त्वा कण्णमूले सद्दमकासि, राजा पटिबुज्झि, कण्हसप्पो निवत्तो, सो तं दिस्वा ‘‘इमाय काळकाय मम जीवितं दिन्न’’न्ति काळकानं तत्थ निवापं पट्ठपेसि, अभयघोसनञ्च घोसापेसि , तस्मा तं ततोपभुति कलन्दकनिवापन्ति सङ्ख्यं गतं। कलन्दकाति हि काळकानं एतं नामं।
Pubbe kira aññataro rājā tattha uyyānakīḷanatthaṃ āgato, surāmadena matto divāseyyaṃ supi, parijanopissa sutto rājāti pupphaphalādīhi palobhiyamāno ito cito ca pakkami. Atha surāgandhena aññatarasmā susirarukkhā kaṇhasappo nikkhamitvā rañño abhimukho āgacchati, taṃ disvā rukkhadevatā ‘‘rañño jīvitaṃ dassāmī’’ti kāḷakavesena āgantvā kaṇṇamūle saddamakāsi, rājā paṭibujjhi, kaṇhasappo nivatto, so taṃ disvā ‘‘imāya kāḷakāya mama jīvitaṃ dinna’’nti kāḷakānaṃ tattha nivāpaṃ paṭṭhapesi, abhayaghosanañca ghosāpesi , tasmā taṃ tatopabhuti kalandakanivāpanti saṅkhyaṃ gataṃ. Kalandakāti hi kāḷakānaṃ etaṃ nāmaṃ.
दब्बोति तस्स थेरस्स नामं। मल्लपुत्तोति मल्लराजस्स पुत्तो। जातिया सत्तवस्सेन अरहत्तं सच्छिकतन्ति थेरो किर सत्तवस्सिकोव संवेगं लभित्वा पब्बजितो खुरग्गेयेव अरहत्तं पापुणीति वेदितब्बो। यंकिञ्चि सावकेन पत्तब्बं सब्बं तेन अनुप्पत्तन्ति सावकेन पत्तब्बं नाम तिस्सो विज्जा, चतस्सो पटिसम्भिदा, छ अभिञ्ञा, नव लोकुत्तरधम्माति इदं गुणजातं, तं सब्बं तेन अनुप्पत्तं होति। नत्थि चस्स किञ्चि उत्तरि करणीयन्ति चतूसु सच्चेसु, चतूहि मग्गेहि, सोळसविधस्स किच्चस्स कतत्ता इदानिस्स किञ्चि उत्तरि करणीयं नत्थि। कतस्स वा पतिचयोति तस्सेव कतस्स किच्चस्स पुन वड्ढनम्पि नत्थि, धोतस्स विय वत्थस्स पटिधोवनं पिसितस्स विय गन्धस्स पटिपिसनं, पुप्फितस्स विय च पुप्फस्स पटिपुप्फनन्ति। रहोगतस्साति रहसि गतस्स। पटिसल्लीनस्साति ततो ततो पटिक्कमित्वा सल्लीनस्स, एकीभावं गतस्साति वुत्तं होति।
Dabboti tassa therassa nāmaṃ. Mallaputtoti mallarājassa putto. Jātiyā sattavassena arahattaṃ sacchikatanti thero kira sattavassikova saṃvegaṃ labhitvā pabbajito khuraggeyeva arahattaṃ pāpuṇīti veditabbo. Yaṃkiñci sāvakena pattabbaṃ sabbaṃ tena anuppattanti sāvakena pattabbaṃ nāma tisso vijjā, catasso paṭisambhidā, cha abhiññā, nava lokuttaradhammāti idaṃ guṇajātaṃ, taṃ sabbaṃ tena anuppattaṃ hoti. Natthi cassa kiñci uttari karaṇīyanti catūsu saccesu, catūhi maggehi, soḷasavidhassa kiccassa katattā idānissa kiñci uttari karaṇīyaṃ natthi. Katassa vā paticayoti tasseva katassa kiccassa puna vaḍḍhanampi natthi, dhotassa viya vatthassa paṭidhovanaṃ pisitassa viya gandhassa paṭipisanaṃ, pupphitassa viya ca pupphassa paṭipupphananti. Rahogatassāti rahasi gatassa. Paṭisallīnassāti tato tato paṭikkamitvā sallīnassa, ekībhāvaṃ gatassāti vuttaṃ hoti.
अथ खो आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स एतदहोसि – ‘‘यन्नूनाहं सङ्घस्स सेनासनञ्च पञ्ञपेय्यं भत्तानि च उद्दिसेय्य’’न्ति थेरो किर अत्तनो कतकिच्चभावं दिस्वा ‘‘अहं इमं अन्तिमसरीरं धारेमि, तञ्च खो वातमुखे ठित पदीपो विय अनिच्चतामुखे ठितं, नचिरस्सेव निब्बायनधम्मं याव न निब्बायति ताव किन्नु खो अहं सङ्घस्स वेय्यावच्चं करेय्य’’न्ति चिन्तेन्तो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘‘तिरोरट्ठेसु बहू कुलपुत्ता भगवन्तं अदिस्वाव पब्बजन्ति, ते भगवन्तं ‘पस्सिस्साम चेव वन्दिस्साम चा’ति दूरतोपि आगच्छन्ति, तत्र येसं सेनासनं नप्पहोति, ते सिलापट्टकेपि सेय्यं कप्पेन्ति। पहोमि खो पनाहं अत्तनो आनुभावेन तेसं कुलपुत्तानं इच्छावसेन पासादविहारअड्ढयोगादीनि मञ्चपीठकत्थरणादीनि च सेनासेनानि निम्मिनित्वा दातुं। पुनदिवसे चेत्थ एकच्चे अतिविय किलन्तरूपा होन्ति, ते गारवेन भिक्खूनं पुरतो ठत्वा भत्तानिपि न उद्दिसापेन्ति, अहं खो पन नेसं भत्तानिपि उद्दिसितुं पहोमी’’ति। इति पटिसञ्चिक्खन्तस्स ‘‘अथ खो आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स एतदहोसि – ‘यन्नूनाहं सङ्घस्स सेनासनञ्च पञ्ञपेय्यं भत्तानि च उद्दिसेय्य’’न्ति।
Atha kho āyasmato dabbassa mallaputtassa etadahosi – ‘‘yannūnāhaṃ saṅghassa senāsanañca paññapeyyaṃ bhattāni ca uddiseyya’’nti thero kira attano katakiccabhāvaṃ disvā ‘‘ahaṃ imaṃ antimasarīraṃ dhāremi, tañca kho vātamukhe ṭhita padīpo viya aniccatāmukhe ṭhitaṃ, nacirasseva nibbāyanadhammaṃ yāva na nibbāyati tāva kinnu kho ahaṃ saṅghassa veyyāvaccaṃ kareyya’’nti cintento iti paṭisañcikkhati – ‘‘tiroraṭṭhesu bahū kulaputtā bhagavantaṃ adisvāva pabbajanti, te bhagavantaṃ ‘passissāma ceva vandissāma cā’ti dūratopi āgacchanti, tatra yesaṃ senāsanaṃ nappahoti, te silāpaṭṭakepi seyyaṃ kappenti. Pahomi kho panāhaṃ attano ānubhāvena tesaṃ kulaputtānaṃ icchāvasena pāsādavihāraaḍḍhayogādīni mañcapīṭhakattharaṇādīni ca senāsenāni nimminitvā dātuṃ. Punadivase cettha ekacce ativiya kilantarūpā honti, te gāravena bhikkhūnaṃ purato ṭhatvā bhattānipi na uddisāpenti, ahaṃ kho pana nesaṃ bhattānipi uddisituṃ pahomī’’ti. Iti paṭisañcikkhantassa ‘‘atha kho āyasmato dabbassa mallaputtassa etadahosi – ‘yannūnāhaṃ saṅghassa senāsanañca paññapeyyaṃ bhattāni ca uddiseyya’’nti.
ननु च इमानि द्वे ठानानि भस्सारामतादिमनुयुत्तस्स युत्तानि, अयञ्च खीणासवो निप्पपञ्चारामो, इमस्स कस्मा इमानि पटिभंसूति? पुब्बपत्थनाय चोदितत्ता। सब्बबुद्धानं किर इमं ठानन्तरं पत्ता सावका होन्तियेव। अयञ्च पदुमुत्तरस्स भगवतो काले अञ्ञतरस्मिं कुले पच्चाजातो इमं ठानन्तरं पत्तस्स भिक्खुनो आनुभावं दिस्वा अट्ठसट्ठिया भिक्खुसतसहस्सेहि सद्धिं भगवन्तं सत्त दिवसानि निमन्तेत्वा महादानं दत्वा पादमूले निपज्जित्वा ‘‘अनागते तुम्हादिसस्स बुद्धस्स उप्पन्नकाले अहम्पि इत्थन्नामो तुम्हाकं सावको विय सेनासनपञ्ञापको च भत्तुद्देसको च अस्स’’न्ति पत्थनं अकासि। भगवा अनागतंसञाणं पेसेत्वा अद्दस, दिस्वा च इतो कप्पसतसहस्सस्स अच्चयेन गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, तदा त्वं दब्बो नाम मल्लपुत्तो हुत्वा जातिया सत्तवस्सो निक्खम्म पब्बजित्वा अरहत्तं सच्छिकरिस्ससि, इमञ्च ठानन्तरं लच्छसी’’ति ब्याकासि। सो ततोपभुति दानसीलादीनि पूरयमानो देवमनुस्ससम्पत्तिं अनुभवित्वा अम्हाकं भगवतो काले तेन भगवता ब्याकतसदिसमेव अरहत्तं सच्छाकासि। अथस्स रहोगतस्स ‘‘किन्नु खो अहं सङ्घस्स वेय्यावच्चं करेय्य’’न्ति चिन्तयतो ताय पुब्बपत्थनाय चोदितत्ता इमानि द्वे ठानानि पटिभंसूति।
Nanu ca imāni dve ṭhānāni bhassārāmatādimanuyuttassa yuttāni, ayañca khīṇāsavo nippapañcārāmo, imassa kasmā imāni paṭibhaṃsūti? Pubbapatthanāya coditattā. Sabbabuddhānaṃ kira imaṃ ṭhānantaraṃ pattā sāvakā hontiyeva. Ayañca padumuttarassa bhagavato kāle aññatarasmiṃ kule paccājāto imaṃ ṭhānantaraṃ pattassa bhikkhuno ānubhāvaṃ disvā aṭṭhasaṭṭhiyā bhikkhusatasahassehi saddhiṃ bhagavantaṃ satta divasāni nimantetvā mahādānaṃ datvā pādamūle nipajjitvā ‘‘anāgate tumhādisassa buddhassa uppannakāle ahampi itthannāmo tumhākaṃ sāvako viya senāsanapaññāpako ca bhattuddesako ca assa’’nti patthanaṃ akāsi. Bhagavā anāgataṃsañāṇaṃ pesetvā addasa, disvā ca ito kappasatasahassassa accayena gotamo nāma buddho uppajjissati, tadā tvaṃ dabbo nāma mallaputto hutvā jātiyā sattavasso nikkhamma pabbajitvā arahattaṃ sacchikarissasi, imañca ṭhānantaraṃ lacchasī’’ti byākāsi. So tatopabhuti dānasīlādīni pūrayamāno devamanussasampattiṃ anubhavitvā amhākaṃ bhagavato kāle tena bhagavatā byākatasadisameva arahattaṃ sacchākāsi. Athassa rahogatassa ‘‘kinnu kho ahaṃ saṅghassa veyyāvaccaṃ kareyya’’nti cintayato tāya pubbapatthanāya coditattā imāni dve ṭhānāni paṭibhaṃsūti.
अथस्स एतदहोसि – ‘‘अहं खो अनिस्सरोस्मि अत्तनि, सत्थारा सद्धिं एकट्ठाने वसामि, सचे मं भगवा अनुजानिस्सति , इमानि द्वे ठानानि समादियिस्सामी’’ति भगवतो सन्तिकं अगमासि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो…पे॰… भत्तानि च उद्दिसितु’’न्ति। अथ नं भगवा ‘‘साधु साधु दब्बा’’ति सम्पहंसेत्वा यस्मा अरहति एवरूपो अगतिगमनपरिबाहिरो भिक्खु इमानि द्वे ठानानि विचारेतुं, तस्मा ‘‘तेन हि त्वं दब्ब सङ्घस्स सेनासनञ्च पञ्ञपेहि भत्तानि च उद्दिसा’’ति आह। भगवतो पच्चस्सोसीति भगवतो वचनं पतिअस्सोसि अभिमुखो अस्सोसि, सम्पटिच्छीति वुत्तं होति।
Athassa etadahosi – ‘‘ahaṃ kho anissarosmi attani, satthārā saddhiṃ ekaṭṭhāne vasāmi, sace maṃ bhagavā anujānissati , imāni dve ṭhānāni samādiyissāmī’’ti bhagavato santikaṃ agamāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmā dabbo mallaputto…pe… bhattāni ca uddisitu’’nti. Atha naṃ bhagavā ‘‘sādhu sādhu dabbā’’ti sampahaṃsetvā yasmā arahati evarūpo agatigamanaparibāhiro bhikkhu imāni dve ṭhānāni vicāretuṃ, tasmā ‘‘tena hi tvaṃ dabba saṅghassa senāsanañca paññapehi bhattāni ca uddisā’’ti āha. Bhagavato paccassosīti bhagavato vacanaṃ patiassosi abhimukho assosi, sampaṭicchīti vuttaṃ hoti.
पठमं दब्बो याचितब्बोति कस्मा भगवा याचापेति? गरहमोचनत्थं। पस्सति हि भगवा ‘‘अनागते दब्बस्स इमं ठानं निस्साय मेत्तियभुमजकानं वसेन महाउपद्दवो उप्पज्जिस्सति, तत्र केचि गरहिस्सन्ति ‘अयं तुण्हीभूतो अत्तनो कम्मं अकत्वा कस्मा ईदिसं ठानं विचारेती’ति। ततो अञ्ञे वक्खन्ति ‘को इमस्स दोसो एतेहेव याचित्वा ठपितो’ति एवं गरहतो मुच्चिस्सती’’ति। एवं गरहमोचनत्थं याचापेत्वापि पुन यस्मा असम्मते भिक्खुस्मिं सङ्घमज्झे किञ्चि कथयमाने खिय्यनधम्मो उप्पज्जति ‘‘अयं कस्मा सङ्घमज्झे उच्चासद्दं करोति, इस्सरियं दस्सेती’’ति। सम्मते पन कथेन्ते ‘‘मायस्मन्तो किञ्चि अवचुत्थ, सम्मतो अयं, कथेतु यथासुख’’न्ति वत्तारो भवन्ति। असम्मतञ्च अभूतेन अब्भाचिक्खन्तस्स लहुका आपत्ति होति दुक्कटमत्ता। सम्मतं पन अब्भाचिक्खतो गरुकतरा पाचित्तियापत्ति होति। अथ सम्मतो भिक्खु आपत्तिया गरुकभावेन वेरीहिपि दुप्पधंसियतरो होति, तस्मा तं आयस्मन्तं सम्मन्नापेतुं ‘‘ब्यत्तेन भिक्खुना’’तिआदिमाह। किं पन द्वे सम्मुतियो एकस्स दातुं वट्टन्तीति? न केवलं द्वे, सचे पहोति, तेरसापि दातुं वट्टन्ति। अप्पहोन्तानं पन एकापि द्विन्नं वा तिण्णं वा दातुं वट्टति।
Paṭhamaṃ dabbo yācitabboti kasmā bhagavā yācāpeti? Garahamocanatthaṃ. Passati hi bhagavā ‘‘anāgate dabbassa imaṃ ṭhānaṃ nissāya mettiyabhumajakānaṃ vasena mahāupaddavo uppajjissati, tatra keci garahissanti ‘ayaṃ tuṇhībhūto attano kammaṃ akatvā kasmā īdisaṃ ṭhānaṃ vicāretī’ti. Tato aññe vakkhanti ‘ko imassa doso eteheva yācitvā ṭhapito’ti evaṃ garahato muccissatī’’ti. Evaṃ garahamocanatthaṃ yācāpetvāpi puna yasmā asammate bhikkhusmiṃ saṅghamajjhe kiñci kathayamāne khiyyanadhammo uppajjati ‘‘ayaṃ kasmā saṅghamajjhe uccāsaddaṃ karoti, issariyaṃ dassetī’’ti. Sammate pana kathente ‘‘māyasmanto kiñci avacuttha, sammato ayaṃ, kathetu yathāsukha’’nti vattāro bhavanti. Asammatañca abhūtena abbhācikkhantassa lahukā āpatti hoti dukkaṭamattā. Sammataṃ pana abbhācikkhato garukatarā pācittiyāpatti hoti. Atha sammato bhikkhu āpattiyā garukabhāvena verīhipi duppadhaṃsiyataro hoti, tasmā taṃ āyasmantaṃ sammannāpetuṃ ‘‘byattena bhikkhunā’’tiādimāha. Kiṃ pana dve sammutiyo ekassa dātuṃ vaṭṭantīti? Na kevalaṃ dve, sace pahoti, terasāpi dātuṃ vaṭṭanti. Appahontānaṃ pana ekāpi dvinnaṃ vā tiṇṇaṃ vā dātuṃ vaṭṭati.
