| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / මහාවිභඞ්‌ග-අට්‌ඨකථා • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
පඨමජ්‌ඣානකථා
Paṭhamajjhānakathā
ඉදානි ඉමාය පටිපදාය අධිගතං පඨමජ්‌ඣානං ආදිං කත්‌වා විජ්‌ජත්‌තයපරියොසානං විසෙසං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘සො ඛො අහ’’න්‌ති ආදිමාහ. තත්‌ථ විවිච්‌චෙව කාමෙහි විවිච්‌ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහීතිආදීනං කිඤ්‌චාපි ‘‘තත්‌ථ කතමෙ කාමා? ඡන්‌දො කාමො, රාගො කාමො, ඡන්‌දරාගො කාමො; සඞ්‌කප්‌පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්‌කප්‌පරාගො කාමො – ඉමෙ වුච්‌චන්‌ති කාමා. තත්‌ථ කතමෙ අකුසලා ධම්‌මා? කාමච්‌ඡන්‌දො…පෙ.… විචිකිච්‌ඡා – ඉමෙ වුච්‌චන්‌ති අකුසලා ධම්‌මා. ඉති ඉමෙහි ච කාමෙහි ඉමෙහි ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහි විවිත්‌තො හොති පවිවිත්‌තො, තෙන වුච්‌චති – ‘විවිච්‌චෙව කාමෙහි විවිච්‌ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහී’’’තිආදිනා (විභ. 564) නයෙන විභඞ්‌ගෙයෙව අත්‌ථො වුත්‌තො. තථාපි අට්‌ඨකථානයං විනා න සුට්‌ඨු පාකටොති අට්‌ඨකථානයෙනෙව නං පකාසයිස්‌සාම.
Idāni imāya paṭipadāya adhigataṃ paṭhamajjhānaṃ ādiṃ katvā vijjattayapariyosānaṃ visesaṃ dassento ‘‘so kho aha’’nti ādimāha. Tattha vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehītiādīnaṃ kiñcāpi ‘‘tattha katame kāmā? Chando kāmo, rāgo kāmo, chandarāgo kāmo; saṅkappo kāmo, rāgo kāmo, saṅkapparāgo kāmo – ime vuccanti kāmā. Tattha katame akusalā dhammā? Kāmacchando…pe… vicikicchā – ime vuccanti akusalā dhammā. Iti imehi ca kāmehi imehi ca akusalehi dhammehi vivitto hoti pavivitto, tena vuccati – ‘vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehī’’’tiādinā (vibha. 564) nayena vibhaṅgeyeva attho vutto. Tathāpi aṭṭhakathānayaṃ vinā na suṭṭhu pākaṭoti aṭṭhakathānayeneva naṃ pakāsayissāma.
සෙය්‍යථිදං – විවිච්‌චෙව කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්‌චිත්‌වා විනා හුත්‌වා අපසක්‌කෙත්‌වා. යො පනායමෙත්‌ථ එවකාරො, සො නියමත්‌ථොති වෙදිතබ්‌බො. යස්‌මා ච නියමත්‌ථො, තස්‌මා තස්‌මිං පඨමජ්‌ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරණසමයෙ අවිජ්‌ජමානානම්‌පි කාමානං තස්‌ස පඨමජ්‌ඣානස්‌ස පටිපක්‌ඛභාවං කාමපරිච්‌චාගෙනෙව චස්‌ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘‘විවිච්‌චෙව කාමෙහී’’ති එවඤ්‌හි නියමෙ කරියමානෙ ඉදං පඤ්‌ඤායති. නූනිමස්‌ස ඣානස්‌ස කාමා පටිපක්‌ඛභූතා, යෙසු සති ඉදං න පවත්‌තති, අන්‌ධකාරෙ සති පදීපො විය, තෙසං පරිච්‌චාගෙනෙව චස්‌ස අධිගමො හොති, ඔරිමතීරපරිච්‌චාගෙන පාරිමතීරස්‌සෙව, තස්‌මා නියමං කරොතීති.
Seyyathidaṃ – vivicceva kāmehīti kāmehi viviccitvā vinā hutvā apasakketvā. Yo panāyamettha evakāro, so niyamatthoti veditabbo. Yasmā ca niyamattho, tasmā tasmiṃ paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharaṇasamaye avijjamānānampi kāmānaṃ tassa paṭhamajjhānassa paṭipakkhabhāvaṃ kāmapariccāgeneva cassa adhigamaṃ dīpeti. Kathaṃ? ‘‘Vivicceva kāmehī’’ti evañhi niyame kariyamāne idaṃ paññāyati. Nūnimassa jhānassa kāmā paṭipakkhabhūtā, yesu sati idaṃ na pavattati, andhakāre sati padīpo viya, tesaṃ pariccāgeneva cassa adhigamo hoti, orimatīrapariccāgena pārimatīrasseva, tasmā niyamaṃ karotīti.
