| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
पठमज्झानकथा
Paṭhamajjhānakathā
इदानि इमाय पटिपदाय अधिगतं पठमज्झानं आदिं कत्वा विज्जत्तयपरियोसानं विसेसं दस्सेन्तो ‘‘सो खो अह’’न्ति आदिमाह। तत्थ विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहीतिआदीनं किञ्चापि ‘‘तत्थ कतमे कामा? छन्दो कामो, रागो कामो, छन्दरागो कामो; सङ्कप्पो कामो, रागो कामो, सङ्कप्परागो कामो – इमे वुच्चन्ति कामा। तत्थ कतमे अकुसला धम्मा? कामच्छन्दो…पे॰… विचिकिच्छा – इमे वुच्चन्ति अकुसला धम्मा। इति इमेहि च कामेहि इमेहि च अकुसलेहि धम्मेहि विवित्तो होति पविवित्तो, तेन वुच्चति – ‘विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेही’’’तिआदिना (विभ॰ ५६४) नयेन विभङ्गेयेव अत्थो वुत्तो। तथापि अट्ठकथानयं विना न सुट्ठु पाकटोति अट्ठकथानयेनेव नं पकासयिस्साम।
Idāni imāya paṭipadāya adhigataṃ paṭhamajjhānaṃ ādiṃ katvā vijjattayapariyosānaṃ visesaṃ dassento ‘‘so kho aha’’nti ādimāha. Tattha vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehītiādīnaṃ kiñcāpi ‘‘tattha katame kāmā? Chando kāmo, rāgo kāmo, chandarāgo kāmo; saṅkappo kāmo, rāgo kāmo, saṅkapparāgo kāmo – ime vuccanti kāmā. Tattha katame akusalā dhammā? Kāmacchando…pe… vicikicchā – ime vuccanti akusalā dhammā. Iti imehi ca kāmehi imehi ca akusalehi dhammehi vivitto hoti pavivitto, tena vuccati – ‘vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehī’’’tiādinā (vibha. 564) nayena vibhaṅgeyeva attho vutto. Tathāpi aṭṭhakathānayaṃ vinā na suṭṭhu pākaṭoti aṭṭhakathānayeneva naṃ pakāsayissāma.
सेय्यथिदं – विविच्चेव कामेहीति कामेहि विविच्चित्वा विना हुत्वा अपसक्केत्वा। यो पनायमेत्थ एवकारो, सो नियमत्थोति वेदितब्बो। यस्मा च नियमत्थो, तस्मा तस्मिं पठमज्झानं उपसम्पज्ज विहरणसमये अविज्जमानानम्पि कामानं तस्स पठमज्झानस्स पटिपक्खभावं कामपरिच्चागेनेव चस्स अधिगमं दीपेति। कथं? ‘‘विविच्चेव कामेही’’ति एवञ्हि नियमे करियमाने इदं पञ्ञायति। नूनिमस्स झानस्स कामा पटिपक्खभूता, येसु सति इदं न पवत्तति, अन्धकारे सति पदीपो विय, तेसं परिच्चागेनेव चस्स अधिगमो होति, ओरिमतीरपरिच्चागेन पारिमतीरस्सेव, तस्मा नियमं करोतीति।
Seyyathidaṃ – vivicceva kāmehīti kāmehi viviccitvā vinā hutvā apasakketvā. Yo panāyamettha evakāro, so niyamatthoti veditabbo. Yasmā ca niyamattho, tasmā tasmiṃ paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharaṇasamaye avijjamānānampi kāmānaṃ tassa paṭhamajjhānassa paṭipakkhabhāvaṃ kāmapariccāgeneva cassa adhigamaṃ dīpeti. Kathaṃ? ‘‘Vivicceva kāmehī’’ti evañhi niyame kariyamāne idaṃ paññāyati. Nūnimassa jhānassa kāmā paṭipakkhabhūtā, yesu sati idaṃ na pavattati, andhakāre sati padīpo viya, tesaṃ pariccāgeneva cassa adhigamo hoti, orimatīrapariccāgena pārimatīrasseva, tasmā niyamaṃ karotīti.