३८२. सभागानन्ति गुणसभागानं, न मित्तसन्थवसभागानं। तेनेवाह ‘‘ये ते भिक्खू सुत्तन्तिका तेसं एकज्झ’’न्तिआदि । यावतिका हि सुत्तन्तिका होन्ति, ते उच्चिनित्वा एकतो तेसं अनुरूपमेव सेनासनं पञ्ञपेति; एवं सेसानं। कायदळ्हीबहुलाति कायस्स दळ्हीभावकरणबहुला, कायपोसनबहुलाति अत्थो। इमायपिमे आयस्मन्तो रतियाति इमाय सग्गमग्गस्स तिरच्छानभूताय तिरच्छानकथारतिया। अच्छिस्सन्तीति विहरिस्सन्ति।
382.Sabhāgānanti guṇasabhāgānaṃ, na mittasanthavasabhāgānaṃ. Tenevāha ‘‘ye te bhikkhū suttantikā tesaṃ ekajjha’’ntiādi . Yāvatikā hi suttantikā honti, te uccinitvā ekato tesaṃ anurūpameva senāsanaṃ paññapeti; evaṃ sesānaṃ. Kāyadaḷhībahulāti kāyassa daḷhībhāvakaraṇabahulā, kāyaposanabahulāti attho. Imāyapime āyasmanto ratiyāti imāya saggamaggassa tiracchānabhūtāya tiracchānakathāratiyā. Acchissantīti viharissanti.
तेजोधातुं समापज्जित्वा तेनेवालोकेनाति तेजोकसिणचतुत्थज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय अभिञ्ञाञाणेन अङ्गुलिजलनं अधिट्ठाय तेनेव तेजोधातुसमापत्तिजनितेन अङ्गुलिजालालोकेनाति अत्थो। अयं पन थेरस्स आनुभावो नचिरस्सेव सकलजम्बुदीपे पाकटो अहोसि, तं सुत्वा इद्धिपाटिहारियं दट्ठुकामा अपिसु भिक्खू सञ्चिच्च विकाले आगच्छन्ति। ते सञ्चिच्च दूरे अपदिसन्तीति जानन्ताव दूरे अपदिसन्ति। कथं? ‘‘अम्हाकं आवुसो दब्ब गिज्झकूटे’’ति इमिना नयेन।
Tejodhātuṃ samāpajjitvā tenevālokenāti tejokasiṇacatutthajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya abhiññāñāṇena aṅgulijalanaṃ adhiṭṭhāya teneva tejodhātusamāpattijanitena aṅgulijālālokenāti attho. Ayaṃ pana therassa ānubhāvo nacirasseva sakalajambudīpe pākaṭo ahosi, taṃ sutvā iddhipāṭihāriyaṃ daṭṭhukāmā apisu bhikkhū sañcicca vikāle āgacchanti. Te sañcicca dūre apadisantīti jānantāva dūre apadisanti. Kathaṃ? ‘‘Amhākaṃ āvuso dabba gijjhakūṭe’’ti iminā nayena.
अङ्गुलिया जलमानाय पुरतो पुरतो गच्छतीति सचे एको भिक्खु होति, सयमेव गच्छति। सचे बहू होन्ति, बहू अत्तभावे निम्मिनाति। सब्बे अत्तना सदिसा एव सेनासनं पञ्ञपेन्ति।
Aṅguliyā jalamānāya purato purato gacchatīti sace eko bhikkhu hoti, sayameva gacchati. Sace bahū honti, bahū attabhāve nimmināti. Sabbe attanā sadisā eva senāsanaṃ paññapenti.
अयं मञ्चोतिआदीसु पन थेरे ‘‘अयं मञ्चो’’ति वदन्ते निम्मितापि अत्तनो अत्तनो गतगतट्ठाने ‘‘अयं मञ्चो’’ति वदन्ति; एवं सब्बपदेसु। अयञ्हि निम्मितानं धम्मता –
Ayaṃ mañcotiādīsu pana there ‘‘ayaṃ mañco’’ti vadante nimmitāpi attano attano gatagataṭṭhāne ‘‘ayaṃ mañco’’ti vadanti; evaṃ sabbapadesu. Ayañhi nimmitānaṃ dhammatā –
‘‘एकस्मिं भासमानस्मिं, सब्बे भासन्ति निम्मिता।
‘‘Ekasmiṃ bhāsamānasmiṃ, sabbe bhāsanti nimmitā;
एकस्मिं तुण्हिमासीने, सब्बे तुण्ही भवन्ति ते’’ति॥
Ekasmiṃ tuṇhimāsīne, sabbe tuṇhī bhavanti te’’ti.
यस्मिं पन विहारे मञ्चपीठादीनि न परिपूरन्ति, तस्मिं अत्तनो आनुभावेन पूरेन्ति। तेन निम्मितानं अवत्थुकवचनं न होति।
Yasmiṃ pana vihāre mañcapīṭhādīni na paripūranti, tasmiṃ attano ānubhāvena pūrenti. Tena nimmitānaṃ avatthukavacanaṃ na hoti.
सेनासनं पञ्ञपेत्वा पुनदेव वेळुवनं पच्चागच्छतीति तेहि सद्धिं जनपदकथं कथेन्तो न निसीदति, अत्तनो वसनट्ठानमेव पच्चागच्छति।
Senāsanaṃpaññapetvā punadeva veḷuvanaṃ paccāgacchatīti tehi saddhiṃ janapadakathaṃ kathento na nisīdati, attano vasanaṭṭhānameva paccāgacchati.
३८३. मेत्तियभूमजकाति मेत्तियो चेव भूमजको च, छब्बग्गियानं अग्गपुरिसा एते। लामकानि च भत्तानीति सेनासनानि ताव नवकानं लामकानि पापुणन्तीति अनच्छरियमेतं। भत्तानि पन सलाकायो पच्छियं वा चीवरभोगे वा पक्खिपित्वा आलोळेत्वा एकमेकं उद्धरित्वा पञ्ञापेन्ति, तानिपि तेसं मन्दपुञताय लामकानि सब्बपच्छिमानेव पापुणन्ति। यम्पि एकचारिकभत्तं होति, तम्पि एतेसं पत्तदिवसे लामकं वा होति, एते वा दिस्वाव पणीतं अदत्वा लामकमेव देन्ति।
383.Mettiyabhūmajakāti mettiyo ceva bhūmajako ca, chabbaggiyānaṃ aggapurisā ete. Lāmakāni ca bhattānīti senāsanāni tāva navakānaṃ lāmakāni pāpuṇantīti anacchariyametaṃ. Bhattāni pana salākāyo pacchiyaṃ vā cīvarabhoge vā pakkhipitvā āloḷetvā ekamekaṃ uddharitvā paññāpenti, tānipi tesaṃ mandapuñatāya lāmakāni sabbapacchimāneva pāpuṇanti. Yampi ekacārikabhattaṃ hoti, tampi etesaṃ pattadivase lāmakaṃ vā hoti, ete vā disvāva paṇītaṃ adatvā lāmakameva denti.
अभिसङ्खारिकन्ति नानासम्भारेहि अभिसङ्खरित्वा कतं सुसज्जितं, सुसम्पादितन्ति अत्थो। कणाजकन्ति सकुण्डकभत्तं। बिलङ्गदुतियन्ति कञ्जिकदुतियं।
Abhisaṅkhārikanti nānāsambhārehi abhisaṅkharitvā kataṃ susajjitaṃ, susampāditanti attho. Kaṇājakanti sakuṇḍakabhattaṃ. Bilaṅgadutiyanti kañjikadutiyaṃ.
कल्याणभत्तिकोति कल्याणं सुन्दरं अतिविय पणीतं भत्तमस्साति कल्याणभत्तिको, पणीतदायकत्ता भत्तेनेव पञ्ञातो। चतुक्कभत्तं देतीति चत्तारि भत्तानि देति, तद्धितवोहारेन पन ‘‘चतुक्कभत्त’’न्ति वुत्तं। उपतिट्ठित्वा परिविसतीति सब्बकम्मन्ते विस्सज्जेत्वा महन्तं पूजासक्कारं कत्वा समीपे ठत्वा परिविसति। ओदनेन पुच्छन्तीति ओदनहत्था उपसङ्कमित्वा ‘‘किं भन्ते ओदनं देमा’’ति पुच्छन्ति, एवं करणत्थेयेव करणवचनं होति। एस नयो सूपादीसु।
Kalyāṇabhattikoti kalyāṇaṃ sundaraṃ ativiya paṇītaṃ bhattamassāti kalyāṇabhattiko, paṇītadāyakattā bhatteneva paññāto. Catukkabhattaṃ detīti cattāri bhattāni deti, taddhitavohārena pana ‘‘catukkabhatta’’nti vuttaṃ. Upatiṭṭhitvā parivisatīti sabbakammante vissajjetvā mahantaṃ pūjāsakkāraṃ katvā samīpe ṭhatvā parivisati. Odanena pucchantīti odanahatthā upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ bhante odanaṃ demā’’ti pucchanti, evaṃ karaṇattheyeva karaṇavacanaṃ hoti. Esa nayo sūpādīsu.
स्वातनायाति स्वे भवो भत्तपरिभोगो स्वातनो तस्सत्थाय, स्वातनाय स्वे कत्तब्बस्स भत्तपरिभोगस्सत्थायाति वुत्तं होति। उद्दिट्ठं होतीति पापेत्वा दिन्नं होति। मेत्तियभूमजकानं खो गहपतीति इदं थेरो असमन्नाहरित्वा आह। एवंबलवती हि तेसं मन्दपुञ्ञता, यं सतिवेपुल्लप्पत्तानम्पि असमन्नाहारो होति। ये जेति एत्थ जेति दासिं आलपति।
Svātanāyāti sve bhavo bhattaparibhogo svātano tassatthāya, svātanāya sve kattabbassa bhattaparibhogassatthāyāti vuttaṃ hoti. Uddiṭṭhaṃ hotīti pāpetvā dinnaṃ hoti. Mettiyabhūmajakānaṃ kho gahapatīti idaṃ thero asamannāharitvā āha. Evaṃbalavatī hi tesaṃ mandapuññatā, yaṃ sativepullappattānampi asamannāhāro hoti. Ye jeti ettha jeti dāsiṃ ālapati.
हिय्यो खो आवुसो अम्हाकन्ति रत्तिं सम्मन्तयमाना अतीतं दिवसभागं सन्धाय ‘‘हिय्यो’’ति वदन्ति। न चित्तरूपन्ति न चित्तानुरूपं, यथा पुब्बे यत्तकं इच्छन्ति, तत्तकं सुपन्ति, न एवं सुपिंसु, अप्पकमेव सुपिंसूति वुत्तं होति।
Hiyyo kho āvuso amhākanti rattiṃ sammantayamānā atītaṃ divasabhāgaṃ sandhāya ‘‘hiyyo’’ti vadanti. Na cittarūpanti na cittānurūpaṃ, yathā pubbe yattakaṃ icchanti, tattakaṃ supanti, na evaṃ supiṃsu, appakameva supiṃsūti vuttaṃ hoti.
बहारामकोट्ठकेति वेळुवनविहारस्स बहिद्वारकोट्ठके। पत्तक्खन्धाति पतितक्खन्धा खन्धट्ठिकं नामेत्वा निसिन्ना। पज्झायन्ताति पधूपायन्ता।
Bahārāmakoṭṭhaketi veḷuvanavihārassa bahidvārakoṭṭhake. Pattakkhandhāti patitakkhandhā khandhaṭṭhikaṃ nāmetvā nisinnā. Pajjhāyantāti padhūpāyantā.
यतो निवातं ततो सवातन्ति यत्थ निवातं अप्पकोपि वातो नत्थि, तत्थ महावातो उट्ठितोति अधिप्पायो। उदकं मञ्ञे आदित्तन्ति उदकं विय आदित्तं।
Yato nivātaṃtato savātanti yattha nivātaṃ appakopi vāto natthi, tattha mahāvāto uṭṭhitoti adhippāyo. Udakaṃ maññe ādittanti udakaṃ viya ādittaṃ.
३८४. सरसि त्वं दब्ब एवरूपं कत्ताति त्वं दब्ब एवरूपं कत्ता सरसि। अथ वा सरसि त्वं दब्ब एवरूपं यथायं भिक्खुनी आह, कत्ता धासि एवरूपं, यथायं भिक्खुनी आहाति एवं योजेत्वापेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। ये पन ‘‘कत्वा’’ति पठन्ति तेसं उजुकमेव।
384.Sarasi tvaṃ dabba evarūpaṃ kattāti tvaṃ dabba evarūpaṃ kattā sarasi. Atha vā sarasi tvaṃ dabba evarūpaṃ yathāyaṃ bhikkhunī āha, kattā dhāsi evarūpaṃ, yathāyaṃ bhikkhunī āhāti evaṃ yojetvāpettha attho daṭṭhabbo. Ye pana ‘‘katvā’’ti paṭhanti tesaṃ ujukameva.
यथा मं भन्ते भगवा जानातीति थेरो किं दस्सेति। भगवा भन्ते सब्बञ्ञू, अहञ्च खीणासवो, नत्थि मय्हं वत्थुपटिसेवना, तं मं भगवा जानाति, तत्राहं किं वक्खामि, यथा मं भगवा जानाति तथेवाहं दट्ठब्बोति।
Yathā maṃ bhante bhagavā jānātīti thero kiṃ dasseti. Bhagavā bhante sabbaññū, ahañca khīṇāsavo, natthi mayhaṃ vatthupaṭisevanā, taṃ maṃ bhagavā jānāti, tatrāhaṃ kiṃ vakkhāmi, yathā maṃ bhagavā jānāti tathevāhaṃ daṭṭhabboti.
न खो दब्ब दब्बा एवं निब्बेठेन्तीति एत्थ न खो दब्ब पण्डिता यथा त्वं परप्पच्चयेन निब्बेठेसि, एवं निब्बेठेन्ति; अपि च खो यदेव सामं ञातं तेन निब्बेठेन्तीति एवमत्थो दट्ठब्बो। सचे तया कतं कतन्ति इमिना किं दस्सेति? न हि सक्का परिसबलेन वा पक्खुपत्थम्भेन वा अकारको कारको कातुं, कारको वा अकारको कातुं, तस्मा यं सयं कतं वा अकतं वा तदेव वत्तब्बन्ति दस्सेति। कस्मा पन भगवा जानन्तोपि ‘‘अहं जानामि, खीणासवो त्वं; नत्थि तुय्हं दोसो, अयं भिक्खुनी मुसावादिनी’’ति नावोचाति? परानुद्दयताय। सचे हि भगवा यं यं जानाति तं तं वदेय्य, अञ्ञेन पाराजिकं आपन्नेन पुट्ठेन ‘‘अहं जानामि त्वं पाराजिको’’ति वत्तब्बं भवेय्य, ततो सो पुग्गलो ‘‘अयं पुब्बे दब्बं मल्लपुत्तं सुद्धं कत्वा इदानि मं असुद्धं करोति; कस्स दानि किं वदामि, यत्र सत्थापि सावकेसु छन्दागतिं गच्छति; कुतो इमस्स सब्बञ्ञुभावो’’ति आघातं बन्धित्वा अपायूपगो भवेय्य, तस्मा भगवा इमाय परानुद्दयताय जानन्तोपि नावोच।
Na kho dabba dabbā evaṃ nibbeṭhentīti ettha na kho dabba paṇḍitā yathā tvaṃ parappaccayena nibbeṭhesi, evaṃ nibbeṭhenti; api ca kho yadeva sāmaṃ ñātaṃ tena nibbeṭhentīti evamattho daṭṭhabbo. Sace tayā kataṃ katanti iminā kiṃ dasseti? Na hi sakkā parisabalena vā pakkhupatthambhena vā akārako kārako kātuṃ, kārako vā akārako kātuṃ, tasmā yaṃ sayaṃ kataṃ vā akataṃ vā tadeva vattabbanti dasseti. Kasmā pana bhagavā jānantopi ‘‘ahaṃ jānāmi, khīṇāsavo tvaṃ; natthi tuyhaṃ doso, ayaṃ bhikkhunī musāvādinī’’ti nāvocāti? Parānuddayatāya. Sace hi bhagavā yaṃ yaṃ jānāti taṃ taṃ vadeyya, aññena pārājikaṃ āpannena puṭṭhena ‘‘ahaṃ jānāmi tvaṃ pārājiko’’ti vattabbaṃ bhaveyya, tato so puggalo ‘‘ayaṃ pubbe dabbaṃ mallaputtaṃ suddhaṃ katvā idāni maṃ asuddhaṃ karoti; kassa dāni kiṃ vadāmi, yatra satthāpi sāvakesu chandāgatiṃ gacchati; kuto imassa sabbaññubhāvo’’ti āghātaṃ bandhitvā apāyūpago bhaveyya, tasmā bhagavā imāya parānuddayatāya jānantopi nāvoca.
