| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
८. पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना
8. Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā
३८०. अट्ठमे पाकारेन च परिक्खित्तन्ति सम्बन्धो। गोपुरट्टालकयुत्तन्ति एत्थ पाकारेसु युद्धत्थाय कतो वङ्कसण्ठानो सरक्खेपछिद्दसहितो पतिस्सयविसेसो अट्टालको नाम।
380. Aṭṭhame pākārena ca parikkhittanti sambandho. Gopuraṭṭālakayuttanti ettha pākāresu yuddhatthāya kato vaṅkasaṇṭhāno sarakkhepachiddasahito patissayaviseso aṭṭālako nāma.
सोळसविधस्साति चतूहि मग्गेहि पच्चेकं चतूसु सच्चेसु कत्तब्बस्स परिञ्ञापहानसच्छिकिरियाभावनासङ्खातस्स सोळसविधस्स। ते गारवेनाति ते किलन्तरूपा भिक्खू भत्तुद्देसकट्ठाने सन्निपतितानं भिक्खूनं पुरतो अत्तनो किलन्तसरीरं दस्सेत्वा उद्दिसापने गारवेन, लज्जायाति अत्थो। तेरसपीति भत्तुद्देसकसेनासनगाहापकभण्डागारिकचीवरपटिग्गाहकचीवरभाजकयागुभाजकफलभाजकखज्जभाजकअप्पमत्तकविस्सज्जकसाटियगाहापकपत्तगाहापकआरामिकपेसकसामणेरपेसकसम्मुतीनं वसेन तेरसपि।
Soḷasavidhassāti catūhi maggehi paccekaṃ catūsu saccesu kattabbassa pariññāpahānasacchikiriyābhāvanāsaṅkhātassa soḷasavidhassa. Te gāravenāti te kilantarūpā bhikkhū bhattuddesakaṭṭhāne sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ purato attano kilantasarīraṃ dassetvā uddisāpane gāravena, lajjāyāti attho. Terasapīti bhattuddesakasenāsanagāhāpakabhaṇḍāgārikacīvarapaṭiggāhakacīvarabhājakayāgubhājakaphalabhājakakhajjabhājakaappamattakavissajjakasāṭiyagāhāpakapattagāhāpakaārāmikapesakasāmaṇerapesakasammutīnaṃ vasena terasapi.
पाळियं ‘‘अपिसू’’ति इदं ‘‘अपिचा’’ति इमिना समानत्थो निपातो। एवं सब्बपदेसूति पीठादीसु सेनासनसाधारणेसु, कतिकसण्ठानपवेसनिक्खमनकालादीसु पन विसुं विसुं अधिट्ठहित्वा कथापेतीति वेदितब्बं । अयञ्हि निम्मितानं धम्मताति अनियमेत्वा निम्मितानं वसेन वुत्तं, नियमेत्वा पन ‘‘एत्तका इदञ्चिदञ्च कथेन्तु, एत्तका तुण्ही भवन्तु, नानाप्पकारं इरियापथं, किरियञ्च कप्पेन्तु, नानावण्णसण्ठानवयोनियमा च होन्तू’’ति परिकम्मं कत्वा समापज्जित्वा वुट्ठाय अधिट्ठिते इच्छितिच्छितप्पकारा अञ्ञमञ्ञम्पि विसदिसाव होन्ति। अवत्थुकवचनन्ति निरत्थकवचनं।
Pāḷiyaṃ ‘‘apisū’’ti idaṃ ‘‘apicā’’ti iminā samānattho nipāto. Evaṃ sabbapadesūti pīṭhādīsu senāsanasādhāraṇesu, katikasaṇṭhānapavesanikkhamanakālādīsu pana visuṃ visuṃ adhiṭṭhahitvā kathāpetīti veditabbaṃ . Ayañhi nimmitānaṃ dhammatāti aniyametvā nimmitānaṃ vasena vuttaṃ, niyametvā pana ‘‘ettakā idañcidañca kathentu, ettakā tuṇhī bhavantu, nānāppakāraṃ iriyāpathaṃ, kiriyañca kappentu, nānāvaṇṇasaṇṭhānavayoniyamā ca hontū’’ti parikammaṃ katvā samāpajjitvā vuṭṭhāya adhiṭṭhite icchiticchitappakārā aññamaññampi visadisāva honti. Avatthukavacananti niratthakavacanaṃ.
३८३. एकचारिकभत्तन्ति अतिमनापत्ता सब्बेसम्पि पटिलाभत्थाय विसुं ठितिकाय पापेतब्बभत्तं। तद्धितवोहारेनाति चत्तारि पमाणमस्स चतुक्कन्ति एवं तद्धितवोहारेन। भवोति भवितब्बो। अतीतं दिवसभागन्ति तस्मिञ्ञेव दिवसे सलाकदानक्खणं सन्धाय वुत्तं। हिय्योति इमस्स अज्ज इच्चेव अत्थो। तेनेवाहंसु ‘‘स्वे अम्हे’’तिआदि। पधूपायन्ताति पुनप्पुनं उप्पज्जनकोधवसेन पधूपायन्ता। पाळियं किस्स मन्ति केन कारणेन मयाति अत्थो।
383.Ekacārikabhattanti atimanāpattā sabbesampi paṭilābhatthāya visuṃ ṭhitikāya pāpetabbabhattaṃ. Taddhitavohārenāti cattāri pamāṇamassa catukkanti evaṃ taddhitavohārena. Bhavoti bhavitabbo. Atītaṃ divasabhāganti tasmiññeva divase salākadānakkhaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Hiyyoti imassa ajja icceva attho. Tenevāhaṃsu ‘‘sve amhe’’tiādi. Padhūpāyantāti punappunaṃ uppajjanakodhavasena padhūpāyantā. Pāḷiyaṃ kissa manti kena kāraṇena mayāti attho.
३८४. ‘‘सरसि त्व’’न्ति इदं एकं वाक्यं कत्वा, ‘‘कत्ता’’ति इदञ्च कत्तरि रितुपच्चयन्तं कत्वा, ‘‘असी’’ति अज्झाहारपदेन सह एकवाक्यं कत्वा, ‘‘एवरूप’’न्ति इदं, ‘‘यथायं भिक्खुनी आहा’’ति इदञ्च द्वीसु वाक्येसु पच्चेकं योजेतब्बन्ति दस्सेतुं ‘‘अथ वा’’तिआदिमाह। उजुकमेवाति त्वा-पच्चयन्तवसेन पठमं अत्थग्गहणं उजुकन्ति अधिप्पायो।
384. ‘‘Sarasi tva’’nti idaṃ ekaṃ vākyaṃ katvā, ‘‘kattā’’ti idañca kattari ritupaccayantaṃ katvā, ‘‘asī’’ti ajjhāhārapadena saha ekavākyaṃ katvā, ‘‘evarūpa’’nti idaṃ, ‘‘yathāyaṃ bhikkhunī āhā’’ti idañca dvīsu vākyesu paccekaṃ yojetabbanti dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Ujukamevāti tvā-paccayantavasena paṭhamaṃ atthaggahaṇaṃ ujukanti adhippāyo.
दुतियो दब्ब-सद्दो पण्डितादिवचनोति आह ‘‘न खो दब्ब दब्बा पण्डिता’’ति। निब्बेठेन्तीति दोसतो मोचेन्ति। विनयलक्खणे तन्तिन्ति विनयविनिच्छयलक्खणविसये आगमं ठपेन्तो। पाळियं यतो अहन्तिआदीसु यस्मिं काले अहं जातो, ततो पभुति सुपिनन्तेनपि मेथुनं धम्मं नाभिजानामि, न च तस्स मेथुनधम्मस्स पटिसेविता अहोसिन्ति अत्थो दट्ठब्बो। तेनाह ‘‘सुपिनन्तेनपी’’तिआदि। इदानि एकवाक्यवसेन योजनं दस्सेतुं ‘‘अथ वा’’तिआदि वुत्तं। न घटतीति यस्मा खीणासवस्स वचनेन एतिस्सा वचनं न समेति, तञ्च न घटनं यस्मा पुब्बे भिक्खूसु पसिद्धाय एव अच्चन्तदुस्सीलताय एव अहोसि, तस्मा मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथाति अधिप्पायो।
Dutiyo dabba-saddo paṇḍitādivacanoti āha ‘‘na kho dabba dabbā paṇḍitā’’ti. Nibbeṭhentīti dosato mocenti. Vinayalakkhaṇe tantinti vinayavinicchayalakkhaṇavisaye āgamaṃ ṭhapento. Pāḷiyaṃ yato ahantiādīsu yasmiṃ kāle ahaṃ jāto, tato pabhuti supinantenapi methunaṃ dhammaṃ nābhijānāmi, na ca tassa methunadhammassa paṭisevitā ahosinti attho daṭṭhabbo. Tenāha ‘‘supinantenapī’’tiādi. Idāni ekavākyavasena yojanaṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Na ghaṭatīti yasmā khīṇāsavassa vacanena etissā vacanaṃ na sameti, tañca na ghaṭanaṃ yasmā pubbe bhikkhūsu pasiddhāya eva accantadussīlatāya eva ahosi, tasmā mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethāti adhippāyo.
चर पिरेति चर गच्छ पिरे पर अमामक त्वं। विनस्साति अदस्सनं गच्छ। अकारिकाति अमूलकेन चोदनाय न कारिका। कारको होतीति ‘‘अय्येनम्हि दूसिता’’ति इमाय पटिञ्ञाय यदि नासिता, तदा थेरो भिक्खुनीदूसकत्तसिद्धितो तस्स दोसस्स कारको होति। अकारको होतीति ताय कतपटिञ्ञं अनपेक्खित्वा सामञ्ञतो ‘‘मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथा’’ति भगवता वुत्तत्ता अकारको होति। यदि हि थेरो कारको भवेय्य, अवस्सं तमेव दोसं अपदिसित्वा इमिना नाम कारणेन ‘‘मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथा’’ति वत्तब्बं सिया, तथा अवुत्तत्ता, ‘‘दब्बञ्च अनुयुञ्जथा’’ति अवत्वा ‘‘इमे च भिक्खू अनुयुञ्जथा’’ति वुत्तत्ता च सामत्थियतो मेत्तियाय भिक्खुनिया अञ्ञेन दोसेन नासनारहता, वत्थुस्स च अमूलकभावो, थेरस्स अकारकभावो च सिद्धो होतीति अधिप्पायो।
Cara pireti cara gaccha pire para amāmaka tvaṃ. Vinassāti adassanaṃ gaccha. Akārikāti amūlakena codanāya na kārikā. Kārako hotīti ‘‘ayyenamhi dūsitā’’ti imāya paṭiññāya yadi nāsitā, tadā thero bhikkhunīdūsakattasiddhito tassa dosassa kārako hoti. Akārako hotīti tāya katapaṭiññaṃ anapekkhitvā sāmaññato ‘‘mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethā’’ti bhagavatā vuttattā akārako hoti. Yadi hi thero kārako bhaveyya, avassaṃ tameva dosaṃ apadisitvā iminā nāma kāraṇena ‘‘mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethā’’ti vattabbaṃ siyā, tathā avuttattā, ‘‘dabbañca anuyuñjathā’’ti avatvā ‘‘ime ca bhikkhū anuyuñjathā’’ti vuttattā ca sāmatthiyato mettiyāya bhikkhuniyā aññena dosena nāsanārahatā, vatthussa ca amūlakabhāvo, therassa akārakabhāvo ca siddho hotīti adhippāyo.
