| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
रूपावचरकुसलं
Rūpāvacarakusalaṃ
चतुक्कनयो
Catukkanayo
पठमज्झानकथावण्णना
Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
१६०. उत्तरपदलोपं कत्वा रूपभवो रूपन्ति वुत्तो। झानस्स अमग्गभावेपि सति मग्गवचनं अञ्ञमग्गभावनिवारणत्थन्ति इमस्मिं अत्थे मग्गग्गहणस्स पयोजनं वुत्तं, न सब्बस्स कुसलज्झानस्स मग्गभावोति। तत्थ मग्गस्स भावनाय समयववत्थानस्स कतत्ता अमग्गभावनासमये पवत्तानं फस्सादीनं कुसलभावो न दस्सितो सिया, तस्मा सब्बस्स मग्गभावो दस्सेतब्बोति। इतो अञ्ञो मग्गो नत्थीति एवं अञ्ञभूमिकविधुरो सति पच्चयन्तरे रूपूपपत्तिजनकसभावो विपाकधम्मसभावो विय विपाकधम्मवसेन सब्बसमानो मग्गसद्देन वुत्तोति दस्सेतीति वेदितब्बं। कुसलं दानन्ति अलोभो दट्ठब्बो। अथ वा चेतना दानं, तं वज्जेत्वा इतरे द्वे चेतनासम्पयुत्तकाति वुत्ता। वट्टन्तीति मग्गभावतो झानवचनेन सङ्गहेत्वा मग्गोति वत्तुं वट्टन्तीति अत्थो। ओकप्पनाति सद्दहना। अञ्ञत्थ दिट्ठं अत्थं परिच्चजित्वा ‘‘जनेति वड्ढेती’’ति अयमत्थो कस्मा वुत्तोति निरुपसग्गस्स अञ्ञत्थ एवमत्थस्सेव दिट्ठत्ताति इममत्थं विभावेतुं ‘‘पुन चपरं उदायी’’ति (म॰ नि॰ २.२४६ आदयो) सुत्तमाहटं। केसञ्चि अरियानं अरियमग्गेन सिद्धानि अञ्ञानि च झानानि भावनासभावानेवाति तेसुपि भावेन्तेन समयववत्थानं इज्झतीति।
160. Uttarapadalopaṃ katvā rūpabhavo rūpanti vutto. Jhānassa amaggabhāvepi sati maggavacanaṃ aññamaggabhāvanivāraṇatthanti imasmiṃ atthe maggaggahaṇassa payojanaṃ vuttaṃ, na sabbassa kusalajjhānassa maggabhāvoti. Tattha maggassa bhāvanāya samayavavatthānassa katattā amaggabhāvanāsamaye pavattānaṃ phassādīnaṃ kusalabhāvo na dassito siyā, tasmā sabbassa maggabhāvo dassetabboti. Ito añño maggo natthīti evaṃ aññabhūmikavidhuro sati paccayantare rūpūpapattijanakasabhāvo vipākadhammasabhāvo viya vipākadhammavasena sabbasamāno maggasaddena vuttoti dassetīti veditabbaṃ. Kusalaṃ dānanti alobho daṭṭhabbo. Atha vā cetanā dānaṃ, taṃ vajjetvā itare dve cetanāsampayuttakāti vuttā. Vaṭṭantīti maggabhāvato jhānavacanena saṅgahetvā maggoti vattuṃ vaṭṭantīti attho. Okappanāti saddahanā. Aññattha diṭṭhaṃ atthaṃ pariccajitvā ‘‘janeti vaḍḍhetī’’ti ayamattho kasmā vuttoti nirupasaggassa aññattha evamatthasseva diṭṭhattāti imamatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘puna caparaṃ udāyī’’ti (ma. ni. 2.246 ādayo) suttamāhaṭaṃ. Kesañci ariyānaṃ ariyamaggena siddhāni aññāni ca jhānāni bhāvanāsabhāvānevāti tesupi bhāventena samayavavatthānaṃ ijjhatīti.