किञ्च भिय्यो उपवादपरिवज्जनतोपि नावोच। यदि हि भगवा एवं वदेय्य, एवं उपवादो भवेय्य ‘‘दब्बस्स मल्लपुत्तस्स वुट्ठानं नाम भारियं, सम्मासम्बुद्धं पन सक्खिं लभित्वा वुट्ठितो’’ति। इदञ्च वुट्ठानलक्खणं मञ्ञमाना ‘‘बुद्धकालेपि सक्खिना सुद्धि वा असुद्धि वा होति मयं जानाम, अयं पुग्गलो असुद्धो’’ति एवं पापभिक्खू लज्जिम्पि विनासेय्युन्ति। अपिच अनागतेपि भिक्खू ओतिण्णे वत्थुस्मिं चोदेत्वा सारेत्वा ‘‘सचे तया कतं, ‘कत’न्ति वदेही’’ति लज्जीनं पटिञ्ञं गहेत्वा कम्मं करिस्सन्तीति विनयलक्खणे तन्तिं ठपेन्तो ‘‘अहं जानामी’’ति अवत्वाव ‘‘सचे तया कतं, ‘कत’न्ति वदेही’’ति आह।
Kiñca bhiyyo upavādaparivajjanatopi nāvoca. Yadi hi bhagavā evaṃ vadeyya, evaṃ upavādo bhaveyya ‘‘dabbassa mallaputtassa vuṭṭhānaṃ nāma bhāriyaṃ, sammāsambuddhaṃ pana sakkhiṃ labhitvā vuṭṭhito’’ti. Idañca vuṭṭhānalakkhaṇaṃ maññamānā ‘‘buddhakālepi sakkhinā suddhi vā asuddhi vā hoti mayaṃ jānāma, ayaṃ puggalo asuddho’’ti evaṃ pāpabhikkhū lajjimpi vināseyyunti. Apica anāgatepi bhikkhū otiṇṇe vatthusmiṃ codetvā sāretvā ‘‘sace tayā kataṃ, ‘kata’nti vadehī’’ti lajjīnaṃ paṭiññaṃ gahetvā kammaṃ karissantīti vinayalakkhaṇe tantiṃ ṭhapento ‘‘ahaṃ jānāmī’’ti avatvāva ‘‘sace tayā kataṃ, ‘kata’nti vadehī’’ti āha.
नाभिजानामि सुपिनन्तेनपि मेथुनं धम्मं पटिसेविताति सुपिनन्तेनपि मेथुनं धम्मं न अभिजानामि, न पटिसेविता अहन्ति वुत्तं होति। अथ वा पटिसेविता हुत्वा सुपिनन्तेनपि मेथुनं धम्मं न जानामीति वुत्तं होति। ये पन ‘‘पटिसेवित्वा’’ति पठन्ति तेसं उजुकमेव। पगेव जागरोति जागरन्तो पन पठमंयेव न जानामीति।
Nābhijānāmi supinantenapi methunaṃ dhammaṃ paṭisevitāti supinantenapi methunaṃ dhammaṃ na abhijānāmi, na paṭisevitā ahanti vuttaṃ hoti. Atha vā paṭisevitā hutvā supinantenapi methunaṃ dhammaṃ na jānāmīti vuttaṃ hoti. Ye pana ‘‘paṭisevitvā’’ti paṭhanti tesaṃ ujukameva. Pageva jāgaroti jāgaranto pana paṭhamaṃyeva na jānāmīti.
तेन हि भिक्खवे मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथाति यस्मा दब्बस्स च इमिस्सा च वचनं न घटीयति तस्मा मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथाति वुत्तं होति।
Tena hi bhikkhave mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethāti yasmā dabbassa ca imissā ca vacanaṃ na ghaṭīyati tasmā mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethāti vuttaṃ hoti.
तत्थ तिस्सो नासना – लिङ्गनासना, संवासनासना, दण्डकम्मनासनाति। तासु ‘‘दूसको नासेतब्बो’’ति (पारा॰ ६६) अयं ‘‘लिङ्गनासना’’। आपत्तिया अदस्सने वा अप्पटिकम्मे वा पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे वा उक्खेपनीयकम्मं करोन्ति, अयं ‘‘संवासनासना’’। ‘‘चर पिरे विनस्सा’’ति (पाचि॰ ४२९) दण्डकम्मं करोन्ति, अयं ‘‘दण्डकम्मनासना’’। इध पन लिङ्गनासनं सन्धायाह – ‘‘मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथा’’ति।
Tattha tisso nāsanā – liṅganāsanā, saṃvāsanāsanā, daṇḍakammanāsanāti. Tāsu ‘‘dūsako nāsetabbo’’ti (pārā. 66) ayaṃ ‘‘liṅganāsanā’’. Āpattiyā adassane vā appaṭikamme vā pāpikāya diṭṭhiyā appaṭinissagge vā ukkhepanīyakammaṃ karonti, ayaṃ ‘‘saṃvāsanāsanā’’. ‘‘Cara pire vinassā’’ti (pāci. 429) daṇḍakammaṃ karonti, ayaṃ ‘‘daṇḍakammanāsanā’’. Idha pana liṅganāsanaṃ sandhāyāha – ‘‘mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethā’’ti.
इमे च भिक्खू अनुयुञ्जथाति इमिना इमं दीपेति ‘‘अयं भिक्खुनी अत्तनो धम्मताय अकारिका अद्धा अञ्ञेहि उय्योजिता, तस्मा येहि उय्योजिता इमे भिक्खू अनुयुञ्जथ गवेसथ जानाथा’’ति।
Ime ca bhikkhū anuyuñjathāti iminā imaṃ dīpeti ‘‘ayaṃ bhikkhunī attano dhammatāya akārikā addhā aññehi uyyojitā, tasmā yehi uyyojitā ime bhikkhū anuyuñjatha gavesatha jānāthā’’ti.
किं पन भगवता मेत्तिया भिक्खुनी पटिञ्ञाय नासिता अप्पटिञ्ञाय नासिताति, किञ्चेत्थ यदि ताव पटिञ्ञाय नासिता, थेरो कारको होति सदोसो? अथ अप्पटिञ्ञाय, थेरो अकारको होति निद्दोसो।
Kiṃ pana bhagavatā mettiyā bhikkhunī paṭiññāya nāsitā appaṭiññāya nāsitāti, kiñcettha yadi tāva paṭiññāya nāsitā, thero kārako hoti sadoso? Atha appaṭiññāya, thero akārako hoti niddoso.
भातियराजकालेपि महाविहारवासीनञ्च अभयगिरिवासीनञ्च थेरानं इमस्मिंयेव पदे विवादो अहोसि। अभयगिरिवासिनोपि अत्तनो सुत्तं वत्वा ‘‘तुम्हाकं वादे थेरो कारको होती’’ति वदन्ति। महाविहारवासिनोपि अत्तनो सुत्तं वत्वा ‘‘तुम्हाकं वादे थेरो कारको होती’’ति वदन्ति। पञ्हो न छिज्जति। राजा सुत्वा थेरे सन्निपातेत्वा दीघकारायनं नाम ब्राह्मणजातियं अमच्चं ‘‘थेरानं कथं सुणाही’’ति आणापेसि। अमच्चो किर पण्डितो भासन्तरकुसलो सो आह – ‘‘वदन्तु ताव थेरा सुत्त’’न्ति। ततो अभयगिरिथेरा अत्तनो सुत्तं वदिंसु – ‘‘तेन हि, भिक्खवे, मेत्तियं भिक्खुनिं सकाय पटिञ्ञाय नासेथा’’ति। अमच्चो ‘‘भन्ते, तुम्हाकं वादे थेरो कारको होति सदोसो’’ति आह। महाविहारवासिनोपि अत्तनो सुत्तं वदिंसु – ‘‘तेन हि, भिक्खवे, मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथा’’ति। अमच्चो ‘‘भन्ते, तुम्हाकं वादे थेरो अकारको होति निद्दोसो’’ति आह। किं पनेत्थ युत्तं? यं पच्छा वुत्तं विचारितञ्हेतं अट्ठकथाचरियेहि, भिक्खु भिक्खुं अमूलकेन अन्तिमवत्थुना अनुद्धंसेति, सङ्घादिसेसो; भिक्खुनिं अनुद्धंसेति, दुक्कटं। कुरुन्दियं पन ‘‘मुसावादे पाचित्तिय’’न्ति वुत्तं।
Bhātiyarājakālepi mahāvihāravāsīnañca abhayagirivāsīnañca therānaṃ imasmiṃyeva pade vivādo ahosi. Abhayagirivāsinopi attano suttaṃ vatvā ‘‘tumhākaṃ vāde thero kārako hotī’’ti vadanti. Mahāvihāravāsinopi attano suttaṃ vatvā ‘‘tumhākaṃ vāde thero kārako hotī’’ti vadanti. Pañho na chijjati. Rājā sutvā there sannipātetvā dīghakārāyanaṃ nāma brāhmaṇajātiyaṃ amaccaṃ ‘‘therānaṃ kathaṃ suṇāhī’’ti āṇāpesi. Amacco kira paṇḍito bhāsantarakusalo so āha – ‘‘vadantu tāva therā sutta’’nti. Tato abhayagiritherā attano suttaṃ vadiṃsu – ‘‘tena hi, bhikkhave, mettiyaṃ bhikkhuniṃ sakāya paṭiññāya nāsethā’’ti. Amacco ‘‘bhante, tumhākaṃ vāde thero kārako hoti sadoso’’ti āha. Mahāvihāravāsinopi attano suttaṃ vadiṃsu – ‘‘tena hi, bhikkhave, mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethā’’ti. Amacco ‘‘bhante, tumhākaṃ vāde thero akārako hoti niddoso’’ti āha. Kiṃ panettha yuttaṃ? Yaṃ pacchā vuttaṃ vicāritañhetaṃ aṭṭhakathācariyehi, bhikkhu bhikkhuṃ amūlakena antimavatthunā anuddhaṃseti, saṅghādiseso; bhikkhuniṃ anuddhaṃseti, dukkaṭaṃ. Kurundiyaṃ pana ‘‘musāvāde pācittiya’’nti vuttaṃ.
तत्रायं विचारणा, पुरिमनये ताव अनुद्धंसनाधिप्पायत्ता दुक्कटमेव युज्जति। यथा सतिपि मुसावादे भिक्खुनो भिक्खुस्मिं सङ्घादिसेसो, सतिपि च मुसावादे असुद्धं सुद्धदिट्ठिनो अक्कोसाधिप्पायेन वदन्तस्स ओमसवादेनेव पाचित्तियं, न सम्पजानमुसावादेन; एवं इधापि अनुद्धंसनाधिप्पायत्ता सम्पजानमुसावादे पाचित्तियं न युज्जति, दुक्कटमेव युत्तं। पच्छिमनयेपि मुसावादत्ता पाचित्तियमेव युज्जति, वचनप्पमाणतो हि अनुद्धंसनाधिप्पायेन भिक्खुस्स भिक्खुस्मिं सङ्घादिसेसो। अक्कोसाधिप्पायस्स च ओमसवादो। भिक्खुस्स पन भिक्खुनिया दुक्कटन्तिवचनं नत्थि, सम्पजानमुसावादे पाचित्तियन्ति वचनमत्थि, तस्मा पाचित्तियमेव युज्जति।
Tatrāyaṃ vicāraṇā, purimanaye tāva anuddhaṃsanādhippāyattā dukkaṭameva yujjati. Yathā satipi musāvāde bhikkhuno bhikkhusmiṃ saṅghādiseso, satipi ca musāvāde asuddhaṃ suddhadiṭṭhino akkosādhippāyena vadantassa omasavādeneva pācittiyaṃ, na sampajānamusāvādena; evaṃ idhāpi anuddhaṃsanādhippāyattā sampajānamusāvāde pācittiyaṃ na yujjati, dukkaṭameva yuttaṃ. Pacchimanayepi musāvādattā pācittiyameva yujjati, vacanappamāṇato hi anuddhaṃsanādhippāyena bhikkhussa bhikkhusmiṃ saṅghādiseso. Akkosādhippāyassa ca omasavādo. Bhikkhussa pana bhikkhuniyā dukkaṭantivacanaṃ natthi, sampajānamusāvāde pācittiyanti vacanamatthi, tasmā pācittiyameva yujjati.
तत्र पन इदं उपपरिक्खितब्बं – ‘‘अनुद्धंसनाधिप्पाये असति पाचित्तियं, तस्मिं सति केन भवितब्ब’’न्ति? तत्र यस्मा मुसा भणन्तस्स पाचित्तिये सिद्धेपि अमूलकेन सङ्घादिसेसेन अनुद्धंसने विसुं पाचित्तियं वुत्तं, तस्मा अनुद्धंसनाधिप्पाये सति सम्पजानमुसावादे पाचित्तियस्स ओकासो न दिस्सति, न च सक्का अनुद्धंसेन्तस्स अनापत्तिया भवितुन्ति पुरिमनयोवेत्थ परिसुद्धतरो खायति। तथा भिक्खुनी भिक्खुनिं अमूलकेन अन्तिमवत्थुना अनुद्धंसेति सङ्घादिसेसो, भिक्खुं अनुद्धंसेति दुक्कटं, तत्र सङ्घादिसेसो वुट्ठानगामी दुक्कटं, देसनागामी एतेहि नासना नत्थि। यस्मा पन सा पकतियाव दुस्सीला पापभिक्खुनी इदानि च सयमेव ‘‘दुस्सीलाम्ही’’ति वदति तस्मा नं भगवा असुद्धत्तायेव नासेसीति।
Tatra pana idaṃ upaparikkhitabbaṃ – ‘‘anuddhaṃsanādhippāye asati pācittiyaṃ, tasmiṃ sati kena bhavitabba’’nti? Tatra yasmā musā bhaṇantassa pācittiye siddhepi amūlakena saṅghādisesena anuddhaṃsane visuṃ pācittiyaṃ vuttaṃ, tasmā anuddhaṃsanādhippāye sati sampajānamusāvāde pācittiyassa okāso na dissati, na ca sakkā anuddhaṃsentassa anāpattiyā bhavitunti purimanayovettha parisuddhataro khāyati. Tathā bhikkhunī bhikkhuniṃ amūlakena antimavatthunā anuddhaṃseti saṅghādiseso, bhikkhuṃ anuddhaṃseti dukkaṭaṃ, tatra saṅghādiseso vuṭṭhānagāmī dukkaṭaṃ, desanāgāmī etehi nāsanā natthi. Yasmā pana sā pakatiyāva dussīlā pāpabhikkhunī idāni ca sayameva ‘‘dussīlāmhī’’ti vadati tasmā naṃ bhagavā asuddhattāyeva nāsesīti.
अथ खो मेत्तियभूमजकाति एवं ‘‘मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथ, इमे च भिक्खू अनुयुञ्जथा’’ति वत्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठे भगवति तेहि भिक्खूहि ‘‘देथ दानि इमिस्सा सेतकानी’’ति नासियमानं तं भिक्खुनिं दिस्वा ते भिक्खू तं मोचेतुकामताय अत्तनो अपराधं आविकरिंसु, एतमत्थं दस्सेतुं ‘‘अथ खो मेत्तियभूमजका’’तिआदि वुत्तं।
Athakho mettiyabhūmajakāti evaṃ ‘‘mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsetha, ime ca bhikkhū anuyuñjathā’’ti vatvā uṭṭhāyāsanā vihāraṃ paviṭṭhe bhagavati tehi bhikkhūhi ‘‘detha dāni imissā setakānī’’ti nāsiyamānaṃ taṃ bhikkhuniṃ disvā te bhikkhū taṃ mocetukāmatāya attano aparādhaṃ āvikariṃsu, etamatthaṃ dassetuṃ ‘‘atha kho mettiyabhūmajakā’’tiādi vuttaṃ.