अत्तनो सुत्तन्ति ‘‘सकाय पटिञ्ञाया’’ति इमिना पक्खेपवचनेन सहितं कूटसुत्तं। थेरो कारको होतीति एत्थ अयमधिप्पायो – ‘‘सकाय पटिञ्ञाया’’ति अवत्वा सामञ्ञतो ‘‘मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथा’’ति ओतिण्णवत्थुस्मिंयेव तस्सा नासना विहिताति तुम्हाकं वादे थेरो कारको होति, ‘‘सकाय पटिञ्ञाया’’ति पन वुत्ते पुब्बेयेव सिद्धस्स पाराजिकस्स सुचिकाय अस्सा सकाय पटिञ्ञाय नासेथाति सिज्झनतो अम्हाकं वादे थेरो अकारको होतीति। महाविहारवासीनम्पि पन ‘‘सकाय पटिञ्ञाया’’ति वुत्ते ओतिण्णवत्थुस्मिंयेव तस्सा नासना विहिता होति, न सामञ्ञतोति अधिप्पायो। एत्थाति इमेसु द्वीसु वादेसु, सुत्तेसु वा। यं पच्छा वुत्तन्ति महाविहारवासीहि यं वुत्तं, तं युत्तन्ति अत्थो। विचारितं हेतन्ति एतं पच्छिमस्स युत्तत्तं विचारितं, ‘‘तत्र सङ्घादिसेसो वुट्ठानगामिनी…पे॰… असुद्धतायेव नासेसी’’ति वक्खमाननयेन विनिच्छितन्ति अत्थो। ‘‘भिक्खुनिं अनुद्धंसेति दुक्कट’’न्ति इमिना महाअट्ठकथावादो दस्सितो।
Attano suttanti ‘‘sakāya paṭiññāyā’’ti iminā pakkhepavacanena sahitaṃ kūṭasuttaṃ. Therokārako hotīti ettha ayamadhippāyo – ‘‘sakāya paṭiññāyā’’ti avatvā sāmaññato ‘‘mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethā’’ti otiṇṇavatthusmiṃyeva tassā nāsanā vihitāti tumhākaṃ vāde thero kārako hoti, ‘‘sakāya paṭiññāyā’’ti pana vutte pubbeyeva siddhassa pārājikassa sucikāya assā sakāya paṭiññāya nāsethāti sijjhanato amhākaṃ vāde thero akārako hotīti. Mahāvihāravāsīnampi pana ‘‘sakāya paṭiññāyā’’ti vutte otiṇṇavatthusmiṃyeva tassā nāsanā vihitā hoti, na sāmaññatoti adhippāyo. Etthāti imesu dvīsu vādesu, suttesu vā. Yaṃ pacchā vuttanti mahāvihāravāsīhi yaṃ vuttaṃ, taṃ yuttanti attho. Vicāritaṃ hetanti etaṃ pacchimassa yuttattaṃ vicāritaṃ, ‘‘tatra saṅghādiseso vuṭṭhānagāminī…pe… asuddhatāyeva nāsesī’’ti vakkhamānanayena vinicchitanti attho. ‘‘Bhikkhuniṃ anuddhaṃseti dukkaṭa’’nti iminā mahāaṭṭhakathāvādo dassito.
तत्राति तेसु दुक्कटपाचित्तियेसु। दुक्कटन्ति वुत्तमहाअट्ठकथावादस्स अधिप्पायं दस्सेत्वा ‘‘पाचित्तिय’’न्ति पवत्तस्स कुरुन्दिवादस्स अधिप्पायं दस्सेतुं ‘‘पच्छिमनयेपी’’तिआदि वुत्तं। वचनप्पमाणतोति विसंवादनाधिप्पाये समानेपि अनुद्धंसनादिविसेसे सङ्घादिसेसादिनो विधायकवचनबलेनाति अत्थो। भिक्खुस्स पन भिक्खुनिया दुक्कटन्ति भिक्खुनिं अनुद्धंसेन्तस्स भिक्खुस्स दुक्कटं।
Tatrāti tesu dukkaṭapācittiyesu. Dukkaṭanti vuttamahāaṭṭhakathāvādassa adhippāyaṃ dassetvā ‘‘pācittiya’’nti pavattassa kurundivādassa adhippāyaṃ dassetuṃ ‘‘pacchimanayepī’’tiādi vuttaṃ. Vacanappamāṇatoti visaṃvādanādhippāye samānepi anuddhaṃsanādivisese saṅghādisesādino vidhāyakavacanabalenāti attho. Bhikkhussa pana bhikkhuniyā dukkaṭanti bhikkhuniṃ anuddhaṃsentassa bhikkhussa dukkaṭaṃ.
एवं द्वीसुपि अट्ठकथावचनेसु अधिप्पायं विभावेत्वा इदानि पच्छिमे पाचित्तियवादे दोसं दस्सेत्वा पुरिमदुक्कटवादमेव पतिट्ठापेतुं ‘‘तत्र पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ विसुन्ति सम्पजानमुसावादे पाचित्तियतो (पाचि॰ १) विसुं पाचित्तियं वुत्तं, तत्थ अनन्तोगधभावाति अधिप्पायो। तस्माति यस्मा अमूलकानुद्धंसने विसुञ्ञेव पाचित्तियं पञ्ञत्तं, तस्मा पुरिमनयोति दुक्कटवादो। एवं अन्तरा पविट्ठं दुक्कटपाचित्तियवादं दस्सेत्वा इदानि पाकटमेव अत्थं विभावेतुं ‘‘तथा भिक्खुनी’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तथाति यथा भिक्खुस्स भिक्खुं, भिक्खुनिञ्च अनुद्धंसेन्तस्स सङ्घादिसेसदुक्कटानि वुत्तानि, तथाति अत्थो। एतेहि नासना नत्थीति सामञ्ञतो वुत्तं, दुक्कटेन इमिस्सा पन नासना नत्थीति अधिप्पायो। दुस्सीलाति पाराजिका।
Evaṃ dvīsupi aṭṭhakathāvacanesu adhippāyaṃ vibhāvetvā idāni pacchime pācittiyavāde dosaṃ dassetvā purimadukkaṭavādameva patiṭṭhāpetuṃ ‘‘tatra panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha visunti sampajānamusāvāde pācittiyato (pāci. 1) visuṃ pācittiyaṃ vuttaṃ, tattha anantogadhabhāvāti adhippāyo. Tasmāti yasmā amūlakānuddhaṃsane visuññeva pācittiyaṃ paññattaṃ, tasmā purimanayoti dukkaṭavādo. Evaṃ antarā paviṭṭhaṃ dukkaṭapācittiyavādaṃ dassetvā idāni pākaṭameva atthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tathā bhikkhunī’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tathāti yathā bhikkhussa bhikkhuṃ, bhikkhuniñca anuddhaṃsentassa saṅghādisesadukkaṭāni vuttāni, tathāti attho. Etehi nāsanā natthīti sāmaññato vuttaṃ, dukkaṭena imissā pana nāsanā natthīti adhippāyo. Dussīlāti pārājikā.
३८६. आकारनानत्तेनाति दूसिताकारस्स, दूसकाकारस्स च नानत्तेन। अनभिरद्धोति अतुट्ठो। तेनाह ‘‘न सुखितो’’ति। न पसादितोति अनुप्पादितप्पसादो। खील-सद्दो थद्धभाववचनो , कचवरपरियायो च होतीति आह ‘‘चित्त…पे॰… खील’’न्ति। नप्पतीतोति पीतिसुखादीहि न अभिगतो न उपगतो। तेनाह ‘‘न अभिसटो’’ति।
386.Ākāranānattenāti dūsitākārassa, dūsakākārassa ca nānattena. Anabhiraddhoti atuṭṭho. Tenāha ‘‘na sukhito’’ti. Na pasāditoti anuppāditappasādo. Khīla-saddo thaddhabhāvavacano , kacavarapariyāyo ca hotīti āha ‘‘citta…pe… khīla’’nti. Nappatītoti pītisukhādīhi na abhigato na upagato. Tenāha ‘‘na abhisaṭo’’ti.
येन दुट्ठोति च कुपितोति च वुत्तोति एत्थ येन दुट्ठोति च वुत्तो येन कुपितोति च वुत्तो, तं मातिकायञ्च पदभाजने (पारा॰ ३८६) च वुत्तं उभयम्पेतन्ति योजेतब्बं। द्वीहीति ‘‘तेन च कोपेन, तेन च दोसेना’’ति वुत्तकोपदोसपदेहि द्वीहि, अत्थतो पन द्वीहिपि दोसोव दस्सितोति आह ‘‘सङ्खारक्खन्धमेव दस्सेती’’ति। यायाति अनत्तमनताय।
Yena duṭṭhoti ca kupitoti ca vuttoti ettha yena duṭṭhoti ca vutto yena kupitoti ca vutto, taṃ mātikāyañca padabhājane (pārā. 386) ca vuttaṃ ubhayampetanti yojetabbaṃ. Dvīhīti ‘‘tena ca kopena, tena ca dosenā’’ti vuttakopadosapadehi dvīhi, atthato pana dvīhipi dosova dassitoti āha ‘‘saṅkhārakkhandhameva dassetī’’ti. Yāyāti anattamanatāya.