තත්‌ථ සියා – ‘‘කස්‌මා පනෙස පුබ්‌බපදෙයෙව වුත්‌තො න උත්‌තරපදෙ, කිං අකුසලෙහි ධම්‌මෙහි අවිවිච්‌චාපි ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරෙය්‍යා’’ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්‌ඨබ්‌බං. තන්‌නිස්‌සරණතො හි පුබ්‌බපදෙඑව එස වුත්‌තො. කාමධාතුසමතික්‌කමනතො හි කාමරාගපටිපක්‌ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්‌සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්‌සරණං, යදිදං නෙක්‌ඛම්‌ම’’න්‌ති (ඉතිවු. 72). උත්‌තරපදෙපි පන යථා ‘‘ඉධෙව, භික්‌ඛවෙ, පඨමො සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139) එත්‌ථ එවකාරො ආනෙත්‌වා වුච්‌චති, එවං වත්‌තබ්‌බො. න හි සක්‌කා ඉතො අඤ්‌ඤෙහිපි නීවරණසඞ්‌ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්‌මෙහි අවිවිච්‌ච ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරිතුං . තස්‌මා ‘‘විවිච්‌චෙව කාමෙහි විවිච්‌චෙව අකුසලෙහි ධම්‌මෙහී’’ති එවං පදද්‌වයෙපි එස දට්‌ඨබ්‌බො. පදද්‌වයෙපි ච කිඤ්‌චාපි ‘‘විවිච්‌චා’’ති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්‌ගවිවෙකාදයො කායවිවෙකාදයො ච සබ්‌බෙපි විවෙකා සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡන්‌ති. තථාපි කායවිවෙකො, චිත්‌තවිවෙකො, වික්‌ඛම්‌භනවිවෙකොති තයො එව ඉධ දට්‌ඨබ්‌බා. ‘‘කාමෙහී’’ති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච නිද්‌දෙසෙ ‘‘කතමෙ වත්‌ථුකාමා මනාපියා රූපා’’තිආදිනා (මහානි. 1; විභ. 964) නයෙන වත්‌ථුකාමා වුත්‌තා, යෙ ච තත්‌ථෙව විභඞ්‌ගෙ ච ‘‘ඡන්‌දො කාමො’’තිආදිනා (මහානි. 1) නයෙන කිලෙසකාමා වුත්‌තා, තෙ සබ්‌බෙපි සඞ්‌ගහිතා ඉච්‌චෙව දට්‌ඨබ්‌බා. එවඤ්‌හි සති ‘‘විවිච්‌චෙව කාමෙහී’’ති වත්‌ථුකාමෙහිපි විවිච්‌චෙවාති අත්‌ථො යුජ්‌ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්‌තො හොති.
Tattha siyā – ‘‘kasmā panesa pubbapadeyeva vutto na uttarapade, kiṃ akusalehi dhammehi aviviccāpi jhānaṃ upasampajja vihareyyā’’ti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Tannissaraṇato hi pubbapadeeva esa vutto. Kāmadhātusamatikkamanato hi kāmarāgapaṭipakkhato ca idaṃ jhānaṃ kāmānameva nissaraṇaṃ. Yathāha – ‘‘kāmānametaṃ nissaraṇaṃ, yadidaṃ nekkhamma’’nti (itivu. 72). Uttarapadepi pana yathā ‘‘idheva, bhikkhave, paṭhamo samaṇo, idha dutiyo samaṇo’’ti (ma. ni. 1.139) ettha evakāro ānetvā vuccati, evaṃ vattabbo. Na hi sakkā ito aññehipi nīvaraṇasaṅkhātehi akusalehi dhammehi avivicca jhānaṃ upasampajja viharituṃ . Tasmā ‘‘vivicceva kāmehi vivicceva akusalehi dhammehī’’ti evaṃ padadvayepi esa daṭṭhabbo. Padadvayepi ca kiñcāpi ‘‘viviccā’’ti iminā sādhāraṇavacanena tadaṅgavivekādayo kāyavivekādayo ca sabbepi vivekā saṅgahaṃ gacchanti. Tathāpi kāyaviveko, cittaviveko, vikkhambhanavivekoti tayo eva idha daṭṭhabbā. ‘‘Kāmehī’’ti iminā pana padena ye ca niddese ‘‘katame vatthukāmā manāpiyā rūpā’’tiādinā (mahāni. 1; vibha. 964) nayena vatthukāmā vuttā, ye ca tattheva vibhaṅge ca ‘‘chando kāmo’’tiādinā (mahāni. 1) nayena kilesakāmā vuttā, te sabbepi saṅgahitā icceva daṭṭhabbā. Evañhi sati ‘‘vivicceva kāmehī’’ti vatthukāmehipi viviccevāti attho yujjati. Tena kāyaviveko vutto hoti.