३८५-६. दुट्ठो दोसोति दूसितो चेव दूसको च। उप्पन्ने हि दोसे पुग्गलो तेन दोसेन दूसितो होति पकतिभावं जहापितो, तस्मा ‘‘दुट्ठो’’ति वुच्चति। परञ्च दूसेति विनासेति, तस्मा ‘‘दोसो’’ति वुच्चति। इति ‘‘दुट्ठो दोसो’’ति एकस्सेवेतं पुग्गलस्स आकारनानत्तेन निदस्सनं, तेन वुत्तं ‘‘दुट्ठो दोसोति दूसितो चेव दूसको चा’’ति तत्थ सद्दलक्खणं परियेसितब्बं। यस्मा पन सो ‘‘दुट्ठो दोसो’’ति सङ्ख्यं गतो पटिघसमङ्गीपुग्गलो कुपितादिभावे ठितोव होति, तेनस्स पदभाजने ‘‘कुपितो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ कुपितोति कुप्पभावं पकतितो चवनभावं पत्तो। अनत्तमनोति न सकमनो अत्तनो वसे अट्ठितचित्तो; अपिच पीतिसुखेहि न अत्तमनो न अत्तचित्तोति अनत्तमनो। अनभिरद्धोति न सुखितो न वा पसादितोति अनभिरद्धो। पटिघेन आहतं चित्तमस्साति आहतचित्तो। चित्तथद्धभावचित्तकचवरसङ्खातं पटिघखीलं जातमस्साति खिलजातो। अप्पतीतोति नप्पतीतो पीतिसुखादीहि वज्जितो, न अभिसटोति अत्थो। पदभाजने पन येसं धम्मानं वसेन अप्पतीतो होति, ते दस्सेतुं ‘‘तेन च कोपेना’’तिआदि वुत्तं।
385-6.Duṭṭho dosoti dūsito ceva dūsako ca. Uppanne hi dose puggalo tena dosena dūsito hoti pakatibhāvaṃ jahāpito, tasmā ‘‘duṭṭho’’ti vuccati. Parañca dūseti vināseti, tasmā ‘‘doso’’ti vuccati. Iti ‘‘duṭṭho doso’’ti ekassevetaṃ puggalassa ākāranānattena nidassanaṃ, tena vuttaṃ ‘‘duṭṭho dosoti dūsito ceva dūsako cā’’ti tattha saddalakkhaṇaṃ pariyesitabbaṃ. Yasmā pana so ‘‘duṭṭho doso’’ti saṅkhyaṃ gato paṭighasamaṅgīpuggalo kupitādibhāve ṭhitova hoti, tenassa padabhājane ‘‘kupito’’tiādi vuttaṃ. Tattha kupitoti kuppabhāvaṃ pakatito cavanabhāvaṃ patto. Anattamanoti na sakamano attano vase aṭṭhitacitto; apica pītisukhehi na attamano na attacittoti anattamano. Anabhiraddhoti na sukhito na vā pasāditoti anabhiraddho. Paṭighena āhataṃ cittamassāti āhatacitto. Cittathaddhabhāvacittakacavarasaṅkhātaṃ paṭighakhīlaṃ jātamassāti khilajāto. Appatītoti nappatīto pītisukhādīhi vajjito, na abhisaṭoti attho. Padabhājane pana yesaṃ dhammānaṃ vasena appatīto hoti, te dassetuṃ ‘‘tena ca kopenā’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ तेन च कोपेनाति येन दुट्ठोति च कुपितोति च वुत्तो उभयम्पि हेतं पकतिभावं जहापनतो एकाकारं होति। तेन च दोसेनाति येन ‘‘दोसो’’ति वुत्तो। इमेहि द्वीहि सङ्खारक्खन्धमेव दस्सेति।
Tattha tena ca kopenāti yena duṭṭhoti ca kupitoti ca vutto ubhayampi hetaṃ pakatibhāvaṃ jahāpanato ekākāraṃ hoti. Tena ca dosenāti yena ‘‘doso’’ti vutto. Imehi dvīhi saṅkhārakkhandhameva dasseti.
ताय च अनत्तमनतायाति याय ‘‘अनत्तमनो’’ति वुत्तो। ताय च अनभिरद्धियाति याय ‘‘अनभिरद्धो’’ति वुत्तो। इमेहि द्वीहि वेदनाक्खन्धं दस्सेति।
Tāya ca anattamanatāyāti yāya ‘‘anattamano’’ti vutto. Tāya ca anabhiraddhiyāti yāya ‘‘anabhiraddho’’ti vutto. Imehi dvīhi vedanākkhandhaṃ dasseti.
अमूलकेन पाराजिकेनाति एत्थ नास्स मूलन्ति अमूलकं, तं पनस्स अमूलकत्तं यस्मा चोदकवसेन अधिप्पेतं, न चुदितकवसेन। तस्मा तमत्थं दस्सेतुं पदभाजने ‘‘अमूलकं नाम अदिट्ठं असुतं अपरिसङ्कित’’न्ति आह। तेन इमं दीपेति ‘‘यं पाराजिकं चोदकेन चुदितकम्हि पुग्गले नेव दिट्ठं न सुतं न परिसङ्कितं इदं एतेसं दस्सनसवनपरिसङ्कासङ्खातानं मूलानं अभावतो अमूलकं नाम, तं पन सो आपन्नो वा होतु अनापन्नो वा एतं इध अप्पमाणन्ति।
Amūlakena pārājikenāti ettha nāssa mūlanti amūlakaṃ, taṃ panassa amūlakattaṃ yasmā codakavasena adhippetaṃ, na cuditakavasena. Tasmā tamatthaṃ dassetuṃ padabhājane ‘‘amūlakaṃ nāma adiṭṭhaṃ asutaṃ aparisaṅkita’’nti āha. Tena imaṃ dīpeti ‘‘yaṃ pārājikaṃ codakena cuditakamhi puggale neva diṭṭhaṃ na sutaṃ na parisaṅkitaṃ idaṃ etesaṃ dassanasavanaparisaṅkāsaṅkhātānaṃ mūlānaṃ abhāvato amūlakaṃ nāma, taṃ pana so āpanno vā hotu anāpanno vā etaṃ idha appamāṇanti.
तत्थ अदिट्ठं नाम अत्तनो पसादचक्खुना वा दिब्बचक्खुना वा अदिट्ठं। असुतं नाम तथेव केनचि वुच्चमानं न सुतं। अपरिसङ्कितं नाम चित्तेन अपरिसङ्कितं।
Tattha adiṭṭhaṃ nāma attano pasādacakkhunā vā dibbacakkhunā vā adiṭṭhaṃ. Asutaṃ nāma tatheva kenaci vuccamānaṃ na sutaṃ. Aparisaṅkitaṃ nāma cittena aparisaṅkitaṃ.
‘‘दिट्ठं’’ नाम अत्तना वा परेन वा पसादचक्खुना वा दिब्बचक्खुना वा दिट्ठं। ‘‘सुतं’’ नाम तथेव सुतं। ‘‘परिसङ्कित’’म्पि अत्तना वा परेन वा परिसङ्कितं। तत्थ अत्तना दिट्ठं दिट्ठमेव, परेहि दिट्ठं अत्तना सुतं, परेहि सुतं, परेहि परिसङ्कितन्ति इदं पन सब्बम्पि अत्तना सुतट्ठानेयेव तिट्ठति।
‘‘Diṭṭhaṃ’’ nāma attanā vā parena vā pasādacakkhunā vā dibbacakkhunā vā diṭṭhaṃ. ‘‘Sutaṃ’’ nāma tatheva sutaṃ. ‘‘Parisaṅkita’’mpi attanā vā parena vā parisaṅkitaṃ. Tattha attanā diṭṭhaṃ diṭṭhameva, parehi diṭṭhaṃ attanā sutaṃ, parehi sutaṃ, parehi parisaṅkitanti idaṃ pana sabbampi attanā sutaṭṭhāneyeva tiṭṭhati.
परिसङ्कितं पन तिविधं – दिट्ठपरिसङ्कितं, सुतपरिसङ्कितं, मुतपरिसङ्कितन्ति। तत्थ दिट्ठपरिसङ्कितं नाम एको भिक्खु उच्चारपस्सावकम्मेन गामसमीपे एकं गुम्बं पविट्ठो, अञ्ञतरापि इत्थी केनचिदेव करणीयेन तं गुम्बं पविसित्वा निवत्ता, नापि भिक्खु इत्थिं अद्दस; न इत्थी भिक्खुं, अदिस्वाव उभोपि यथारुचिं पक्कन्ता, अञ्ञतरो भिक्खु उभिन्नं ततो निक्खमनं सल्लक्खेत्वा ‘‘अद्धा इमेसं कतं वा करिस्सन्ति वा’’ति परिसङ्कति, इदं दिट्ठपरिसङ्कितं नाम।
Parisaṅkitaṃ pana tividhaṃ – diṭṭhaparisaṅkitaṃ, sutaparisaṅkitaṃ, mutaparisaṅkitanti. Tattha diṭṭhaparisaṅkitaṃ nāma eko bhikkhu uccārapassāvakammena gāmasamīpe ekaṃ gumbaṃ paviṭṭho, aññatarāpi itthī kenacideva karaṇīyena taṃ gumbaṃ pavisitvā nivattā, nāpi bhikkhu itthiṃ addasa; na itthī bhikkhuṃ, adisvāva ubhopi yathāruciṃ pakkantā, aññataro bhikkhu ubhinnaṃ tato nikkhamanaṃ sallakkhetvā ‘‘addhā imesaṃ kataṃ vā karissanti vā’’ti parisaṅkati, idaṃ diṭṭhaparisaṅkitaṃ nāma.
सुतपरिसङ्कितं नाम इधेकच्चो अन्धकारे वा पटिच्छन्ने वा ओकासे मातुगामेन सद्धिं भिक्खुनो तादिसं पटिसन्थारवचनं सुणाति, समीपे अञ्ञं विज्जमानम्पि ‘‘अत्थि नत्थी’’ति न जानाति, सो ‘‘अद्धा इमेसं कतं वा करिस्सन्ति वा’’ति परिसङ्कति, इदं सुतपरिसङ्कितं नाम।
Sutaparisaṅkitaṃ nāma idhekacco andhakāre vā paṭicchanne vā okāse mātugāmena saddhiṃ bhikkhuno tādisaṃ paṭisanthāravacanaṃ suṇāti, samīpe aññaṃ vijjamānampi ‘‘atthi natthī’’ti na jānāti, so ‘‘addhā imesaṃ kataṃ vā karissanti vā’’ti parisaṅkati, idaṃ sutaparisaṅkitaṃ nāma.
मुतपरिसङ्कितं नाम सम्बहुला धुत्ता रत्तिभागे पुप्फगन्धमंससुरादीनि गहेत्वा इत्थीहि सद्धिं एकं पच्चन्तविहारं गन्त्वा मण्डपे वा भोजनसालादीसु वा यथासुखं कीळित्वा पुप्फादीनि विकिरित्वा गता, पुनदिवसे भिक्खू तं विप्पकारं दिस्वा ‘‘कस्सिदं कम्म’’न्ति विचिनन्ति। तत्र च केनचि भिक्खुना पगेव वुट्ठहित्वा वत्तसीसेन मण्डपं वा भोजनसालं वा पटिजग्गन्तेन पुप्फादीनि आमट्ठानि होन्ति, केनचि उपट्ठाककुलतो आभतेहि पुप्फादीहि पूजा कता होति, केनचि भेसज्जत्थं अरिट्ठं पीतं होति, अथ ते ‘‘कस्सिदं कम्म’’न्ति विचिनन्ता भिक्खू तेसं हत्थगन्धञ्च मुखगन्धञ्च घायित्वा ते भिक्खू परिसङ्कन्ति, इदं मुतपरिसङ्कितं नाम।
Mutaparisaṅkitaṃ nāma sambahulā dhuttā rattibhāge pupphagandhamaṃsasurādīni gahetvā itthīhi saddhiṃ ekaṃ paccantavihāraṃ gantvā maṇḍape vā bhojanasālādīsu vā yathāsukhaṃ kīḷitvā pupphādīni vikiritvā gatā, punadivase bhikkhū taṃ vippakāraṃ disvā ‘‘kassidaṃ kamma’’nti vicinanti. Tatra ca kenaci bhikkhunā pageva vuṭṭhahitvā vattasīsena maṇḍapaṃ vā bhojanasālaṃ vā paṭijaggantena pupphādīni āmaṭṭhāni honti, kenaci upaṭṭhākakulato ābhatehi pupphādīhi pūjā katā hoti, kenaci bhesajjatthaṃ ariṭṭhaṃ pītaṃ hoti, atha te ‘‘kassidaṃ kamma’’nti vicinantā bhikkhū tesaṃ hatthagandhañca mukhagandhañca ghāyitvā te bhikkhū parisaṅkanti, idaṃ mutaparisaṅkitaṃ nāma.
तत्थ दिट्ठं अत्थि समूलकं, अत्थि अमूलकं; दिट्ठमेव अत्थि सञ्ञासमूलकं, अत्थि सञ्ञाअमूलकं। एस नयो सुतेपि। परिसङ्किते पन दिट्ठपरिसङ्कितं अत्थि समूलकं, अत्थि अमूलकं; दिट्ठपरिसङ्कितमेव अत्थि सञ्ञासमूलकं , अत्थि सञ्ञाअमूलकं। एस नयो सुतमुतपरिसङ्कितेसु। तत्थ दिट्ठं समूलकं नाम पाराजिकं आपज्जन्तं दिस्वाव ‘‘दिट्ठो मया’’ति वदति, अमूलकं नाम पटिच्छन्नोकासतो निक्खमन्तं दिस्वा वीतिक्कमं अदिस्वा ‘‘दिट्ठो मया’’ति वदति। दिट्ठमेव सञ्ञासमूलकं नाम दिस्वाव दिट्ठसञ्ञी हुत्वा चोदेति, सञ्ञाअमूलकं नाम पुब्बे पाराजिकवीतिक्कमं दिस्वा पच्छा अदिट्ठसञ्ञी जातो, सो सञ्ञाय अमूलकं कत्वा ‘‘दिट्ठो मया’’ति चोदेति। एतेन नयेन सुतमुतपरिसङ्कितानिपि वित्थारतो वेदितब्बानि। एत्थ च सब्बप्पकारेणापि समूलकेन वा सञ्ञासमूलकेन वा चोदेन्तस्स अनापत्ति, अमूलकेन वा पन सञ्ञाअमूलकेन वा चोदेन्तस्सेव आपत्ति।
Tattha diṭṭhaṃ atthi samūlakaṃ, atthi amūlakaṃ; diṭṭhameva atthi saññāsamūlakaṃ, atthi saññāamūlakaṃ. Esa nayo sutepi. Parisaṅkite pana diṭṭhaparisaṅkitaṃ atthi samūlakaṃ, atthi amūlakaṃ; diṭṭhaparisaṅkitameva atthi saññāsamūlakaṃ , atthi saññāamūlakaṃ. Esa nayo sutamutaparisaṅkitesu. Tattha diṭṭhaṃ samūlakaṃ nāma pārājikaṃ āpajjantaṃ disvāva ‘‘diṭṭho mayā’’ti vadati, amūlakaṃ nāma paṭicchannokāsato nikkhamantaṃ disvā vītikkamaṃ adisvā ‘‘diṭṭho mayā’’ti vadati. Diṭṭhameva saññāsamūlakaṃ nāma disvāva diṭṭhasaññī hutvā codeti, saññāamūlakaṃ nāma pubbe pārājikavītikkamaṃ disvā pacchā adiṭṭhasaññī jāto, so saññāya amūlakaṃ katvā ‘‘diṭṭho mayā’’ti codeti. Etena nayena sutamutaparisaṅkitānipi vitthārato veditabbāni. Ettha ca sabbappakāreṇāpi samūlakena vā saññāsamūlakena vā codentassa anāpatti, amūlakena vā pana saññāamūlakena vā codentasseva āpatti.
अनुद्धंसेय्याति धंसेय्य पधंसेय्य अभिभवेय्य अज्झोत्थरेय्य। तं पन अनुद्धंसनं यस्मा अत्तना चोदेन्तोपि परेन चोदापेन्तोपि करोतियेव, तस्मास्स पदभाजने ‘‘चोदेति वा चोदापेति वा’’ति वुत्तं।
Anuddhaṃseyyāti dhaṃseyya padhaṃseyya abhibhaveyya ajjhotthareyya. Taṃ pana anuddhaṃsanaṃ yasmā attanā codentopi parena codāpentopi karotiyeva, tasmāssa padabhājane ‘‘codeti vā codāpeti vā’’ti vuttaṃ.
तत्थ चोदेतीति ‘‘पाराजिकं धम्मं आपन्नोसी’’तिआदीहि वचनेहि सयं चोदेति, तस्स वाचाय वाचाय सङ्घादिसेसो। चोदापेतीति अत्तना समीपे ठत्वा अञ्ञं भिक्खु आणापेति, सो तस्स वचनेन तं चोदेति, चोदापकस्सेव वाचाय वाचाय सङ्घादिसेसो। अथ सोपि ‘‘मया दिट्ठं सुतं अत्थी’’ति चोदेति, द्विन्नम्पि जनानं वाचाय वाचाय सङ्घादिसेसो।
Tattha codetīti ‘‘pārājikaṃ dhammaṃ āpannosī’’tiādīhi vacanehi sayaṃ codeti, tassa vācāya vācāya saṅghādiseso. Codāpetīti attanā samīpe ṭhatvā aññaṃ bhikkhu āṇāpeti, so tassa vacanena taṃ codeti, codāpakasseva vācāya vācāya saṅghādiseso. Atha sopi ‘‘mayā diṭṭhaṃ sutaṃ atthī’’ti codeti, dvinnampi janānaṃ vācāya vācāya saṅghādiseso.