न चुदितकवसेनाति यदि चुदितकवसेनापि अमूलकं अधिप्पेतं सिया, अमूलकं नाम अनज्झापन्नन्ति पदभाजनं वदेय्याति अधिप्पायो। यं पाराजिकन्ति भिक्खुनो अनुरूपेसु एकूनवीसतिया पाराजिकेसु अञ्ञतरं। पदभाजने (पारा॰ ३८६) पन भिक्खुविभङ्गे आगतानेव गहेत्वा ‘‘चतुन्नं अञ्ञतरेना’’ति वुत्तं। एतं इध अप्पमाणन्ति एतं आपन्नानापन्नतं इधानुद्धंसने आपत्तिया अनङ्गं, आपत्तिं पन आपन्ने वा अनापन्ने वा पुग्गले ‘‘अनापन्नो एसो सुद्धो’’ति सुद्धसञ्ञाय वा विमतिया वा चावनाधिप्पायोव इध अङ्गन्ति अधिप्पायो।
Na cuditakavasenāti yadi cuditakavasenāpi amūlakaṃ adhippetaṃ siyā, amūlakaṃ nāma anajjhāpannanti padabhājanaṃ vadeyyāti adhippāyo. Yaṃ pārājikanti bhikkhuno anurūpesu ekūnavīsatiyā pārājikesu aññataraṃ. Padabhājane (pārā. 386) pana bhikkhuvibhaṅge āgatāneva gahetvā ‘‘catunnaṃ aññatarenā’’ti vuttaṃ. Etaṃ idha appamāṇanti etaṃ āpannānāpannataṃ idhānuddhaṃsane āpattiyā anaṅgaṃ, āpattiṃ pana āpanne vā anāpanne vā puggale ‘‘anāpanno eso suddho’’ti suddhasaññāya vā vimatiyā vā cāvanādhippāyova idha aṅganti adhippāyo.
तथेवाति पसादसोतेन, दिब्बसोतेन वाति इममत्थं अतिदिसति। दिट्ठानुसारेनेव समुप्पन्ना परिसङ्काव दिट्ठपरिसङ्कितं नाम। एवं सेसेसुपि। ‘‘अदिस्वा वा’’ति इदं उक्कट्ठवसेन वुत्तं, दिस्वा पक्कन्तेसुपि दोसो नत्थियेव। इमेसन्ति इमेहि। करिस्सन्तीति तस्मिं खणे उप्पज्जनाकारदस्सनं, पच्छा पन एत्तकेन कालेन कतं वाति सङ्काय चोदेति। न हि करिस्सन्तीति चोदना अत्थि। ‘‘अरिट्ठं पीत’’न्ति इदं मुखे सुरागन्धवायननिमित्तदस्सनं। अरिट्ठञ्हि सुरासदिसवण्णगन्धं कप्पियभेसज्जं।
Tathevāti pasādasotena, dibbasotena vāti imamatthaṃ atidisati. Diṭṭhānusāreneva samuppannā parisaṅkāva diṭṭhaparisaṅkitaṃ nāma. Evaṃ sesesupi. ‘‘Adisvā vā’’ti idaṃ ukkaṭṭhavasena vuttaṃ, disvā pakkantesupi doso natthiyeva. Imesanti imehi. Karissantīti tasmiṃ khaṇe uppajjanākāradassanaṃ, pacchā pana ettakena kālena kataṃ vāti saṅkāya codeti. Na hi karissantīti codanā atthi. ‘‘Ariṭṭhaṃ pīta’’nti idaṃ mukhe surāgandhavāyananimittadassanaṃ. Ariṭṭhañhi surāsadisavaṇṇagandhaṃ kappiyabhesajjaṃ.
दिट्ठं अत्थि समूलकन्तिआदीसु अज्झाचारस्स सम्भवासम्भवानं मूलामूलभावदस्सनं। अत्थि सञ्ञासमूलकन्तिआदि पन दिट्ठसञ्ञाय सम्भवासम्भवानं मूलामूलभावदस्सनं। दिस्वाव दिट्ठसञ्ञी हुत्वा चोदेतीति एत्थ यं चोदेति, ततो अञ्ञं पुग्गलं वीतिक्कमन्तं, पटिच्छन्नोकासतो निक्खमन्तं वा दिस्वा ‘‘अयं सो’’ति सञ्ञाय चोदेन्तोपि सङ्गय्हति। एस नयो सुतादीसुपि। समूलकेन वा सञ्ञासमूलकेन वाति एत्थ पाराजिकमापन्नं दिट्ठादिमूलकेन च ‘‘अयं आपन्नो’’ति असुद्धसञ्ञाय चोदेन्तो समूलकेन चोदेति नाम। सञ्ञासमूलकत्ते एव अनापत्तिसम्भवतो आपन्ने वा अनापन्ने वा पुग्गले आपन्नसञ्ञी दिट्ठादीसु , अदिट्ठादीसु वा मूलेसु दिट्ठसुतादिसञ्ञी तेन दिट्ठादिमूलकेन तं पुग्गलं चोदेन्तो सञ्ञासमूलकेन चोदेति नाम। इमेसं अनापत्ति, वुत्तविपरियायेन आपत्तिवारे अत्थो वेदितब्बो।
Diṭṭhaṃ atthi samūlakantiādīsu ajjhācārassa sambhavāsambhavānaṃ mūlāmūlabhāvadassanaṃ. Atthi saññāsamūlakantiādi pana diṭṭhasaññāya sambhavāsambhavānaṃ mūlāmūlabhāvadassanaṃ. Disvāva diṭṭhasaññī hutvā codetīti ettha yaṃ codeti, tato aññaṃ puggalaṃ vītikkamantaṃ, paṭicchannokāsato nikkhamantaṃ vā disvā ‘‘ayaṃ so’’ti saññāya codentopi saṅgayhati. Esa nayo sutādīsupi. Samūlakena vā saññāsamūlakena vāti ettha pārājikamāpannaṃ diṭṭhādimūlakena ca ‘‘ayaṃ āpanno’’ti asuddhasaññāya codento samūlakena codeti nāma. Saññāsamūlakatte eva anāpattisambhavato āpanne vā anāpanne vā puggale āpannasaññī diṭṭhādīsu , adiṭṭhādīsu vā mūlesu diṭṭhasutādisaññī tena diṭṭhādimūlakena taṃ puggalaṃ codento saññāsamūlakena codeti nāma. Imesaṃ anāpatti, vuttavipariyāyena āpattivāre attho veditabbo.
समीपे ठत्वाति हत्थविकारवचीघोसानं चोदनावसेन पवत्तियमानानं दस्सनसवनूपचारे ठत्वाति अत्थो। केचि पन ‘‘द्वादसहत्थब्भन्तरे ठत्वा’’ति (सारत्थ॰ टी॰ २.३८५-३८६) वदन्ति, तं न युत्तं। परतो ब्यतिरेकतो अनापत्तिं दस्सेन्तेन ‘‘दूतं वा पण्णं वा सासनं वा पेसेत्वा’’ति एत्तकमेव वुत्तं, न पन ‘‘द्वादसहत्थं मुञ्चित्वा चोदेन्तस्स सीसं न एती’’ति वुत्तं। वाचाय वाचायाति सकिं आणत्तस्स सकलम्पि दिवसं वदतो वाचाय वाचाय चोदापकस्सेव आपत्ति। सोपीति आणत्तोपि। तस्स च ‘‘मयापि दिट्ठ’’न्तिआदिं अवत्वापि ‘‘अमूलक’’न्ति सञ्ञाय चावनाधिप्पायेन ‘‘त्वं पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नोसी’’ति इदमेव वाचं परस्स वचनं विय अकत्वा सामञ्ञतो वदन्तस्सापि सङ्घादिसेसो एव। सतिपि पन अनुद्धंसनाधिप्पाये ‘‘असुकेन एवं वुत्त’’न्ति परेन वुत्तमेव वदन्तस्स नत्थि सङ्घादिसेसो। सचे पन परेन अवुत्तम्पि वुत्तन्ति वदति, आपत्ति एव।
Samīpe ṭhatvāti hatthavikāravacīghosānaṃ codanāvasena pavattiyamānānaṃ dassanasavanūpacāre ṭhatvāti attho. Keci pana ‘‘dvādasahatthabbhantare ṭhatvā’’ti (sārattha. ṭī. 2.385-386) vadanti, taṃ na yuttaṃ. Parato byatirekato anāpattiṃ dassentena ‘‘dūtaṃ vā paṇṇaṃ vā sāsanaṃ vā pesetvā’’ti ettakameva vuttaṃ, na pana ‘‘dvādasahatthaṃ muñcitvā codentassa sīsaṃ na etī’’ti vuttaṃ. Vācāya vācāyāti sakiṃ āṇattassa sakalampi divasaṃ vadato vācāya vācāya codāpakasseva āpatti. Sopīti āṇattopi. Tassa ca ‘‘mayāpi diṭṭha’’ntiādiṃ avatvāpi ‘‘amūlaka’’nti saññāya cāvanādhippāyena ‘‘tvaṃ pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpannosī’’ti idameva vācaṃ parassa vacanaṃ viya akatvā sāmaññato vadantassāpi saṅghādiseso eva. Satipi pana anuddhaṃsanādhippāye ‘‘asukena evaṃ vutta’’nti parena vuttameva vadantassa natthi saṅghādiseso. Sace pana parena avuttampi vuttanti vadati, āpatti eva.
सम्बहुला सम्बहुले सम्बहुलेहि वत्थूहीति एत्थ सम्बहुलेति चुदितकबहुत्तनिद्देसेन पुरिमेसु तीसु वारेसु चुदितकबहुत्तेनापि वारभेदसब्भावं ञापेति। एकस्मिञ्हि चुदितकवत्थुचोदकभेदेन इदं चतुक्कं वुत्तं, चुदितकबहुत्तेनापि चतुक्कन्तरं लब्भतीति अट्ठकं होति एव।
Sambahulā sambahule sambahulehi vatthūhīti ettha sambahuleti cuditakabahuttaniddesena purimesu tīsu vāresu cuditakabahuttenāpi vārabhedasabbhāvaṃ ñāpeti. Ekasmiñhi cuditakavatthucodakabhedena idaṃ catukkaṃ vuttaṃ, cuditakabahuttenāpi catukkantaraṃ labbhatīti aṭṭhakaṃ hoti eva.
अमूलकचोदनापसङ्गेन समूलकचोदनालक्खणादिं दस्सेतुं ‘‘चोदेतुं पन को लभती’’तिआदि आरद्धं। भिक्खुस्स सुत्वा चोदेतीतिआदि सुत्तं यस्मा ये चोदकस्स अञ्ञेसं विपत्तिं पकासेन्ति, तेपि तस्मिं खणे चोदकभावे ठत्वाव पकासेन्ति, तेसञ्च वचनं गहेत्वा इतरोपि यस्मा चोदेतुञ्च असम्पटिच्छन्तं तेहि तित्थियसावकपरियोसानेहि पठमचोदकेहि सम्पटिच्छापेतुञ्च लभति, तस्मा इध सावकभावेन उद्धटन्ति वेदितब्बं।
Amūlakacodanāpasaṅgena samūlakacodanālakkhaṇādiṃ dassetuṃ ‘‘codetuṃ pana ko labhatī’’tiādi āraddhaṃ. Bhikkhussa sutvā codetītiādi suttaṃ yasmā ye codakassa aññesaṃ vipattiṃ pakāsenti, tepi tasmiṃ khaṇe codakabhāve ṭhatvāva pakāsenti, tesañca vacanaṃ gahetvā itaropi yasmā codetuñca asampaṭicchantaṃ tehi titthiyasāvakapariyosānehi paṭhamacodakehi sampaṭicchāpetuñca labhati, tasmā idha sāvakabhāvena uddhaṭanti veditabbaṃ.