විවිච්‌ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්‌බාකුසලෙහි ධම්‌මෙහි වා විවිච්‌චාති අත්‌ථො යුජ්‌ජති. තෙන චිත්‌තවිවෙකො වුත්‌තො හොති. පුරිමෙන චෙත්‌ථ වත්‌ථුකාමෙහි විවෙකවචනතොයෙව කාමසුඛපරිච්‌චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්‌ඛම්‌මසුඛපරිග්‌ගහො විභාවිතො හොති. එවං වත්‌ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්‌ථුප්‌පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්‌පහානං; පඨමෙන ලොලභාවස්‌ස හෙතුපරිච්‌චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්‌ස; පඨමෙන ච පයොගසුද්‌ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති විඤ්‌ඤාතබ්‌බං. එස තාව නයො ‘‘කාමෙහී’’ති එත්‌ථ වුත්‌තකාමෙසු වත්‌ථුකාමපක්‌ඛෙ.
Vivicca akusalehi dhammehīti kilesakāmehi sabbākusalehi dhammehi vā viviccāti attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukāmehi vivekavacanatoyeva kāmasukhapariccāgo, dutiyena kilesakāmehi vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho vibhāvito hoti. Evaṃ vatthukāmakilesakāmavivekavacanatoyeva ca etesaṃ paṭhamena saṃkilesavatthuppahānaṃ, dutiyena saṃkilesappahānaṃ; paṭhamena lolabhāvassa hetupariccāgo, dutiyena bālabhāvassa; paṭhamena ca payogasuddhi, dutiyena āsayaposanaṃ vibhāvitaṃ hotīti viññātabbaṃ. Esa tāva nayo ‘‘kāmehī’’ti ettha vuttakāmesu vatthukāmapakkhe.
කිලෙසකාමපක්‌ඛෙ පන ඡන්‌දොති ච රාගොති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්‌ඡන්‌දොයෙව කාමොති අධිප්‌පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්‌නොපි සමානො, ‘‘තත්‌ථ කතමො කාමඡන්‌දො කාමො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්‌ගෙ ඣානපටිපක්‌ඛතො විසුං වුත්‌තො. කිලෙසකාමත්‌තා වා පුරිමපදෙ වුත්‌තො, අකුසලපරියාපන්‌නත්‌තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්‌ස කාමතොති අවත්‌වා කාමෙහීති වුත්‌තං. අඤ්‌ඤෙසම්‌පි ච ධම්‌මානං අකුසලභාවෙ විජ්‌ජමානෙ ‘‘තත්‌ථ කතමෙ අකුසලා ධම්‌මා කාමච්‌ඡන්‌දො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්‌ගෙ (විභ. 564) උපරිඣානඞ්‌ගපච්‌චනීකපටිපක්‌ඛභාවදස්‌සනතො නීවරණානෙව වුත්‌තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්‌ගපච්‌චනීකානි, තෙසං ඣානඞ්‌ගානෙව පටිපක්‌ඛානි, විද්‌ධංසකානීති වුත්‌තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්‌ඡන්‌දස්‌ස පටිපක්‌ඛො, පීති බ්‍යාපාදස්‌ස, විතක්‌කො ථිනමිද්‌ධස්‌ස, සුඛං උද්‌ධච්‌චකුක්‌කුච්‌චස්‌ස, විචාරො විචිකිච්‌ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්‌තං.
Kilesakāmapakkhe pana chandoti ca rāgoti ca evamādīhi anekabhedo kāmacchandoyeva kāmoti adhippeto. So ca akusalapariyāpannopi samāno, ‘‘tattha katamo kāmachando kāmo’’tiādinā nayena vibhaṅge jhānapaṭipakkhato visuṃ vutto. Kilesakāmattā vā purimapade vutto, akusalapariyāpannattā dutiyapade. Anekabhedato cassa kāmatoti avatvā kāmehīti vuttaṃ. Aññesampi ca dhammānaṃ akusalabhāve vijjamāne ‘‘tattha katame akusalā dhammā kāmacchando’’tiādinā nayena vibhaṅge (vibha. 564) uparijhānaṅgapaccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato nīvaraṇāneva vuttāni. Nīvaraṇāni hi jhānaṅgapaccanīkāni, tesaṃ jhānaṅgāneva paṭipakkhāni, viddhaṃsakānīti vuttaṃ hoti. Tathā hi ‘‘samādhi kāmacchandassa paṭipakkho, pīti byāpādassa, vitakko thinamiddhassa, sukhaṃ uddhaccakukkuccassa, vicāro vicikicchāyā’’ti peṭake vuttaṃ.