तत्थ सिया – ‘‘कस्मा पनेस पुब्बपदेयेव वुत्तो न उत्तरपदे, किं अकुसलेहि धम्मेहि अविविच्चापि झानं उपसम्पज्ज विहरेय्या’’ति? न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं। तन्निस्सरणतो हि पुब्बपदेएव एस वुत्तो। कामधातुसमतिक्कमनतो हि कामरागपटिपक्खतो च इदं झानं कामानमेव निस्सरणं। यथाह – ‘‘कामानमेतं निस्सरणं, यदिदं नेक्खम्म’’न्ति (इतिवु॰ ७२)। उत्तरपदेपि पन यथा ‘‘इधेव, भिक्खवे, पठमो समणो, इध दुतियो समणो’’ति (म॰ नि॰ १.१३९) एत्थ एवकारो आनेत्वा वुच्चति, एवं वत्तब्बो। न हि सक्का इतो अञ्ञेहिपि नीवरणसङ्खातेहि अकुसलेहि धम्मेहि अविविच्च झानं उपसम्पज्ज विहरितुं । तस्मा ‘‘विविच्चेव कामेहि विविच्चेव अकुसलेहि धम्मेही’’ति एवं पदद्वयेपि एस दट्ठब्बो। पदद्वयेपि च किञ्चापि ‘‘विविच्चा’’ति इमिना साधारणवचनेन तदङ्गविवेकादयो कायविवेकादयो च सब्बेपि विवेका सङ्गहं गच्छन्ति। तथापि कायविवेको, चित्तविवेको, विक्खम्भनविवेकोति तयो एव इध दट्ठब्बा। ‘‘कामेही’’ति इमिना पन पदेन ये च निद्देसे ‘‘कतमे वत्थुकामा मनापिया रूपा’’तिआदिना (महानि॰ १; विभ॰ ९६४) नयेन वत्थुकामा वुत्ता, ये च तत्थेव विभङ्गे च ‘‘छन्दो कामो’’तिआदिना (महानि॰ १) नयेन किलेसकामा वुत्ता, ते सब्बेपि सङ्गहिता इच्चेव दट्ठब्बा। एवञ्हि सति ‘‘विविच्चेव कामेही’’ति वत्थुकामेहिपि विविच्चेवाति अत्थो युज्जति। तेन कायविवेको वुत्तो होति।
Tattha siyā – ‘‘kasmā panesa pubbapadeyeva vutto na uttarapade, kiṃ akusalehi dhammehi aviviccāpi jhānaṃ upasampajja vihareyyā’’ti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Tannissaraṇato hi pubbapadeeva esa vutto. Kāmadhātusamatikkamanato hi kāmarāgapaṭipakkhato ca idaṃ jhānaṃ kāmānameva nissaraṇaṃ. Yathāha – ‘‘kāmānametaṃ nissaraṇaṃ, yadidaṃ nekkhamma’’nti (itivu. 72). Uttarapadepi pana yathā ‘‘idheva, bhikkhave, paṭhamo samaṇo, idha dutiyo samaṇo’’ti (ma. ni. 1.139) ettha evakāro ānetvā vuccati, evaṃ vattabbo. Na hi sakkā ito aññehipi nīvaraṇasaṅkhātehi akusalehi dhammehi avivicca jhānaṃ upasampajja viharituṃ . Tasmā ‘‘vivicceva kāmehi vivicceva akusalehi dhammehī’’ti evaṃ padadvayepi esa daṭṭhabbo. Padadvayepi ca kiñcāpi ‘‘viviccā’’ti iminā sādhāraṇavacanena tadaṅgavivekādayo kāyavivekādayo ca sabbepi vivekā saṅgahaṃ gacchanti. Tathāpi kāyaviveko, cittaviveko, vikkhambhanavivekoti tayo eva idha daṭṭhabbā. ‘‘Kāmehī’’ti iminā pana padena ye ca niddese ‘‘katame vatthukāmā manāpiyā rūpā’’tiādinā (mahāni. 1; vibha. 964) nayena vatthukāmā vuttā, ye ca tattheva vibhaṅge ca ‘‘chando kāmo’’tiādinā (mahāni. 1) nayena kilesakāmā vuttā, te sabbepi saṅgahitā icceva daṭṭhabbā. Evañhi sati ‘‘vivicceva kāmehī’’ti vatthukāmehipi viviccevāti attho yujjati. Tena kāyaviveko vutto hoti.