चोदनाप्पभेदकोसल्लत्थं पनेत्थ एकवत्थुएकचोदकादिचतुक्कं ताव वेदितब्बं। तत्थ एको भिक्खु एकं भिक्खुं एकेन वत्थुना चोदेति, इमिस्सा चोदनाय एकं वत्थु एको चोदको। सम्बहुला एकं एकवत्थुना चोदेन्ति, पञ्चसता मेत्तियभूमजकप्पमुखा छब्बग्गिया भिक्खू आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तमिव, इमिस्सा चोदनाय एकं वत्थु नानाचोदका। एको भिक्खु एकं भिक्खुं सम्बहुलेहि वत्थूहि चोदेति, इमिस्सा चोदनाय नानावत्थूनि एको चोदको। सम्बहुला सम्बहुले सम्बहुलेहि वत्थूहि चोदेन्ति, इमिस्सा चोदनाय नानावत्थूनि नानाचोदका।
Codanāppabhedakosallatthaṃ panettha ekavatthuekacodakādicatukkaṃ tāva veditabbaṃ. Tattha eko bhikkhu ekaṃ bhikkhuṃ ekena vatthunā codeti, imissā codanāya ekaṃ vatthu eko codako. Sambahulā ekaṃ ekavatthunā codenti, pañcasatā mettiyabhūmajakappamukhā chabbaggiyā bhikkhū āyasmantaṃ dabbaṃ mallaputtamiva, imissā codanāya ekaṃ vatthu nānācodakā. Eko bhikkhu ekaṃ bhikkhuṃ sambahulehi vatthūhi codeti, imissā codanāya nānāvatthūni eko codako. Sambahulā sambahule sambahulehi vatthūhi codenti, imissā codanāya nānāvatthūni nānācodakā.
चोदेतुं पन को लभति, को न लभतीति? दुब्बलचोदकवचनं ताव गहेत्वा कोचि न लभति। दुब्बलचोदको नाम सम्बहुलेसु कथासल्लापेन निसिन्नेसु एको एकं आरब्भ अनोदिस्सकं कत्वा पाराजिकवत्थुं कथेति, अञ्ञो तं सुत्वा इतरस्स गन्त्वा आरोचेति। सो तं उपसङ्कमित्वा ‘‘त्वं किर मं इदञ्चिदञ्च वदसी’’ति वदति। सो ‘‘नाहं एवरूपं जानामि, कथापवत्तियं पन मया अनोदिस्सकं कत्वा वुत्तमत्थि, सचे अहं तव इमं दुक्खुप्पत्तिं जानेय्यं, एत्तकम्पि न कथेय्य’’न्ति अयं दुब्बलचोदको। तस्सेतं कथासल्लापं गहेत्वा तं भिक्खुं कोचि चोदेतुं न लभति। एतं पन अग्गहेत्वा सीलसम्पन्नो भिक्खु भिक्खुं वा भिक्खुनिं वा सीलसम्पन्ना च भिक्खुनी भिक्खुनीमेव चोदेतुं लभतीति महापदुमत्थेरो आह। महासुमत्थेरो पन ‘‘पञ्चपि सहधम्मिका लभन्ती’’ति आह। गोदत्तत्थेरो पन ‘‘न कोचि न लभती’’ति वत्वा ‘‘भिक्खुस्स सुत्वा चोदेति, भिक्खुनिया सुत्वा चोदेति…पे॰… तित्थियसावकानं सुत्वा चोदेती’’ति इदं सुत्तमाहरि। तिण्णम्पि थेरानं वादे चुदितकस्सेव पटिञ्ञाय कारेतब्बो।
Codetuṃ pana ko labhati, ko na labhatīti? Dubbalacodakavacanaṃ tāva gahetvā koci na labhati. Dubbalacodako nāma sambahulesu kathāsallāpena nisinnesu eko ekaṃ ārabbha anodissakaṃ katvā pārājikavatthuṃ katheti, añño taṃ sutvā itarassa gantvā āroceti. So taṃ upasaṅkamitvā ‘‘tvaṃ kira maṃ idañcidañca vadasī’’ti vadati. So ‘‘nāhaṃ evarūpaṃ jānāmi, kathāpavattiyaṃ pana mayā anodissakaṃ katvā vuttamatthi, sace ahaṃ tava imaṃ dukkhuppattiṃ jāneyyaṃ, ettakampi na katheyya’’nti ayaṃ dubbalacodako. Tassetaṃ kathāsallāpaṃ gahetvā taṃ bhikkhuṃ koci codetuṃ na labhati. Etaṃ pana aggahetvā sīlasampanno bhikkhu bhikkhuṃ vā bhikkhuniṃ vā sīlasampannā ca bhikkhunī bhikkhunīmeva codetuṃ labhatīti mahāpadumatthero āha. Mahāsumatthero pana ‘‘pañcapi sahadhammikā labhantī’’ti āha. Godattatthero pana ‘‘na koci na labhatī’’ti vatvā ‘‘bhikkhussa sutvā codeti, bhikkhuniyā sutvā codeti…pe… titthiyasāvakānaṃ sutvā codetī’’ti idaṃ suttamāhari. Tiṇṇampi therānaṃ vāde cuditakasseva paṭiññāya kāretabbo.
अयं पन चोदना नाम दूतं वा पण्णं वा सासनं वा पेसेत्वा चोदेन्तस्स सीसं न एति, पुग्गलस्स पन समीपे ठत्वाव हत्थमुद्दाय वा वचीभेदेन वा चोदेन्तस्सेव सीसं एति। सिक्खापच्चक्खानमेव हि हत्थमुद्दाय सीसं न एति, इदं पन अनुद्धंसनं अभूतारोचनञ्च एतियेव। यो पन द्विन्नं ठितट्ठाने एकं नियमेत्वा चोदेति, सो चे जानाति, सीसं एति। इतरो जानाति, सीसं न एति। द्वेपि नियमेत्वा चोदेति, एको वा जानातु द्वे वा, सीसं एतियेव। एसव नयो सम्बहुलेसु। तङ्खणेयेव च जाननं नाम दुक्करं, समयेन आवज्जित्वा ञाते पन ञातमेव होति। पच्छा चे जानाति, सीसं न एति। सिक्खापच्चक्खानं अभूतारोचनं दुट्ठुल्लवाचा-अत्तकाम-दुट्ठदोसभूतारोचनसिक्खापदानीति सब्बानेव हि इमानि एकपरिच्छेदानि।
Ayaṃ pana codanā nāma dūtaṃ vā paṇṇaṃ vā sāsanaṃ vā pesetvā codentassa sīsaṃ na eti, puggalassa pana samīpe ṭhatvāva hatthamuddāya vā vacībhedena vā codentasseva sīsaṃ eti. Sikkhāpaccakkhānameva hi hatthamuddāya sīsaṃ na eti, idaṃ pana anuddhaṃsanaṃ abhūtārocanañca etiyeva. Yo pana dvinnaṃ ṭhitaṭṭhāne ekaṃ niyametvā codeti, so ce jānāti, sīsaṃ eti. Itaro jānāti, sīsaṃ na eti. Dvepi niyametvā codeti, eko vā jānātu dve vā, sīsaṃ etiyeva. Esava nayo sambahulesu. Taṅkhaṇeyeva ca jānanaṃ nāma dukkaraṃ, samayena āvajjitvā ñāte pana ñātameva hoti. Pacchā ce jānāti, sīsaṃ na eti. Sikkhāpaccakkhānaṃ abhūtārocanaṃ duṭṭhullavācā-attakāma-duṭṭhadosabhūtārocanasikkhāpadānīti sabbāneva hi imāni ekaparicchedāni.
एवं कायवाचावसेन चायं दुविधापि चोदना। पुन दिट्ठचोदना, सुतचोदना, परिसङ्कितचोदनाति तिविधा होति। अपरापि चतुब्बिधा होति – सीलविपत्तिचोदना, आचारविपत्तिचोदना, दिट्ठिविपत्तिचोदना, आजीवविपत्तिचोदनाति। तत्थ गरुकानं द्विन्नं आपत्तिक्खन्धानं वसेन सीलविपत्तिचोदना वेदितब्बा। अवसेसानं वसेन आचारविपत्तिचोदना, मिच्छादिट्ठिअन्तग्गाहिकदिट्ठिवसेन दिट्ठिविपत्तिचोदना, आजीवहेतु पञ्ञत्तानं छन्नं सिक्खापदानं वसेन आजीवविपत्तिचोदना वेदितब्बा।
Evaṃ kāyavācāvasena cāyaṃ duvidhāpi codanā. Puna diṭṭhacodanā, sutacodanā, parisaṅkitacodanāti tividhā hoti. Aparāpi catubbidhā hoti – sīlavipatticodanā, ācāravipatticodanā, diṭṭhivipatticodanā, ājīvavipatticodanāti. Tattha garukānaṃ dvinnaṃ āpattikkhandhānaṃ vasena sīlavipatticodanā veditabbā. Avasesānaṃ vasena ācāravipatticodanā, micchādiṭṭhiantaggāhikadiṭṭhivasena diṭṭhivipatticodanā, ājīvahetu paññattānaṃ channaṃ sikkhāpadānaṃ vasena ājīvavipatticodanā veditabbā.
अपरापि चतुब्बिधा होति – वत्थुसन्दस्सना, आपत्तिसन्दस्सना, संवासपटिक्खेपो, सामीचिपटिक्खेपोति। तत्थ वत्थुसन्दस्सना नाम ‘‘त्वं मेथुनं धम्मं पटिसेवित्थ, अदिन्नं आदियित्थ, मनुस्सं घातयित्थ, अभूतं आरोचयित्था’’ति एवं पवत्ता। आपत्तिसन्दस्सना नाम ‘‘त्वं मेथुनधम्मपाराजिकापत्तिं आपन्नो’’ति एवमादिनयप्पवत्ता। संवासपटिक्खेपो नाम ‘‘नत्थि तया सद्धिं उपोसथो वा पवारणा वा सङ्घकम्मं वा’’ति एवं पवत्ता; एत्तावता पन सीसं न एति, ‘‘अस्समणोसि असक्यपुत्तियोसी’’तिआदिवचनेहि सद्धिं घटितेयेव सीसं एति। सामीचिपटिक्खेपो नाम अभिवादन-पच्चुट्ठान-अञ्जलिकम्म-बीजनादिकम्मानं अकरणं। तं पटिपाटिया वन्दनादीनि करोतो एकस्स अकत्वा सेसानं करणकाले वेदितब्बं। एत्तावता च चोदना नाम होति, आपत्ति पन सीसं न एति। ‘‘कस्मा मम वन्दनादीनि न करोसी’’ति पुच्छिते पन ‘‘अस्समणोसि असक्यपुत्तियोसी’’तिआदिवचनेहि सद्धिं घटितेयेव सीसं एति। यागुभत्तादिना पन यं इच्छति तं आपुच्छति, न तावता चोदना होति।
Aparāpi catubbidhā hoti – vatthusandassanā, āpattisandassanā, saṃvāsapaṭikkhepo, sāmīcipaṭikkhepoti. Tattha vatthusandassanā nāma ‘‘tvaṃ methunaṃ dhammaṃ paṭisevittha, adinnaṃ ādiyittha, manussaṃ ghātayittha, abhūtaṃ ārocayitthā’’ti evaṃ pavattā. Āpattisandassanā nāma ‘‘tvaṃ methunadhammapārājikāpattiṃ āpanno’’ti evamādinayappavattā. Saṃvāsapaṭikkhepo nāma ‘‘natthi tayā saddhiṃ uposatho vā pavāraṇā vā saṅghakammaṃ vā’’ti evaṃ pavattā; ettāvatā pana sīsaṃ na eti, ‘‘assamaṇosi asakyaputtiyosī’’tiādivacanehi saddhiṃ ghaṭiteyeva sīsaṃ eti. Sāmīcipaṭikkhepo nāma abhivādana-paccuṭṭhāna-añjalikamma-bījanādikammānaṃ akaraṇaṃ. Taṃ paṭipāṭiyā vandanādīni karoto ekassa akatvā sesānaṃ karaṇakāle veditabbaṃ. Ettāvatā ca codanā nāma hoti, āpatti pana sīsaṃ na eti. ‘‘Kasmā mama vandanādīni na karosī’’ti pucchite pana ‘‘assamaṇosi asakyaputtiyosī’’tiādivacanehi saddhiṃ ghaṭiteyeva sīsaṃ eti. Yāgubhattādinā pana yaṃ icchati taṃ āpucchati, na tāvatā codanā hoti.
अपरापि पातिमोक्खट्ठपनक्खन्धके ‘‘एकं, भिक्खवे, अधम्मिकं पातिमोक्खट्ठपनं एकं धम्मिक’’न्ति आदिं ‘‘कत्वा याव दस अधम्मिकानि पातिमोक्खट्ठपनानि दस धम्मिकानी’’ति (चूळव॰ ३८७) एवं अधम्मिका पञ्चपञ्ञास धम्मिका पञ्चपञ्ञासाति दसुत्तरसतं चोदना वुत्ता। ता दिट्ठेन चोदेन्तस्स दसुत्तरसतं, सुतेन चोदेन्तस्स दसुत्तरसतं, परिसङ्कितेन चोदेन्तस्स दसुत्तरसतन्ति तिंसानि तीणि सतानि होन्ति। तानि कायेन चोदेन्तस्स, वाचाय चोदेन्तस्स, कायवाचाहि चोदेन्तस्साति तिगुणानि कतानि नवुतानि नव सतानि होन्ति। तानि अत्तना चोदेन्तस्सापि परेन चोदापेन्तस्सापि तत्तकानेवाति वीसतिऊनानि द्वे सहस्सानि होन्ति, पुन दिट्ठादिभेदे समूलकामूलकवसेन अनेकसहस्सा चोदना होन्तीति वेदितब्बा।
Aparāpi pātimokkhaṭṭhapanakkhandhake ‘‘ekaṃ, bhikkhave, adhammikaṃ pātimokkhaṭṭhapanaṃ ekaṃ dhammika’’nti ādiṃ ‘‘katvā yāva dasa adhammikāni pātimokkhaṭṭhapanāni dasa dhammikānī’’ti (cūḷava. 387) evaṃ adhammikā pañcapaññāsa dhammikā pañcapaññāsāti dasuttarasataṃ codanā vuttā. Tā diṭṭhena codentassa dasuttarasataṃ, sutena codentassa dasuttarasataṃ, parisaṅkitena codentassa dasuttarasatanti tiṃsāni tīṇi satāni honti. Tāni kāyena codentassa, vācāya codentassa, kāyavācāhi codentassāti tiguṇāni katāni navutāni nava satāni honti. Tāni attanā codentassāpi parena codāpentassāpi tattakānevāti vīsatiūnāni dve sahassāni honti, puna diṭṭhādibhede samūlakāmūlakavasena anekasahassā codanā hontīti veditabbā.
इमस्मिं पन ठाने ठत्वा अट्ठकथाय ‘‘अत्तादानं आदातुकामेन उपालि भिक्खुना पञ्चङ्गसमन्नागतं अत्तादानं आदातब्ब’’न्ति (चूळव॰ ३९८) च ‘‘चोदकेन उपालि भिक्खुना परं चोदेतुकामेन पञ्च धम्मे अज्झत्तं पच्चवेक्खित्वा परो चोदेतब्बो’’ति (चूळव॰ ३९९) च एवं उपालिपञ्चकादीसु वुत्तानि बहूनि सुत्तानि आहरित्वा अत्तादानलक्खणञ्च चोदकवत्तञ्च चुदितकवत्तञ्च सङ्घेन कातब्बकिच्चञ्च अनुविज्जकवत्तञ्च सब्बं वित्थारेन कथितं, तं मयं यथाआगतट्ठानेयेव वण्णयिस्साम।
Imasmiṃ pana ṭhāne ṭhatvā aṭṭhakathāya ‘‘attādānaṃ ādātukāmena upāli bhikkhunā pañcaṅgasamannāgataṃ attādānaṃ ādātabba’’nti (cūḷava. 398) ca ‘‘codakena upāli bhikkhunā paraṃ codetukāmena pañca dhamme ajjhattaṃ paccavekkhitvā paro codetabbo’’ti (cūḷava. 399) ca evaṃ upālipañcakādīsu vuttāni bahūni suttāni āharitvā attādānalakkhaṇañca codakavattañca cuditakavattañca saṅghena kātabbakiccañca anuvijjakavattañca sabbaṃ vitthārena kathitaṃ, taṃ mayaṃ yathāāgataṭṭhāneyeva vaṇṇayissāma.