එවමෙත්‌ථ ‘‘විවිච්‌චෙව කාමෙහී’’ති ඉමිනා කාමච්‌ඡන්‌දස්‌ස වික්‌ඛම්‌භනවිවෙකො වුත්‌තො හොති. ‘‘විවිච්‌ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහී’’ති ඉමිනා පඤ්‌චන්‌නම්‌පි නීවරණානං. අග්‌ගහිතග්‌ගහණෙන පන පඨමෙන කාමච්‌ඡන්‌දස්‌ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං. තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්‌චකාමගුණභෙදවිසයස්‌ස ලොභස්‌ස, දුතියෙන ආඝාතවත්‌ථුභෙදාදිවිසයානං දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්‌මෙසු පඨමෙන කාමොඝ-කාමයොග-කාමාසව-කාමුපාදාන-අභිජ්‌ඣාකායගන්‌ථ-කාමරාග-සංයොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝ-යොගාසව-උපාදාන-ගන්‌ථ-සංයොජනානං. පඨමෙන ච තණ්‌හාය තංසම්‌පයුත්‌තකානඤ්‌ච, දුතියෙන අවිජ්‌ජාය තංසම්‌පයුත්‌තකානඤ්‌ච. අපිච පඨමෙන ලොභසම්‌පයුත්‌තඅට්‌ඨචිත්‌තුප්‌පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්‌නං අකුසලචිත්‌තුප්‌පාදානං වික්‌ඛම්‌භනවිවෙකො වුත්‌තො හොතීති වෙදිතබ්‌බො. අයං තාව ‘‘විවිච්‌චෙව කාමෙහි විවිච්‌ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහී’’ති එත්‌ථ අත්‌ථප්‌පකාසනා.
Evamettha ‘‘vivicceva kāmehī’’ti iminā kāmacchandassa vikkhambhanaviveko vutto hoti. ‘‘Vivicca akusalehi dhammehī’’ti iminā pañcannampi nīvaraṇānaṃ. Aggahitaggahaṇena pana paṭhamena kāmacchandassa, dutiyena sesanīvaraṇānaṃ. Tathā paṭhamena tīsu akusalamūlesu pañcakāmaguṇabhedavisayassa lobhassa, dutiyena āghātavatthubhedādivisayānaṃ dosamohānaṃ. Oghādīsu vā dhammesu paṭhamena kāmogha-kāmayoga-kāmāsava-kāmupādāna-abhijjhākāyagantha-kāmarāga-saṃyojanānaṃ, dutiyena avasesaogha-yogāsava-upādāna-gantha-saṃyojanānaṃ. Paṭhamena ca taṇhāya taṃsampayuttakānañca, dutiyena avijjāya taṃsampayuttakānañca. Apica paṭhamena lobhasampayuttaaṭṭhacittuppādānaṃ, dutiyena sesānaṃ catunnaṃ akusalacittuppādānaṃ vikkhambhanaviveko vutto hotīti veditabbo. Ayaṃ tāva ‘‘vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehī’’ti ettha atthappakāsanā.
එත්‌තාවතා ච පඨමස්‌ස ඣානස්‌ස පහානඞ්‌ගං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි සම්‌පයොගඞ්‌ගං දස්‌සෙන්‌තො සවිතක්‌කං සවිචාරන්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ විතක්‌කනං විතක්‌කො, ඌහනන්‌ති වුත්‌තං හොති. ස්‌වායං ආරම්‌මණෙ චිත්‌තස්‌ස අභිනිරොපනලක්‌ඛණො, ආහනනපරියාහනනරසො. තථා හි ‘‘තෙන යොගාවචරො ආරම්‌මණං විතක්‌කාහතං විතක්‌කපරියාහතං කරොතී’’ති වුච්‌චති. ආරම්‌මණෙ චිත්‌තස්‌ස ආනයනපච්‌චුපට්‌ඨානො. විචරණං විචාරො, අනුසඤ්‌චරණන්‌ති වුත්‌තං හොති. ස්‌වායං ආරම්‌මණානුමජ්‌ජනලක්‌ඛණො, තත්‌ථ සහජාතානුයොජනරසො, චිත්‌තස්‌ස අනුප්‌පබන්‌ධනපච්‌චුපට්‌ඨානො. සන්‌තෙපි ච නෙසං කත්‌ථචි අවිප්‌පයොගෙ ඔළාරිකට්‌ඨෙන ඝණ්‌ටාභිඝාතසද්‌දො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්‌කො, සුඛුමට්‌ඨෙන අනුරවො විය අනුප්‌පබන්‌ධො විචාරො. විප්‌ඵාරවා චෙත්‌ථ විතක්‌කො පරිප්‌ඵන්‌දනභාවො චිත්‌තස්‌ස, ආකාසෙ උප්‌පතිතුකාමස්‌ස පක්‌ඛිනො පක්‌ඛවික්‌ඛෙපො විය පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්‌ධානුබන්‌ධචෙතසො භමරස්‌ස. සන්‌තවුත්‌ති විචාරො නාතිපරිප්‌ඵන්‌දනභාවො චිත්‌තස්‌ස, ආකාසෙ උප්‌පතිතස්‌ස පක්‌ඛිනො පක්‌ඛප්‌පසාරණං විය පරිබ්‌භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්‌ස භමරස්‌ස පදුමස්‌ස උපරිභාගෙ. සො පන නෙසං විසෙසො පඨම-දුතියජ්‌ඣානෙසු පාකටො හොති. ඉති ඉමිනා ච විතක්‌කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන සහ වත්‌තති රුක්‌ඛො විය පුප්‌ඵෙන ච ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං ‘‘සවිතක්‌කං සවිචාර’’න්‌ති වුච්‌චති. විභඞ්‌ගෙ පන ‘‘ඉමිනා ච විතක්‌කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො’’තිආදිනා (විභ. 565) නයෙන පුග්‌ගලාධිට්‌ඨානා දෙසනා කතා. අත්‌ථො පන තත්‍රාපි එවමෙව දට්‌ඨබ්‌බො.