विविच्च अकुसलेहि धम्मेहीति किलेसकामेहि सब्बाकुसलेहि धम्मेहि वा विविच्चाति अत्थो युज्जति। तेन चित्तविवेको वुत्तो होति। पुरिमेन चेत्थ वत्थुकामेहि विवेकवचनतोयेव कामसुखपरिच्चागो, दुतियेन किलेसकामेहि विवेकवचनतो नेक्खम्मसुखपरिग्गहो विभावितो होति। एवं वत्थुकामकिलेसकामविवेकवचनतोयेव च एतेसं पठमेन संकिलेसवत्थुप्पहानं, दुतियेन संकिलेसप्पहानं; पठमेन लोलभावस्स हेतुपरिच्चागो, दुतियेन बालभावस्स; पठमेन च पयोगसुद्धि, दुतियेन आसयपोसनं विभावितं होतीति विञ्ञातब्बं। एस ताव नयो ‘‘कामेही’’ति एत्थ वुत्तकामेसु वत्थुकामपक्खे।
Vivicca akusalehi dhammehīti kilesakāmehi sabbākusalehi dhammehi vā viviccāti attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukāmehi vivekavacanatoyeva kāmasukhapariccāgo, dutiyena kilesakāmehi vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho vibhāvito hoti. Evaṃ vatthukāmakilesakāmavivekavacanatoyeva ca etesaṃ paṭhamena saṃkilesavatthuppahānaṃ, dutiyena saṃkilesappahānaṃ; paṭhamena lolabhāvassa hetupariccāgo, dutiyena bālabhāvassa; paṭhamena ca payogasuddhi, dutiyena āsayaposanaṃ vibhāvitaṃ hotīti viññātabbaṃ. Esa tāva nayo ‘‘kāmehī’’ti ettha vuttakāmesu vatthukāmapakkhe.
किलेसकामपक्खे पन छन्दोति च रागोति च एवमादीहि अनेकभेदो कामच्छन्दोयेव कामोति अधिप्पेतो। सो च अकुसलपरियापन्नोपि समानो, ‘‘तत्थ कतमो कामछन्दो कामो’’तिआदिना नयेन विभङ्गे झानपटिपक्खतो विसुं वुत्तो। किलेसकामत्ता वा पुरिमपदे वुत्तो, अकुसलपरियापन्नत्ता दुतियपदे। अनेकभेदतो चस्स कामतोति अवत्वा कामेहीति वुत्तं। अञ्ञेसम्पि च धम्मानं अकुसलभावे विज्जमाने ‘‘तत्थ कतमे अकुसला धम्मा कामच्छन्दो’’तिआदिना नयेन विभङ्गे (विभ॰ ५६४) उपरिझानङ्गपच्चनीकपटिपक्खभावदस्सनतो नीवरणानेव वुत्तानि। नीवरणानि हि झानङ्गपच्चनीकानि, तेसं झानङ्गानेव पटिपक्खानि, विद्धंसकानीति वुत्तं होति। तथा हि ‘‘समाधि कामच्छन्दस्स पटिपक्खो, पीति ब्यापादस्स, वितक्को थिनमिद्धस्स, सुखं उद्धच्चकुक्कुच्चस्स, विचारो विचिकिच्छाया’’ति पेटके वुत्तं।
Kilesakāmapakkhe pana chandoti ca rāgoti ca evamādīhi anekabhedo kāmacchandoyeva kāmoti adhippeto. So ca akusalapariyāpannopi samāno, ‘‘tattha katamo kāmachando kāmo’’tiādinā nayena vibhaṅge jhānapaṭipakkhato visuṃ vutto. Kilesakāmattā vā purimapade vutto, akusalapariyāpannattā dutiyapade. Anekabhedato cassa kāmatoti avatvā kāmehīti vuttaṃ. Aññesampi ca dhammānaṃ akusalabhāve vijjamāne ‘‘tattha katame akusalā dhammā kāmacchando’’tiādinā nayena vibhaṅge (vibha. 564) uparijhānaṅgapaccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato nīvaraṇāneva vuttāni. Nīvaraṇāni hi jhānaṅgapaccanīkāni, tesaṃ jhānaṅgāneva paṭipakkhāni, viddhaṃsakānīti vuttaṃ hoti. Tathā hi ‘‘samādhi kāmacchandassa paṭipakkho, pīti byāpādassa, vitakko thinamiddhassa, sukhaṃ uddhaccakukkuccassa, vicāro vicikicchāyā’’ti peṭake vuttaṃ.