दूतं वातिआदीसु ‘‘त्वं एवं गन्त्वा चोदेही’’ति दूतं वा पेसेत्वा यो चोदेतुं सक्कोति, तस्स पण्णं, मूलसासनं वा पेसेत्वा। समयेनाति पकतिया जाननक्खणे।
Dūtaṃ vātiādīsu ‘‘tvaṃ evaṃ gantvā codehī’’ti dūtaṃ vā pesetvā yo codetuṃ sakkoti, tassa paṇṇaṃ, mūlasāsanaṃ vā pesetvā. Samayenāti pakatiyā jānanakkhaṇe.
गरुकानं द्विन्नन्ति पाराजिकसङ्घादिसेसानं। मिच्छादिट्ठि नाम ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिनयप्पवत्ता (म॰ नि॰ १.४४५; २.९४, ९५, २२५; ३.९१, ११६, १३६; सं॰ नि॰ ३.२१०) दसवत्थुका दिट्ठि, सस्सतुच्छेदसङ्खातं अन्तं गण्हापकदिट्ठि अन्तग्गाहिका नाम। आजीवहेतु पञ्ञत्तानं छन्नन्ति आजीवहेतुपि आपज्जितब्बानं उत्तरिमनुस्सधम्मपाराजिकं (पारा॰ १९५), सञ्चरित्ते (पारा॰ ३०१, ३०२) सङ्घादिसेसो, ‘‘यो ते विहारे वसति, सो अरहा’’ति (पारा॰ २२०) परियायेन थुल्लच्चयं, भिक्खुस्स पणीतभोजनविञ्ञत्तिया पाचित्तियं (पाचि॰ २५७), भिक्खुनियापणीतभोजनविञ्ञत्तिया पाटिदेसनीयं (पाचि॰ १२३६), सूपोदनविञ्ञत्तिया (पाचि॰ ६१२-६१३) दुक्कटन्ति इमेसं परिवारे (परि॰ २८७) वुत्तानं छन्नं। न हेता आपत्तियो आजीवहेतु एव पञ्ञत्ता सञ्चरित्तादीनं अञ्ञथापि आपज्जितब्बतो। आजीवहेतुपि एतासं आपज्जनं सन्धाय एवं वुत्तं, आजीवहेतुपि पञ्ञत्तानन्ति अत्थो। न केवलञ्च एता एव, अञ्ञापि अदिन्नादानकुलदूसनपाणवधवेज्जकम्मादिवसेन आजीवहेतु आपज्जितब्बापि सन्ति, ता पन आपत्तिसभआगताय पाराजिकादीसु छसु एव सङ्गय्हन्तीति विसुं न वुत्ताति वेदितब्बा।
Garukānaṃ dvinnanti pārājikasaṅghādisesānaṃ. Micchādiṭṭhi nāma ‘‘natthi dinna’’ntiādinayappavattā (ma. ni. 1.445; 2.94, 95, 225; 3.91, 116, 136; saṃ. ni. 3.210) dasavatthukā diṭṭhi, sassatucchedasaṅkhātaṃ antaṃ gaṇhāpakadiṭṭhi antaggāhikā nāma. Ājīvahetu paññattānaṃ channanti ājīvahetupi āpajjitabbānaṃ uttarimanussadhammapārājikaṃ (pārā. 195), sañcaritte (pārā. 301, 302) saṅghādiseso, ‘‘yo te vihāre vasati, so arahā’’ti (pārā. 220) pariyāyena thullaccayaṃ, bhikkhussa paṇītabhojanaviññattiyā pācittiyaṃ (pāci. 257), bhikkhuniyāpaṇītabhojanaviññattiyā pāṭidesanīyaṃ (pāci. 1236), sūpodanaviññattiyā (pāci. 612-613) dukkaṭanti imesaṃ parivāre (pari. 287) vuttānaṃ channaṃ. Na hetā āpattiyo ājīvahetu eva paññattā sañcarittādīnaṃ aññathāpi āpajjitabbato. Ājīvahetupi etāsaṃ āpajjanaṃ sandhāya evaṃ vuttaṃ, ājīvahetupi paññattānanti attho. Na kevalañca etā eva, aññāpi adinnādānakuladūsanapāṇavadhavejjakammādivasena ājīvahetu āpajjitabbāpi santi, tā pana āpattisabhaāgatāya pārājikādīsu chasu eva saṅgayhantīti visuṃ na vuttāti veditabbā.
एत्तावता पन सीसं न एतीति सङ्घादिसेसं सन्धाय वुत्तं, चोदना पन कता एव होति। तिंसानीति तिंसं एतेसमत्थीति तिंसानि, तिंसाधिकानीति वुत्तं होति। नवुतानीति एत्थापि एसेव नयो।
Ettāvatā pana sīsaṃ na etīti saṅghādisesaṃ sandhāya vuttaṃ, codanā pana katā eva hoti. Tiṃsānīti tiṃsaṃ etesamatthīti tiṃsāni, tiṃsādhikānīti vuttaṃ hoti. Navutānīti etthāpi eseva nayo.
अत्तादानं आदातुकामेनाति एत्थ अत्तना आदातब्बतो दिट्ठादिमूलकेहि गहेतब्बतो परस्स विप्फन्दितुं अदत्वा पग्गण्हनतो अत्तादानन्ति चोदना वुच्चति, तं आदातुकामेन, चोदनं कत्तुकामेनाति अत्थो।
Attādānaṃ ādātukāmenāti ettha attanā ādātabbato diṭṭhādimūlakehi gahetabbato parassa vipphandituṃ adatvā paggaṇhanato attādānanti codanā vuccati, taṃ ādātukāmena, codanaṃ kattukāmenāti attho.
उब्बाहिकायाति उब्बहन्ति वियोजेन्ति एताय अलज्जीनं तज्जनिं वा कलहं वाति उब्बाहिका, सङ्घसम्मुति, ताय। विनिच्छिननं नाम ताय सम्मतभिक्खूहि विनिच्छननमेव। अलज्जुस्सन्नाय हि परिसाय समथक्खन्धके (चूळव॰ २२७) आगतेहि दसङ्गेहि समन्नागता द्वे तयो भिक्खू तत्थेव वुत्ताय ञत्तिदुतियकम्मवाचाय सम्मन्नितब्बा, तेहि च सम्मतेहि विसुं वा निसीदित्वा, तस्सा एव वा परिसाय ‘‘अञ्ञेहि न किञ्चि कथेतब्ब’’न्ति सावेत्वा तं अधिकरणं विनिच्छितब्बं।
Ubbāhikāyāti ubbahanti viyojenti etāya alajjīnaṃ tajjaniṃ vā kalahaṃ vāti ubbāhikā, saṅghasammuti, tāya. Vinicchinanaṃ nāma tāya sammatabhikkhūhi vinicchananameva. Alajjussannāya hi parisāya samathakkhandhake (cūḷava. 227) āgatehi dasaṅgehi samannāgatā dve tayo bhikkhū tattheva vuttāya ñattidutiyakammavācāya sammannitabbā, tehi ca sammatehi visuṃ vā nisīditvā, tassā eva vā parisāya ‘‘aññehi na kiñci kathetabba’’nti sāvetvā taṃ adhikaraṇaṃ vinicchitabbaṃ.
किम्हीति किस्मिं वत्थुस्मिं, कतरविपत्तियन्ति अत्थो। ‘‘किम्हि नं नामा’’ति इदं ‘‘कतराय विपत्तिया एतं चोदेसी’’ति याय कायचि विञ्ञायमानाय भासाय वुत्तेपि चोदकस्स विनये अपकतञ्ञुताय ‘‘सीलाचारदिट्ठिआजीवविपत्तीसु कतरायाति मं पुच्छती’’ति ञातुं असक्कोन्तस्स पुच्छा, न पन किम्हीतिआदिपदत्थमत्तं अजानन्तस्स। न हि अनुविज्जको चोदकं बालं अपरिचितभासाय ‘‘किम्हि न’’न्ति पुच्छति। ‘‘किम्हि नम्पि न जानासी’’ति इदम्पि वचनमत्तं सन्धाय वुत्तं न होति, ‘‘कतरविपत्तिया’’ति वुत्ते ‘‘असुकाय विपत्तिया’’ति वत्तुम्पि न जानासीति वचनस्स अधिप्पायमेव सन्धाय वुत्तन्ति गहेतब्बं। तेनेव वक्खति ‘‘बालस्स लज्जिस्स नयो दातब्बो’’ति वत्वा च ‘‘किम्हि नं चोदेसीति सीलविपत्तिया’’तिआदि अधिप्पायप्पकासनमेव नयदानं वुत्तं, न पन किम्हि-नं-पदानं परियायमत्तदस्सनं। न हि बालो ‘‘कतरविपत्तियं नं चोदेसी’’ति इमस्स वचनस्स अत्थे ञातेपि विपत्तिप्पभेदनं, अत्तना चोदियमानं विपत्तिसरूपञ्च जानितुं सक्कोति, तस्मा तेनेव अजाननेन अलज्जी अपसादेतब्बो। ‘‘किम्हि न’’न्ति इदम्पि उपलक्खणमत्तं, अञ्ञेन वा येन केनचि आकारेन अविञ्ञुतं पकासेत्वा विस्सज्जेतब्बोव।
Kimhīti kismiṃ vatthusmiṃ, kataravipattiyanti attho. ‘‘Kimhi naṃ nāmā’’ti idaṃ ‘‘katarāya vipattiyā etaṃ codesī’’ti yāya kāyaci viññāyamānāya bhāsāya vuttepi codakassa vinaye apakataññutāya ‘‘sīlācāradiṭṭhiājīvavipattīsu katarāyāti maṃ pucchatī’’ti ñātuṃ asakkontassa pucchā, na pana kimhītiādipadatthamattaṃ ajānantassa. Na hi anuvijjako codakaṃ bālaṃ aparicitabhāsāya ‘‘kimhi na’’nti pucchati. ‘‘Kimhi nampi na jānāsī’’ti idampi vacanamattaṃ sandhāya vuttaṃ na hoti, ‘‘kataravipattiyā’’ti vutte ‘‘asukāya vipattiyā’’ti vattumpi na jānāsīti vacanassa adhippāyameva sandhāya vuttanti gahetabbaṃ. Teneva vakkhati ‘‘bālassa lajjissa nayo dātabbo’’ti vatvā ca ‘‘kimhi naṃ codesīti sīlavipattiyā’’tiādi adhippāyappakāsanameva nayadānaṃ vuttaṃ, na pana kimhi-naṃ-padānaṃ pariyāyamattadassanaṃ. Na hi bālo ‘‘kataravipattiyaṃ naṃ codesī’’ti imassa vacanassa atthe ñātepi vipattippabhedanaṃ, attanā codiyamānaṃ vipattisarūpañca jānituṃ sakkoti, tasmā teneva ajānanena alajjī apasādetabbo. ‘‘Kimhi na’’nti idampi upalakkhaṇamattaṃ, aññena vā yena kenaci ākārena aviññutaṃ pakāsetvā vissajjetabbova.