Ettāvatā ca paṭhamassa jhānassa pahānaṅgaṃ dassetvā idāni sampayogaṅgaṃ dassento savitakkaṃ savicārantiādimāha. Tattha vitakkanaṃ vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso. Tathā hi ‘‘tena yogāvacaro ārammaṇaṃ vitakkāhataṃ vitakkapariyāhataṃ karotī’’ti vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno. Vicaraṇaṃ vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇānumajjanalakkhaṇo, tattha sahajātānuyojanaraso, cittassa anuppabandhanapaccupaṭṭhāno. Santepi ca nesaṃ katthaci avippayoge oḷārikaṭṭhena ghaṇṭābhighātasaddo viya cetaso paṭhamābhinipāto vitakko, sukhumaṭṭhena anuravo viya anuppabandho vicāro. Vipphāravā cettha vitakko paripphandanabhāvo cittassa, ākāse uppatitukāmassa pakkhino pakkhavikkhepo viya padumābhimukhapāto viya ca gandhānubandhacetaso bhamarassa. Santavutti vicāro nātiparipphandanabhāvo cittassa, ākāse uppatitassa pakkhino pakkhappasāraṇaṃ viya paribbhamanaṃ viya ca padumābhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhāge. So pana nesaṃ viseso paṭhama-dutiyajjhānesu pākaṭo hoti. Iti iminā ca vitakkena iminā ca vicārena saha vattati rukkho viya pupphena ca phalena cāti idaṃ jhānaṃ ‘‘savitakkaṃ savicāra’’nti vuccati. Vibhaṅge pana ‘‘iminā ca vitakkena iminā ca vicārena upeto hoti samupeto’’tiādinā (vibha. 565) nayena puggalādhiṭṭhānā desanā katā. Attho pana tatrāpi evameva daṭṭhabbo.
විවෙකජන්‌ති එත්‌ථ විවිත්‌ති විවෙකො, නීවරණවිගමොති අත්‌ථො. විවිත්‌තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්‌තො ඣානසම්‌පයුත්‌තධම්‌මරාසීති අත්‌ථො. තස්‌මා විවෙකා, තස්‌මිං වා විවෙකෙ ජාතන්‌ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්‌ති එත්‌ථ පිනයතීති පීති, සා සම්‌පියායනලක්‌ඛණා කායචිත්‌තපීනනරසා , ඵරණරසා වා, ඔදග්‍යපච්‌චුපට්‌ඨානා. සුඛනං සුඛං, සුට්‌ඨු වා ඛාදති ඛනති ච කායචිත්‌තාබාධන්‌ති සුඛං, තං සාතලක්‌ඛණං, සම්‌පයුත්‌තකානං උපබ්‍රූහනරසං, අනුග්‌ගහපච්‌චුපට්‌ඨානං. සතිපි ච නෙසං කත්‌ථචි අවිප්‌පයොගෙ ඉට්‌ඨාරම්‌මණපටිලාභතුට්‌ඨි පීති, පටිලද්‌ධරසානුභවනං සුඛං. යත්‌ථ පීති තත්‌ථ සුඛං, යත්‌ථ සුඛං තත්‌ථ න නියමතො පීති. සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධසඞ්‌ගහිතා පීති, වෙදනාක්‌ඛන්‌ධසඞ්‌ගහිතං සුඛං. කන්‌තාරඛින්‌නස්‌ස වනන්‌තොදකදස්‌සනසවනෙසු විය පීති, වනච්‌ඡායප්‌පවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං. තස්‌මිං තස්‌මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. අයඤ්‌ච පීති, ඉදඤ්‌ච සුඛං, අස්‌ස ඣානස්‌ස, අස්‌මිං වා ඣානෙ අත්‌ථීති ඉදං ඣානං ‘‘පීතිසුඛ’’න්‌ති වුච්‌චති.