निस्सरन्ति निग्गच्छन्ति एतेन, एत्थ वाति निस्सरणं। के निग्गच्छन्ति? कामा। तेसं कामानं निस्सरणं पहानन्ति अत्थो। एवञ्हि ‘‘कामान’’न्ति कत्तरि सामिवचनं युज्जति। वत्थुकामेहिपीति वत्थुकामेहि विविच्चेवातिपि अत्थो युज्जतीति एवं युज्जमानत्थन्तरसमुच्चयत्थो पि-सद्दो, न किलेसकामसमुच्चयत्थो। कस्मा? इमस्मिं अत्थे किलेसकामानं दुतियपदेन विवेकस्स वुत्तत्ता। अकुसलसद्देन यदिपि किलेसकामा, अथापि सब्बाकुसला गहिता, सब्बथा पन किलेसकामेहि विवेको वुत्तोति आह ‘‘दुतियेन किलेसकामेहि विवेकवचनतो’’ति। कामगुणाधिगमहेतुपि पाणातिपातादिअसुद्धप्पयोगो होतीति तब्बिवेकेन पयोगसुद्धि विभाविता। तण्हासंकिलेससोधनेन आसयपोसनं।
Nissaranti niggacchanti etena, ettha vāti nissaraṇaṃ. Ke niggacchanti? Kāmā. Tesaṃ kāmānaṃ nissaraṇaṃ pahānanti attho. Evañhi ‘‘kāmāna’’nti kattari sāmivacanaṃ yujjati. Vatthukāmehipīti vatthukāmehi viviccevātipi attho yujjatīti evaṃ yujjamānatthantarasamuccayattho pi-saddo, na kilesakāmasamuccayattho. Kasmā? Imasmiṃ atthe kilesakāmānaṃ dutiyapadena vivekassa vuttattā. Akusalasaddena yadipi kilesakāmā, athāpi sabbākusalā gahitā, sabbathā pana kilesakāmehi viveko vuttoti āha ‘‘dutiyena kilesakāmehi vivekavacanato’’ti. Kāmaguṇādhigamahetupi pāṇātipātādiasuddhappayogo hotīti tabbivekena payogasuddhi vibhāvitā. Taṇhāsaṃkilesasodhanena āsayaposanaṃ.
अञ्ञेसम्पि चाति दिट्ठिमानादीनं फस्सादीनञ्च। उपरि वुच्चमानानि झानङ्गानि उपरिज्झानङ्गानि, तेसं अत्तनो विपच्चनीकानं पटिपक्खभावदस्सनत्थं तप्पच्चनीकनीवरणवचनं। ब्यापादविवेकवचनेन ‘‘अनत्थं मे अचरी’’तिआदिआघातवत्थुभेदविसयस्स दोसस्स मोहाधिकानं थिनमिद्धादीनं विवेकवचनेन पटिच्छादनवसेन दुक्खादिपुब्बन्तादिभेदविसयस्स मोहस्स विक्खम्भनविवेको वुत्तो। कामरागब्यापादतदेकट्ठथिनमिद्धादिविक्खम्भनकञ्चेदं सब्बाकुसलपटिपक्खसभावत्ता सब्बकुसलानं तेन सभावेन सब्बाकुसलानं पहानं होन्तम्पि कामरागादिविक्खम्भनसभावमेवाति तंसभावत्ता अविसेसेत्वा नीवरणाकुसलमूलादीनं विक्खम्भनविवेको वुत्तो होतीति आह।
Aññesampicāti diṭṭhimānādīnaṃ phassādīnañca. Upari vuccamānāni jhānaṅgāni uparijjhānaṅgāni, tesaṃ attano vipaccanīkānaṃ paṭipakkhabhāvadassanatthaṃ tappaccanīkanīvaraṇavacanaṃ. Byāpādavivekavacanena ‘‘anatthaṃ me acarī’’tiādiāghātavatthubhedavisayassa dosassa mohādhikānaṃ thinamiddhādīnaṃ vivekavacanena paṭicchādanavasena dukkhādipubbantādibhedavisayassa mohassa vikkhambhanaviveko vutto. Kāmarāgabyāpādatadekaṭṭhathinamiddhādivikkhambhanakañcedaṃ sabbākusalapaṭipakkhasabhāvattā sabbakusalānaṃ tena sabhāvena sabbākusalānaṃ pahānaṃ hontampi kāmarāgādivikkhambhanasabhāvamevāti taṃsabhāvattā avisesetvā nīvaraṇākusalamūlādīnaṃ vikkhambhanaviveko vutto hotīti āha.