‘‘दुम्मङ्कूनं पुग्गलानं निग्गहाया’’तिआदिवचनतो (पारा॰ ३९; परि॰ २) ‘‘अलज्जीनिग्गहत्थाय…पे॰… पञ्ञत्त’’न्ति वुत्तं। एहितीति हि-कारो एत्थ आगमो दट्ठब्बो, आगमिस्सतीति अत्थो। दिट्ठसन्तानेनाति दिट्ठनियामेन। अलज्जिस्स पटिञ्ञाय एव कातब्बन्ति वचनपटिवचनक्कमेनेव दोसे आविभूतेपि अलज्जिस्स ‘‘असुद्धोह’’न्ति दोससम्पटिच्छनपअञ्ञाय एव आपत्तिया कातब्बन्ति अत्थो। केचि पन ‘‘अलज्जिस्स एतं नत्थीति सुद्धपटिञ्ञाय एव अनापत्तिया कातब्बन्ति अयमेत्थ अत्थो सङ्गहितो’’ति वदन्ति, तं न युत्तं अनुविज्जकस्सेव निरत्थकत्तापत्तितो चोदकेनेव अलज्जिपटिञ्ञाय ठातब्बतो। दोसापगमपटिञ्ञा एव हि इध पटिञ्ञाति अधिप्पेता। तेनेव वक्खति ‘‘एतम्पि नत्थीति पटिञ्ञं न देती’’तिआदि (पारा॰ अट्ठ॰ २.३८५-३८६)।
‘‘Dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyā’’tiādivacanato (pārā. 39; pari. 2) ‘‘alajjīniggahatthāya…pe… paññatta’’nti vuttaṃ. Ehitīti hi-kāro ettha āgamo daṭṭhabbo, āgamissatīti attho. Diṭṭhasantānenāti diṭṭhaniyāmena. Alajjissa paṭiññāya eva kātabbanti vacanapaṭivacanakkameneva dose āvibhūtepi alajjissa ‘‘asuddhoha’’nti dosasampaṭicchanapaaññāya eva āpattiyā kātabbanti attho. Keci pana ‘‘alajjissa etaṃ natthīti suddhapaṭiññāya eva anāpattiyā kātabbanti ayamettha attho saṅgahito’’ti vadanti, taṃ na yuttaṃ anuvijjakasseva niratthakattāpattito codakeneva alajjipaṭiññāya ṭhātabbato. Dosāpagamapaṭiññā eva hi idha paṭiññāti adhippetā. Teneva vakkhati ‘‘etampi natthīti paṭiññaṃ na detī’’tiādi (pārā. aṭṭha. 2.385-386).
तदत्थदीपनत्थन्ति अलज्जिस्स दोसे आविभूतेपि तस्स दोसापगमपटिञ्ञाय एव कातब्बतादीपनत्थं। विवादवत्थुसङ्खाते अत्थे पच्चत्थिका अत्थपच्चत्थिका। सञ्ञं दत्वाति नेसं कथापच्छेदत्थं, अभिमुखकरणत्थञ्च सद्दं कत्वा। विनिच्छिनितुं अननुच्छविकोति ‘‘असुद्धो’’ति सञ्ञाय चोदकपक्खे पविट्ठत्ता अनुविज्जकभावतो बहिभूतत्ता अनुविज्जितुं असक्कुणेय्यतं सन्धाय वुत्तं। सन्देहे एव हि सति अनुविज्जितुं सक्का, असुद्धदिट्ठिया पन सति चुदितकेन वुत्तं सब्बं असच्चतोपि पटिभाति, कथं तत्थ अनुविज्जना सियाति।
Tadatthadīpanatthanti alajjissa dose āvibhūtepi tassa dosāpagamapaṭiññāya eva kātabbatādīpanatthaṃ. Vivādavatthusaṅkhāte atthe paccatthikā atthapaccatthikā. Saññaṃ datvāti nesaṃ kathāpacchedatthaṃ, abhimukhakaraṇatthañca saddaṃ katvā. Vinicchinituṃ ananucchavikoti ‘‘asuddho’’ti saññāya codakapakkhe paviṭṭhattā anuvijjakabhāvato bahibhūtattā anuvijjituṃ asakkuṇeyyataṃ sandhāya vuttaṃ. Sandehe eva hi sati anuvijjituṃ sakkā, asuddhadiṭṭhiyā pana sati cuditakena vuttaṃ sabbaṃ asaccatopi paṭibhāti, kathaṃ tattha anuvijjanā siyāti.
‘‘तथा नासितकोव भविस्सती’’ति इमिना विनिच्छयं अदत्वा सङ्घतो वियोजनं नाम लिङ्गनासना विय अयम्पि एको नासनप्पकारोति दस्सेति। विरद्धं होतीति सञ्चिच्च आपत्तिं सहसा आपन्नो होति। ‘‘आदितो पट्ठाय अलज्जी नाम नत्थी’’ति इदं ‘‘पक्खानुरक्खणत्थाय पटिञ्ञं न देती’’ति इमस्स अलज्जिलक्खणसम्भवस्स कारणवचनं। पटिच्छादितकालतो पट्ठाय अलज्जी नाम एव, पुरिमो लज्जिभावो न रक्खतीति अत्थो। पटिञ्ञं न देतीति सचे मया कतदोसं वक्खामि, मय्हं अनुवत्तका भिज्जिस्सन्तीति पटिञ्ञं न देति। ठाने न तिट्ठतीति लज्जिट्ठाने न तिट्ठति, कायवाचासु वीतिक्कमो होति एवाति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘विनिच्छयो न दातब्बो’’ति, पुब्बे पक्खिकानं पटिञ्ञाय वूपसमितस्सापि अधिकरणस्स दुवूपसन्तताय अयम्पि तथा नासितकोव भविस्सतीति अधिप्पायो।
‘‘Tathānāsitakova bhavissatī’’ti iminā vinicchayaṃ adatvā saṅghato viyojanaṃ nāma liṅganāsanā viya ayampi eko nāsanappakāroti dasseti. Viraddhaṃ hotīti sañcicca āpattiṃ sahasā āpanno hoti. ‘‘Ādito paṭṭhāya alajjī nāma natthī’’ti idaṃ ‘‘pakkhānurakkhaṇatthāya paṭiññaṃ na detī’’ti imassa alajjilakkhaṇasambhavassa kāraṇavacanaṃ. Paṭicchāditakālato paṭṭhāya alajjī nāma eva, purimo lajjibhāvo na rakkhatīti attho. Paṭiññaṃ na detīti sace mayā katadosaṃ vakkhāmi, mayhaṃ anuvattakā bhijjissantīti paṭiññaṃ na deti. Ṭhāne na tiṭṭhatīti lajjiṭṭhāne na tiṭṭhati, kāyavācāsu vītikkamo hoti evāti adhippāyo. Tenāha ‘‘vinicchayo na dātabbo’’ti, pubbe pakkhikānaṃ paṭiññāya vūpasamitassāpi adhikaraṇassa duvūpasantatāya ayampi tathā nāsitakova bhavissatīti adhippāyo.
चुदितकचोदकेसु पटिपत्तिं ञत्वाति ‘‘तुम्हे अम्हाकं विनिच्छयेन तुट्ठा भविस्सथा’’तिआदिना वुत्तं चुदितकचोदकेसु अनुविज्जकेन पटिपज्जितब्बकम्मं ञत्वा। विनिच्छयो मज्झेति आपत्तीति वा अनापत्तीति वा विनिच्छयपरियोसानअनुविज्जनानं मज्झं नामाति अत्थो।
Cuditakacodakesu paṭipattiṃ ñatvāti ‘‘tumhe amhākaṃ vinicchayena tuṭṭhā bhavissathā’’tiādinā vuttaṃ cuditakacodakesu anuvijjakena paṭipajjitabbakammaṃ ñatvā. Vinicchayo majjheti āpattīti vā anāpattīti vā vinicchayapariyosānaanuvijjanānaṃ majjhaṃ nāmāti attho.
अमूलकम्पि समूलकं कत्वा वदन्तीति आह ‘‘द्वे मूलानी’’ति। कालेन वक्खामीतिआदीसु ओकासं कारापेत्वा वदन्तो कालेन वदति नाम। सलाकग्गयागुअग्गभिक्खाचारट्ठानादीसु चोदेन्तो अकालेन वदति नाम। दोसतो वुट्ठापेतुकामताय वदन्तो अत्थसंहितेन वदति नाम। दोसन्तरोति दोसचित्तो। पन्नरससु धम्मेसूति ‘‘परिसुद्धकायसमआचारता, तथा वचीसमाचारता, सब्रह्मचारीसु मेत्तचित्तता, बहुस्सुतता, उभिन्नं पातिमोक्खानं स्वागतादिता, कालेन वक्खामी’’तिआदिना (परि॰ ३६२) वुत्तपञ्चधम्मा च कारुञ्ञता, हितेसिता, अनुकम्पता, आपत्तिवुट्ठानता, विनयपुरेक्खारताति (चूळव॰ ४०१) इमेसु पन्नरससु। तत्थ ‘‘कारुञ्ञता’’ति इमिना करुणा दस्सिता। हितेसिताति हितगवेसनता। अनुकम्पताति तेन हितेन संयोजनता, इमेहि द्वीहिपि मेत्ता दस्सिता। आपत्तिवुट्ठानताति सुद्धन्ते पतिट्ठापनता। वत्थुं चोदेत्वा सारेत्वा पटिञ्ञं आरोपेत्वा यथापटिञ्ञाय कम्मकरणं विनयपुरेक्खारता नाम।
Amūlakampi samūlakaṃ katvā vadantīti āha ‘‘dve mūlānī’’ti. Kālena vakkhāmītiādīsu okāsaṃ kārāpetvā vadanto kālena vadati nāma. Salākaggayāguaggabhikkhācāraṭṭhānādīsu codento akālena vadati nāma. Dosato vuṭṭhāpetukāmatāya vadanto atthasaṃhitena vadati nāma. Dosantaroti dosacitto. Pannarasasu dhammesūti ‘‘parisuddhakāyasamaācāratā, tathā vacīsamācāratā, sabrahmacārīsu mettacittatā, bahussutatā, ubhinnaṃ pātimokkhānaṃ svāgatāditā, kālena vakkhāmī’’tiādinā (pari. 362) vuttapañcadhammā ca kāruññatā, hitesitā, anukampatā, āpattivuṭṭhānatā, vinayapurekkhāratāti (cūḷava. 401) imesu pannarasasu. Tattha ‘‘kāruññatā’’ti iminā karuṇā dassitā. Hitesitāti hitagavesanatā. Anukampatāti tena hitena saṃyojanatā, imehi dvīhipi mettā dassitā. Āpattivuṭṭhānatāti suddhante patiṭṭhāpanatā. Vatthuṃ codetvā sāretvā paṭiññaṃ āropetvā yathāpaṭiññāya kammakaraṇaṃ vinayapurekkhāratā nāma.