Vivekajanti ettha vivitti viveko, nīvaraṇavigamoti attho. Vivittoti vā viveko, nīvaraṇavivitto jhānasampayuttadhammarāsīti attho. Tasmā vivekā, tasmiṃ vā viveke jātanti vivekajaṃ. Pītisukhanti ettha pinayatīti pīti, sā sampiyāyanalakkhaṇā kāyacittapīnanarasā , pharaṇarasā vā, odagyapaccupaṭṭhānā. Sukhanaṃ sukhaṃ, suṭṭhu vā khādati khanati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ, taṃ sātalakkhaṇaṃ, sampayuttakānaṃ upabrūhanarasaṃ, anuggahapaccupaṭṭhānaṃ. Satipi ca nesaṃ katthaci avippayoge iṭṭhārammaṇapaṭilābhatuṭṭhi pīti, paṭiladdharasānubhavanaṃ sukhaṃ. Yattha pīti tattha sukhaṃ, yattha sukhaṃ tattha na niyamato pīti. Saṅkhārakkhandhasaṅgahitā pīti, vedanākkhandhasaṅgahitaṃ sukhaṃ. Kantārakhinnassa vanantodakadassanasavanesu viya pīti, vanacchāyappavesanaudakaparibhogesu viya sukhaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ samaye pākaṭabhāvato cetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ayañca pīti, idañca sukhaṃ, assa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti idaṃ jhānaṃ ‘‘pītisukha’’nti vuccati.
අථ වා පීති ච සුඛඤ්‌ච පීතිසුඛං, ධම්‌මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛමස්‌ස ඣානස්‌ස, අස්‌මිං වා ඣානෙ අත්‌ථීති එවම්‌පි විවෙකජංපීතිසුඛං. යථෙව හි ඣානං, එවං පීතිසුඛං පෙත්‌ථ විවෙකජමෙව හොති, තඤ්‌චස්‌ස අත්‌ථීති තස්‌මා එකපදෙනෙව ‘‘විවෙකජං පීතිසුඛ’’න්‌තිපි වත්‌තුං යුජ්‌ජති. විභඞ්‌ගෙ පන ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගත’’න්‌තිආදිනා (විභ. 567) නයෙනෙතං වුත්‌තං. අත්‌ථො පන තත්‍රාපි එවමෙව දට්‌ඨබ්‌බො.
Atha vā pīti ca sukhañca pītisukhaṃ, dhammavinayādayo viya. Vivekajaṃ pītisukhamassa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti evampi vivekajaṃpītisukhaṃ. Yatheva hi jhānaṃ, evaṃ pītisukhaṃ pettha vivekajameva hoti, tañcassa atthīti tasmā ekapadeneva ‘‘vivekajaṃ pītisukha’’ntipi vattuṃ yujjati. Vibhaṅge pana ‘‘idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagata’’ntiādinā (vibha. 567) nayenetaṃ vuttaṃ. Attho pana tatrāpi evameva daṭṭhabbo.
පඨමන්‌ති ගණනානුපුබ්‌බතා පඨමං, ඉදං පඨමං සමාපජ්‌ජතීතිපි පඨමං. පච්‌චනීකධම්‌මෙ ඣාපෙතීති ඣානං, ඉමිනා යොගිනො ඣායන්‌තීතිපි ඣානං, පච්‌චනීකධම්‌මෙ ඩහන්‌ති ගොචරං වා චින්‌තෙන්‌තීති අත්‌ථො. සයං වා තං ඣායති උපනිජ්‌ඣායතීති ඣානං, තෙනෙව උපනිජ්‌ඣායනලක්‌ඛණන්‌ති වුච්‌චති. තදෙතං ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානං , ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානන්‌ති දුවිධං හොති. තත්‌ථ ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානන්‌ති සහ උපචාරෙන අට්‌ඨ සමාපත්‌තියො වුච්‌චන්‌ති. කස්‌මා? කසිණාදිආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣායනතො. ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානන්‌ති විපස්‌සනාමග්‌ගඵලානි වුච්‌චන්‌ති. කස්‌මා? ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣායනතො. එත්‌ථ හි විපස්‌සනා අනිච්‌චලක්‌ඛණාදීනි උපනිජ්‌ඣායති, විපස්‌සනාය උපනිජ්‌ඣායනකිච්‌චං පන මග්‌ගෙන සිජ්‌ඣතීති මග්‌ගො ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානන්‌ති වුච්‌චති. ඵලං පන නිරොධස්‌ස තථලක්‌ඛණං උපනිජ්‌ඣායතීති ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානන්‌ති වුච්‌චති. ඉමස්‌මිං පනත්‌ථෙ ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානමෙව ඣානන්‌ති අධිප්‌පෙතං.