एवमेत्थ ‘‘विविच्चेव कामेही’’ति इमिना कामच्छन्दस्स विक्खम्भनविवेको वुत्तो होति। ‘‘विविच्च अकुसलेहि धम्मेही’’ति इमिना पञ्चन्नम्पि नीवरणानं। अग्गहितग्गहणेन पन पठमेन कामच्छन्दस्स, दुतियेन सेसनीवरणानं। तथा पठमेन तीसु अकुसलमूलेसु पञ्चकामगुणभेदविसयस्स लोभस्स, दुतियेन आघातवत्थुभेदादिविसयानं दोसमोहानं। ओघादीसु वा धम्मेसु पठमेन कामोघ-कामयोग-कामासव-कामुपादान-अभिज्झाकायगन्थ-कामराग-संयोजनानं, दुतियेन अवसेसओघ-योगासव-उपादान-गन्थ-संयोजनानं। पठमेन च तण्हाय तंसम्पयुत्तकानञ्च, दुतियेन अविज्जाय तंसम्पयुत्तकानञ्च। अपिच पठमेन लोभसम्पयुत्तअट्ठचित्तुप्पादानं, दुतियेन सेसानं चतुन्नं अकुसलचित्तुप्पादानं विक्खम्भनविवेको वुत्तो होतीति वेदितब्बो। अयं ताव ‘‘विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेही’’ति एत्थ अत्थप्पकासना।
Evamettha ‘‘vivicceva kāmehī’’ti iminā kāmacchandassa vikkhambhanaviveko vutto hoti. ‘‘Vivicca akusalehi dhammehī’’ti iminā pañcannampi nīvaraṇānaṃ. Aggahitaggahaṇena pana paṭhamena kāmacchandassa, dutiyena sesanīvaraṇānaṃ. Tathā paṭhamena tīsu akusalamūlesu pañcakāmaguṇabhedavisayassa lobhassa, dutiyena āghātavatthubhedādivisayānaṃ dosamohānaṃ. Oghādīsu vā dhammesu paṭhamena kāmogha-kāmayoga-kāmāsava-kāmupādāna-abhijjhākāyagantha-kāmarāga-saṃyojanānaṃ, dutiyena avasesaogha-yogāsava-upādāna-gantha-saṃyojanānaṃ. Paṭhamena ca taṇhāya taṃsampayuttakānañca, dutiyena avijjāya taṃsampayuttakānañca. Apica paṭhamena lobhasampayuttaaṭṭhacittuppādānaṃ, dutiyena sesānaṃ catunnaṃ akusalacittuppādānaṃ vikkhambhanaviveko vutto hotīti veditabbo. Ayaṃ tāva ‘‘vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehī’’ti ettha atthappakāsanā.