अधिकरणट्ठेनाति अधिकातब्बट्ठेन, समथेहि वूपसमेतब्बट्ठेनाति अत्थो। तं नानत्तं दस्सेतुन्ति इध अनधिप्पेतम्पि अत्थुद्धारवसेन तं नानत्तं दस्सेतुन्ति अधिप्पायो। तेनेव वक्खति ‘‘सेसानि अत्थुद्धारवसेन वुत्तानी’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.३८५-३८६)। यं अधिकिच्चातिआदिना अधिकरणसद्दस्स कम्मसाधनता वुत्ता।
Adhikaraṇaṭṭhenāti adhikātabbaṭṭhena, samathehi vūpasametabbaṭṭhenāti attho. Taṃ nānattaṃ dassetunti idha anadhippetampi atthuddhāravasena taṃ nānattaṃ dassetunti adhippāyo. Teneva vakkhati ‘‘sesāni atthuddhāravasena vuttānī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.385-386). Yaṃ adhikiccātiādinā adhikaraṇasaddassa kammasādhanatā vuttā.
गाहन्ति ‘‘असुकं चोदेस्सामी’’ति मनसा चोदनाकारस्स गहणं। चेतनन्ति ‘‘चोदेस्सामी’’ति उप्पन्नचित्तब्यापारसङ्खातं चित्तकम्मं। अक्खन्तिन्ति चुदितकस्स विपत्तिं दिस्वा उप्पन्नं कोधं असहनं, तथा पवत्तं वा यं किञ्चि चित्तचेतसिकरासिं। वोहारन्ति चोदनावसप्पवत्तवचनं। पण्णत्तिन्ति चोदनावसप्पवत्तं मनसा परिकप्पितं नामपण्णत्तिं। अत्तादानं गहेत्वाति चोदनं मनसा गहेत्वा। तं अधिकरणन्ति तं गाहलक्खणं अधिकरणं। निरुज्झति चेतनाय खणिकत्ता, सा च समथप्पत्ता होतीति एवमेत्थ अनिट्ठप्पसङ्गो वेदितब्बो। एवं उपरिपि ‘‘तुण्ही होती’’ति इमिना वोहारवचनस्स निरोधं दस्सेति। तेनाह ‘‘तं अधिकरणं समथप्पत्तं भविस्सती’’ति। ‘‘तस्मा पण्णत्ति अधिकरण’’न्ति अट्ठकथासु कतसन्निट्ठानं दस्सेत्वा इदानि तस्सापि एकच्चेहि पटिक्खित्तभावं दस्सेत्वा पुन तम्पि पटिसेधेत्वा अट्ठकथासु वुत्तपण्णत्तिया एव अधिकरणतं समत्थेतुं ‘‘तं पनेत’’न्तिआदिमाह। तत्थ तं पनेतन्ति पण्णत्ति अधिकरणन्ति एतं गहणं विरुज्झतीति सम्बन्धो। पाराजिकादिआपत्ति एकन्तअकुसलसभावा वा अब्याकतसभावा वा होतीति सञ्ञाय ‘‘मेथुनधम्मपाराजिकापत्ती’’तिआदिकं सुत्तं पण्णत्तिअधिकरणवादेन विरुज्झतीति दस्सेतुं उद्धटं। तेनाह ‘‘न हि ते…पे॰… अच्चन्तअकुसलत्ता’’तिआदि। तेति अट्ठकथाचरिया।
Gāhanti ‘‘asukaṃ codessāmī’’ti manasā codanākārassa gahaṇaṃ. Cetananti ‘‘codessāmī’’ti uppannacittabyāpārasaṅkhātaṃ cittakammaṃ. Akkhantinti cuditakassa vipattiṃ disvā uppannaṃ kodhaṃ asahanaṃ, tathā pavattaṃ vā yaṃ kiñci cittacetasikarāsiṃ. Vohāranti codanāvasappavattavacanaṃ. Paṇṇattinti codanāvasappavattaṃ manasā parikappitaṃ nāmapaṇṇattiṃ. Attādānaṃ gahetvāti codanaṃ manasā gahetvā. Taṃ adhikaraṇanti taṃ gāhalakkhaṇaṃ adhikaraṇaṃ. Nirujjhati cetanāya khaṇikattā, sā ca samathappattā hotīti evamettha aniṭṭhappasaṅgo veditabbo. Evaṃ uparipi ‘‘tuṇhī hotī’’ti iminā vohāravacanassa nirodhaṃ dasseti. Tenāha ‘‘taṃ adhikaraṇaṃ samathappattaṃ bhavissatī’’ti. ‘‘Tasmā paṇṇatti adhikaraṇa’’nti aṭṭhakathāsu katasanniṭṭhānaṃ dassetvā idāni tassāpi ekaccehi paṭikkhittabhāvaṃ dassetvā puna tampi paṭisedhetvā aṭṭhakathāsu vuttapaṇṇattiyā eva adhikaraṇataṃ samatthetuṃ ‘‘taṃ paneta’’ntiādimāha. Tattha taṃ panetanti paṇṇatti adhikaraṇanti etaṃ gahaṇaṃ virujjhatīti sambandho. Pārājikādiāpatti ekantaakusalasabhāvā vā abyākatasabhāvā vā hotīti saññāya ‘‘methunadhammapārājikāpattī’’tiādikaṃ suttaṃ paṇṇattiadhikaraṇavādena virujjhatīti dassetuṃ uddhaṭaṃ. Tenāha ‘‘na hi te…pe… accantaakusalattā’’tiādi. Teti aṭṭhakathācariyā.
अमूलकञ्चेव तं अधिकरणन्ति एत्थ अमूलकपाराजिकमेव अधिकरण-सद्देन अधिप्पेतन्ति दस्सेतुं ‘‘यञ्चेत’’न्तिआदि वुत्तं। यस्मा पनातिआदि पन इधाधिप्पेताय अमूलकपाराजिकापत्तिया एव पण्णत्तिभावो युज्जतीति दस्सेतुं आरद्धं। तत्थ याय पण्णत्तियाति सभावतो परिसुद्धेपि पुग्गले ‘‘पाराजिको’’तिआदिना चोदकेन पवत्तितं नामपण्णत्तिं सन्धाय वदति। पञ्ञत्तोति कथितो। अधिकरणे पवत्तत्ताति अविज्जमानेपि मनसा आरोपितमत्ते आपत्ताधिकरणे वाचकभावेन पवत्तत्ता।
Amūlakañceva taṃ adhikaraṇanti ettha amūlakapārājikameva adhikaraṇa-saddena adhippetanti dassetuṃ ‘‘yañceta’’ntiādi vuttaṃ. Yasmā panātiādi pana idhādhippetāya amūlakapārājikāpattiyā eva paṇṇattibhāvo yujjatīti dassetuṃ āraddhaṃ. Tattha yāya paṇṇattiyāti sabhāvato parisuddhepi puggale ‘‘pārājiko’’tiādinā codakena pavattitaṃ nāmapaṇṇattiṃ sandhāya vadati. Paññattoti kathito. Adhikaraṇe pavattattāti avijjamānepi manasā āropitamatte āpattādhikaraṇe vācakabhāvena pavattattā.