Paṭhamanti gaṇanānupubbatā paṭhamaṃ, idaṃ paṭhamaṃ samāpajjatītipi paṭhamaṃ. Paccanīkadhamme jhāpetīti jhānaṃ, iminā yogino jhāyantītipi jhānaṃ, paccanīkadhamme ḍahanti gocaraṃ vā cintentīti attho. Sayaṃ vā taṃ jhāyati upanijjhāyatīti jhānaṃ, teneva upanijjhāyanalakkhaṇanti vuccati. Tadetaṃ ārammaṇūpanijjhānaṃ , lakkhaṇūpanijjhānanti duvidhaṃ hoti. Tattha ārammaṇūpanijjhānanti saha upacārena aṭṭha samāpattiyo vuccanti. Kasmā? Kasiṇādiārammaṇūpanijjhāyanato. Lakkhaṇūpanijjhānanti vipassanāmaggaphalāni vuccanti. Kasmā? Lakkhaṇūpanijjhāyanato. Ettha hi vipassanā aniccalakkhaṇādīni upanijjhāyati, vipassanāya upanijjhāyanakiccaṃ pana maggena sijjhatīti maggo lakkhaṇūpanijjhānanti vuccati. Phalaṃ pana nirodhassa tathalakkhaṇaṃ upanijjhāyatīti lakkhaṇūpanijjhānanti vuccati. Imasmiṃ panatthe ārammaṇūpanijjhānameva jhānanti adhippetaṃ.
එත්‌ථාහ – ‘‘කතමං පන තං ඣානං නාම, යං සවිතක්‌කං සවිචාරං…පෙ.… පීතිසුඛන්‌ති එවං අපදෙසං අරහතී’’ති? වුච්‌චතෙ – යථා සධනො සපරිජනොතිආදීසු ඨපෙත්‌වා ධනඤ්‌ච පරිජනඤ්‌ච අඤ්‌ඤො අපදෙසාරහො හොති, එවං ඨපෙත්‌වා විතක්‌කාදිධම්‌මෙ අඤ්‌ඤං අපදෙසාරහං නත්‌ථි. යථා පන සරථා සපත්‌ති සෙනාති වුත්‌තෙ සෙනඞ්‌ගෙසුයෙව සෙනාසම්‌මුති, එවමිධ පඤ්‌චසු අඞ්‌ගෙසුයෙව ඣානසම්‌මුති වෙදිතබ්‌බා. කතමෙසු පඤ්‌චසු? විතක්‌කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්‌තෙකග්‌ගතාති එතෙසු. එතානෙව හිස්‌ස ‘‘සවිතක්‌කං සවිචාර’’න්‌තිආදිනා නයෙන අඞ්‌ගභාවෙන වුත්‌තානි. අවුත්‌තත්‌තා එකග්‌ගතා අඞ්‌ගං න හොතීති චෙ තඤ්‌ච න. කස්‌මා? වුත්‌තත්‌තා එව. සාපි හි විභඞ්‌ගෙ ‘‘ඣානන්‌ති විතක්‌කො විචාරො පීති සුඛං චිත්‌තස්‌සෙකග්‌ගතා’’ති එවං වුත්‌තායෙව. තස්‌මා යථා සවිතක්‌කං සවිචාරන්‌ති, එවං සචිත්‌තෙකග්‌ගතන්‌ති ඉධ අවුත්‌තෙපි ඉමිනා විභඞ්‌ගවචනෙන චිත්‌තෙකග්‌ගතාපි අඞ්‌ගමෙවාති වෙදිතබ්‌බා. යෙන හි අධිප්‌පායෙන භගවතා උද්‌දෙසො කතො, සො එව තෙන විභඞ්‌ගෙපි පකාසිතොති.