एत्तावता च पठमस्स झानस्स पहानङ्गं दस्सेत्वा इदानि सम्पयोगङ्गं दस्सेन्तो सवितक्कं सविचारन्तिआदिमाह। तत्थ वितक्कनं वितक्को, ऊहनन्ति वुत्तं होति। स्वायं आरम्मणे चित्तस्स अभिनिरोपनलक्खणो, आहननपरियाहननरसो। तथा हि ‘‘तेन योगावचरो आरम्मणं वितक्काहतं वितक्कपरियाहतं करोती’’ति वुच्चति। आरम्मणे चित्तस्स आनयनपच्चुपट्ठानो। विचरणं विचारो, अनुसञ्चरणन्ति वुत्तं होति। स्वायं आरम्मणानुमज्जनलक्खणो, तत्थ सहजातानुयोजनरसो, चित्तस्स अनुप्पबन्धनपच्चुपट्ठानो। सन्तेपि च नेसं कत्थचि अविप्पयोगे ओळारिकट्ठेन घण्टाभिघातसद्दो विय चेतसो पठमाभिनिपातो वितक्को, सुखुमट्ठेन अनुरवो विय अनुप्पबन्धो विचारो। विप्फारवा चेत्थ वितक्को परिप्फन्दनभावो चित्तस्स, आकासे उप्पतितुकामस्स पक्खिनो पक्खविक्खेपो विय पदुमाभिमुखपातो विय च गन्धानुबन्धचेतसो भमरस्स। सन्तवुत्ति विचारो नातिपरिप्फन्दनभावो चित्तस्स, आकासे उप्पतितस्स पक्खिनो पक्खप्पसारणं विय परिब्भमनं विय च पदुमाभिमुखपतितस्स भमरस्स पदुमस्स उपरिभागे। सो पन नेसं विसेसो पठम-दुतियज्झानेसु पाकटो होति। इति इमिना च वितक्केन इमिना च विचारेन सह वत्तति रुक्खो विय पुप्फेन च फलेन चाति इदं झानं ‘‘सवितक्कं सविचार’’न्ति वुच्चति। विभङ्गे पन ‘‘इमिना च वितक्केन इमिना च विचारेन उपेतो होति समुपेतो’’तिआदिना (विभ॰ ५६५) नयेन पुग्गलाधिट्ठाना देसना कता। अत्थो पन तत्रापि एवमेव दट्ठब्बो।
Ettāvatā ca paṭhamassa jhānassa pahānaṅgaṃ dassetvā idāni sampayogaṅgaṃ dassento savitakkaṃ savicārantiādimāha. Tattha vitakkanaṃ vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso. Tathā hi ‘‘tena yogāvacaro ārammaṇaṃ vitakkāhataṃ vitakkapariyāhataṃ karotī’’ti vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno. Vicaraṇaṃ vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇānumajjanalakkhaṇo, tattha sahajātānuyojanaraso, cittassa anuppabandhanapaccupaṭṭhāno. Santepi ca nesaṃ katthaci avippayoge oḷārikaṭṭhena ghaṇṭābhighātasaddo viya cetaso paṭhamābhinipāto vitakko, sukhumaṭṭhena anuravo viya anuppabandho vicāro. Vipphāravā cettha vitakko paripphandanabhāvo cittassa, ākāse uppatitukāmassa pakkhino pakkhavikkhepo viya padumābhimukhapāto viya ca gandhānubandhacetaso bhamarassa. Santavutti vicāro nātiparipphandanabhāvo cittassa, ākāse uppatitassa pakkhino pakkhappasāraṇaṃ viya paribbhamanaṃ viya ca padumābhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhāge. So pana nesaṃ viseso paṭhama-dutiyajjhānesu pākaṭo hoti. Iti iminā ca vitakkena iminā ca vicārena saha vattati rukkho viya pupphena ca phalena cāti idaṃ jhānaṃ ‘‘savitakkaṃ savicāra’’nti vuccati. Vibhaṅge pana ‘‘iminā ca vitakkena iminā ca vicārena upeto hoti samupeto’’tiādinā (vibha. 565) nayena puggalādhiṭṭhānā desanā katā. Attho pana tatrāpi evameva daṭṭhabbo.