एवं नामपण्णत्तिवसेन इमस्मिं सिक्खापदे आपत्ताधिकरणस्स पञ्ञत्तिभावं दस्सेत्वा इदानि अत्थपण्णत्तिवसेनापि दस्सेतुं ‘‘यस्मा वाय’’न्तिआदि वुत्तं। पञ्ञत्तिमत्तमेवाति अविज्जमानस्स विज्जमानाकारेन मनसा आरोपितअत्थपण्णत्तिमत्तमेवाति अत्थो। तञ्च खो इधेवाति तञ्च यथावुत्तपरियायेन पण्णत्तिया अधिकरणत्तं इधेव इमस्मिं एव सिक्खापदे। एकेति केचि। तं न युत्तन्ति यं एकच्चेहि अट्ठकथासु वुत्तं, अधिकरणस्स पण्णत्तिभावं निसेधेत्वा कुसलादिपरमत्थभावं साधेतुं ‘‘तं पनेतं मेथुनधम्मपाराजिकापत्ती’’तिआदिना पपञ्चतो दस्सितो, तं न युत्तन्ति अत्थो। तत्थ कारणमाह ‘‘आदिकम्मिकस्सा’’तिआदिना, तेन च तस्मिं वादे यदि आपत्ति नाम अकुसला वा अब्याकता वा भवेय्य, कथं आदिकम्मिकस्स अनापत्ति भवेय्य? तस्सापि अकुसलादीनं उप्पन्नत्ता भगवतो सिक्खापदपञ्ञत्तितो पट्ठाय याव आपत्तीतिपि न सक्का वत्तुं, मेथुनादीसु अकुसलादीनं सिक्खापदपञ्ञत्तितो पुब्बेपि समुप्पत्तितो। ततो एव अनुपसम्पन्नानम्पि आपत्तिप्पसङ्गो, गिलानादीनं उप्पन्नत्ता अनुपञ्ञत्तियापि अनापत्तिअभावप्पसङ्गो च सिया। अथ मतं ‘‘न केवलं अकुसलादि एव, अथ खो भगवता पटिक्खित्तभावं जानन्तस्स समुप्पज्जमाना एव अकुसलादयो आपत्ती’’ति, तम्पि असारं, सिक्खापदपञ्ञत्तिं अजानित्वा वीतिक्कमन्तस्स मेथुनादीसु अनापत्तिप्पसङ्गतो, अकुसलादिसभावाय च आपत्तिया एकपयोगादीसु एकत्तादिपि न सिया। न हि सकलम्पि दिवसं इत्थिं कायतो अमोचेत्वा फुसन्तस्स एकमेवाकुसलं उप्पज्जति, बहू वा इत्थियो फुसित्वा अपगच्छन्तस्स बहूनि, येनापत्तिया एकत्तं, बहुत्तं वा सियाति एवमादिकं अयुत्तिं सङ्गहेत्वा दस्सितन्ति वेदितब्बं।
Evaṃ nāmapaṇṇattivasena imasmiṃ sikkhāpade āpattādhikaraṇassa paññattibhāvaṃ dassetvā idāni atthapaṇṇattivasenāpi dassetuṃ ‘‘yasmā vāya’’ntiādi vuttaṃ. Paññattimattamevāti avijjamānassa vijjamānākārena manasā āropitaatthapaṇṇattimattamevāti attho. Tañca kho idhevāti tañca yathāvuttapariyāyena paṇṇattiyā adhikaraṇattaṃ idheva imasmiṃ eva sikkhāpade. Eketi keci. Taṃ na yuttanti yaṃ ekaccehi aṭṭhakathāsu vuttaṃ, adhikaraṇassa paṇṇattibhāvaṃ nisedhetvā kusalādiparamatthabhāvaṃ sādhetuṃ ‘‘taṃ panetaṃ methunadhammapārājikāpattī’’tiādinā papañcato dassito, taṃ na yuttanti attho. Tattha kāraṇamāha ‘‘ādikammikassā’’tiādinā, tena ca tasmiṃ vāde yadi āpatti nāma akusalā vā abyākatā vā bhaveyya, kathaṃ ādikammikassa anāpatti bhaveyya? Tassāpi akusalādīnaṃ uppannattā bhagavato sikkhāpadapaññattito paṭṭhāya yāva āpattītipi na sakkā vattuṃ, methunādīsu akusalādīnaṃ sikkhāpadapaññattito pubbepi samuppattito. Tato eva anupasampannānampi āpattippasaṅgo, gilānādīnaṃ uppannattā anupaññattiyāpi anāpattiabhāvappasaṅgo ca siyā. Atha mataṃ ‘‘na kevalaṃ akusalādi eva, atha kho bhagavatā paṭikkhittabhāvaṃ jānantassa samuppajjamānā eva akusalādayo āpattī’’ti, tampi asāraṃ, sikkhāpadapaññattiṃ ajānitvā vītikkamantassa methunādīsu anāpattippasaṅgato, akusalādisabhāvāya ca āpattiyā ekapayogādīsu ekattādipi na siyā. Na hi sakalampi divasaṃ itthiṃ kāyato amocetvā phusantassa ekamevākusalaṃ uppajjati, bahū vā itthiyo phusitvā apagacchantassa bahūni, yenāpattiyā ekattaṃ, bahuttaṃ vā siyāti evamādikaṃ ayuttiṃ saṅgahetvā dassitanti veditabbaṃ.
तत्थ वत्थुञ्चाति वीतिक्कमो। तञ्हि आपत्तिसम्मुतिपञ्ञापनस्स ओकासट्ठेन ‘‘वत्थू’’ति वुच्चति। गोत्तन्ति अदिन्नादानादितो बुद्धिसद्दनिवत्तनट्ठेन परिकप्पितसामञ्ञाकारो गोत्तं। नामन्ति अविज्जमाननामपञ्ञत्ति। तस्स पन पाराजिकन्ति नामस्स अत्थभूता आपत्ति अत्थपञ्ञत्ति एवाति दट्ठब्बं । यं पन ‘‘विवादाधिकरणं सिया कुसल’’न्तिआदि (चूळव॰ २२०; परि॰ ३०३), ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसल’’न्तिआदि (चूळव॰ २२२) च सुत्तं तेहि समुद्धटं, तम्पि न विवादादीनं कुसलादिभावस्स परियायदेसितत्ताति यं एत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा पठमपाराजिकसमुट्ठानादिवण्णनाय सारत्थदीपनियं विरद्धट्ठानसोधनत्थं वित्थारतो वुत्तन्ति तत्थेव तं गहेतब्बं, सारत्थदीपनीकारकस्स अकुसलादिरूपाव आपत्तीति लद्धि, तेनेव सो इधापि ‘‘तस्मा पण्णत्तिअधिकरणन्ति अट्ठकथासु कतसन्निट्ठानं दस्सेत्वा इदानि तम्पि न युत्तन्ति दस्सेतुं ‘तं पनेत’न्तिआदिमाहा’’ति (सारत्थ॰ टी॰ २.३८५-३८६) एवं अत्तनो लद्धिं अट्ठकथाचरियस्सपि लद्धिं कत्वा गन्थविरोधम्पि अनोलोकेत्वा दस्सेसि। न हेत्थ बुद्धघोसाचरियो अट्ठकथावादं अयुत्तन्ति दस्सेतुं ‘‘तं पनेत’’न्तिआदिमारभि ‘‘पण्णत्तिमत्तमेव आपत्ताधिकरणन्ति वेदितब्ब’’न्ति सयमेव उपरि कथनतो, अथ खो दुल्लद्धिकानं एकच्चानं तत्थ विप्पटिपत्तिं दस्सेत्वा पुन तं पटिसेधेतुकामो आरभि, तेनेव अन्ते ‘‘एके’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं। विवादादीनं कुसलादिकत्ते तंसमथानम्पि तब्भावो आपज्जति परमत्थेसु पण्णत्तिया समथायोगाति आह ‘‘कुसलादिसमथेही’’ति। पञ्ञत्तिसभावानमेव चतुन्नं अधिकरणानं समथेहि अधिकरणीयता, न पन कुसलादिपरमत्थरूपानं तेसं तेसं खणिकताय सयमेव समथप्पत्तितोति हेट्ठा समत्थितमत्थं निगमनवसेन दस्सेन्तेन ‘‘इति इमिना अधिकरणट्ठेना’’ति वुत्तं, तस्स यथावुत्तनयेन समथेहि अधिकरणीयतायाति अत्थो। ‘‘इधेकच्चो’’ति इमिना इधाधिप्पेतं विवादं निवत्तेति।
Tattha vatthuñcāti vītikkamo. Tañhi āpattisammutipaññāpanassa okāsaṭṭhena ‘‘vatthū’’ti vuccati. Gottanti adinnādānādito buddhisaddanivattanaṭṭhena parikappitasāmaññākāro gottaṃ. Nāmanti avijjamānanāmapaññatti. Tassa pana pārājikanti nāmassa atthabhūtā āpatti atthapaññatti evāti daṭṭhabbaṃ . Yaṃ pana ‘‘vivādādhikaraṇaṃ siyā kusala’’ntiādi (cūḷava. 220; pari. 303), ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusala’’ntiādi (cūḷava. 222) ca suttaṃ tehi samuddhaṭaṃ, tampi na vivādādīnaṃ kusalādibhāvassa pariyāyadesitattāti yaṃ ettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā paṭhamapārājikasamuṭṭhānādivaṇṇanāya sāratthadīpaniyaṃ viraddhaṭṭhānasodhanatthaṃ vitthārato vuttanti tattheva taṃ gahetabbaṃ, sāratthadīpanīkārakassa akusalādirūpāva āpattīti laddhi, teneva so idhāpi ‘‘tasmā paṇṇattiadhikaraṇanti aṭṭhakathāsu katasanniṭṭhānaṃ dassetvā idāni tampi na yuttanti dassetuṃ ‘taṃ paneta’ntiādimāhā’’ti (sārattha. ṭī. 2.385-386) evaṃ attano laddhiṃ aṭṭhakathācariyassapi laddhiṃ katvā ganthavirodhampi anoloketvā dassesi. Na hettha buddhaghosācariyo aṭṭhakathāvādaṃ ayuttanti dassetuṃ ‘‘taṃ paneta’’ntiādimārabhi ‘‘paṇṇattimattameva āpattādhikaraṇanti veditabba’’nti sayameva upari kathanato, atha kho dulladdhikānaṃ ekaccānaṃ tattha vippaṭipattiṃ dassetvā puna taṃ paṭisedhetukāmo ārabhi, teneva ante ‘‘eke’’ti vuttanti veditabbaṃ. Vivādādīnaṃ kusalādikatte taṃsamathānampi tabbhāvo āpajjati paramatthesu paṇṇattiyā samathāyogāti āha ‘‘kusalādisamathehī’’ti. Paññattisabhāvānameva catunnaṃ adhikaraṇānaṃ samathehi adhikaraṇīyatā, na pana kusalādiparamattharūpānaṃ tesaṃ tesaṃ khaṇikatāya sayameva samathappattitoti heṭṭhā samatthitamatthaṃ nigamanavasena dassentena ‘‘iti iminā adhikaraṇaṭṭhenā’’ti vuttaṃ, tassa yathāvuttanayena samathehi adhikaraṇīyatāyāti attho. ‘‘Idhekacco’’ti iminā idhādhippetaṃ vivādaṃ nivatteti.
अनुवादोति विपत्तीहि उपवदना चेव चोदना च। तत्थ उपवदना नाम गरहा, अक्कोसो च। पञ्चपीति मातिकापरियापन्नापत्तियो सन्धाय वुत्तं। किच्चयताति कत्तब्बता। सपदानुक्कमनिद्देसस्साति एत्थ पदानुक्कमनिद्देसोति पदभाजनं वुच्चति, तेन सहितस्स सिक्खापदस्साति अत्थो।
Anuvādoti vipattīhi upavadanā ceva codanā ca. Tattha upavadanā nāma garahā, akkoso ca. Pañcapīti mātikāpariyāpannāpattiyo sandhāya vuttaṃ. Kiccayatāti kattabbatā. Sapadānukkamaniddesassāti ettha padānukkamaniddesoti padabhājanaṃ vuccati, tena sahitassa sikkhāpadassāti attho.