Etthāha – ‘‘katamaṃ pana taṃ jhānaṃ nāma, yaṃ savitakkaṃ savicāraṃ…pe… pītisukhanti evaṃ apadesaṃ arahatī’’ti? Vuccate – yathā sadhano saparijanotiādīsu ṭhapetvā dhanañca parijanañca añño apadesāraho hoti, evaṃ ṭhapetvā vitakkādidhamme aññaṃ apadesārahaṃ natthi. Yathā pana sarathā sapatti senāti vutte senaṅgesuyeva senāsammuti, evamidha pañcasu aṅgesuyeva jhānasammuti veditabbā. Katamesu pañcasu? Vitakko, vicāro, pīti, sukhaṃ, cittekaggatāti etesu. Etāneva hissa ‘‘savitakkaṃ savicāra’’ntiādinā nayena aṅgabhāvena vuttāni. Avuttattā ekaggatā aṅgaṃ na hotīti ce tañca na. Kasmā? Vuttattā eva. Sāpi hi vibhaṅge ‘‘jhānanti vitakko vicāro pīti sukhaṃ cittassekaggatā’’ti evaṃ vuttāyeva. Tasmā yathā savitakkaṃ savicāranti, evaṃ sacittekaggatanti idha avuttepi iminā vibhaṅgavacanena cittekaggatāpi aṅgamevāti veditabbā. Yena hi adhippāyena bhagavatā uddeso kato, so eva tena vibhaṅgepi pakāsitoti.
උපසම්‌පජ්‌ජාති උපගන්‌ත්‌වා, පාපුණිත්‌වාති වුත්‌තං හොති. උපසම්‌පාදයිත්‌වා වා, නිප්‌ඵාදෙත්‌වාති වුත්‌තං හොති. විභඞ්‌ගෙ පන ‘‘උපසම්‌පජ්‌ජාති පඨමස්‌ස ඣානස්‌ස ලාභො පටිලාභො පත්‌ති සම්‌පත්‌ති ඵුසනා සම්‌ඵුසනා සච්‌ඡිකිරියා උපසම්‌පදා’’ති වුත්‌තං. තස්‌සාපි එවමෙවත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. විහාසින්‌ති බොධිමණ්‌ඩෙ නිසජ්‌ජසඞ්‌ඛාතෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉතිවුත්‌තප්‌පකාරඣානසමඞ්‌ගී හුත්‌වා අත්‌තභාවස්‌ස ඉරියං වුත්‌තිං පාලනං යපනං යාපනං චාරං විහාරං අභිනිප්‌ඵාදෙසින්‌ති අත්‌ථො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං විභඞ්‌ගෙ – ‘‘විහරතීති ඉරියති වත්‌තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති, තෙන වුච්‌චති විහරතී’’ති (විභ. 512).
Upasampajjāti upagantvā, pāpuṇitvāti vuttaṃ hoti. Upasampādayitvā vā, nipphādetvāti vuttaṃ hoti. Vibhaṅge pana ‘‘upasampajjāti paṭhamassa jhānassa lābho paṭilābho patti sampatti phusanā samphusanā sacchikiriyā upasampadā’’ti vuttaṃ. Tassāpi evamevattho veditabbo. Vihāsinti bodhimaṇḍe nisajjasaṅkhātena iriyāpathavihārena itivuttappakārajhānasamaṅgī hutvā attabhāvassa iriyaṃ vuttiṃ pālanaṃ yapanaṃ yāpanaṃ cāraṃ vihāraṃ abhinipphādesinti attho. Vuttañhetaṃ vibhaṅge – ‘‘viharatīti iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti carati viharati, tena vuccati viharatī’’ti (vibha. 512).
කිං පන කත්‌වා භගවා ඉමං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහාසීති? කම්‌මට්‌ඨානං භාවෙත්‌වා. කතරං? ආනාපානස්‌සතිකම්‌මට්‌ඨානං. අඤ්‌ඤෙන තදත්‌ථිකෙන කිං කාතබ්‌බන්‌ති? අඤ්‌ඤෙනපි එතං වා කම්‌මට්‌ඨානං පථවීකසිණාදීනං වා අඤ්‌ඤතරං භාවෙතබ්‌බං. තෙසං භාවනානයො විසුද්‌ධිමග්‌ගෙ (විසුද්‌ධි. 1.55) වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො. ඉධ පන වුච්‌චමානෙ අතිභාරියං විනයනිදානං හොති, තස්‌මා පාළියා අත්‌ථප්‌පකාසනමත්‌තමෙව කරොමාති.
Kiṃ pana katvā bhagavā imaṃ jhānaṃ upasampajja vihāsīti? Kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā. Kataraṃ? Ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ. Aññena tadatthikena kiṃ kātabbanti? Aññenapi etaṃ vā kammaṭṭhānaṃ pathavīkasiṇādīnaṃ vā aññataraṃ bhāvetabbaṃ. Tesaṃ bhāvanānayo visuddhimagge (visuddhi. 1.55) vuttanayeneva veditabbo. Idha pana vuccamāne atibhāriyaṃ vinayanidānaṃ hoti, tasmā pāḷiyā atthappakāsanamattameva karomāti.
පඨමජ්‌ඣානකථා නිට්‌ඨිතා.
Paṭhamajjhānakathā niṭṭhitā.