वुत्तप्पभेदासु पन इमासु चोदनासु याय कायचि चोदनाय वसेन सङ्घमज्झे ओसटे वत्थुस्मिं चुदितकचोदका वत्तब्बा ‘‘तुम्हे अम्हाकं विनिच्छयेन तुट्ठा भविस्सथा’’ति। सचे ‘‘भविस्सामा’’ति वदन्ति, सङ्घेन तं अधिकरणं सम्पटिच्छितब्बं। अथ पन ‘‘विनिच्छिनथ ताव, भन्ते, सचे अम्हाकं खमिस्सति, गण्हिस्सामा’’ति वदन्ति। ‘‘चेतियं ताव वन्दथा’’तिआदीनि वत्वा दीघसुत्तं कत्वा विस्सज्जितब्बं। ते चे चिररत्तं किलन्ता पक्कन्तपरिसा उपच्छिन्नपक्खा हुत्वा पुन याचन्ति, यावततियं पटिक्खिपित्वा यदा निम्मदा होन्ति तदा नेसं अधिकरणं विनिच्छिनितब्बं। विनिच्छिनन्तेहि च सचे अलज्जुस्सन्ना होति, परिसा उब्बाहिकाय तं अधिकरणं विनिच्छिनितब्बं। सचे बालुस्सन्ना होति परिसा ‘‘तुम्हाकं सभागे विनयधरे परियेसथा’’ति विनयधरे परियेसापेत्वा येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन तं अधिकरणं वूपसमति, तथा तं अधिकरणं वूपसमेतब्बं।
Vuttappabhedāsu pana imāsu codanāsu yāya kāyaci codanāya vasena saṅghamajjhe osaṭe vatthusmiṃ cuditakacodakā vattabbā ‘‘tumhe amhākaṃ vinicchayena tuṭṭhā bhavissathā’’ti. Sace ‘‘bhavissāmā’’ti vadanti, saṅghena taṃ adhikaraṇaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Atha pana ‘‘vinicchinatha tāva, bhante, sace amhākaṃ khamissati, gaṇhissāmā’’ti vadanti. ‘‘Cetiyaṃ tāva vandathā’’tiādīni vatvā dīghasuttaṃ katvā vissajjitabbaṃ. Te ce cirarattaṃ kilantā pakkantaparisā upacchinnapakkhā hutvā puna yācanti, yāvatatiyaṃ paṭikkhipitvā yadā nimmadā honti tadā nesaṃ adhikaraṇaṃ vinicchinitabbaṃ. Vinicchinantehi ca sace alajjussannā hoti, parisā ubbāhikāya taṃ adhikaraṇaṃ vinicchinitabbaṃ. Sace bālussannā hoti parisā ‘‘tumhākaṃ sabhāge vinayadhare pariyesathā’’ti vinayadhare pariyesāpetvā yena dhammena yena vinayena yena satthusāsanena taṃ adhikaraṇaṃ vūpasamati, tathā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasametabbaṃ.
तत्थ च ‘‘धम्मो’’ति भूतं वत्थु। ‘‘विनयो’’ति चोदना सारणा च। ‘‘सत्थुसासन’’न्ति ञत्तिसम्पदा च अनुसावनसम्पदा च। तस्मा चोदकेन वत्थुस्मिं आरोचिते चुदितको पुच्छितब्बो ‘‘सन्तमेतं, नो’’ति। एवं वत्थुं उपपरिक्खित्वा भूतेन वत्थुना चोदेत्वा सारेत्वा च ञत्तिसम्पदाय अनुसावनसम्पदाय च तं अधिकरणं वूपसमेतब्बं। तत्र चे अलज्जी लज्जिं चोदेति, सो च अलज्जी बालो होति अब्यत्तो नास्स नयो दातब्बो। एवं पन वत्तब्बो – ‘‘किम्हि नं चोदेसी’’ति? अद्धा सो वक्खति – ‘‘किमिदं, भन्ते, किम्हि नं नामा’’ति। त्वं किम्हि नम्पि न जानासि, न युत्तं तया एवरूपेन बालेन परं चोदेतुन्ति उय्योजेतब्बो नास्स अनुयोगो दातब्बो। सचे पन सो अलज्जी पण्डितो होति ब्यत्तो दिट्ठेन वा सुतेन वा अज्झोत्थरित्वा सम्पादेतुं सक्कोति एतस्स अनुयोगं दत्वा लज्जिस्सेव पटिञ्ञाय कम्मं कातब्बं।
Tattha ca ‘‘dhammo’’ti bhūtaṃ vatthu. ‘‘Vinayo’’ti codanā sāraṇā ca. ‘‘Satthusāsana’’nti ñattisampadā ca anusāvanasampadā ca. Tasmā codakena vatthusmiṃ ārocite cuditako pucchitabbo ‘‘santametaṃ, no’’ti. Evaṃ vatthuṃ upaparikkhitvā bhūtena vatthunā codetvā sāretvā ca ñattisampadāya anusāvanasampadāya ca taṃ adhikaraṇaṃ vūpasametabbaṃ. Tatra ce alajjī lajjiṃ codeti, so ca alajjī bālo hoti abyatto nāssa nayo dātabbo. Evaṃ pana vattabbo – ‘‘kimhi naṃ codesī’’ti? Addhā so vakkhati – ‘‘kimidaṃ, bhante, kimhi naṃ nāmā’’ti. Tvaṃ kimhi nampi na jānāsi, na yuttaṃ tayā evarūpena bālena paraṃ codetunti uyyojetabbo nāssa anuyogo dātabbo. Sace pana so alajjī paṇḍito hoti byatto diṭṭhena vā sutena vā ajjhottharitvā sampādetuṃ sakkoti etassa anuyogaṃ datvā lajjisseva paṭiññāya kammaṃ kātabbaṃ.
सचे लज्जी अलज्जिं चोदेति, सो च लज्जी बालो होति अब्यत्तो, न सक्कोति अनुयोगं दातुं। तस्स नयो दातब्बो – ‘‘किम्हि नं चोदेसि सीलविपत्तिया वा आचारविपत्तिआदीसु वा एकिस्सा’’ति। कस्मा पन इमस्सेव एवं नयो दातब्बो, न इतरस्स? ननु न युत्तं विनयधरानं अगतिगमनन्ति? न युत्तमेव। इदं पन अगतिगमनं न होति, धम्मानुग्गहो नाम एसो अलज्जिनिग्गहत्थाय हि लज्जिपग्गहत्थाय च सिक्खापदं पञ्ञत्तं। तत्र अलज्जी नयं लभित्वा अज्झोत्थरन्तो एहीति, लज्जी पन नयं लभित्वा दिट्ठे दिट्ठसन्तानेन, सुते सुतसन्तानेन पतिट्ठाय कथेस्सति, तस्मा तस्स धम्मानुग्गहो वट्टति। सचे पन सो लज्जी पण्डितो होति ब्यत्तो, पतिट्ठाय कथेति, अलज्जी च ‘‘एतम्पि नत्थि, एतम्पि नत्थी’’ति पटिञ्ञं न देति, अलज्जिस्स पटिञ्ञाय एव कातब्बं।
Sace lajjī alajjiṃ codeti, so ca lajjī bālo hoti abyatto, na sakkoti anuyogaṃ dātuṃ. Tassa nayo dātabbo – ‘‘kimhi naṃ codesi sīlavipattiyā vā ācāravipattiādīsu vā ekissā’’ti. Kasmā pana imasseva evaṃ nayo dātabbo, na itarassa? Nanu na yuttaṃ vinayadharānaṃ agatigamananti? Na yuttameva. Idaṃ pana agatigamanaṃ na hoti, dhammānuggaho nāma eso alajjiniggahatthāya hi lajjipaggahatthāya ca sikkhāpadaṃ paññattaṃ. Tatra alajjī nayaṃ labhitvā ajjhottharanto ehīti, lajjī pana nayaṃ labhitvā diṭṭhe diṭṭhasantānena, sute sutasantānena patiṭṭhāya kathessati, tasmā tassa dhammānuggaho vaṭṭati. Sace pana so lajjī paṇḍito hoti byatto, patiṭṭhāya katheti, alajjī ca ‘‘etampi natthi, etampi natthī’’ti paṭiññaṃ na deti, alajjissa paṭiññāya eva kātabbaṃ.
तदत्थदीपनत्थञ्च इदं वत्थु वेदितब्बं। तेपिटकचूळाभयत्थेरो किर लोहपासादस्स हेट्ठा भिक्खूनं विनयं कथेत्वा सायन्हसमये वुट्ठाति, तस्स वुट्ठानसमये द्वे अत्तपच्चत्थिका कथं पवत्तेसुं। एको ‘‘एतम्पि नत्थि, एतम्पि नत्थी’’ति पटिञ्ञं न देति। अथ अप्पावसेसे पठमयामे थेरस्स तस्मिं पुग्गले ‘‘अयं पतिट्ठाय कथेति, अयं पन पटिञ्ञं न देति, बहूनि च वत्थूनि ओसटानि अद्धा एतं कतं भविस्सती’’ति असुद्धलद्धि उप्पन्ना। ततो बीजनीदण्डकेन पादकथलिकाय सञ्ञं दत्वा ‘‘अहं आवुसो विनिच्छिनितुं अननुच्छविको अञ्ञेन विनिच्छिनापेही’’ति आह। कस्मा भन्तेति? थेरो तमत्थं आरोचेसि, चुदितकपुग्गलस्स काये डाहो उट्ठितो, ततो सो थेरं वन्दित्वा ‘‘भन्ते, विनिच्छिनितुं अनुरूपेन विनयधरेन नाम तुम्हादिसेनेव भवितुं वट्टति। चोदकेन च ईदिसेनेव भवितुं वट्टती’’ति वत्वा सेतकानि निवासेत्वा ‘‘चिरं किलमितत्थ मया’’ति खमापेत्वा पक्कामि।
Tadatthadīpanatthañca idaṃ vatthu veditabbaṃ. Tepiṭakacūḷābhayatthero kira lohapāsādassa heṭṭhā bhikkhūnaṃ vinayaṃ kathetvā sāyanhasamaye vuṭṭhāti, tassa vuṭṭhānasamaye dve attapaccatthikā kathaṃ pavattesuṃ. Eko ‘‘etampi natthi, etampi natthī’’ti paṭiññaṃ na deti. Atha appāvasese paṭhamayāme therassa tasmiṃ puggale ‘‘ayaṃ patiṭṭhāya katheti, ayaṃ pana paṭiññaṃ na deti, bahūni ca vatthūni osaṭāni addhā etaṃ kataṃ bhavissatī’’ti asuddhaladdhi uppannā. Tato bījanīdaṇḍakena pādakathalikāya saññaṃ datvā ‘‘ahaṃ āvuso vinicchinituṃ ananucchaviko aññena vinicchināpehī’’ti āha. Kasmā bhanteti? Thero tamatthaṃ ārocesi, cuditakapuggalassa kāye ḍāho uṭṭhito, tato so theraṃ vanditvā ‘‘bhante, vinicchinituṃ anurūpena vinayadharena nāma tumhādiseneva bhavituṃ vaṭṭati. Codakena ca īdiseneva bhavituṃ vaṭṭatī’’ti vatvā setakāni nivāsetvā ‘‘ciraṃ kilamitattha mayā’’ti khamāpetvā pakkāmi.
एवं लज्जिना चोदियमानो अलज्जी बहूसुपि वत्थूसु उप्पन्नेसु पटिञ्ञं न देति, सो नेव ‘‘सुद्धो’’ति वत्तब्बो न ‘‘असुद्धो’’ति। जीवमतको नाम आमकपूतिको नाम चेस।
Evaṃ lajjinā codiyamāno alajjī bahūsupi vatthūsu uppannesu paṭiññaṃ na deti, so neva ‘‘suddho’’ti vattabbo na ‘‘asuddho’’ti. Jīvamatako nāma āmakapūtiko nāma cesa.
सचे पनस्स अञ्ञम्पि तादिसं वत्थुं उप्पज्जति न विनिच्छिनितब्बं । तथा नासितकोव भविस्सति। सचे पन अलज्जीयेव अलज्जिं चोदेति, सो वत्तब्बो ‘‘आवुसो तव वचनेनायं किं सक्का वत्तु’’न्ति इतरम्पि तथेव वत्वा उभोपि ‘‘एकसम्भोगपरिभोगा हुत्वा जीवथा’’ति वत्वा उय्योजेतब्बा, सीलत्थाय तेसं विनिच्छयो न कातब्बो। पत्तचीवरपरिवेणादिअत्थाय पन पतिरूपं सक्खिं लभित्वा कातब्बो।
Sace panassa aññampi tādisaṃ vatthuṃ uppajjati na vinicchinitabbaṃ . Tathā nāsitakova bhavissati. Sace pana alajjīyeva alajjiṃ codeti, so vattabbo ‘‘āvuso tava vacanenāyaṃ kiṃ sakkā vattu’’nti itarampi tatheva vatvā ubhopi ‘‘ekasambhogaparibhogā hutvā jīvathā’’ti vatvā uyyojetabbā, sīlatthāya tesaṃ vinicchayo na kātabbo. Pattacīvarapariveṇādiatthāya pana patirūpaṃ sakkhiṃ labhitvā kātabbo.
अथ लज्जी लज्जिं चोदेति, विवादो च नेसं किस्मिञ्चिदेव अप्पमत्तको होति, सञ्ञापेत्वा ‘‘मा एवं करोथा’’ति अच्चयं देसापेत्वा उय्योजेतब्बा। अथ पनेत्थ चुदितकेन सहसा विरद्धं होति, आदितो पट्ठाय अलज्जी नाम नत्थि। सो च पक्खानुरक्खणत्थाय पटिञ्ञं न देति, ‘‘मयं सद्दहाम, मयं सद्दहामा’’ति बहू उट्ठहन्ति। सो तेसं पटिञ्ञाय एकवारं द्वेवारं सुद्धो होतु। अथ पन विरद्धकालतो पट्ठाय ठाने न तिट्ठति, विनिच्छयो न दातब्बो।
Atha lajjī lajjiṃ codeti, vivādo ca nesaṃ kismiñcideva appamattako hoti, saññāpetvā ‘‘mā evaṃ karothā’’ti accayaṃ desāpetvā uyyojetabbā. Atha panettha cuditakena sahasā viraddhaṃ hoti, ādito paṭṭhāya alajjī nāma natthi. So ca pakkhānurakkhaṇatthāya paṭiññaṃ na deti, ‘‘mayaṃ saddahāma, mayaṃ saddahāmā’’ti bahū uṭṭhahanti. So tesaṃ paṭiññāya ekavāraṃ dvevāraṃ suddho hotu. Atha pana viraddhakālato paṭṭhāya ṭhāne na tiṭṭhati, vinicchayo na dātabbo.
एवं याय कायचि चोदनाय वसेन सङ्घमज्झे ओसटे वत्थुस्मिं चुदितकचोदकेसु पटिपत्तिं ञत्वा तस्सायेव चोदनाय सम्पत्तिविपत्तिजाननत्थं आदिमज्झपरियोसानादीनं वसेन विनिच्छयो वेदितब्बो। सेय्यथिदं चोदनाय को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं? चोदनाय ‘‘अहं तं वत्तुकामो, करोतु मे आयस्मा ओकास’’न्ति एवं ओकासकम्मं आदि, ओतिण्णेन वत्थुना चोदेत्वा सारेत्वा विनिच्छयो मज्झे, आपत्तियं वा अनापत्तियं वा पतिट्ठापनेन समथो परियोसानं।
Evaṃ yāya kāyaci codanāya vasena saṅghamajjhe osaṭe vatthusmiṃ cuditakacodakesu paṭipattiṃ ñatvā tassāyeva codanāya sampattivipattijānanatthaṃ ādimajjhapariyosānādīnaṃ vasena vinicchayo veditabbo. Seyyathidaṃ codanāya ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ? Codanāya ‘‘ahaṃ taṃ vattukāmo, karotu me āyasmā okāsa’’nti evaṃ okāsakammaṃ ādi, otiṇṇena vatthunā codetvā sāretvā vinicchayo majjhe, āpattiyaṃ vā anāpattiyaṃ vā patiṭṭhāpanena samatho pariyosānaṃ.