वितक्कस्स किच्चविसेसेन थिरभावप्पत्ते पठमज्झानसमाधिम्हि पच्चनीकदूरीभावकतेन थिरभावेन तंसदिसेसु वितक्करहितेसु दुतियज्झानादिसमाधीसु च अप्पनाति अट्ठकथावोहारोति वितक्कस्स अप्पनायोगो वुत्तो, अञ्ञथा वितक्कोव अप्पनाति तस्स तंसम्पयोगो न सियाति। अत्थो…पे॰… दट्ठब्बो झानसमङ्गिनो वितक्कविचारसमङ्गितादस्सनेन झानस्सेव सवितक्कसविचारभावस्स वुत्तत्ता।
Vitakkassa kiccavisesena thirabhāvappatte paṭhamajjhānasamādhimhi paccanīkadūrībhāvakatena thirabhāvena taṃsadisesu vitakkarahitesu dutiyajjhānādisamādhīsu ca appanāti aṭṭhakathāvohāroti vitakkassa appanāyogo vutto, aññathā vitakkova appanāti tassa taṃsampayogo na siyāti. Attho…pe… daṭṭhabbo jhānasamaṅgino vitakkavicārasamaṅgitādassanena jhānasseva savitakkasavicārabhāvassa vuttattā.
विवेकजं पीतिसुखन्ति एत्थ पुरिमस्मिं अत्थे विवेकजन्ति झानं। पीतिसुखसद्दतो च अत्थिअत्थविसेसवतो अस्स, अस्मिं वाति एत्थ अ-कारो वुत्तो। दुतिये पीतिसुखमेव विवेकजं। विवेकजंपीतिसुखन्ति च अञ्ञपदत्थे समासो पच्चत्तनिद्देसस्स च अलोपो कतो, लोपे वा सति ‘‘विवेकजपीतिसुख’’न्ति पाठोति अयं विसेसो। गणनानुपुब्बताति गणनानुपुब्बताय, गणनानुपुब्बतामत्तं वा पठमन्ति वचनन्ति अत्थो। निच्चादिविपल्लासप्पहानेन मग्गो असम्मोहतो अनिच्चादिलक्खणानि पटिविज्झतीति लक्खणूपनिज्झानं। असम्मोसधम्मं निब्बानं अविपरीतलक्खणत्ता अनञ्ञथाभावतो तथलक्खणं।
Vivekajaṃ pītisukhanti ettha purimasmiṃ atthe vivekajanti jhānaṃ. Pītisukhasaddato ca atthiatthavisesavato assa, asmiṃ vāti ettha a-kāro vutto. Dutiye pītisukhameva vivekajaṃ. Vivekajaṃpītisukhanti ca aññapadatthe samāso paccattaniddesassa ca alopo kato, lope vā sati ‘‘vivekajapītisukha’’nti pāṭhoti ayaṃ viseso. Gaṇanānupubbatāti gaṇanānupubbatāya, gaṇanānupubbatāmattaṃ vā paṭhamanti vacananti attho. Niccādivipallāsappahānena maggo asammohato aniccādilakkhaṇāni paṭivijjhatīti lakkhaṇūpanijjhānaṃ. Asammosadhammaṃ nibbānaṃ aviparītalakkhaṇattā anaññathābhāvato tathalakkhaṇaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपावचरकुसलं • Rūpāvacarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / चतुक्कनयो पठमज्झानं • Catukkanayo paṭhamajjhānaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / पठमज्झानकथावण्णना • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