विवेकजन्ति एत्थ विवित्ति विवेको, नीवरणविगमोति अत्थो। विवित्तोति वा विवेको, नीवरणविवित्तो झानसम्पयुत्तधम्मरासीति अत्थो। तस्मा विवेका, तस्मिं वा विवेके जातन्ति विवेकजं। पीतिसुखन्ति एत्थ पिनयतीति पीति, सा सम्पियायनलक्खणा कायचित्तपीननरसा , फरणरसा वा, ओदग्यपच्चुपट्ठाना। सुखनं सुखं, सुट्ठु वा खादति खनति च कायचित्ताबाधन्ति सुखं, तं सातलक्खणं, सम्पयुत्तकानं उपब्रूहनरसं, अनुग्गहपच्चुपट्ठानं। सतिपि च नेसं कत्थचि अविप्पयोगे इट्ठारम्मणपटिलाभतुट्ठि पीति, पटिलद्धरसानुभवनं सुखं। यत्थ पीति तत्थ सुखं, यत्थ सुखं तत्थ न नियमतो पीति। सङ्खारक्खन्धसङ्गहिता पीति, वेदनाक्खन्धसङ्गहितं सुखं। कन्तारखिन्नस्स वनन्तोदकदस्सनसवनेसु विय पीति, वनच्छायप्पवेसनउदकपरिभोगेसु विय सुखं। तस्मिं तस्मिं समये पाकटभावतो चेतं वुत्तन्ति वेदितब्बं। अयञ्च पीति, इदञ्च सुखं, अस्स झानस्स, अस्मिं वा झाने अत्थीति इदं झानं ‘‘पीतिसुख’’न्ति वुच्चति।
Vivekajanti ettha vivitti viveko, nīvaraṇavigamoti attho. Vivittoti vā viveko, nīvaraṇavivitto jhānasampayuttadhammarāsīti attho. Tasmā vivekā, tasmiṃ vā viveke jātanti vivekajaṃ. Pītisukhanti ettha pinayatīti pīti, sā sampiyāyanalakkhaṇā kāyacittapīnanarasā , pharaṇarasā vā, odagyapaccupaṭṭhānā. Sukhanaṃ sukhaṃ, suṭṭhu vā khādati khanati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ, taṃ sātalakkhaṇaṃ, sampayuttakānaṃ upabrūhanarasaṃ, anuggahapaccupaṭṭhānaṃ. Satipi ca nesaṃ katthaci avippayoge iṭṭhārammaṇapaṭilābhatuṭṭhi pīti, paṭiladdharasānubhavanaṃ sukhaṃ. Yattha pīti tattha sukhaṃ, yattha sukhaṃ tattha na niyamato pīti. Saṅkhārakkhandhasaṅgahitā pīti, vedanākkhandhasaṅgahitaṃ sukhaṃ. Kantārakhinnassa vanantodakadassanasavanesu viya pīti, vanacchāyappavesanaudakaparibhogesu viya sukhaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ samaye pākaṭabhāvato cetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ayañca pīti, idañca sukhaṃ, assa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti idaṃ jhānaṃ ‘‘pītisukha’’nti vuccati.
अथ वा पीति च सुखञ्च पीतिसुखं, धम्मविनयादयो विय। विवेकजं पीतिसुखमस्स झानस्स, अस्मिं वा झाने अत्थीति एवम्पि विवेकजंपीतिसुखं। यथेव हि झानं, एवं पीतिसुखं पेत्थ विवेकजमेव होति, तञ्चस्स अत्थीति तस्मा एकपदेनेव ‘‘विवेकजं पीतिसुख’’न्तिपि वत्तुं युज्जति। विभङ्गे पन ‘‘इदं सुखं इमाय पीतिया सहगत’’न्तिआदिना (विभ॰ ५६७) नयेनेतं वुत्तं। अत्थो पन तत्रापि एवमेव दट्ठब्बो।
Atha vā pīti ca sukhañca pītisukhaṃ, dhammavinayādayo viya. Vivekajaṃ pītisukhamassa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti evampi vivekajaṃpītisukhaṃ. Yatheva hi jhānaṃ, evaṃ pītisukhaṃ pettha vivekajameva hoti, tañcassa atthīti tasmā ekapadeneva ‘‘vivekajaṃ pītisukha’’ntipi vattuṃ yujjati. Vibhaṅge pana ‘‘idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagata’’ntiādinā (vibha. 567) nayenetaṃ vuttaṃ. Attho pana tatrāpi evameva daṭṭhabbo.