चोदनाय कति मूलानि, कति वत्थूनि, कति भूमियो? चोदनाय द्वे मूलानि – समूलिका वा अमूलिका वा; तीणि वत्थूनि – दिट्ठं, सुतं, परिसङ्कितं; पञ्च भूमियो – कालेन वक्खामि नो अकालेन, भूतेन वक्खामि नो अभूतेन, सण्हेन वक्खामि नो फरुसेन, अत्थसंहितेन वक्खामि नो अनत्थसंहितेन, मेत्तचित्तो वक्खामि नो दोसन्तरोति। इमाय च पन चोदनाय चोदकेन पुग्गलेन ‘‘परिसुद्धकायसमाचारो नु खोम्ही’’तिआदिना (चूळव॰ ३९९) नयेन उपालिपञ्चके वुत्तेसु पन्नरससु धम्मेसु पतिट्ठातब्बं, चुदितकेन द्वीसु धम्मेसु पतिट्ठातब्बं सच्चे च अकुप्पे चाति।
Codanāya kati mūlāni, kati vatthūni, kati bhūmiyo? Codanāya dve mūlāni – samūlikā vā amūlikā vā; tīṇi vatthūni – diṭṭhaṃ, sutaṃ, parisaṅkitaṃ; pañca bhūmiyo – kālena vakkhāmi no akālena, bhūtena vakkhāmi no abhūtena, saṇhena vakkhāmi no pharusena, atthasaṃhitena vakkhāmi no anatthasaṃhitena, mettacitto vakkhāmi no dosantaroti. Imāya ca pana codanāya codakena puggalena ‘‘parisuddhakāyasamācāro nu khomhī’’tiādinā (cūḷava. 399) nayena upālipañcake vuttesu pannarasasu dhammesu patiṭṭhātabbaṃ, cuditakena dvīsu dhammesu patiṭṭhātabbaṃ sacce ca akuppe cāti.
अप्पेव नाम नं इमम्हा ब्रह्मचरिया चावेय्यन्ति अपि एव नाम नं पुग्गलं इमम्हा सेट्ठचरिया चावेय्यं, ‘‘साधु वतस्स सचाहं इमं पुग्गलं इमम्हा ब्रह्मचरिया चावेय्य’’न्ति इमिना अधिप्पायेन अनुद्धंसेय्याति वुत्तंहोति। पदभाजने पन ‘‘ब्रह्मचरिया चावेय्य’’न्ति इमस्सेव परियायमत्थं दस्सेतुं ‘‘भिक्खुभावा चावेय्य’’न्तिआदि वुत्तं।
Appevanāma naṃ imamhā brahmacariyā cāveyyanti api eva nāma naṃ puggalaṃ imamhā seṭṭhacariyā cāveyyaṃ, ‘‘sādhu vatassa sacāhaṃ imaṃ puggalaṃ imamhā brahmacariyā cāveyya’’nti iminā adhippāyena anuddhaṃseyyāti vuttaṃhoti. Padabhājane pana ‘‘brahmacariyā cāveyya’’nti imasseva pariyāyamatthaṃ dassetuṃ ‘‘bhikkhubhāvā cāveyya’’ntiādi vuttaṃ.
खणादीनि समयवेवचनानि। तं खणं तं लयं तं मुहुत्तं वीतिवत्तेति तस्मिं खणे तस्मिं लये तस्मिं मुहुत्ते वीतिवत्ते। भुम्मप्पत्तिया हि इदं उपयोगवचनं।
Khaṇādīni samayavevacanāni. Taṃ khaṇaṃ taṃ layaṃ taṃ muhuttaṃ vītivatteti tasmiṃ khaṇe tasmiṃ laye tasmiṃ muhutte vītivatte. Bhummappattiyā hi idaṃ upayogavacanaṃ.
समनुग्गाहियमाननिद्देसे येन वत्थुना अनुद्धंसितो होतीति चतूसु पाराजिकवत्थूसु येन वत्थुना चोदकेन चुदितको अनुद्धंसितो अभिभूतो अज्झोत्थटो होति। तस्मिं वत्थुस्मिं समनुग्गाहियमानोति तस्मिं चोदकेन वुत्तवत्थुस्मिं सो चोदको अनुविज्जकेन ‘‘किं ते दिट्ठं, किन्ति ते दिट्ठ’’न्तिआदिना नयेन अनुविज्जियमानो वीमंसियमानो उपपरिक्खियमानो।
Samanuggāhiyamānaniddese yena vatthunā anuddhaṃsito hotīti catūsu pārājikavatthūsu yena vatthunā codakena cuditako anuddhaṃsito abhibhūto ajjhotthaṭo hoti. Tasmiṃ vatthusmiṃ samanuggāhiyamānoti tasmiṃ codakena vuttavatthusmiṃ so codako anuvijjakena ‘‘kiṃ te diṭṭhaṃ, kinti te diṭṭha’’ntiādinā nayena anuvijjiyamāno vīmaṃsiyamāno upaparikkhiyamāno.
असमनुग्गाहियमाननिद्देसे न केनचि वुच्चमानोति अनुविज्जकेन वा अञ्ञेन वा केनचि, अथ वा दिट्ठादीसु वत्थूसु केनचि अवुच्चमानो। एतेसञ्च द्विन्नं मातिकापदानं परतो ‘‘भिक्खु च दोसं पतिट्ठाती’’तिइमिना सम्बन्धो वेदितब्बो। इदञ्हि वुत्तं होति – ‘‘एवं समनुग्गाहियमानो वा असमनुग्गाहियमानो वा भिक्खु च दोसं पतिट्ठाति पटिच्च तिट्ठति पटिजानाति सङ्घादिसेसो’’ति। इदञ्च अमूलकभावस्स पाकटकालदस्सनत्थमेव वुत्तं। आपत्तिं पन अनुद्धंसितक्खणेयेव आपज्जति।
Asamanuggāhiyamānaniddese na kenaci vuccamānoti anuvijjakena vā aññena vā kenaci, atha vā diṭṭhādīsu vatthūsu kenaci avuccamāno. Etesañca dvinnaṃ mātikāpadānaṃ parato ‘‘bhikkhu ca dosaṃ patiṭṭhātī’’tiiminā sambandho veditabbo. Idañhi vuttaṃ hoti – ‘‘evaṃ samanuggāhiyamāno vā asamanuggāhiyamāno vā bhikkhu ca dosaṃ patiṭṭhāti paṭicca tiṭṭhati paṭijānāti saṅghādiseso’’ti. Idañca amūlakabhāvassa pākaṭakāladassanatthameva vuttaṃ. Āpattiṃ pana anuddhaṃsitakkhaṇeyeva āpajjati.
इदानि ‘‘अमूलकञ्चेव तं अधिकरणं होती’’ति एत्थ यस्मा अमूलकलक्खणं पुब्बे वुत्तं, तस्मा तं अवत्वा अपुब्बमेव दस्सेतुं ‘‘अधिकरणं नामा’’तिआदिमाह। तत्थ यस्मा अधिकरणं अधिकरणट्ठेन एकम्पि वत्थुवसेन नाना होति, तेनस्स तं नानत्तं दस्सेतुं ‘‘चत्तारि अधिकरणानि विवादाधिकरण’’न्तिआदिमाह। को पन सो अधिकरणट्ठो, येनेतं एकं होतीति? समथेहि अधिकरणीयता। तस्मा यं अधिकिच्च आरब्भ पटिच्च सन्धाय समथा वत्तन्ति, तं ‘‘अधिकरण’’न्ति वेदितब्बं।
Idāni ‘‘amūlakañceva taṃ adhikaraṇaṃ hotī’’ti ettha yasmā amūlakalakkhaṇaṃ pubbe vuttaṃ, tasmā taṃ avatvā apubbameva dassetuṃ ‘‘adhikaraṇaṃ nāmā’’tiādimāha. Tattha yasmā adhikaraṇaṃ adhikaraṇaṭṭhena ekampi vatthuvasena nānā hoti, tenassa taṃ nānattaṃ dassetuṃ ‘‘cattāri adhikaraṇāni vivādādhikaraṇa’’ntiādimāha. Ko pana so adhikaraṇaṭṭho, yenetaṃ ekaṃ hotīti? Samathehi adhikaraṇīyatā. Tasmā yaṃ adhikicca ārabbha paṭicca sandhāya samathā vattanti, taṃ ‘‘adhikaraṇa’’nti veditabbaṃ.
अट्ठकथासु पन वुत्तं – ‘‘अधिकरणन्ति केचि गाहं वदन्ति, केचि चेतनं, केचि अक्खन्तिं केचि वोहारं, केचि पण्णत्ति’’न्ति। पुन एवं विचारितं ‘‘यदि गाहो अधिकरणं नाम, एको अत्तादानं गहेत्वा सभागेन भिक्खुना सद्धिं मन्तयमानो तत्थ आदीनवं दिस्वा पुन चजति, तस्स तं अधिकरणं समथप्पत्तं भविस्सति। यदि चेतना अधिकरणं, ‘‘इदं अत्तादानं गण्हामी’’ति उप्पन्ना चेतना निरुज्झति। यदि अक्खन्ति अधिकरणं, अक्खन्तिया अत्तादानं गहेत्वापि अपरभागे विनिच्छयं अलभमानो वा खमापितो वा चजति। यदि वोहारो अधिकरणं, कथेन्तो आहिण्डित्वा अपरभागे तुण्ही होति निरवो, एवमस्स तं अधिकरणं समथप्पत्तं भविस्सति, तस्मा पण्णत्ति अधिकरणन्ति।
Aṭṭhakathāsu pana vuttaṃ – ‘‘adhikaraṇanti keci gāhaṃ vadanti, keci cetanaṃ, keci akkhantiṃ keci vohāraṃ, keci paṇṇatti’’nti. Puna evaṃ vicāritaṃ ‘‘yadi gāho adhikaraṇaṃ nāma, eko attādānaṃ gahetvā sabhāgena bhikkhunā saddhiṃ mantayamāno tattha ādīnavaṃ disvā puna cajati, tassa taṃ adhikaraṇaṃ samathappattaṃ bhavissati. Yadi cetanā adhikaraṇaṃ, ‘‘idaṃ attādānaṃ gaṇhāmī’’ti uppannā cetanā nirujjhati. Yadi akkhanti adhikaraṇaṃ, akkhantiyā attādānaṃ gahetvāpi aparabhāge vinicchayaṃ alabhamāno vā khamāpito vā cajati. Yadi vohāro adhikaraṇaṃ, kathento āhiṇḍitvā aparabhāge tuṇhī hoti niravo, evamassa taṃ adhikaraṇaṃ samathappattaṃ bhavissati, tasmā paṇṇatti adhikaraṇanti.
तं पनेतं ‘‘मेथुनधम्मपाराजिकापत्ति मेथुनधम्मपाराजिकापत्तिया तब्भागिया…पे॰… एवं आपत्ताधिकरणं आपत्ताधिकरणस्स तब्भागियन्ति च विवादाधिकरणं सिया कुसलं सिया अकुसलं सिया अब्याकत’’न्ति च एवमादीहि विरुज्झति। न हि ते पण्णत्तिया कुसलादिभावं इच्छन्ति, न च ‘‘अमूलकेन पाराजिकेन धम्मेना’’ति एत्थ आगतो पाराजिकधम्मो पण्णत्ति नाम होति। कस्मा? अच्चन्तअकुसलत्ता। वुत्तम्पि हेतं – ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकत’’न्ति (परि॰ ३०३)।
Taṃ panetaṃ ‘‘methunadhammapārājikāpatti methunadhammapārājikāpattiyā tabbhāgiyā…pe… evaṃ āpattādhikaraṇaṃ āpattādhikaraṇassa tabbhāgiyanti ca vivādādhikaraṇaṃ siyā kusalaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākata’’nti ca evamādīhi virujjhati. Na hi te paṇṇattiyā kusalādibhāvaṃ icchanti, na ca ‘‘amūlakena pārājikena dhammenā’’ti ettha āgato pārājikadhammo paṇṇatti nāma hoti. Kasmā? Accantaakusalattā. Vuttampi hetaṃ – ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākata’’nti (pari. 303).
यञ्चेतं ‘‘अमूलकेन पाराजिकेना’’ति एत्थ अमूलकं पाराजिकं निद्दिट्ठं, तस्सेवायं ‘‘अमूलकञ्चेव तं अधिकरणं होती’’ति पटिनिद्देसो, न पण्णत्तिया न हि अञ्ञं निद्दिसित्वा अञ्ञं पटिनिद्दिसति। यस्मा पन याय पण्णत्तिया येन अभिलापेन चोदकेन सो पुग्गलो पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नोति पञ्ञत्तो, पाराजिकसङ्खातस्स अधिकरणस्स अमूलकत्ता सापि पञ्ञत्ति अमूलिका होति, अधिकरणे पवत्तत्ता च अधिकरणं। तस्मा इमिना परियायेन पण्णत्ति ‘‘अधिकरण’’न्ति युज्जेय्य, यस्मा वा यं अमूलकं नाम अधिकरणं तं सभावतो नत्थि, पञ्ञत्तिमत्तमेव अत्थि। तस्मापि पण्णत्ति अधिकरणन्ति युज्जेय्य। तञ्च खो इधेव न सब्बत्थ। न हि विवादादीनं पण्णत्ति अधिकरणं। अधिकरणट्ठो पन तेसं पुब्बे वुत्तसमथेहि अधिकरणीयता। इति इमिना अधिकरणट्ठेन इधेकच्चो विवादो विवादो चेव अधिकरणञ्चाति विवादाधिकरणं। एस नयो सेसेसु ।
Yañcetaṃ ‘‘amūlakena pārājikenā’’ti ettha amūlakaṃ pārājikaṃ niddiṭṭhaṃ, tassevāyaṃ ‘‘amūlakañceva taṃ adhikaraṇaṃ hotī’’ti paṭiniddeso, na paṇṇattiyā na hi aññaṃ niddisitvā aññaṃ paṭiniddisati. Yasmā pana yāya paṇṇattiyā yena abhilāpena codakena so puggalo pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpannoti paññatto, pārājikasaṅkhātassa adhikaraṇassa amūlakattā sāpi paññatti amūlikā hoti, adhikaraṇe pavattattā ca adhikaraṇaṃ. Tasmā iminā pariyāyena paṇṇatti ‘‘adhikaraṇa’’nti yujjeyya, yasmā vā yaṃ amūlakaṃ nāma adhikaraṇaṃ taṃ sabhāvato natthi, paññattimattameva atthi. Tasmāpi paṇṇatti adhikaraṇanti yujjeyya. Tañca kho idheva na sabbattha. Na hi vivādādīnaṃ paṇṇatti adhikaraṇaṃ. Adhikaraṇaṭṭho pana tesaṃ pubbe vuttasamathehi adhikaraṇīyatā. Iti iminā adhikaraṇaṭṭhena idhekacco vivādo vivādo ceva adhikaraṇañcāti vivādādhikaraṇaṃ. Esa nayo sesesu .
तत्थ ‘‘इध भिक्खू विवदन्ति धम्मोति वा अधम्मोति वा’’ति एवं अट्ठारस भेदकरवत्थूनि निस्साय उप्पन्नो विवादो विवादाधिकरणं। ‘‘इध भिक्खू भिक्खुं अनुवदन्ति सीलविपत्तिया वा’’ति एवं चतस्सो विपत्तियो निस्साय उप्पन्नो अनुवादो अनुवादाधिकरणं। ‘‘पञ्चपि आपत्तिक्खन्धा आपत्ताधिकरणं, सत्तपि आपत्तिक्खन्धा आपत्ताधिकरण’’न्ति एवं आपत्तियेव आपत्ताधिकरणं। ‘‘या सङ्घस्स किच्चयता करणीयता अपलोकनकम्मं ञत्तिकम्मं ञत्तिदुतियकम्मं ञत्तिचतुत्थकम्म’’न्ति (चूळव॰ २१५) एवं चतुब्बिधं सङ्घकिच्चं किच्चाधिकरणन्ति वेदितब्बं।
Tattha ‘‘idha bhikkhū vivadanti dhammoti vā adhammoti vā’’ti evaṃ aṭṭhārasa bhedakaravatthūni nissāya uppanno vivādo vivādādhikaraṇaṃ. ‘‘Idha bhikkhū bhikkhuṃ anuvadanti sīlavipattiyā vā’’ti evaṃ catasso vipattiyo nissāya uppanno anuvādo anuvādādhikaraṇaṃ. ‘‘Pañcapi āpattikkhandhā āpattādhikaraṇaṃ, sattapi āpattikkhandhā āpattādhikaraṇa’’nti evaṃ āpattiyeva āpattādhikaraṇaṃ. ‘‘Yā saṅghassa kiccayatā karaṇīyatā apalokanakammaṃ ñattikammaṃ ñattidutiyakammaṃ ñatticatutthakamma’’nti (cūḷava. 215) evaṃ catubbidhaṃ saṅghakiccaṃ kiccādhikaraṇanti veditabbaṃ.
इमस्मिं पनत्थे पाराजिकापत्तिसङ्खातं आपत्ताधिकरणमेव अधिप्पेतं। सेसानि अत्थुद्धारवसेन वुत्तानि, एत्तका हि अधिकरणसद्दस्स अत्था। तेसु पाराजिकमेव इध अधिप्पेतं। तं दिट्ठादीहि मूलेहि अमूलकञ्चेव अधिकरणं होति। अयञ्च भिक्खु दोसं पतिट्ठाति, पटिच्च तिट्ठति ‘‘तुच्छकं मया भणित’’न्तिआदीनि वदन्तो पटिजानाति। तस्स भिक्खुनो अनुद्धंसितक्खणेयेव सङ्घादिसेसोति अयं तावस्स सपदानुक्कमनिद्देसस्स सिक्खापदस्स अत्थो।
Imasmiṃ panatthe pārājikāpattisaṅkhātaṃ āpattādhikaraṇameva adhippetaṃ. Sesāni atthuddhāravasena vuttāni, ettakā hi adhikaraṇasaddassa atthā. Tesu pārājikameva idha adhippetaṃ. Taṃ diṭṭhādīhi mūlehi amūlakañceva adhikaraṇaṃ hoti. Ayañca bhikkhu dosaṃ patiṭṭhāti, paṭicca tiṭṭhati ‘‘tucchakaṃ mayā bhaṇita’’ntiādīni vadanto paṭijānāti. Tassa bhikkhuno anuddhaṃsitakkhaṇeyeva saṅghādisesoti ayaṃ tāvassa sapadānukkamaniddesassa sikkhāpadassa attho.