३८७. अस्साति कत्तुअत्थे सामिवचनन्ति आह ‘‘एतेन चोदकेना’’तिआदि। दिट्ठमूलके पनाति ‘‘दिट्ठस्स होति पाराजिकं धम्मं अज्झापज्जन्तो’’तिआदि (पारा॰ ३८७) पाळिवारं सन्धाय वुत्तं। तत्थ इत्थिया सद्धिं रहोनिसज्जादिदस्सनमत्तवसेन पाराजिकं धम्मं अज्झापज्जन्तो पुग्गलो तेन दिट्ठो, न पन मग्गेन मग्गप्पटिपादनादिदस्सनवसेन। यदि हि तेन सो तथा दिट्ठो भवेय्य, असुद्धसञ्ञी एवायं तस्मिं पुग्गले सिया, असुद्धसञ्ञाय च सुद्धं वा असुद्धं वा चोदेन्तस्स सङ्घादिसेसो न सिया ‘‘अनापत्ति सुद्धे असुद्धदिट्ठिस्स, असुद्धे असुद्धदिट्ठिस्सा’’तिआदिवचनतो (पारा॰ ३९०)। तस्मा इत्थिया सद्धिं रहोनिसज्जादिमत्तमेव दिस्वापि ‘‘सद्धो कुलपुत्तो, नायं पाराजिकं आपज्जती’’ति तस्मिं सुद्धसञ्ञिस्स वा वेमतिकस्स वा ‘‘सुतो मया पाराजिकं धम्मं अज्झापज्जन्तो’’तिआदिना नियमेत्वा चोदेन्तस्सेव सङ्घादिसेसो, न असुद्धसञ्ञिस्स, तस्स पन दिट्ठं सुतन्ति मुसावादादिपच्चया लहुकापत्ति एवाति वेदितब्बं। यदि पन सो तस्मिं सुद्धदिट्ठिचावनाधिप्पायोपि दिट्ठं रहोनिसज्जादिमत्तमेव वदति, अदिट्ठं पन मग्गेनमग्गप्पटिपादनादिपाराजिकवत्थुं वा ‘‘अस्समणोसी’’तिआदिकं वा न वदति, तस्स अनापत्ति। अधिकं वदन्तस्स पन आपत्तियेव ‘‘अदिट्ठं दिट्ठ’’न्ति (पारा॰ ३८६-३८७) वुत्तत्ता। यो पन दिट्ठेन रहोनिसज्जादिना पठमपाराजिकेन असुद्धसञ्ञी हुत्वा चावनाधिप्पायो अदिन्नादानं अज्झापज्जन्तो ‘‘दिट्ठो’’ति वा ‘‘सुतो’’ति वा आदिं वदति, तस्सापि न सङ्घादिसेसो असुद्धे असुद्धदिट्ठितायाति केचि वदन्ति। अञ्ञे पन ‘‘येन पाराजिकेन चोदेति, तेन सुद्धसञ्ञाभावा आपत्तियेवा’’ति वदन्ति, इदं युत्तं। तथा हि वुत्तं मातिकाट्ठकथायं (कङ्खा॰ अट्ठ॰ दुट्ठदोससिक्खापदवण्णना) ‘‘येन पाराजिकेन चोदेति, तं ‘अयं अनज्झापन्नो’ति ञत्वा चावनाधिप्पायेन…पे॰… सङ्घादिसेसो’’ति। इमिना नयेन सुतादिमूलकेसुपि विनिच्छयो वेदितब्बो। अञ्ञत्र आगतेसूति ओमसवादादीसु आगतेसु। अवस्सुतोति तीहिपि द्वारेहि पाराजिकवत्थुभूतदुच्चरितानुवस्सनेन तिन्तो। कसम्बुजातोति कचवरभूतो, निस्सारोति अत्थो।
387.Assāti kattuatthe sāmivacananti āha ‘‘etena codakenā’’tiādi. Diṭṭhamūlake panāti ‘‘diṭṭhassa hoti pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpajjanto’’tiādi (pārā. 387) pāḷivāraṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha itthiyā saddhiṃ rahonisajjādidassanamattavasena pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpajjanto puggalo tena diṭṭho, na pana maggena maggappaṭipādanādidassanavasena. Yadi hi tena so tathā diṭṭho bhaveyya, asuddhasaññī evāyaṃ tasmiṃ puggale siyā, asuddhasaññāya ca suddhaṃ vā asuddhaṃ vā codentassa saṅghādiseso na siyā ‘‘anāpatti suddhe asuddhadiṭṭhissa, asuddhe asuddhadiṭṭhissā’’tiādivacanato (pārā. 390). Tasmā itthiyā saddhiṃ rahonisajjādimattameva disvāpi ‘‘saddho kulaputto, nāyaṃ pārājikaṃ āpajjatī’’ti tasmiṃ suddhasaññissa vā vematikassa vā ‘‘suto mayā pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpajjanto’’tiādinā niyametvā codentasseva saṅghādiseso, na asuddhasaññissa, tassa pana diṭṭhaṃ sutanti musāvādādipaccayā lahukāpatti evāti veditabbaṃ. Yadi pana so tasmiṃ suddhadiṭṭhicāvanādhippāyopi diṭṭhaṃ rahonisajjādimattameva vadati, adiṭṭhaṃ pana maggenamaggappaṭipādanādipārājikavatthuṃ vā ‘‘assamaṇosī’’tiādikaṃ vā na vadati, tassa anāpatti. Adhikaṃ vadantassa pana āpattiyeva ‘‘adiṭṭhaṃ diṭṭha’’nti (pārā. 386-387) vuttattā. Yo pana diṭṭhena rahonisajjādinā paṭhamapārājikena asuddhasaññī hutvā cāvanādhippāyo adinnādānaṃ ajjhāpajjanto ‘‘diṭṭho’’ti vā ‘‘suto’’ti vā ādiṃ vadati, tassāpi na saṅghādiseso asuddhe asuddhadiṭṭhitāyāti keci vadanti. Aññe pana ‘‘yena pārājikena codeti, tena suddhasaññābhāvā āpattiyevā’’ti vadanti, idaṃ yuttaṃ. Tathā hi vuttaṃ mātikāṭṭhakathāyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. duṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā) ‘‘yena pārājikena codeti, taṃ ‘ayaṃ anajjhāpanno’ti ñatvā cāvanādhippāyena…pe… saṅghādiseso’’ti. Iminā nayena sutādimūlakesupi vinicchayo veditabbo. Aññatra āgatesūti omasavādādīsu āgatesu. Avassutoti tīhipi dvārehi pārājikavatthubhūtaduccaritānuvassanena tinto. Kasambujātoti kacavarabhūto, nissāroti attho.
कोण्ठोति चोरो, दुस्सीलोति अत्थो। जेट्ठब्बतिकोति काळकण्णिदेवीवते नियुत्तो तित्थियोति वदति, सा किर काळकण्णिसिरिदेविया जेट्ठाति वुत्ता। यदग्गेनाति येन कारणेन, यत्तकेनाति अत्थो । तदग्गेनाति एत्थापि एसेव नयो। नो कप्पेतीतिआदि वेमतिकभावदीपनत्थमेव वुत्तन्ति महापदुमत्थेरस्स अधिप्पायो।
Koṇṭhoti coro, dussīloti attho. Jeṭṭhabbatikoti kāḷakaṇṇidevīvate niyutto titthiyoti vadati, sā kira kāḷakaṇṇisirideviyā jeṭṭhāti vuttā. Yadaggenāti yena kāraṇena, yattakenāti attho . Tadaggenāti etthāpi eseva nayo. No kappetītiādi vematikabhāvadīpanatthameva vuttanti mahāpadumattherassa adhippāyo.
३८९. एत्थाति चोदनायं। तज्जनीयादिकम्मं करिस्सामीतिआपत्तिया चोदेन्तस्स अधिप्पायो कम्माधिप्पायो नाम। परिवासदानादिक्कमेन आपत्तितो वुट्ठापेतुं आपत्तिया चोदेन्तस्स अधिप्पायो वुट्ठानाधिप्पायो। उपोसथं, पवारणं वा सङ्घे कातुं अदानत्थाय आपत्तिया चोदयतो अधिप्पायो उपोसथपवारणट्ठपनाधिप्पायो। असम्मुखा…पे॰… दुक्कटन्ति अनुद्धंसेन्तस्सपि अक्कोसन्तस्सपि दुक्कटं।
389.Etthāti codanāyaṃ. Tajjanīyādikammaṃ karissāmītiāpattiyā codentassa adhippāyo kammādhippāyo nāma. Parivāsadānādikkamena āpattito vuṭṭhāpetuṃ āpattiyā codentassa adhippāyo vuṭṭhānādhippāyo. Uposathaṃ, pavāraṇaṃ vā saṅghe kātuṃ adānatthāya āpattiyā codayato adhippāyo uposathapavāraṇaṭṭhapanādhippāyo. Asammukhā…pe… dukkaṭanti anuddhaṃsentassapi akkosantassapi dukkaṭaṃ.
सब्बत्थेवाति सब्बासु अट्ठकथासु। उपोसथपवारणानं ञत्तिकम्मभावतो ञत्तिया वत्तमानाय एव उपोसथपवारणट्ठपनं होति, न निट्ठिताय, सा च य्य-कारे पत्ते निट्ठिता नाम होतीति आह ‘‘य्य-कारे पत्ते न लब्भती’’ति।
Sabbatthevāti sabbāsu aṭṭhakathāsu. Uposathapavāraṇānaṃ ñattikammabhāvato ñattiyā vattamānāya eva uposathapavāraṇaṭṭhapanaṃ hoti, na niṭṭhitāya, sā ca yya-kāre patte niṭṭhitā nāma hotīti āha ‘‘yya-kāre patte na labbhatī’’ti.
अनुपासकोति उपासकोपि सो भिक्खु न होति सरणगमनस्सापि पटिप्पस्सद्धत्ताति वदन्ति। ‘‘अनोदिस्स धम्मं कथेन्तस्सा’’ति इमिना ओदिस्स कथेन्तेन ओकासं कारेतब्बन्ति दस्सेति। आपत्तिं देसेत्वाति ओकासाकारापनापत्तिं देसेत्वा। यं चोदेति, तस्स उपसम्पन्नोति सङ्ख्युपगमनं, तस्मिं सुद्धसञ्ञिता वेमतिकता वा, येन पाराजिकेन चोदेति, तस्स दिट्ठादिवसेन अमूलकता, चावनाधिप्पायेन ‘‘त्वं पाराजिको’’तिआदिना नियमेत्वा सम्मुखा चोदना चोदापना, तस्स तङ्खणविजाननन्ति इमानेत्थ पञ्च अङ्गानि।
Anupāsakoti upāsakopi so bhikkhu na hoti saraṇagamanassāpi paṭippassaddhattāti vadanti. ‘‘Anodissa dhammaṃ kathentassā’’ti iminā odissa kathentena okāsaṃ kāretabbanti dasseti. Āpattiṃ desetvāti okāsākārāpanāpattiṃ desetvā. Yaṃ codeti, tassa upasampannoti saṅkhyupagamanaṃ, tasmiṃ suddhasaññitā vematikatā vā, yena pārājikena codeti, tassa diṭṭhādivasena amūlakatā, cāvanādhippāyena ‘‘tvaṃ pārājiko’’tiādinā niyametvā sammukhā codanā codāpanā, tassa taṅkhaṇavijānananti imānettha pañca aṅgāni.
पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ८. दुट्ठदोससिक्खापदं • 8. Duṭṭhadosasikkhāpadaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ८. पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना • 8. Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ८. पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना • 8. Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / ८. पठमदुट्ठदोससिक्खापदवण्णना • 8. Paṭhamaduṭṭhadosasikkhāpadavaṇṇanā