पठमन्ति गणनानुपुब्बता पठमं, इदं पठमं समापज्जतीतिपि पठमं। पच्चनीकधम्मे झापेतीति झानं, इमिना योगिनो झायन्तीतिपि झानं, पच्चनीकधम्मे डहन्ति गोचरं वा चिन्तेन्तीति अत्थो। सयं वा तं झायति उपनिज्झायतीति झानं, तेनेव उपनिज्झायनलक्खणन्ति वुच्चति। तदेतं आरम्मणूपनिज्झानं , लक्खणूपनिज्झानन्ति दुविधं होति। तत्थ आरम्मणूपनिज्झानन्ति सह उपचारेन अट्ठ समापत्तियो वुच्चन्ति। कस्मा? कसिणादिआरम्मणूपनिज्झायनतो। लक्खणूपनिज्झानन्ति विपस्सनामग्गफलानि वुच्चन्ति। कस्मा? लक्खणूपनिज्झायनतो। एत्थ हि विपस्सना अनिच्चलक्खणादीनि उपनिज्झायति, विपस्सनाय उपनिज्झायनकिच्चं पन मग्गेन सिज्झतीति मग्गो लक्खणूपनिज्झानन्ति वुच्चति। फलं पन निरोधस्स तथलक्खणं उपनिज्झायतीति लक्खणूपनिज्झानन्ति वुच्चति। इमस्मिं पनत्थे आरम्मणूपनिज्झानमेव झानन्ति अधिप्पेतं॥
Paṭhamanti gaṇanānupubbatā paṭhamaṃ, idaṃ paṭhamaṃ samāpajjatītipi paṭhamaṃ. Paccanīkadhamme jhāpetīti jhānaṃ, iminā yogino jhāyantītipi jhānaṃ, paccanīkadhamme ḍahanti gocaraṃ vā cintentīti attho. Sayaṃ vā taṃ jhāyati upanijjhāyatīti jhānaṃ, teneva upanijjhāyanalakkhaṇanti vuccati. Tadetaṃ ārammaṇūpanijjhānaṃ , lakkhaṇūpanijjhānanti duvidhaṃ hoti. Tattha ārammaṇūpanijjhānanti saha upacārena aṭṭha samāpattiyo vuccanti. Kasmā? Kasiṇādiārammaṇūpanijjhāyanato. Lakkhaṇūpanijjhānanti vipassanāmaggaphalāni vuccanti. Kasmā? Lakkhaṇūpanijjhāyanato. Ettha hi vipassanā aniccalakkhaṇādīni upanijjhāyati, vipassanāya upanijjhāyanakiccaṃ pana maggena sijjhatīti maggo lakkhaṇūpanijjhānanti vuccati. Phalaṃ pana nirodhassa tathalakkhaṇaṃ upanijjhāyatīti lakkhaṇūpanijjhānanti vuccati. Imasmiṃ panatthe ārammaṇūpanijjhānameva jhānanti adhippetaṃ.
एत्थाह – ‘‘कतमं पन तं झानं नाम, यं सवितक्कं सविचारं…पे॰… पीतिसुखन्ति एवं अपदेसं अरहती’’ति? वुच्चते – यथा सधनो सपरिजनोतिआदीसु ठपेत्वा धनञ्च परिजनञ्च अञ्ञो अपदेसारहो होति, एवं ठपेत्वा वितक्कादिधम्मे अञ्ञं अपदेसारहं नत्थि। यथा पन सरथा सपत्ति सेनाति वुत्ते सेनङ्गेसुयेव सेनासम्मुति, एवमिध पञ्चसु अङ्गेसुयेव झानसम्मुति वेदितब्बा। कतमेसु पञ्चसु? वितक्को, विचारो, पीति, सुखं, चित्तेकग्गताति एतेसु। एतानेव हिस्स ‘‘सवितक्कं सविचार’’न्तिआदिना नयेन अङ्गभावेन वुत्तानि। अवुत्तत्ता एकग्गता अङ्गं न होतीति चे तञ्च न। कस्मा? वुत्तत्ता एव। सापि हि विभङ्गे ‘‘झानन्ति वितक्को विचारो पीति सुखं चित्तस्सेकग्गता’’ति एवं वुत्तायेव। तस्मा यथा सवितक्कं सविचारन्ति, एवं सचित्तेकग्गतन्ति इध अवुत्तेपि इमिना विभङ्गवचनेन चित्तेकग्गतापि अङ्गमेवाति वेदितब्बा। येन हि अधिप्पायेन भगवता उद्देसो कतो, सो एव तेन विभङ्गेपि पकासितोति।
Etthāha – ‘‘katamaṃ pana taṃ jhānaṃ nāma, yaṃ savitakkaṃ savicāraṃ…pe… pītisukhanti evaṃ apadesaṃ arahatī’’ti? Vuccate – yathā sadhano saparijanotiādīsu ṭhapetvā dhanañca parijanañca añño apadesāraho hoti, evaṃ ṭhapetvā vitakkādidhamme aññaṃ apadesārahaṃ natthi. Yathā pana sarathā sapatti senāti vutte senaṅgesuyeva senāsammuti, evamidha pañcasu aṅgesuyeva jhānasammuti veditabbā. Katamesu pañcasu? Vitakko, vicāro, pīti, sukhaṃ, cittekaggatāti etesu. Etāneva hissa ‘‘savitakkaṃ savicāra’’ntiādinā nayena aṅgabhāvena vuttāni. Avuttattā ekaggatā aṅgaṃ na hotīti ce tañca na. Kasmā? Vuttattā eva. Sāpi hi vibhaṅge ‘‘jhānanti vitakko vicāro pīti sukhaṃ cittassekaggatā’’ti evaṃ vuttāyeva. Tasmā yathā savitakkaṃ savicāranti, evaṃ sacittekaggatanti idha avuttepi iminā vibhaṅgavacanena cittekaggatāpi aṅgamevāti veditabbā. Yena hi adhippāyena bhagavatā uddeso kato, so eva tena vibhaṅgepi pakāsitoti.
उपसम्पज्जाति उपगन्त्वा, पापुणित्वाति वुत्तं होति। उपसम्पादयित्वा वा, निप्फादेत्वाति वुत्तं होति। विभङ्गे पन ‘‘उपसम्पज्जाति पठमस्स झानस्स लाभो पटिलाभो पत्ति सम्पत्ति फुसना सम्फुसना सच्छिकिरिया उपसम्पदा’’ति वुत्तं। तस्सापि एवमेवत्थो वेदितब्बो। विहासिन्ति बोधिमण्डे निसज्जसङ्खातेन इरियापथविहारेन इतिवुत्तप्पकारझानसमङ्गी हुत्वा अत्तभावस्स इरियं वुत्तिं पालनं यपनं यापनं चारं विहारं अभिनिप्फादेसिन्ति अत्थो। वुत्तञ्हेतं विभङ्गे – ‘‘विहरतीति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेति चरति विहरति, तेन वुच्चति विहरती’’ति (विभ॰ ५१२)।
Upasampajjāti upagantvā, pāpuṇitvāti vuttaṃ hoti. Upasampādayitvā vā, nipphādetvāti vuttaṃ hoti. Vibhaṅge pana ‘‘upasampajjāti paṭhamassa jhānassa lābho paṭilābho patti sampatti phusanā samphusanā sacchikiriyā upasampadā’’ti vuttaṃ. Tassāpi evamevattho veditabbo. Vihāsinti bodhimaṇḍe nisajjasaṅkhātena iriyāpathavihārena itivuttappakārajhānasamaṅgī hutvā attabhāvassa iriyaṃ vuttiṃ pālanaṃ yapanaṃ yāpanaṃ cāraṃ vihāraṃ abhinipphādesinti attho. Vuttañhetaṃ vibhaṅge – ‘‘viharatīti iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti carati viharati, tena vuccati viharatī’’ti (vibha. 512).
किं पन कत्वा भगवा इमं झानं उपसम्पज्ज विहासीति? कम्मट्ठानं भावेत्वा। कतरं? आनापानस्सतिकम्मट्ठानं। अञ्ञेन तदत्थिकेन किं कातब्बन्ति? अञ्ञेनपि एतं वा कम्मट्ठानं पथवीकसिणादीनं वा अञ्ञतरं भावेतब्बं। तेसं भावनानयो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.५५) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। इध पन वुच्चमाने अतिभारियं विनयनिदानं होति, तस्मा पाळिया अत्थप्पकासनमत्तमेव करोमाति।
Kiṃ pana katvā bhagavā imaṃ jhānaṃ upasampajja vihāsīti? Kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā. Kataraṃ? Ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ. Aññena tadatthikena kiṃ kātabbanti? Aññenapi etaṃ vā kammaṭṭhānaṃ pathavīkasiṇādīnaṃ vā aññataraṃ bhāvetabbaṃ. Tesaṃ bhāvanānayo visuddhimagge (visuddhi. 1.55) vuttanayeneva veditabbo. Idha pana vuccamāne atibhāriyaṃ vinayanidānaṃ hoti, tasmā pāḷiyā atthappakāsanamattameva karomāti.
पठमज्झानकथा निट्ठिता।
Paṭhamajjhānakathā niṭṭhitā.