३८७. इदानि यानि तानि सङ्खेपतो दिट्ठादीनि चोदनावत्थूनि वुत्तानि, तेसं वसेन वित्थारतो आपत्तिं रोपेत्वा दस्सेन्तो ‘‘अदिट्ठस्स होती’’तिआदिमाह। तत्थ अदिट्ठस्स होतीति अदिट्ठो अस्स होति। एतेन चोदकेन अदिट्ठो होति, सो पुग्गलो पाराजिकं धम्मं अज्झापज्जन्तोति अत्थो। एस नयो असुतस्स होतीतिआदीसुपि।
387. Idāni yāni tāni saṅkhepato diṭṭhādīni codanāvatthūni vuttāni, tesaṃ vasena vitthārato āpattiṃ ropetvā dassento ‘‘adiṭṭhassa hotī’’tiādimāha. Tattha adiṭṭhassa hotīti adiṭṭho assa hoti. Etena codakena adiṭṭho hoti, so puggalo pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpajjantoti attho. Esa nayo asutassa hotītiādīsupi.
दिट्ठो मयाति दिट्ठोसि मयाति वुत्तं होति। एस नयो सुतो मयातिआदीसुपि। सेसं अदिट्ठमूलके उत्तानत्थमेव। दिट्ठमूलके पन तञ्चे चोदेति ‘‘सुतो मया’’ति एवं वुत्तानं सुत्तादीनं आभावेन अमूलकत्तं वेदितब्बं।
Diṭṭho mayāti diṭṭhosi mayāti vuttaṃ hoti. Esa nayo suto mayātiādīsupi. Sesaṃ adiṭṭhamūlake uttānatthameva. Diṭṭhamūlake pana tañce codeti ‘‘suto mayā’’ti evaṃ vuttānaṃ suttādīnaṃ ābhāvena amūlakattaṃ veditabbaṃ.
सब्बस्मिंयेव च इमस्मिं चोदकवारे यथा इधागतेसु ‘‘पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नोसि, अस्समणोसि, असक्यपुत्तियोसी’’ति इमेसु वचनेसु एकेकस्स वसेन वाचाय वाचाय सङ्घादिसेसो होति, एवं अञ्ञत्र आगतेसु ‘‘दुस्सीलो, पापधम्मो, असुचिसङ्कस्सरसमाचारो, पटिच्छन्नकम्मन्तो , अस्समणो समणपटिञ्ञो, अब्रह्मचारी ब्रह्मचारिपटिञ्ञो, अन्तोपूति, अवस्सुतो, कसम्बुजातो’’ति इमेसुपि वचनेसु एकेकस्स वसेन वाचाय वाचाय सङ्घादिसेसो होतियेव।
Sabbasmiṃyeva ca imasmiṃ codakavāre yathā idhāgatesu ‘‘pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpannosi, assamaṇosi, asakyaputtiyosī’’ti imesu vacanesu ekekassa vasena vācāya vācāya saṅghādiseso hoti, evaṃ aññatra āgatesu ‘‘dussīlo, pāpadhammo, asucisaṅkassarasamācāro, paṭicchannakammanto , assamaṇo samaṇapaṭiñño, abrahmacārī brahmacāripaṭiñño, antopūti, avassuto, kasambujāto’’ti imesupi vacanesu ekekassa vasena vācāya vācāya saṅghādiseso hotiyeva.
‘‘नत्थि तया सद्धिं उपोसथो वा पवारणा वा सङ्घकम्मं वा’’ति इमानि पन सुद्धानि सीसं न एन्ति, ‘‘दुस्सीलोसि नत्थि तया सद्धिं उपोसथो वा’’ति एवं दुस्सीलादिपदेसु पन ‘‘पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नोसी’’तिआदिपदेसु वा येन केनचि सद्धिं घटितानेव सीसं एन्ति, सङ्घादिसेसकरानि होन्ति।
‘‘Natthi tayā saddhiṃ uposatho vā pavāraṇā vā saṅghakammaṃ vā’’ti imāni pana suddhāni sīsaṃ na enti, ‘‘dussīlosi natthi tayā saddhiṃ uposatho vā’’ti evaṃ dussīlādipadesu pana ‘‘pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpannosī’’tiādipadesu vā yena kenaci saddhiṃ ghaṭitāneva sīsaṃ enti, saṅghādisesakarāni honti.
महापदुमत्थेरो पनाह – ‘‘न केवलं इध पाळियं अनागतानि ‘दुस्सीलो पापधम्मो’तिआदिपदानेव सीसं एन्ति, ‘कोण्ठोसि महासामणेरोसि, महाउपासकोसि, जेट्ठब्बतिकोसि, निगण्ठोसि, आजीवकोसि, तापसोसि, परिब्बाजकोसि, पण्डकोसि, थेय्यसंवासकोसि, तित्थियपक्कन्तकोसि, तिरच्छानगतोसि, मातुघातकोसि, पितुघातकोसि, अरहन्तघातकोसि, सङ्घभेदकोसि, लोहितुप्पादकोसि, भिक्खुनीदूसकोसि, उभतोब्यञ्जनकओसी’ति इमानिपि सीसं एन्तियेवा’’ति। महापदुमत्थेरोयेव च ‘‘दिट्ठे वेमतिकोतिआदीसु यदग्गेन वेमतिको तदग्गेन नो कप्पेति, यदग्गेन नो कप्पेति तदग्गेन नस्सरति, यदग्गेन नस्सरति तदग्गेन पमुट्ठो होती’’ति वदति।
Mahāpadumatthero panāha – ‘‘na kevalaṃ idha pāḷiyaṃ anāgatāni ‘dussīlo pāpadhammo’tiādipadāneva sīsaṃ enti, ‘koṇṭhosi mahāsāmaṇerosi, mahāupāsakosi, jeṭṭhabbatikosi, nigaṇṭhosi, ājīvakosi, tāpasosi, paribbājakosi, paṇḍakosi, theyyasaṃvāsakosi, titthiyapakkantakosi, tiracchānagatosi, mātughātakosi, pitughātakosi, arahantaghātakosi, saṅghabhedakosi, lohituppādakosi, bhikkhunīdūsakosi, ubhatobyañjanakaosī’ti imānipi sīsaṃ entiyevā’’ti. Mahāpadumattheroyeva ca ‘‘diṭṭhe vematikotiādīsu yadaggena vematiko tadaggena no kappeti, yadaggena no kappeti tadaggena nassarati, yadaggena nassarati tadaggena pamuṭṭho hotī’’ti vadati.
महासुमत्थेरो पन एकेकं द्विधा भिन्दित्वा चतुन्नम्पि पाटेक्कं नयं दस्सेति। कथं? दिट्ठे वेमतिकोति अयं ताव दस्सने वा वेमतिको होति पुग्गले वा, तत्थ ‘‘दिट्ठो नुखो मया न दिट्ठो’’ति एवं दस्सने वेमतिको होति। ‘‘अयं नुखो मया दिट्ठो अञ्ञो’’ति एवं पुग्गले वेमतिको होति। एवं दस्सनं वा नो कप्पेति पुग्गलं वा, दस्सनं वा नस्सरति पुग्गलं वा, दस्सनं वा पमुट्ठो होति पुग्गलं वा। एत्थ च वेमतिकोति विमतिजातो। नो कप्पेतीति न सद्दहति। नस्सरतीति असारियमानो नस्सरति। यदा पन तं ‘‘असुकस्मिं नाम भन्ते ठाने असुकस्मिं नाम काले’’ति सारेन्ति तदा सरति। पमुट्ठोति यो तेहि तेहि उपायेहि सारियमानोपि नस्सरतियेवाति । एतेनेवुपायेन चोदापकवारोपि वेदितब्बो, केवलञ्हि तत्थ ‘‘मया’’ति परिहीनं, सेसं चोदकवारसदिसमेव।
Mahāsumatthero pana ekekaṃ dvidhā bhinditvā catunnampi pāṭekkaṃ nayaṃ dasseti. Kathaṃ? Diṭṭhe vematikoti ayaṃ tāva dassane vā vematiko hoti puggale vā, tattha ‘‘diṭṭho nukho mayā na diṭṭho’’ti evaṃ dassane vematiko hoti. ‘‘Ayaṃ nukho mayā diṭṭho añño’’ti evaṃ puggale vematiko hoti. Evaṃ dassanaṃ vā no kappeti puggalaṃ vā, dassanaṃ vā nassarati puggalaṃ vā, dassanaṃ vā pamuṭṭho hoti puggalaṃ vā. Ettha ca vematikoti vimatijāto. No kappetīti na saddahati. Nassaratīti asāriyamāno nassarati. Yadā pana taṃ ‘‘asukasmiṃ nāma bhante ṭhāne asukasmiṃ nāma kāle’’ti sārenti tadā sarati. Pamuṭṭhoti yo tehi tehi upāyehi sāriyamānopi nassaratiyevāti . Etenevupāyena codāpakavāropi veditabbo, kevalañhi tattha ‘‘mayā’’ti parihīnaṃ, sesaṃ codakavārasadisameva.
३८९. ततो परं आपत्तिभेदं अनापत्तिभेदञ्च दस्सेतुं ‘‘असुद्धे सुद्धदिट्ठी’’तिआदिकं चतुक्कं ठपेत्वा एकमेकं पदं चतूहि चतूहि भेदेहि निद्दिट्ठं, तं सब्बं पाळिनयेनेव सक्का जानितुं। केवलं हेत्थाधिप्पायभेदो वेदितब्बो। अयञ्हि अधिप्पायो नाम – चावनाधिप्पायो, अक्कोसाधिप्पायो, कम्माधिप्पायो, वुट्ठानाधिप्पायो, उपोसथपवारणट्ठपनाधिप्पायो, अनुविज्जनाधिप्पायो, धम्मकथाधिप्पायोति अनेकविधो। तत्थ पुरिमेसु चतूसु अधिप्पायेसु ओकासं अकारापेन्तस्स दुक्कटं। ओकासं कारापेत्वापि च सम्मुखा अमूलकेन पाराजिकेन अनुद्धंसेन्तस्स सङ्घादिसेसो। अमूलकेन सङ्घादिसेसेन अनुद्धंसेन्तस्स पाचित्तियं। आचारविपत्तिया अनुद्धंसेन्तस्स दुक्कटं। अक्कोसाधिप्पायेन वदन्तस्स पाचित्तियं। असम्मुखा पन सत्तहिपि आपत्तिक्खन्धेहि वदन्तस्स दुक्कटं। असम्मुखा एव सत्तविधम्पि कम्मं करोन्तस्स दुक्कटमेव।
389. Tato paraṃ āpattibhedaṃ anāpattibhedañca dassetuṃ ‘‘asuddhe suddhadiṭṭhī’’tiādikaṃ catukkaṃ ṭhapetvā ekamekaṃ padaṃ catūhi catūhi bhedehi niddiṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ pāḷinayeneva sakkā jānituṃ. Kevalaṃ hetthādhippāyabhedo veditabbo. Ayañhi adhippāyo nāma – cāvanādhippāyo, akkosādhippāyo, kammādhippāyo, vuṭṭhānādhippāyo, uposathapavāraṇaṭṭhapanādhippāyo, anuvijjanādhippāyo, dhammakathādhippāyoti anekavidho. Tattha purimesu catūsu adhippāyesu okāsaṃ akārāpentassa dukkaṭaṃ. Okāsaṃ kārāpetvāpi ca sammukhā amūlakena pārājikena anuddhaṃsentassa saṅghādiseso. Amūlakena saṅghādisesena anuddhaṃsentassa pācittiyaṃ. Ācāravipattiyā anuddhaṃsentassa dukkaṭaṃ. Akkosādhippāyena vadantassa pācittiyaṃ. Asammukhā pana sattahipi āpattikkhandhehi vadantassa dukkaṭaṃ. Asammukhā eva sattavidhampi kammaṃ karontassa dukkaṭameva.
कुरुन्दियं पन ‘‘वुट्ठानाधिप्पायेन ‘त्वं इमं नाम आपत्तिं आपन्नो तं पटिकरोही’ति वदन्तस्स ओकासकिच्चं नत्थी’’ति वुत्तं। सब्बत्थेव पन ‘‘उपोसथपवारणं ठपेन्तस्स ओकासकम्मं नत्थी’’ति वुत्तं। ठपनक्खेत्तं पन जानितब्बं। ‘‘सुणातु मे भन्ते सङ्घो अज्जुपोसथो पन्नरसो यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं सङ्घो उपोसथं करेय्य’’ति एतस्मिञ्हि रे-कारे अनतिक्कन्तेयेव ठपेतुं लब्भति। ततो परं पन य्य-कारे पत्ते न लब्भति। एस नयो पवारणाय। अनुविज्जकस्सापि ओसटे वत्थुस्मिं ‘‘अत्थेतं तवा’’ति अनुविज्जनाधिप्पायेन वदन्तस्स ओकासकम्मं नत्थि।
Kurundiyaṃ pana ‘‘vuṭṭhānādhippāyena ‘tvaṃ imaṃ nāma āpattiṃ āpanno taṃ paṭikarohī’ti vadantassa okāsakiccaṃ natthī’’ti vuttaṃ. Sabbattheva pana ‘‘uposathapavāraṇaṃ ṭhapentassa okāsakammaṃ natthī’’ti vuttaṃ. Ṭhapanakkhettaṃ pana jānitabbaṃ. ‘‘Suṇātu me bhante saṅgho ajjuposatho pannaraso yadi saṅghassa pattakallaṃ saṅgho uposathaṃ kareyya’’ti etasmiñhi re-kāre anatikkanteyeva ṭhapetuṃ labbhati. Tato paraṃ pana yya-kāre patte na labbhati. Esa nayo pavāraṇāya. Anuvijjakassāpi osaṭe vatthusmiṃ ‘‘atthetaṃ tavā’’ti anuvijjanādhippāyena vadantassa okāsakammaṃ natthi.
धम्मकथिकस्सापि धम्मासने निसीदित्वा ‘‘यो इदञ्चिदञ्च करोति, अयं भिक्खु अस्समणो’’तिआदिना नयेन अनोदिस्स धम्मं कथेन्तस्स ओकासकम्मं नत्थि। सचे पन ओदिस्स नियमेत्वा ‘‘असुको च असुको च अस्समणो अनुपासको’’ति कथेति, धम्मासनतो ओरोहित्वा आपत्तिं देसेत्वा गन्तब्बं। यं पन तत्थ तत्थ ‘‘अनोकासं कारापेत्वा’’ति वुत्तं तस्स ओकासं अकारापेत्वाति एवमत्थो वेदितब्बो, न हि कोचि अनोकासो नाम अत्थि, यमोकासं कारापेत्वा आपत्तिं आपज्जति, ओकासं पन अकारापेत्वा आपज्जतीति। सेसं उत्तानमेव।
Dhammakathikassāpi dhammāsane nisīditvā ‘‘yo idañcidañca karoti, ayaṃ bhikkhu assamaṇo’’tiādinā nayena anodissa dhammaṃ kathentassa okāsakammaṃ natthi. Sace pana odissa niyametvā ‘‘asuko ca asuko ca assamaṇo anupāsako’’ti katheti, dhammāsanato orohitvā āpattiṃ desetvā gantabbaṃ. Yaṃ pana tattha tattha ‘‘anokāsaṃ kārāpetvā’’ti vuttaṃ tassa okāsaṃ akārāpetvāti evamattho veditabbo, na hi koci anokāso nāma atthi, yamokāsaṃ kārāpetvā āpattiṃ āpajjati, okāsaṃ pana akārāpetvā āpajjatīti. Sesaṃ uttānameva.
समुट्ठानादीसु तिसमुट्ठानं – कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति। किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, दुक्खवेदनन्ति।
Samuṭṭhānādīsu tisamuṭṭhānaṃ – kāyacittato, vācācittato, kāyavācācittato ca samuṭṭhāti. Kiriyaṃ, saññāvimokkhaṃ, sacittakaṃ, lokavajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, akusalacittaṃ, dukkhavedananti.
पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ८. दुट्ठदोससिक्खापदं • 8. Duṭṭhadosasikkhāpadaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ८. पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना • 8. Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / ८. पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना • 8. Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / ८. पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना • 8. Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā
