| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
वेरञ्जकण्डवण्णना
Verañjakaṇḍavaṇṇanā
सेय्यथिदन्ति तं कतमं, तं कथन्ति वा अत्थो। अनियमनिद्देसवचनन्ति अत्तनो अत्थं सरूपेन नियमेत्वा निद्दिसतीति नियमनिद्देसो, न नियमनिद्देसो अनियमनिद्देसो। सोव वुच्चते अनेनाति वचनन्ति अनियमनिद्देसवचनं। तस्साति तेनातिपदस्स। परिवितक्कोति ‘‘कतमेसानं खो बुद्धानं भगवन्तानं ब्रह्मचरियं न चिरट्ठितिकं अहोसी’’तिआदिना (पारा॰ १८) पवत्तो। पुब्बे वा पच्छा वाति तेनातिपदतो हेट्ठा वुत्तपाठे वा उपरि वक्खमानपाठे वाति अत्थो। अत्थतो सिद्धेनाति सामत्थियतो सिद्धेन। तत्रिदं मुखमत्तनिदस्सनन्ति तस्सा यथावुत्तयुत्तिया परिदीपने इदं उपायमत्तनिदस्सनं। मुखं द्वारं उपायोति हि अत्थतो एकं।
Seyyathidanti taṃ katamaṃ, taṃ kathanti vā attho. Aniyamaniddesavacananti attano atthaṃ sarūpena niyametvā niddisatīti niyamaniddeso, na niyamaniddeso aniyamaniddeso. Sova vuccate anenāti vacananti aniyamaniddesavacanaṃ. Tassāti tenātipadassa. Parivitakkoti ‘‘katamesānaṃ kho buddhānaṃ bhagavantānaṃ brahmacariyaṃ na ciraṭṭhitikaṃ ahosī’’tiādinā (pārā. 18) pavatto. Pubbe vā pacchā vāti tenātipadato heṭṭhā vuttapāṭhe vā upari vakkhamānapāṭhe vāti attho. Atthato siddhenāti sāmatthiyato siddhena. Tatridaṃ mukhamattanidassananti tassā yathāvuttayuttiyā paridīpane idaṃ upāyamattanidassanaṃ. Mukhaṃ dvāraṃ upāyoti hi atthato ekaṃ.
समयसद्दो दिस्सतीति सम्बन्धो। अस्साति समयसद्दस्स समवायो अत्थोति सम्बन्धो। कालञ्च समयञ्च उपादायाति एत्थ कालो नाम उपसङ्कमनस्स युत्तकालो, समयो नाम सरीरबलादिकारणसमवायो, ते उपादाय पटिच्चाति अत्थो। खणोति ओकासो। बुद्धुप्पादादयो हि मग्गब्रह्मचरियस्स ओकासो। सो एव समयो। तेनेव ‘‘एकोवा’’ति वुत्तं। महासमयोति महासमूहो। पवनस्मिन्ति वनसण्डे। समयोपि खो ते भद्दालीति एत्थ समयोति सिक्खापदाविलङ्घनस्स हेतु, को सो? अत्तनो विप्पटिपत्तिया भगवतो जाननं, सो समयसङ्खातो हेतु तस्सा अप्पटिविद्धोति अत्थो। भगवातिआदि तस्स पटिविज्झनाकारदस्सनं। उग्गहमानोति किञ्चि किञ्चि उग्गहेतुं समत्थताय उग्गहमानो, सुमनपरिब्बाजकस्सेवेतं नामं। समयं दिट्ठिं पवदन्ति एत्थाति समयप्पवादको, मल्लिकाय आरामो। स्वेव तिन्दुकाचीरसङ्खाताय तिम्बरुरुक्खपन्तिया परिक्खित्तत्ता ‘‘तिन्दुकाचीर’’न्ति च, एकाव निवासा साला एत्थाति ‘‘एकसालको’’ति च वुच्चति। अत्थाभिसमयाति यथावुत्तस्स दिट्ठधम्मिकसम्परायिकस्स अत्थस्स हितस्स पटिलाभतो। मानाभिसमयाति मानप्पहाना। पीळनट्ठोति पीळनं तंसमङ्गिनो हिंसनं, अविप्फारिकताकरणं, पीळनमेव अत्थो पीळनट्ठो । सन्तापोति दुक्खदुक्खतादिवसेन सन्तापनं। विपरिणामोति जराय मरणेन चाति द्विधा विपरिणामेतब्बता अभिसमेतब्बो पटिविज्झितब्बोति अभिसमयो, सोव अभिसमयट्ठो, पीळनादीनि।
Samayasaddo dissatīti sambandho. Assāti samayasaddassa samavāyo atthoti sambandho. Kālañca samayañca upādāyāti ettha kālo nāma upasaṅkamanassa yuttakālo, samayo nāma sarīrabalādikāraṇasamavāyo, te upādāya paṭiccāti attho. Khaṇoti okāso. Buddhuppādādayo hi maggabrahmacariyassa okāso. So eva samayo. Teneva ‘‘ekovā’’ti vuttaṃ. Mahāsamayoti mahāsamūho. Pavanasminti vanasaṇḍe. Samayopi kho te bhaddālīti ettha samayoti sikkhāpadāvilaṅghanassa hetu, ko so? Attano vippaṭipattiyā bhagavato jānanaṃ, so samayasaṅkhāto hetu tassā appaṭividdhoti attho. Bhagavātiādi tassa paṭivijjhanākāradassanaṃ. Uggahamānoti kiñci kiñci uggahetuṃ samatthatāya uggahamāno, sumanaparibbājakassevetaṃ nāmaṃ. Samayaṃ diṭṭhiṃ pavadanti etthāti samayappavādako, mallikāya ārāmo. Sveva tindukācīrasaṅkhātāya timbarurukkhapantiyā parikkhittattā ‘‘tindukācīra’’nti ca, ekāva nivāsā sālā etthāti ‘‘ekasālako’’ti ca vuccati. Atthābhisamayāti yathāvuttassa diṭṭhadhammikasamparāyikassa atthassa hitassa paṭilābhato. Mānābhisamayāti mānappahānā. Pīḷanaṭṭhoti pīḷanaṃ taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ, avipphārikatākaraṇaṃ, pīḷanameva attho pīḷanaṭṭho . Santāpoti dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ. Vipariṇāmoti jarāya maraṇena cāti dvidhā vipariṇāmetabbatā abhisametabbo paṭivijjhitabboti abhisamayo, sova abhisamayaṭṭho, pīḷanādīni.
एत्थ च उपसग्गानं जोतकमत्तत्ता समयसद्दस्स अत्थुद्धारेपि सउपसग्गो अभिसमयसद्दो उद्धटो। तत्थ सङ्गमवसेन पच्चयानं फलुप्पादनं पटि अयनं एकतो पवत्ति एत्थाति समयो, समवायो। विवट्टूपनिस्सयसङ्गमे सति एन्ति एत्थ सत्ता पवत्तन्तीति समयो, खणो। समेति एत्थ सङ्खतधम्मो, सयं वा एति आगच्छति विगच्छति चाति समयो, कालो। समेन्ति अवयवा एतस्मिं, सयं वा तेसूति समयो, समूहो। पच्चयन्तरसङ्गमे एति आगच्छति एतस्मा फलन्ति समयो, हेतु। सञ्ञावसेन विपल्लासतो धम्मेसु एति अभिनिविसतीति समयो, दिट्ठि। समीपं अयनं उपगमनं समयो, पटिलाभो। सम्मदेव सहितानं वाचानं अयनं विगमोति समयो, पहानं। सम्मदेव, सहितानं वा सच्चानं अयनं जाननन्ति समयो, पटिवेधो। एवं तस्मिं तस्मिं अत्थे समयसद्दस्स पवत्ति वेदितब्बा।
Ettha ca upasaggānaṃ jotakamattattā samayasaddassa atthuddhārepi saupasaggo abhisamayasaddo uddhaṭo. Tattha saṅgamavasena paccayānaṃ phaluppādanaṃ paṭi ayanaṃ ekato pavatti etthāti samayo, samavāyo. Vivaṭṭūpanissayasaṅgame sati enti ettha sattā pavattantīti samayo, khaṇo. Sameti ettha saṅkhatadhammo, sayaṃ vā eti āgacchati vigacchati cāti samayo, kālo. Samenti avayavā etasmiṃ, sayaṃ vā tesūti samayo, samūho. Paccayantarasaṅgame eti āgacchati etasmā phalanti samayo, hetu. Saññāvasena vipallāsato dhammesu eti abhinivisatīti samayo, diṭṭhi. Samīpaṃ ayanaṃ upagamanaṃ samayo, paṭilābho. Sammadeva sahitānaṃ vācānaṃ ayanaṃ vigamoti samayo, pahānaṃ. Sammadeva, sahitānaṃ vā saccānaṃ ayanaṃ jānananti samayo, paṭivedho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā.
एत्थ च समयसद्दस्स सामञ्ञेन अनेकत्थता वुत्ता। न हि एकस्मिं अत्थविसेसे वत्तमानो सद्दो तदञ्ञेपि वत्तति। तस्मा अत्था विय तंतंवाचका समयसद्दापि भिन्ना एवाति गहेतब्बा। एवं सब्बत्थ अत्थुद्धारेसु।
Ettha ca samayasaddassa sāmaññena anekatthatā vuttā. Na hi ekasmiṃ atthavisese vattamāno saddo tadaññepi vattati. Tasmā atthā viya taṃtaṃvācakā samayasaddāpi bhinnā evāti gahetabbā. Evaṃ sabbattha atthuddhāresu.
तत्थ तथाति तेसु सुत्ताभिधम्मेसु उपयोगभुम्मवचनेहि। इधाति विनये, अञ्ञथाति करणवचनेन। अच्चन्तमेवाति निरन्तरमेव। भावो नाम किरिया, किरियाय किरियन्तरूपलक्खणं भावेनभावलक्खणं, यथा उदये सति चन्दे जातो राजपुत्तोति। अधिकरणञ्हीतिआदि अभिधम्मे समयसद्दो कालसमूहखणसमवायहेतुसङ्खातेसु पञ्चसु अत्थेसु वत्तति, न विनये विय काले एव, तेसु च कालसमूहत्था द्वे तत्थ वुत्तानं फस्सादिधम्मानं अधिकरणभावेन निद्दिसितुं युत्ता। खणसमवायहेतुअत्था पन तयोपि अत्तनो भावेन फस्सादीनं भावस्स उपलक्खणभावेन निद्दिसितुं युत्ताति विभावनमुखेन यथावुत्तमत्थं समत्थेतुं वुत्तं। तत्थ यस्मिञ्हि काले, धम्मसमूहे वा समये अधिकरणभूते कुसलं उप्पन्नं, तस्मिञ्ञेव काले, धम्मसमूहे वा समये फस्सादयो होन्तीति एवं अधिकरणत्थयोजना, यस्मिं पन खणे, समवाये हेतुम्हि वा समये सति विज्जमाने कुसलं उप्पन्नं, तस्मिञ्ञेव खणादिम्हि समयेपि विज्जमाने फस्सादयो होन्तीति भावेनभावलक्खणत्थयोजना च वेदितब्बा।
Tattha tathāti tesu suttābhidhammesu upayogabhummavacanehi. Idhāti vinaye, aññathāti karaṇavacanena. Accantamevāti nirantarameva. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantarūpalakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ, yathā udaye sati cande jāto rājaputtoti. Adhikaraṇañhītiādi abhidhamme samayasaddo kālasamūhakhaṇasamavāyahetusaṅkhātesu pañcasu atthesu vattati, na vinaye viya kāle eva, tesu ca kālasamūhatthā dve tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ adhikaraṇabhāvena niddisituṃ yuttā. Khaṇasamavāyahetuatthā pana tayopi attano bhāvena phassādīnaṃ bhāvassa upalakkhaṇabhāvena niddisituṃ yuttāti vibhāvanamukhena yathāvuttamatthaṃ samatthetuṃ vuttaṃ. Tattha yasmiñhi kāle, dhammasamūhe vā samaye adhikaraṇabhūte kusalaṃ uppannaṃ, tasmiññeva kāle, dhammasamūhe vā samaye phassādayo hontīti evaṃ adhikaraṇatthayojanā, yasmiṃ pana khaṇe, samavāye hetumhi vā samaye sati vijjamāne kusalaṃ uppannaṃ, tasmiññeva khaṇādimhi samayepi vijjamāne phassādayo hontīti bhāvenabhāvalakkhaṇatthayojanā ca veditabbā.
होति चेत्थाति एत्थ यथावुत्तअत्थविसये सङ्गहगाथा होति। अञ्ञत्राति सुत्ताभिधम्मेसु। अभिलापमत्तभेदोति देसनाविलासतो सद्दमत्तेनेव भेदो, न अत्थतो।
Hoticetthāti ettha yathāvuttaatthavisaye saṅgahagāthā hoti. Aññatrāti suttābhidhammesu. Abhilāpamattabhedoti desanāvilāsato saddamatteneva bhedo, na atthato.
अविसेसेनाति सामञ्ञेन। इरियापथोतिआदीसु इरियाय सब्बद्वारिककिरियाय पथो पवत्तनट्ठानं तब्बिनिमुत्तकम्मस्स अभावाति ठानादयो इरियापथो, सोव विहारो। ब्रह्मभूता सेट्ठभूता परहितचित्तादिवसप्पवत्तितो मेत्तादयो ब्रह्मविहारो नाम। तदवसेसा पन महग्गता सब्बनीवरणविगमनादिसिद्धेन जोतनादिअत्थेन दिब्बविहारो नाम। ब्रह्मविहारभावेन विसुं गहितत्ता मेत्तादयो इध असङ्गहिता। अरियानमेव विहारोति फलसमापत्तियो अरियविहारो नाम।
Avisesenāti sāmaññena. Iriyāpathotiādīsu iriyāya sabbadvārikakiriyāya patho pavattanaṭṭhānaṃ tabbinimuttakammassa abhāvāti ṭhānādayo iriyāpatho, sova vihāro. Brahmabhūtā seṭṭhabhūtā parahitacittādivasappavattito mettādayo brahmavihāro nāma. Tadavasesā pana mahaggatā sabbanīvaraṇavigamanādisiddhena jotanādiatthena dibbavihāro nāma. Brahmavihārabhāvena visuṃ gahitattā mettādayo idha asaṅgahitā. Ariyānameva vihāroti phalasamāpattiyo ariyavihāro nāma.
रुक्खादिमूलेयेव मूलसद्दस्स निरुळ्हभावं दस्सेतुं अपरेन मूलसद्देन विसेसेत्वा ‘‘मूलमूले’’ति वुत्तं, यथा दुक्खदुक्खन्ति (विभ॰ अट्ठ॰ १९०)। लोभादीनं दोसमूलादिचित्तासाधारणत्ता ‘‘असाधारणहेतुम्ही’’ति वुत्तं।
Rukkhādimūleyeva mūlasaddassa niruḷhabhāvaṃ dassetuṃ aparena mūlasaddena visesetvā ‘‘mūlamūle’’ti vuttaṃ, yathā dukkhadukkhanti (vibha. aṭṭha. 190). Lobhādīnaṃ dosamūlādicittāsādhāraṇattā ‘‘asādhāraṇahetumhī’’ti vuttaṃ.
तत्थ सियाति तत्थ वेरञ्जायन्तिआदीसु पदेसु कस्सचि चोदना सियाति अत्थो। उभयथा निदानकित्तनस्स पन किं पयोजनन्ति? आह गोचरगामनिदस्सनत्थन्तिआदि। तत्थ अस्साति भगवतो।
Tattha siyāti tattha verañjāyantiādīsu padesu kassaci codanā siyāti attho. Ubhayathā nidānakittanassa pana kiṃ payojananti? Āha gocaragāmanidassanatthantiādi. Tattha assāti bhagavato.
किलमोव किलमथो, अत्तनो अत्तभावस्स किलमथो अत्तकिलमथो, तस्स अनु अनु योगो पुनप्पुनं पवत्तनं अत्तकिलमथानुयोगो। वत्थुकामारम्मणे सुखे सम्पयोगवसेन लीना युत्ता, कामतण्हा , तंसहचरिते कामे सुखे वा आरम्मणभूते अल्लीना पवत्ततीति कामसुखल्लिका तण्हा, तस्सा कामसुखल्लिकाय अनु अनु योगो कामसुखल्लिकानुयोगो। लोके संवड्ढभावन्ति आमिसोपभोगेन संवड्ढितभावं। उप्पज्जमानो बहुजनहितादिअत्थायेव उप्पज्जतीति योजना।
Kilamova kilamatho, attano attabhāvassa kilamatho attakilamatho, tassa anu anu yogo punappunaṃ pavattanaṃ attakilamathānuyogo. Vatthukāmārammaṇe sukhe sampayogavasena līnā yuttā, kāmataṇhā , taṃsahacarite kāme sukhe vā ārammaṇabhūte allīnā pavattatīti kāmasukhallikā taṇhā, tassā kāmasukhallikāya anu anu yogo kāmasukhallikānuyogo. Loke saṃvaḍḍhabhāvanti āmisopabhogena saṃvaḍḍhitabhāvaṃ. Uppajjamāno bahujanahitādiatthāyeva uppajjatīti yojanā.
दिट्ठिसीलसामञ्ञेन संहतत्ता सङ्घोति इममत्थं विभावेन्तो आह दिट्ठीतिआदि। एत्थ च ‘‘यायं दिट्ठि अरिया निय्यानिका निय्याति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाय, तथारूपाय दिट्ठिया दिट्ठिसामञ्ञगतो विहरती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३२४, ३५६; म॰ नि॰ १.४९२; ३.५४; अ॰ नि॰ ६.१२; परि॰ २७४) एवं वुत्ताय दिट्ठिया। ‘‘यानि तानि सीलानि अखण्डानि…पे॰… समाधिसंवत्तनिकानि, तथारूपेसु सीलेसु सीलसामञ्ञगतो विहरती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३२४, ३५६; म॰ नि॰ १.४९२; ३.५४; अ॰ नि॰ ६.१२; परि॰ २७४) एवं वुत्तानञ्च सीलानं सामञ्ञसङ्खातेन सङ्घातो सङ्घटितो समणगणो, तेनाति अत्थो। ‘‘दिट्ठिसीलसामञ्ञसङ्घातसङ्घातेना’’ति वा पाठेनेत्थ भवितब्बं, तस्स दिट्ठिसीलसामञ्ञभूतेन संहननेन सङ्घातो समणगणो, तेनाति अत्थो। एवञ्हि पाठे सद्दतो अत्थो युत्ततरो होति। अस्साति महतो भिक्खुसङ्घस्स।
Diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatattā saṅghoti imamatthaṃ vibhāvento āha diṭṭhītiādi. Ettha ca ‘‘yāyaṃ diṭṭhi ariyā niyyānikā niyyāti takkarassa sammā dukkhakkhayāya, tathārūpāya diṭṭhiyā diṭṭhisāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324, 356; ma. ni. 1.492; 3.54; a. ni. 6.12; pari. 274) evaṃ vuttāya diṭṭhiyā. ‘‘Yāni tāni sīlāni akhaṇḍāni…pe… samādhisaṃvattanikāni, tathārūpesu sīlesu sīlasāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324, 356; ma. ni. 1.492; 3.54; a. ni. 6.12; pari. 274) evaṃ vuttānañca sīlānaṃ sāmaññasaṅkhātena saṅghāto saṅghaṭito samaṇagaṇo, tenāti attho. ‘‘Diṭṭhisīlasāmaññasaṅghātasaṅghātenā’’ti vā pāṭhenettha bhavitabbaṃ, tassa diṭṭhisīlasāmaññabhūtena saṃhananena saṅghāto samaṇagaṇo, tenāti attho. Evañhi pāṭhe saddato attho yuttataro hoti. Assāti mahato bhikkhusaṅghassa.
ब्रह्मं अणतीति एत्थ ब्रह्म-सद्देन वेदो वुच्चति, सो मन्तब्रह्मकप्पवसेन तिविधो। तत्थ इरुवेदादयो तयो वेदा मन्ता, ते च पधाना, इतरे पन सन्निस्सिता, तेन पधानस्सेव गहणं। मन्ते सज्झायतीति इरुवेदादिके मन्तसत्थे सज्झायतीति अत्थो। इरुवेदादयो हि गुत्तभासितब्बताय ‘‘मन्ता’’ति वुच्चन्ति। ‘‘बाहितपापत्ता ब्राह्मणो, समितपापत्ता समणो’’ति यथावुत्तमत्थद्वयं उदाहरणद्वयेन विभावेतुं वुत्तञ्हेतन्तिआदि वुत्तं। ‘‘समितत्ता हि पापानं ‘समणो’ति पवुच्चती’’ति हि इदं वचनं गहेत्वा ‘‘समितपापत्ता ‘समणो’ति वुच्चती’’ति वुत्तं, बाहितपापोति इदं पन अञ्ञस्मिं गाथाबन्धे वुत्तवचनं। यथाभुच्चगुणाधिगतन्ति यथाभूतगुणाधिगतं। सकिञ्चनोति सदोसो।
Brahmaṃ aṇatīti ettha brahma-saddena vedo vuccati, so mantabrahmakappavasena tividho. Tattha iruvedādayo tayo vedā mantā, te ca padhānā, itare pana sannissitā, tena padhānasseva gahaṇaṃ. Mante sajjhāyatīti iruvedādike mantasatthe sajjhāyatīti attho. Iruvedādayo hi guttabhāsitabbatāya ‘‘mantā’’ti vuccanti. ‘‘Bāhitapāpattā brāhmaṇo, samitapāpattā samaṇo’’ti yathāvuttamatthadvayaṃ udāharaṇadvayena vibhāvetuṃ vuttañhetantiādi vuttaṃ. ‘‘Samitattā hi pāpānaṃ ‘samaṇo’ti pavuccatī’’ti hi idaṃ vacanaṃ gahetvā ‘‘samitapāpattā ‘samaṇo’ti vuccatī’’ti vuttaṃ, bāhitapāpoti idaṃ pana aññasmiṃ gāthābandhe vuttavacanaṃ. Yathābhuccaguṇādhigatanti yathābhūtaguṇādhigataṃ. Sakiñcanoti sadoso.
गोत्तवसेनाति एत्थ गं तायतीति गोत्तं, गो-सद्देन चेत्थ अभिधानं बुद्धि च वुच्चति। केनचि पारिजुञ्ञेनाति ञातिपारिजुञ्ञादिना केनचि पारिजुञ्ञेन , परिहानियाति अत्थो। ततो परन्ति वेरञ्जायन्तिआदिवचनं। इत्थम्भूताख्यानत्थे उपयोगवचनन्ति इत्थं इमं पकारं भूतो आपन्नोति इत्थम्भूतो, तस्स आख्यानं इत्थम्भूताख्यानं, सोयेवत्थो इत्थम्भूताख्यानत्थो। अथ वा ‘‘इत्थं एवंपकारो भूतो जातो’’ति एवं कथनत्थो इत्थम्भूताख्यानत्थो, तस्मिं उपयोगवचनन्ति अत्थो। एत्थ च अब्भुग्गतोति एत्थ अभि-सद्दो इत्थम्भूताख्यानत्थजोतको अभिभवित्वा उग्गमनप्पकारस्स दीपनतो, तेन योगतो तं खो पन भवन्तं गोतमन्ति इदं उपयोगवचनं सामिअत्थेपि समाने इत्थम्भूताख्यानदीपनतो ‘‘इत्थम्भूताख्यानत्थे’’ति वुत्तं, तेनेवाह ‘‘तस्स खो पन भोतो गोतमस्साति अत्थो’’ति।
Gottavasenāti ettha gaṃ tāyatīti gottaṃ, go-saddena cettha abhidhānaṃ buddhi ca vuccati. Kenaci pārijuññenāti ñātipārijuññādinā kenaci pārijuññena , parihāniyāti attho. Tato paranti verañjāyantiādivacanaṃ. Itthambhūtākhyānatthe upayogavacananti itthaṃ imaṃ pakāraṃ bhūto āpannoti itthambhūto, tassa ākhyānaṃ itthambhūtākhyānaṃ, soyevattho itthambhūtākhyānattho. Atha vā ‘‘itthaṃ evaṃpakāro bhūto jāto’’ti evaṃ kathanattho itthambhūtākhyānattho, tasmiṃ upayogavacananti attho. Ettha ca abbhuggatoti ettha abhi-saddo itthambhūtākhyānatthajotako abhibhavitvā uggamanappakārassa dīpanato, tena yogato taṃ kho pana bhavantaṃ gotamanti idaṃ upayogavacanaṃ sāmiatthepi samāne itthambhūtākhyānadīpanato ‘‘itthambhūtākhyānatthe’’ti vuttaṃ, tenevāha ‘‘tassa kho pana bhoto gotamassāti attho’’ti.
इदं वुत्तं होति – यथा साधु देवदत्तो मातरमभीति एत्थ अभिसद्दयोगतो इत्थम्भूताख्याने उपयोगवचनं कतं, एवमिधापि तं खो पन भवन्तं गोतमं अभि एवं कल्याणो कित्तिसद्दो उग्गतोति अभिसद्दयोगतो इत्थम्भूताख्याने उपयोगवचनन्ति। साधु देवदत्तो मातरमभीति एत्थ हि ‘‘देवदत्तो मातरमभि मातरि विसये मातुया वा साधू’’ति एवं अधिकरणत्थे वा सामिअत्थे वा भुम्मवचनस्स सामिवचनस्स वा पसङ्गे इत्थम्भूताख्यानत्थजोतकेन अभिसद्देन योगे उपयोगवचनं कतं, यथा चेत्थ देवदत्तो मातुविसये मातुसम्बन्धी वा सो वुत्तप्पकारप्पत्तोति अयमत्थो विञ्ञायति, एवमिधापि भोतो गोतमस्स सम्बन्धी कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो अभिभवित्वा उग्गमनपकारप्पत्तोति अयमत्थो विञ्ञायति। तत्थ हि देवदत्तग्गहणं विय इध कित्तिसद्दग्गहणं, तत्थ मातरन्ति वचनं विय इध तं खो पन भवन्तं गोतमन्ति वचनं, तत्थ साधुसद्दग्गहणं विय इध उग्गतसद्दग्गहणं वेदितब्बं। कित्तिसद्दोति कित्तिभूतो सद्दो, न केवलोति दस्सनत्थं विसेसितन्ति आह ‘‘कित्ति एवा’’ति। ततो कित्तीति थुति, तस्सा पकासको सद्दो कित्तिसद्दोति दस्सेतुं ‘‘थुतिघोसो वा’’ति वुत्तं।
Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā sādhu devadatto mātaramabhīti ettha abhisaddayogato itthambhūtākhyāne upayogavacanaṃ kataṃ, evamidhāpi taṃ kho pana bhavantaṃ gotamaṃ abhi evaṃ kalyāṇo kittisaddo uggatoti abhisaddayogato itthambhūtākhyāne upayogavacananti. Sādhu devadatto mātaramabhīti ettha hi ‘‘devadatto mātaramabhi mātari visaye mātuyā vā sādhū’’ti evaṃ adhikaraṇatthe vā sāmiatthe vā bhummavacanassa sāmivacanassa vā pasaṅge itthambhūtākhyānatthajotakena abhisaddena yoge upayogavacanaṃ kataṃ, yathā cettha devadatto mātuvisaye mātusambandhī vā so vuttappakārappattoti ayamattho viññāyati, evamidhāpi bhoto gotamassa sambandhī kittisaddo abbhuggato abhibhavitvā uggamanapakārappattoti ayamattho viññāyati. Tattha hi devadattaggahaṇaṃ viya idha kittisaddaggahaṇaṃ, tattha mātaranti vacanaṃ viya idha taṃ kho pana bhavantaṃ gotamanti vacanaṃ, tattha sādhusaddaggahaṇaṃ viya idha uggatasaddaggahaṇaṃ veditabbaṃ. Kittisaddoti kittibhūto saddo, na kevaloti dassanatthaṃ visesitanti āha ‘‘kitti evā’’ti. Tato kittīti thuti, tassā pakāsako saddo kittisaddoti dassetuṃ ‘‘thutighoso vā’’ti vuttaṃ.
सो भगवाति एत्थ सोति पसिद्धियं, यो सो समत्तिंस पारमियो पूरेत्वा सब्बकिलेसे भञ्जित्वा दससहस्सिलोकधातुं कम्पेन्तो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, सो लोके अतिपाकटोति ‘‘सो भगवा’’ति वुत्तं। भगवाति च इदं सत्थु नामकित्तनं, न गुणकित्तनं। परतो पन भगवाति गुणकित्तनमेव। इमिना च इमिना चाति एतेन अरहन्तिआदिपदानं पच्चेकं अनेकगुणगणं पटिच्च पवत्तभावं दस्सेति।
So bhagavāti ettha soti pasiddhiyaṃ, yo so samattiṃsa pāramiyo pūretvā sabbakilese bhañjitvā dasasahassilokadhātuṃ kampento anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, so loke atipākaṭoti ‘‘so bhagavā’’ti vuttaṃ. Bhagavāti ca idaṃ satthu nāmakittanaṃ, na guṇakittanaṃ. Parato pana bhagavāti guṇakittanameva. Iminā ca iminā cāti etena arahantiādipadānaṃ paccekaṃ anekaguṇagaṇaṃ paṭicca pavattabhāvaṃ dasseti.
सुविदूरविदूरेति द्वीहि सद्देहि अतिविय दूरेति दस्सेति, सुविदूरता एव हि विदूरता। सवासनानं किलेसानं विद्धंसितत्ताति इमिना पच्चेकबुद्धादीहि असाधारणं भगवतो अरहत्तन्ति दस्सेति तेसं वासनाय अप्पहीनत्ता, वासना च नाम निक्किलेसस्सापि सकलञेय्यानवबोधादिद्वारत्तयप्पयोगविगुणताहेतुभूतो किलेसनिहितो आकारो चिरनिगळितपादानं निगळमोक्खेपि सङ्कुचिततागमनहेतुको निगळनिहितो आकारो विय। याय पिलिन्दवच्छादीनं वसलवोहारादिविगुणता होति, अयं वासनाति गहेतब्बा। आरकाति एत्थ आकारस्स रस्सत्तं क-कारस्स च ह-कारं सानुस्सरं कत्वा निरुत्तिनयेन ‘‘अरह’’न्ति पदसिद्धि वेदितब्बा। एवं उपरिपि यथारहं निरुत्तिनयेन पदसिद्धि वेदितब्बा। यञ्चेतं संसारचक्कन्ति सम्बन्धो। पुञ्ञादीति आदि-सद्देन अपुञ्ञाभिसङ्खारआनेञ्जाभिसङ्खारे सङ्गण्हाति। आसवा एव अविज्जादीनं कारणत्ता समुदयोति आह ‘‘आसवसमुदयमयेना’’ति। ‘‘आसवसमुदया अविज्जासमुदयो’’ति (म॰ नि॰ १.१०३) हि वुत्तं। विपाककटत्तारूपप्पभेदो तिभवो एव रथो, तस्मिं तिभवरथे। संसारचक्कन्ति यथावुत्तकिलेसकम्मविपाकसमुदयो।
Suvidūravidūreti dvīhi saddehi ativiya dūreti dasseti, suvidūratā eva hi vidūratā. Savāsanānaṃ kilesānaṃ viddhaṃsitattāti iminā paccekabuddhādīhi asādhāraṇaṃ bhagavato arahattanti dasseti tesaṃ vāsanāya appahīnattā, vāsanā ca nāma nikkilesassāpi sakalañeyyānavabodhādidvārattayappayogaviguṇatāhetubhūto kilesanihito ākāro ciranigaḷitapādānaṃ nigaḷamokkhepi saṅkucitatāgamanahetuko nigaḷanihito ākāro viya. Yāya pilindavacchādīnaṃ vasalavohārādiviguṇatā hoti, ayaṃ vāsanāti gahetabbā. Ārakāti ettha ākārassa rassattaṃ ka-kārassa ca ha-kāraṃ sānussaraṃ katvā niruttinayena ‘‘araha’’nti padasiddhi veditabbā. Evaṃ uparipi yathārahaṃ niruttinayena padasiddhi veditabbā. Yañcetaṃ saṃsāracakkanti sambandho. Puññādīti ādi-saddena apuññābhisaṅkhāraāneñjābhisaṅkhāre saṅgaṇhāti. Āsavā eva avijjādīnaṃ kāraṇattā samudayoti āha ‘‘āsavasamudayamayenā’’ti. ‘‘Āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103) hi vuttaṃ. Vipākakaṭattārūpappabhedo tibhavo eva ratho, tasmiṃ tibhavarathe. Saṃsāracakkanti yathāvuttakilesakammavipākasamudayo.
‘‘खन्धानञ्च पटिपाटि, धातुआयतनान च।
‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;
अब्बोच्छिन्नं वत्तमाना, ‘संसारो’ति पवुच्चती’’ति॥ (विसुद्धि॰ २.६१८; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.९५ अपसादनावण्णना; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.६०; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.१९९; ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; विभ॰ अट्ठ॰ २२६ सङ्खारपदनिद्देस; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २.५२३; उदा॰ अट्ठ॰ ३९; इतिवु॰ अट्ठ॰ १४, ५८; थेरगा॰ अट्ठ॰ १.६७, ९९; बु॰ वं॰ अट्ठ॰ ५८; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.११७; चूळनि॰ अट्ठ॰ ६) –
Abbocchinnaṃ vattamānā, ‘saṃsāro’ti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 2.618; dī. ni. aṭṭha. 2.95 apasādanāvaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.60; a. ni. aṭṭha. 2.4.199; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; vibha. aṭṭha. 226 saṅkhārapadaniddesa; su. ni. aṭṭha. 2.523; udā. aṭṭha. 39; itivu. aṭṭha. 14, 58; theragā. aṭṭha. 1.67, 99; bu. vaṃ. aṭṭha. 58; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.117; cūḷani. aṭṭha. 6) –
एवं वुत्तो संसारोव चक्कं विय परिब्भमनतो चक्कं, तस्स चक्कस्स सब्बे अरा हताति सम्बन्धो। अनेनाति भगवता। बोधीति ञाणं, तं एत्थ मण्डं पसन्नं जातन्ति बोधिमण्डो। कम्मक्खयकरं ञाणफरसुन्ति अरहत्तमग्गञाणं वुत्तं, तं छिन्दितब्बं अभिसङ्खारसङ्खातं कम्मं परिच्छिन्दतीति दस्सेतुं कम्मक्खयकरविसेसनविसिट्ठं वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Evaṃ vutto saṃsārova cakkaṃ viya paribbhamanato cakkaṃ, tassa cakkassa sabbe arā hatāti sambandho. Anenāti bhagavatā. Bodhīti ñāṇaṃ, taṃ ettha maṇḍaṃ pasannaṃ jātanti bodhimaṇḍo. Kammakkhayakaraṃ ñāṇapharasunti arahattamaggañāṇaṃ vuttaṃ, taṃ chinditabbaṃ abhisaṅkhārasaṅkhātaṃ kammaṃ paricchindatīti dassetuṃ kammakkhayakaravisesanavisiṭṭhaṃ vuttanti veditabbaṃ.
एवं कतिपयङ्गेहि संसारचक्कं तदवसेसङ्गेहि फलभूतनामरूपधम्मेहि तिभवरथञ्च तस्मिं रथे योजितसंसारचक्कारानं हननप्पकारञ्च दस्सेत्वा इदानि सब्बेहिपि द्वादसहि पटिच्चसमुप्पादङ्गेहि रथविरहितमेव केवलं संसारचक्कं, तस्स अरघातनप्पकारभेदञ्च दस्सेतुं अथवातिआदि वुत्तं। तत्थ अनमतग्गन्ति अनु अनु अमतग्गं, सब्बथा अनुगच्छन्तेहिपि अविञ्ञातकोटिकन्ति अत्थो। अविज्जामूलकत्ता जरामरणपरियोसानत्ताति इदं सङ्खारादीनं दसन्नं अरभावेन एकत्तं समारोपेत्वाति वुत्तं। न हि तेसं पच्चेकं अविज्जामूलकता जरामरणपरियोसानता च अत्थि तथा पटिच्चसमुप्पादपाळियं अवुत्तत्ता। अथ वा तेसम्पि यथारहं अत्थतो अविज्जामूलकत्तं, अत्तनो अत्तनो लक्खणभूतखणिकजरामरणवसेन तप्परियोसानतञ्च सन्धायेतं वुत्तन्ति वेदितब्बं। एवञ्च तेसं पच्चेकं अरभावो सिद्धो होति।
Evaṃ katipayaṅgehi saṃsāracakkaṃ tadavasesaṅgehi phalabhūtanāmarūpadhammehi tibhavarathañca tasmiṃ rathe yojitasaṃsāracakkārānaṃ hananappakārañca dassetvā idāni sabbehipi dvādasahi paṭiccasamuppādaṅgehi rathavirahitameva kevalaṃ saṃsāracakkaṃ, tassa araghātanappakārabhedañca dassetuṃ athavātiādi vuttaṃ. Tattha anamatagganti anu anu amataggaṃ, sabbathā anugacchantehipi aviññātakoṭikanti attho. Avijjāmūlakattā jarāmaraṇapariyosānattāti idaṃ saṅkhārādīnaṃ dasannaṃ arabhāvena ekattaṃ samāropetvāti vuttaṃ. Na hi tesaṃ paccekaṃ avijjāmūlakatā jarāmaraṇapariyosānatā ca atthi tathā paṭiccasamuppādapāḷiyaṃ avuttattā. Atha vā tesampi yathārahaṃ atthato avijjāmūlakattaṃ, attano attano lakkhaṇabhūtakhaṇikajarāmaraṇavasena tappariyosānatañca sandhāyetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Evañca tesaṃ paccekaṃ arabhāvo siddho hoti.
एवं सब्बाकारं संसारचक्कमेव दस्सेत्वा इदानि येन ञाणेन इमस्स संसारचक्कस्स अरानं छेदो भगवतो सिद्धो, तस्स धम्मट्ठितिञाणस्स ‘‘पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा धम्मट्ठितिञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ ४; १.४५) मातिका वुत्तत्ता भवचक्कावयवेसु अविज्जादीसु पच्चयपच्चयुप्पन्नत्ता परिग्गहवसेन पवत्तिआकारं दस्सेत्वा परतो तस्स अत्थस्स निगमनवसेन वुत्तेन एवमयं अविज्जाहेतूतिआदिकेन पटिसम्भिदापाळिसहितेन (पटि॰ म॰ १.४५) पाठेन सरूपतो धम्मट्ठितिञाणं, तस्स च तेसुयेव अविज्जादीसु चतुसङ्खेपादिवसेन पवत्तिविभागञ्च दस्सेत्वा ततो परं इति भगवातिआदिपाठेन भगवतो तेन धम्मट्ठितिञाणेन पटिच्चसमुप्पादस्स सब्बाकारतो पटिविद्धभावं दस्सेत्वा पुन इमिना धम्मट्ठितिञाणेनातिआदिना भगवतो तेन ञाणेन संसारचक्कारानं विद्धंसितभावं दस्सेतुं तत्थ दुक्खादीसु अञ्ञाणं अविज्जातिआदि वुत्तं। तत्थ तिण्णं आयतनानन्ति चक्खुसोतमनायतनानं तिण्णं। एस नयो तिण्णं फस्सानन्तिआदीसुपि। रूपतण्हादिवसेन छ तण्हाकाया एव वेदितब्बा।
Evaṃ sabbākāraṃ saṃsāracakkameva dassetvā idāni yena ñāṇena imassa saṃsāracakkassa arānaṃ chedo bhagavato siddho, tassa dhammaṭṭhitiñāṇassa ‘‘paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti (paṭi. ma. 4; 1.45) mātikā vuttattā bhavacakkāvayavesu avijjādīsu paccayapaccayuppannattā pariggahavasena pavattiākāraṃ dassetvā parato tassa atthassa nigamanavasena vuttena evamayaṃ avijjāhetūtiādikena paṭisambhidāpāḷisahitena (paṭi. ma. 1.45) pāṭhena sarūpato dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tassa ca tesuyeva avijjādīsu catusaṅkhepādivasena pavattivibhāgañca dassetvā tato paraṃ iti bhagavātiādipāṭhena bhagavato tena dhammaṭṭhitiñāṇena paṭiccasamuppādassa sabbākārato paṭividdhabhāvaṃ dassetvā puna iminā dhammaṭṭhitiñāṇenātiādinā bhagavato tena ñāṇena saṃsāracakkārānaṃ viddhaṃsitabhāvaṃ dassetuṃ tattha dukkhādīsu aññāṇaṃ avijjātiādi vuttaṃ. Tattha tiṇṇaṃ āyatanānanti cakkhusotamanāyatanānaṃ tiṇṇaṃ. Esa nayo tiṇṇaṃ phassānantiādīsupi. Rūpataṇhādivasena cha taṇhākāyā eva veditabbā.
सग्गसम्पत्तिन्ति कामसुगतीसु सम्पत्तिं। तथेवाति कामुपादानपच्चया एव। ब्रह्मलोकसम्पत्तिन्ति रूपीब्रह्मलोकसम्पत्तिं। तेभूमकधम्मविसयस्स सब्बस्सापि रागस्स किलेसकामभावतो भवरागोपि कामुपादानमेवाति आह ‘‘कामुपादानपच्चयायेव मेत्तं भावेती’’ति। सेसुपादानमूलिकासुपीति दिट्ठुपादानसीलब्बतुपादानअत्तवादुपादानमूलिकासुपि योजनासु। तत्रायं योजनानयो – इधेकच्चो ‘‘नत्थि परलोको उच्छिज्जति अत्ता’’ति (दी॰ नि॰ १.८५-८६ अत्थतो समानं) दिट्ठिं गण्हाति, सो दिट्ठुपादानपच्चया कायेन दुच्चरितं चरतीतिआदिना, अपरो ‘‘असुकस्मिं भवे अत्ता उच्छिज्जती’’ति दिट्ठिं गहेत्वा कामरूपारूपभवूपपत्तिया तं तं कुसलं करोतीतिआदिना च दिट्ठुपादानमूलिका योजना, इमिनाव नयेन अत्तवादुपादानमूलिका योजना वेदितब्बा। अपरो ‘‘सीलेन सुद्धि वतेन सुद्धी’’ति असुद्धिमग्गं ‘‘सुद्धिमग्गो’’ति परामसन्तो सीलब्बतुपादानपच्चया कायेन दुच्चरितं चरतीतिआदिना सब्बभवेसु सीलब्बतुपादानमूलिका योजना वेदितब्बा।
Saggasampattinti kāmasugatīsu sampattiṃ. Tathevāti kāmupādānapaccayā eva. Brahmalokasampattinti rūpībrahmalokasampattiṃ. Tebhūmakadhammavisayassa sabbassāpi rāgassa kilesakāmabhāvato bhavarāgopi kāmupādānamevāti āha ‘‘kāmupādānapaccayāyeva mettaṃ bhāvetī’’ti. Sesupādānamūlikāsupīti diṭṭhupādānasīlabbatupādānaattavādupādānamūlikāsupi yojanāsu. Tatrāyaṃ yojanānayo – idhekacco ‘‘natthi paraloko ucchijjati attā’’ti (dī. ni. 1.85-86 atthato samānaṃ) diṭṭhiṃ gaṇhāti, so diṭṭhupādānapaccayā kāyena duccaritaṃ caratītiādinā, aparo ‘‘asukasmiṃ bhave attā ucchijjatī’’ti diṭṭhiṃ gahetvā kāmarūpārūpabhavūpapattiyā taṃ taṃ kusalaṃ karotītiādinā ca diṭṭhupādānamūlikā yojanā, imināva nayena attavādupādānamūlikā yojanā veditabbā. Aparo ‘‘sīlena suddhi vatena suddhī’’ti asuddhimaggaṃ ‘‘suddhimaggo’’ti parāmasanto sīlabbatupādānapaccayā kāyena duccaritaṃ caratītiādinā sabbabhavesu sīlabbatupādānamūlikā yojanā veditabbā.
इदानि यस्स संसारचक्कारानं घातनसमत्थस्स धम्मट्ठितिञाणस्स अविज्जादिपच्चयपअग्गहाकारं दस्सेतुं कामभवे च अविज्जा कामभवे सङ्खारानं पच्चयो होतीतिआदिना अविज्जादीनं पच्चयपच्चयुप्पन्नभावो दस्सितो, तमेव ञाणं अविज्जादीसु पवत्तिआकारेन सद्धिं पटिसम्भिदामग्गपाळिं आनेत्वा निगमनवसेन दस्सेन्तो एवमयन्तिआदिमाह। विसुद्धिमग्गटीकायं पन ‘‘इदानि य्वायं संसारचक्कं दस्सेन्तेन कामभवे अविज्जा कामभवे सङ्खारानं पच्चयो होतीतिआदिना अविज्जादीनं पच्चयभावो सङ्खारादीनं पच्चयुप्पन्नभावो दस्सितो, तमेव पटिसम्भिदामग्गपाळिं आनेत्वा निगमनवसेन दस्सेन्तो एवमयन्तिआदिमाहा’’ति वुत्तं। सारत्थदीपनिया विनयटीकायपि अयमेव पाठो लिखितो। तत्थ च कामभवे च अविज्जातिआदिना अविज्जादीनं पच्चयपच्चयुप्पन्नभावो संसारचक्कं दस्सेन्तेन वुत्तो न होति तस्स च अविज्जा नाभि, मूलत्तातिआदिना पुब्बेव दस्सितत्ता उपरि चक्करूपतो पयोगत्तेन उपसंहाराभावा च। ‘‘अपि च तमेव पच्चयपच्चयुप्पन्नभावं निगमनवसेन दस्सेन्तो’’ति च वुत्तं, न चेत्थ पच्चयपच्चयुप्पन्नभावो निगमनवसेन पधानत्तेन दस्सितो, अथ खो पच्चयपरिग्गहवसप्पवत्तं धम्मट्ठितिञाणमेव यथावुत्तपच्चयपरिग्गहाकारस्स निगमनवसेन दस्सितं। तथा हि ‘‘एवमयं अविज्जा हेतु, सङ्खारा हेतुसमुप्पन्ना, उभोपेते धम्मा हेतुसमुप्पन्नाति पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा धम्मट्ठितिञाणं। अतीतम्पि अद्धानं। अनागतम्पि अद्धानं अविज्जा हेतु…पे॰… धम्मट्ठितिञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ १.४६) धम्मट्ठितिञाणमेव पधानत्तेन दस्सितं। ‘‘अविज्जा हेतु, सङ्खारा हेतुसमुप्पन्ना’’तिआदि पन पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा धम्मट्ठितिञाणन्ति (पटि॰ म॰ मातिका ४; १.४५) वुच्चमानत्ता तस्स पच्चयपरिग्गहाकारपरिदीपनत्थं विसयत्तेन वुत्तं, न पधानत्तेन।
Idāni yassa saṃsāracakkārānaṃ ghātanasamatthassa dhammaṭṭhitiñāṇassa avijjādipaccayapaaggahākāraṃ dassetuṃ kāmabhave ca avijjā kāmabhave saṅkhārānaṃ paccayo hotītiādinā avijjādīnaṃ paccayapaccayuppannabhāvo dassito, tameva ñāṇaṃ avijjādīsu pavattiākārena saddhiṃ paṭisambhidāmaggapāḷiṃ ānetvā nigamanavasena dassento evamayantiādimāha. Visuddhimaggaṭīkāyaṃ pana ‘‘idāni yvāyaṃ saṃsāracakkaṃ dassentena kāmabhave avijjā kāmabhave saṅkhārānaṃ paccayo hotītiādinā avijjādīnaṃ paccayabhāvo saṅkhārādīnaṃ paccayuppannabhāvo dassito, tameva paṭisambhidāmaggapāḷiṃ ānetvā nigamanavasena dassento evamayantiādimāhā’’ti vuttaṃ. Sāratthadīpaniyā vinayaṭīkāyapi ayameva pāṭho likhito. Tattha ca kāmabhave ca avijjātiādinā avijjādīnaṃ paccayapaccayuppannabhāvo saṃsāracakkaṃ dassentena vutto na hoti tassa ca avijjā nābhi, mūlattātiādinā pubbeva dassitattā upari cakkarūpato payogattena upasaṃhārābhāvā ca. ‘‘Api ca tameva paccayapaccayuppannabhāvaṃ nigamanavasena dassento’’ti ca vuttaṃ, na cettha paccayapaccayuppannabhāvo nigamanavasena padhānattena dassito, atha kho paccayapariggahavasappavattaṃ dhammaṭṭhitiñāṇameva yathāvuttapaccayapariggahākārassa nigamanavasena dassitaṃ. Tathā hi ‘‘evamayaṃ avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā, ubhopete dhammā hetusamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ. Anāgatampi addhānaṃ avijjā hetu…pe… dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti (paṭi. ma. 1.46) dhammaṭṭhitiñāṇameva padhānattena dassitaṃ. ‘‘Avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā’’tiādi pana paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇanti (paṭi. ma. mātikā 4; 1.45) vuccamānattā tassa paccayapariggahākāraparidīpanatthaṃ visayattena vuttaṃ, na padhānattena.
अयञ्हेत्थ अत्थो – एवन्ति अनन्तरे वुत्तनयेन अयं अविज्जा सङ्खारानं हेतु, सङ्खारा च तेन हेतुना समुप्पन्ना। उभोपेतेति यस्मा अयं अविज्जा परपरिकप्पितपकतिइस्सरादि विय अहेतुका निच्चा धुवा न होति, अथ खो ‘‘आसवसमुदया अविज्जासमुदयो’’ति (म॰ नि॰ १.१०३) वचनतो सयम्पि सहेतुका सङ्खता अनिच्चायेव होति, तस्मा उभोपेते अविज्जासङ्खारा हेतुसमुप्पन्नायेव। इतीति एवं यथावुत्तनयेन पच्चयपरिग्गण्हने या पञ्ञा, तं धम्मानं ठितिसङ्खाते कारणे याथावतो पवत्तत्ता धम्मट्ठितिञाणं नामाति।
Ayañhettha attho – evanti anantare vuttanayena ayaṃ avijjā saṅkhārānaṃ hetu, saṅkhārā ca tena hetunā samuppannā. Ubhopeteti yasmā ayaṃ avijjā paraparikappitapakatiissarādi viya ahetukā niccā dhuvā na hoti, atha kho ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103) vacanato sayampi sahetukā saṅkhatā aniccāyeva hoti, tasmā ubhopete avijjāsaṅkhārā hetusamuppannāyeva. Itīti evaṃ yathāvuttanayena paccayapariggaṇhane yā paññā, taṃ dhammānaṃ ṭhitisaṅkhāte kāraṇe yāthāvato pavattattā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ nāmāti.
एत्थ हि ञाणस्स विसयविभावनवसेनेव अविज्जादीनं पच्चयादिभावो वुत्तो, न पधानत्तेन, ञाणमेव पनेत्थ पधानतो वुत्तं, तस्मा एतस्स ञाणस्स पच्चयपरिग्गहाकारदस्सनत्थमेव हेट्ठापि कामभवे च अविज्जातिआदिना अविज्जादीनं पच्चयादिभावो वुत्तो, इधापि निगमनवसेन उपसंहटो, न भवचक्कदस्सनत्थन्ति अयमेत्थ अत्तनो मति।
Ettha hi ñāṇassa visayavibhāvanavaseneva avijjādīnaṃ paccayādibhāvo vutto, na padhānattena, ñāṇameva panettha padhānato vuttaṃ, tasmā etassa ñāṇassa paccayapariggahākāradassanatthameva heṭṭhāpi kāmabhave ca avijjātiādinā avijjādīnaṃ paccayādibhāvo vutto, idhāpi nigamanavasena upasaṃhaṭo, na bhavacakkadassanatthanti ayamettha attano mati.
तत्थ च पच्चयुप्पन्नधम्मेसु अदिट्ठेसु हेतूनं पच्चयभावोपि न सक्का दट्ठुन्ति ‘‘सङ्खारा हेतुसमुप्पन्ना’’ति पच्चयपरिग्गहञाणनिद्देसे (पटि॰ म॰ १.४५) पच्चयुप्पन्नधम्मानम्पि गहणं कतन्ति वेदितब्बं। एतेन नयेनाति अविज्जायं वुत्तनयेन सङ्खारा हेतु, विञ्ञाणं हेतुसमुप्पन्नन्तिआदिना सब्बानि जातिपरियोसानानि पदानि वित्थारेतब्बानि।
Tattha ca paccayuppannadhammesu adiṭṭhesu hetūnaṃ paccayabhāvopi na sakkā daṭṭhunti ‘‘saṅkhārā hetusamuppannā’’ti paccayapariggahañāṇaniddese (paṭi. ma. 1.45) paccayuppannadhammānampi gahaṇaṃ katanti veditabbaṃ. Etena nayenāti avijjāyaṃ vuttanayena saṅkhārā hetu, viññāṇaṃ hetusamuppannantiādinā sabbāni jātipariyosānāni padāni vitthāretabbāni.
एवं पटिसम्भिदामग्गपाळिया धम्मट्ठितिञाणस्स अविज्जादीसु पवत्तिआकारं दस्सेत्वा इदानि तस्स तेसु पच्चयेसु अञ्ञेहिपि आकारेहि पवत्तिआकारं दस्सेतुं तत्थातिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु पटिच्चसमुप्पादङ्गेसु। सङ्खिप्पन्ति एत्थ अविज्जादयो हेतुसामञ्ञेन फलसामञ्ञेन वाति सङ्खेपो, सङ्गहो, कोट्ठासो रासीति अत्थो। सो पन जातितो दुविधोपि कालभेदवसेन चतुब्बिधो जातो। पच्चुप्पन्नो अद्धाति अनुवत्तति। तण्हुपादानभवा गहिता किलेसकम्मसामञ्ञतो तदविनाभावतो च। अविज्जादिकिलेसवट्टम्पि विपाकधम्मधम्मतासरिक्खताय इध कम्मवट्टमेवाति आह इमे पञ्च धम्मातिआदि। विपाका धम्मातिआदीसु कम्मजअरूपक्खन्धानमेव विपाकसद्दवचनीयत्तेपि नामरूपादिपदेसु रूपमिस्सम्पि फलपञ्चकं अरूपप्पधानताय च तब्बहुलताय च ‘‘विपाकवट्ट’’न्ति वुत्तं। विपाकप्पधानं वट्टं, विपाकबहुलं वा वट्टन्ति अत्थो। कम्मजपरियायो वा एत्थ विपाक-सद्दो दट्ठब्बो। जातिजरामरणापदेसेनाति परमत्थधम्मविनिमुत्तजातिजरामरणं नाम नत्थीति तदपदेसेन तेसं कथनेन तंमुखेनाति अत्थो। आकिरीयन्ति पकासीयन्तीति आकारा, अविज्जादिसरूपा, ततो पच्चयाकारतोति अत्थो। एको सन्धीति अविच्छेदप्पवत्तिहेतुभूतो हेतुफलसन्धि, दुतियो फलहेतुसन्धि, ततियो हेतुफलसन्धीति दट्ठब्बं।
Evaṃ paṭisambhidāmaggapāḷiyā dhammaṭṭhitiñāṇassa avijjādīsu pavattiākāraṃ dassetvā idāni tassa tesu paccayesu aññehipi ākārehi pavattiākāraṃ dassetuṃ tatthātiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu paṭiccasamuppādaṅgesu. Saṅkhippanti ettha avijjādayo hetusāmaññena phalasāmaññena vāti saṅkhepo, saṅgaho, koṭṭhāso rāsīti attho. So pana jātito duvidhopi kālabhedavasena catubbidho jāto. Paccuppanno addhāti anuvattati. Taṇhupādānabhavā gahitā kilesakammasāmaññato tadavinābhāvato ca. Avijjādikilesavaṭṭampi vipākadhammadhammatāsarikkhatāya idha kammavaṭṭamevāti āha ime pañca dhammātiādi. Vipākā dhammātiādīsu kammajaarūpakkhandhānameva vipākasaddavacanīyattepi nāmarūpādipadesu rūpamissampi phalapañcakaṃ arūpappadhānatāya ca tabbahulatāya ca ‘‘vipākavaṭṭa’’nti vuttaṃ. Vipākappadhānaṃ vaṭṭaṃ, vipākabahulaṃ vā vaṭṭanti attho. Kammajapariyāyo vā ettha vipāka-saddo daṭṭhabbo. Jātijarāmaraṇāpadesenāti paramatthadhammavinimuttajātijarāmaraṇaṃ nāma natthīti tadapadesena tesaṃ kathanena taṃmukhenāti attho. Ākirīyanti pakāsīyantīti ākārā, avijjādisarūpā, tato paccayākāratoti attho. Eko sandhīti avicchedappavattihetubhūto hetuphalasandhi, dutiyo phalahetusandhi, tatiyo hetuphalasandhīti daṭṭhabbaṃ.
एवं धम्मट्ठितिञाणस्स अविज्जादीसु अनेकेहि पकारेहि पवत्तिआकारं दस्सेत्वा इदानि तेहि, अवुत्तेहि च सब्बेहि आकारेहि भगवतो पटिच्चसमुप्पादस्स पटिविद्धभावं, तस्स च ञाणस्स धम्मट्ठितिञाणसद्दप्पवत्तिनिमित्ततं पटिसम्भिदापाळिनयेन दस्सेतुं उपसंहारवसेन इति भगवातिआदि वुत्तं। तत्थ इतीति वुत्तप्पकारपरामसनं, तेनाह चतुसङ्खेपन्तिआदि। सब्बाकारतोति इध कामभवे च अविज्जा कामभवे सङ्खारानं पच्चयोतिआदिना इध वुत्तेहि च अवुत्तेहि च पटिच्चसमुप्पादविभङ्गादीसु (विभ॰ २२५ आदयो) आगतेहि सब्बेहि पकारेहि पटिविज्झति। तन्ति येन ञाणेन भगवा एवं जानाति, तं ञाणं। ञातट्ठेनाति जाननट्ठेन। पजाननट्ठेनाति पटिविज्झनट्ठेन।
Evaṃ dhammaṭṭhitiñāṇassa avijjādīsu anekehi pakārehi pavattiākāraṃ dassetvā idāni tehi, avuttehi ca sabbehi ākārehi bhagavato paṭiccasamuppādassa paṭividdhabhāvaṃ, tassa ca ñāṇassa dhammaṭṭhitiñāṇasaddappavattinimittataṃ paṭisambhidāpāḷinayena dassetuṃ upasaṃhāravasena iti bhagavātiādi vuttaṃ. Tattha itīti vuttappakāraparāmasanaṃ, tenāha catusaṅkhepantiādi. Sabbākāratoti idha kāmabhave ca avijjā kāmabhave saṅkhārānaṃ paccayotiādinā idha vuttehi ca avuttehi ca paṭiccasamuppādavibhaṅgādīsu (vibha. 225 ādayo) āgatehi sabbehi pakārehi paṭivijjhati. Tanti yena ñāṇena bhagavā evaṃ jānāti, taṃ ñāṇaṃ. Ñātaṭṭhenāti jānanaṭṭhena. Pajānanaṭṭhenāti paṭivijjhanaṭṭhena.
इदानि यमिदं धम्मट्ठितिञाणं पच्चयपरिग्गहाकारभेदेहि सद्धिं पपञ्चतो दस्सितं, तस्मिं अरघाते एतस्स उपयोगितं दस्सेतुं इमिना धम्मट्ठितिञाणेनातिआदि वुत्तं। तत्थ धम्मट्ठितिञाणेन अरे हनीति सम्बन्धो। कथन्ति? आह ‘‘ते धम्मे’’तिआदि। ते अविज्जादिके धम्मे महावजिरञाणावुधेन तेन धम्मट्ठितिञाणेन यथाभूतं ञत्वा तेन बलवविपस्सनावुधेन निब्बिन्दन्तो अरियमग्गावुधेन विरज्जन्तो विमुच्चन्तो अरे हनीति योजना। अरियमग्गञाणम्पि हि किच्चतो समुदयसच्चादिबोधतो ‘‘धम्मट्ठितिञाण’’न्ति वुच्चति।
Idāni yamidaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ paccayapariggahākārabhedehi saddhiṃ papañcato dassitaṃ, tasmiṃ araghāte etassa upayogitaṃ dassetuṃ iminā dhammaṭṭhitiñāṇenātiādi vuttaṃ. Tattha dhammaṭṭhitiñāṇena are hanīti sambandho. Kathanti? Āha ‘‘te dhamme’’tiādi. Te avijjādike dhamme mahāvajirañāṇāvudhena tena dhammaṭṭhitiñāṇena yathābhūtaṃ ñatvā tena balavavipassanāvudhena nibbindanto ariyamaggāvudhena virajjanto vimuccanto are hanīti yojanā. Ariyamaggañāṇampi hi kiccato samudayasaccādibodhato ‘‘dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti vuccati.
एकेकं धम्मक्खन्धं एकेकविहारेन पूजेमीति धम्मक्खन्धं आरब्भ पवत्तापि विहारकरणपूजा भगवति पेमेनेव पवत्तत्ता सधातुकादिचेतियपटिमण्डितत्ता च भगवतोव पूजाति आह भगवन्तं उद्दिस्सातिआदि। किलेसारीन सो मुनीति एत्थ निग्गहीतलोपो, किलेसारीनं हतत्ताति अत्थो। पच्चयादीन चारहोति एत्थापि निग्गहीतलोपो दट्ठब्बो।
Ekekaṃ dhammakkhandhaṃ ekekavihārena pūjemīti dhammakkhandhaṃ ārabbha pavattāpi vihārakaraṇapūjā bhagavati pemeneva pavattattā sadhātukādicetiyapaṭimaṇḍitattā ca bhagavatova pūjāti āha bhagavantaṃ uddissātiādi. Kilesārīna so munīti ettha niggahītalopo, kilesārīnaṃ hatattāti attho. Paccayādīna cārahoti etthāpi niggahītalopo daṭṭhabbo.
सम्मासम्बुद्धोति एत्थ सं-सद्दो सयन्ति अत्थे पवत्ततीति आह ‘‘साम’’न्ति, अपरनेय्यो हुत्वाति अत्थो। सब्बधम्मानन्ति इदं कस्सचि विसयविसेसस्स अग्गहितत्ता सिद्धं। पदेसग्गहणे हि असति गहेतब्बस्स निप्पदेसताव विञ्ञायति, यथा दिक्खितो न ददातीति। एवञ्च कत्वा अत्थविसेसानपेक्खा कत्तरियेव बुद्ध-सद्दसिद्धि वेदितब्बा कम्मवचनिच्छाय अभावतो। ‘‘सम्मा सामं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धो’’ति एत्तकमेव हि इध सद्दतो लब्भति। सब्बधम्मानन्ति इदं पन अत्थतो लब्भमानं गहेत्वा वुत्तं, न हि बुज्झनकिरिया अविसया युज्जति। अभिञ्ञेय्येति लक्खणादितो अनिच्चादितो च अभिविसिट्ठेन लोकियलोकुत्तरञाणेन जानितब्बे चतुसच्चधम्मे। परिञ्ञेय्येति अनिच्चादिवसेन परिच्छिन्दित्वा जानितब्बं दुक्खं अरियसच्चमाह। पहातब्बेति समुदयसच्चं। सच्छिकातब्बेति निरोधसच्चं। बहुवचननिद्देसो पनेत्थ सोपादिसेसादिकं परियायसिद्धं भेदं अपेक्खित्वा कतो।
Sammāsambuddhoti ettha saṃ-saddo sayanti atthe pavattatīti āha ‘‘sāma’’nti, aparaneyyo hutvāti attho. Sabbadhammānanti idaṃ kassaci visayavisesassa aggahitattā siddhaṃ. Padesaggahaṇe hi asati gahetabbassa nippadesatāva viññāyati, yathā dikkhito na dadātīti. Evañca katvā atthavisesānapekkhā kattariyeva buddha-saddasiddhi veditabbā kammavacanicchāya abhāvato. ‘‘Sammā sāmaṃ buddhattā sammāsambuddho’’ti ettakameva hi idha saddato labbhati. Sabbadhammānanti idaṃ pana atthato labbhamānaṃ gahetvā vuttaṃ, na hi bujjhanakiriyā avisayā yujjati. Abhiññeyyeti lakkhaṇādito aniccādito ca abhivisiṭṭhena lokiyalokuttarañāṇena jānitabbe catusaccadhamme. Pariññeyyeti aniccādivasena paricchinditvā jānitabbaṃ dukkhaṃ ariyasaccamāha. Pahātabbeti samudayasaccaṃ. Sacchikātabbeti nirodhasaccaṃ. Bahuvacananiddeso panettha sopādisesādikaṃ pariyāyasiddhaṃ bhedaṃ apekkhitvā kato.
अभिञ्ञेय्यन्ति गाथाय पहातब्बभावेतब्बानं समुदयमग्गसच्चानं हेतुधम्मानं गहणेनेव तप्फलानं दुक्खसच्चनिरोधसच्चानम्पि सिद्धितो परिञ्ञातब्बञ्च परिञ्ञातं सच्छिकातब्बञ्च सच्छिकतन्ति इदम्पेत्थ सङ्गहितमेवाति दट्ठब्बं, तेनाह ‘‘तस्मा बुद्धोस्मी’’ति। यस्मा चत्तारिपि सच्चानि मया बुद्धानि, तस्मा सब्बम्पि ञेय्यं बुद्धोस्मि, अब्भञ्ञासिन्ति अत्थो।
Abhiññeyyanti gāthāya pahātabbabhāvetabbānaṃ samudayamaggasaccānaṃ hetudhammānaṃ gahaṇeneva tapphalānaṃ dukkhasaccanirodhasaccānampi siddhito pariññātabbañca pariññātaṃ sacchikātabbañca sacchikatanti idampettha saṅgahitamevāti daṭṭhabbaṃ, tenāha ‘‘tasmā buddhosmī’’ti. Yasmā cattāripi saccāni mayā buddhāni, tasmā sabbampi ñeyyaṃ buddhosmi, abbhaññāsinti attho.
विचित्तविसयपत्थनाकारप्पवत्तिया तण्हा दुक्खविचित्तताय पधानकारणन्ति आह ‘‘मूलकारणभावेना’’ति। उभिन्नन्ति चक्खुस्स तंसमुदयस्स च। अप्पवत्तीति अप्पवत्तिनिमित्तं, न अभावमत्तं। तस्स अवत्थुत्ता सप्पच्चयत्तादिअनेकभेदा सब्बसङ्गहिता। निरोधप्पजाननाति सच्छिकिरियाभिसमयवसेन निरोधस्स पटिविज्झना। एकेकपदुद्धारेनापीति चक्खु चक्खुसमुदयोतिआदिना एकेककोट्ठासनिद्धारणेनापि, न दुक्खसच्चादिसामञ्ञतो एवाति अधिप्पायो। तण्हायपि सङ्खारदुक्खपरियापन्नताय परिञ्ञेय्यत्ता दुक्खसच्चभावं दस्सेतुं ‘‘छ तण्हाकाया’’ति वुत्तं। यस्मिं पन अत्तभावे सा उप्पज्जति, तस्स मूलकारणभावेन समुट्ठापिका पुरिमभवसिद्धा तण्हा समुदयसच्चन्ति गहेतब्बा। कसिणानीति कसिणारम्मणानि झानानि। द्वत्तिंसाकाराति केसादयो तदारम्मणज्झानानि च। नव भवाति कामभवादयो तयो सञ्ञीभवादयो तयो एकवोकारभवादयो तयो चाति नव भवा। चत्तारि झानानीति आरम्मणविसेसं अनपेक्खित्वा सामञ्ञतो चत्तारि झानानि वुत्तानि। विपाककिरियानम्पि यथारहं सब्बत्थ सङ्गहो दट्ठब्बो। एत्थ च कुसलधम्मानं उपनिस्सयभूता तण्हासमुट्ठापिकाति वेदितब्बा, किरियधम्मानं पन तस्स अत्तभावस्स कारणभूता तण्हा। अनुलोमतोति एत्थ अविज्जा दुक्खसच्चं, तंसमुट्ठापिका पुरिमतण्हा आसवा समुदयसच्चन्ति योजेतब्बं। सङ्खारादीसु पन अविज्जादयोव समुदयसच्चभावेन योजेतब्बा। तेनाति तस्मा।
Vicittavisayapatthanākārappavattiyā taṇhā dukkhavicittatāya padhānakāraṇanti āha ‘‘mūlakāraṇabhāvenā’’ti. Ubhinnanti cakkhussa taṃsamudayassa ca. Appavattīti appavattinimittaṃ, na abhāvamattaṃ. Tassa avatthuttā sappaccayattādianekabhedā sabbasaṅgahitā. Nirodhappajānanāti sacchikiriyābhisamayavasena nirodhassa paṭivijjhanā. Ekekapaduddhārenāpīti cakkhu cakkhusamudayotiādinā ekekakoṭṭhāsaniddhāraṇenāpi, na dukkhasaccādisāmaññato evāti adhippāyo. Taṇhāyapi saṅkhāradukkhapariyāpannatāya pariññeyyattā dukkhasaccabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘cha taṇhākāyā’’ti vuttaṃ. Yasmiṃ pana attabhāve sā uppajjati, tassa mūlakāraṇabhāvena samuṭṭhāpikā purimabhavasiddhā taṇhā samudayasaccanti gahetabbā. Kasiṇānīti kasiṇārammaṇāni jhānāni. Dvattiṃsākārāti kesādayo tadārammaṇajjhānāni ca. Nava bhavāti kāmabhavādayo tayo saññībhavādayo tayo ekavokārabhavādayo tayo cāti nava bhavā. Cattāri jhānānīti ārammaṇavisesaṃ anapekkhitvā sāmaññato cattāri jhānāni vuttāni. Vipākakiriyānampi yathārahaṃ sabbattha saṅgaho daṭṭhabbo. Ettha ca kusaladhammānaṃ upanissayabhūtā taṇhāsamuṭṭhāpikāti veditabbā, kiriyadhammānaṃ pana tassa attabhāvassa kāraṇabhūtā taṇhā. Anulomatoti ettha avijjā dukkhasaccaṃ, taṃsamuṭṭhāpikā purimataṇhā āsavā samudayasaccanti yojetabbaṃ. Saṅkhārādīsu pana avijjādayova samudayasaccabhāvena yojetabbā. Tenāti tasmā.
विज्जाति अत्तनो विसयं विदितं करोतीति विज्जा। सम्पन्नत्ताति समन्नागतत्ता, सम्पुण्णत्ता वा। तत्राति अम्बट्ठसुत्ते। मनोमयिद्धियाति एत्थ ‘‘इध भिक्खु इमम्हा काया अञ्ञं कायं अभिनिम्मिनाती’’ति (दी॰ नि॰ १.२३६) वुत्तत्ता सरीरब्भन्तरझानमनेन अञ्ञस्स सरीरस्स निब्बत्तिवसेन पवत्ता मनोमयिद्धि नाम, सा अत्थतो झानसम्पयुत्ता पञ्ञायेव। सत्त सद्धम्मा नाम सद्धा हिरी ओत्तप्पं बाहुसच्चं वीरियं सति पञ्ञा च। गच्छति अमतं दिसन्ति दुक्खनित्थरणत्थिकेहि दट्ठब्बतो अमतं निब्बानमेव दिसं गच्छति, इमिना च चरणानं सिक्खत्तयसङ्गहितअरियमग्गभावतो निब्बानत्थिकेहि एकंसेन इच्छितब्बतं दस्सेति। इदानिस्सा विज्जाचरणसम्पदाय सावकादिअसाधारणतं दस्सेतुं तत्थ विज्जासम्पदातिआदि वुत्तं। तत्थ आसवक्खयविज्जावसेन सब्बञ्ञुता सिज्झति, चरणधम्मभूतेसु झानेसु अन्तोगधाय महाकरुणासमापत्तिया वसेन महाकारुणिकता सिज्झतीति आह ‘‘विज्जा…पे॰… महाकारुणिकत’’न्ति। यथा तन्ति एत्थ तन्ति निपातमत्तं, यथा अञ्ञोपि विज्जाचरणसम्पन्नो बुद्धो नियोजेति, तथा अयम्पीति अत्थो। तेनाति अनत्थपरिवज्जनअत्थनियोजनेन। अत्तन्तपादयोति आदि-सद्देन परन्तपउभयन्तपा गहिता। असज्जमानो भवेसु अपच्चागच्छन्तोति पहीनानं पुनानुप्पत्तितो न पुन उपगच्छन्तो।
Vijjāti attano visayaṃ viditaṃ karotīti vijjā. Sampannattāti samannāgatattā, sampuṇṇattā vā. Tatrāti ambaṭṭhasutte. Manomayiddhiyāti ettha ‘‘idha bhikkhu imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimminātī’’ti (dī. ni. 1.236) vuttattā sarīrabbhantarajhānamanena aññassa sarīrassa nibbattivasena pavattā manomayiddhi nāma, sā atthato jhānasampayuttā paññāyeva. Satta saddhammā nāma saddhā hirī ottappaṃ bāhusaccaṃ vīriyaṃ sati paññā ca. Gacchati amataṃ disanti dukkhanittharaṇatthikehi daṭṭhabbato amataṃ nibbānameva disaṃ gacchati, iminā ca caraṇānaṃ sikkhattayasaṅgahitaariyamaggabhāvato nibbānatthikehi ekaṃsena icchitabbataṃ dasseti. Idānissā vijjācaraṇasampadāya sāvakādiasādhāraṇataṃ dassetuṃ tattha vijjāsampadātiādi vuttaṃ. Tattha āsavakkhayavijjāvasena sabbaññutā sijjhati, caraṇadhammabhūtesu jhānesu antogadhāya mahākaruṇāsamāpattiyā vasena mahākāruṇikatā sijjhatīti āha ‘‘vijjā…pe… mahākāruṇikata’’nti. Yathā tanti ettha tanti nipātamattaṃ, yathā aññopi vijjācaraṇasampanno buddho niyojeti, tathā ayampīti attho. Tenāti anatthaparivajjanaatthaniyojanena. Attantapādayoti ādi-saddena parantapaubhayantapā gahitā. Asajjamāno bhavesu apaccāgacchantoti pahīnānaṃ punānuppattito na puna upagacchanto.
तत्राति युत्तवाचाभासने साधेतब्बे चेतं भुम्मं। अभूतन्ति अभूतत्थं। अतच्छन्ति तस्सेव वेवचनं। अनत्थसंहितन्ति पिसुणादिदोसयुत्तं। सम्मागदत्ताति सुन्दरवचनत्ता, गदनं गदो, कथनन्ति अत्थो। सुन्दरो गदो वचनमस्साति ‘‘सुगदो’’ति वत्तब्बे निरुत्तिनयेन द-कारस्स त-कारं कत्वा ‘‘सुगतो’’ति वुत्तं।
Tatrāti yuttavācābhāsane sādhetabbe cetaṃ bhummaṃ. Abhūtanti abhūtatthaṃ. Atacchanti tasseva vevacanaṃ. Anatthasaṃhitanti pisuṇādidosayuttaṃ. Sammāgadattāti sundaravacanattā, gadanaṃ gado, kathananti attho. Sundaro gado vacanamassāti ‘‘sugado’’ti vattabbe niruttinayena da-kārassa ta-kāraṃ katvā ‘‘sugato’’ti vuttaṃ.
सभावतोति दुक्खसभावतो। लोकन्ति खन्धादिलोकं। यथावुत्तमत्थं सुत्ततो आह यत्थातिआदि। तत्थ यत्थाति यस्मिं लोकन्तसङ्खाते निब्बाने। तन्ति लोकस्सन्तं, ओकासलोके कायगमनेन ञातब्बं पत्तब्बन्ति नाहं वदामीति योजना। इदञ्च रोहितदेवपुत्तेन लोकस्स कायगतिवसेन अन्तगमनस्स पुच्छितत्ता वुत्तं। अप्पत्वा लोकस्सन्तन्ति खन्धादिलोकं सन्धाय वुत्तं।
Sabhāvatoti dukkhasabhāvato. Lokanti khandhādilokaṃ. Yathāvuttamatthaṃ suttato āha yatthātiādi. Tattha yatthāti yasmiṃ lokantasaṅkhāte nibbāne. Tanti lokassantaṃ, okāsaloke kāyagamanena ñātabbaṃ pattabbanti nāhaṃ vadāmīti yojanā. Idañca rohitadevaputtena lokassa kāyagativasena antagamanassa pucchitattā vuttaṃ. Appatvā lokassantanti khandhādilokaṃ sandhāya vuttaṃ.
किन्ते पदसा ओकासलोकपरिब्भमनेन, परिमितट्ठाने एव तं ञाणगमनेन गच्छन्तानं दस्सेमीति दस्सेन्तो अपि चातिआदिमाह। तत्थ ब्याममत्ते कळेवरेति सरीरे। तेन रूपक्खन्धं दस्सेति। ससञ्ञिम्हीति सञ्ञासीसेन वेदनादयो तयो खन्धे। समनकेति विञ्ञाणक्खन्धं। लोकन्ति खन्धादिलोकं, दुक्खन्ति अत्थो। लोकनिरोधन्ति निब्बानेन लोकस्स निरुज्झनं, निब्बानमेव वा। अदेसम्पि हि निब्बानं येसं निरोधाय होति, उपचारतो तन्निस्सितं विय होतीति ‘‘ब्याममत्ते कळेवरे लोकनिरोधम्पि पञ्ञपेमी’’ति वुत्तं, चक्खु लोके पियरूपं, सातरूपं, एत्थेसा तण्हा निरुज्झमाना निरुज्झतीतिआदीसु (दी॰ नि॰ २.४०१; विभ॰ २०४) विय। कुदाचनन्ति कदाचिपि। अप्पत्वाति अग्गमग्गेन अनधिगन्त्वा। तस्माति यस्मा तं गमनेन पत्तुं न सक्का, तस्मा। हवेति निपातमत्तं, एकंसत्थे वा । लोकविदूति सभावादितो खन्धादिजाननको। चतुसच्चधम्मानं अभिसमितत्ता समितावी, समितकिलेसोति वा अत्थो। नासीसति न पत्थेति अप्पटिसन्धिकत्ता।
Kinte padasā okāsalokaparibbhamanena, parimitaṭṭhāne eva taṃ ñāṇagamanena gacchantānaṃ dassemīti dassento api cātiādimāha. Tattha byāmamatte kaḷevareti sarīre. Tena rūpakkhandhaṃ dasseti. Sasaññimhīti saññāsīsena vedanādayo tayo khandhe. Samanaketi viññāṇakkhandhaṃ. Lokanti khandhādilokaṃ, dukkhanti attho. Lokanirodhanti nibbānena lokassa nirujjhanaṃ, nibbānameva vā. Adesampi hi nibbānaṃ yesaṃ nirodhāya hoti, upacārato tannissitaṃ viya hotīti ‘‘byāmamatte kaḷevare lokanirodhampi paññapemī’’ti vuttaṃ, cakkhu loke piyarūpaṃ, sātarūpaṃ, etthesā taṇhā nirujjhamānā nirujjhatītiādīsu (dī. ni. 2.401; vibha. 204) viya. Kudācananti kadācipi. Appatvāti aggamaggena anadhigantvā. Tasmāti yasmā taṃ gamanena pattuṃ na sakkā, tasmā. Haveti nipātamattaṃ, ekaṃsatthe vā . Lokavidūti sabhāvādito khandhādijānanako. Catusaccadhammānaṃ abhisamitattā samitāvī, samitakilesoti vā attho. Nāsīsati na pattheti appaṭisandhikattā.
एवं सङ्खेपतो लोकं दस्सेत्वा इदानि वित्थारतो तं दस्सेतुं अपि च तयो लोकातिआदि वुत्तं। तत्थ इन्द्रियबद्धानं खन्धानं समूहसन्तानभूतो सत्तलोको। सो हि रूपादीसु सत्तविसत्तताय ‘‘सत्तो’’ति च, लोकियन्ति एत्थ कम्मकिलेसा तब्बिपाका चाति ‘‘लोको’’ति च वुच्चति। अनिन्द्रियबद्धानं उतुजरूपानं समूहसन्तानभूतो ओकासलोको। सो हि सत्तसङ्खारानं आधारतो ‘‘ओकासो’’ति च, लोकियन्ति एत्थ तस्साधारा च आधेय्यभूताति ‘‘लोको’’ति च पवुच्चति। इन्द्रियानिन्द्रियबद्धा पन सब्बेव उपादानक्खन्धा पच्चयेहि सङ्खतट्ठेन लुज्जनपलुज्जनट्ठेन च ‘‘सङ्खारलोको’’ति च वुच्चति। आहरति अत्तनो फलन्ति आहारो, पच्चयो। तेन तिट्ठनसीला उप्पज्जित्वा याव भङ्गा पवत्तनसीलाति आहारट्ठितिका, सब्बे सङ्खतधम्मा। सब्बे सत्ताति च इमिनापि वेनेय्यानुरूपतो पुग्गलाधिट्ठानत्ता देसनाय सङ्खाराव गहिता।
Evaṃ saṅkhepato lokaṃ dassetvā idāni vitthārato taṃ dassetuṃ api ca tayo lokātiādi vuttaṃ. Tattha indriyabaddhānaṃ khandhānaṃ samūhasantānabhūto sattaloko. So hi rūpādīsu sattavisattatāya ‘‘satto’’ti ca, lokiyanti ettha kammakilesā tabbipākā cāti ‘‘loko’’ti ca vuccati. Anindriyabaddhānaṃ utujarūpānaṃ samūhasantānabhūto okāsaloko. So hi sattasaṅkhārānaṃ ādhārato ‘‘okāso’’ti ca, lokiyanti ettha tassādhārā ca ādheyyabhūtāti ‘‘loko’’ti ca pavuccati. Indriyānindriyabaddhā pana sabbeva upādānakkhandhā paccayehi saṅkhataṭṭhena lujjanapalujjanaṭṭhena ca ‘‘saṅkhāraloko’’ti ca vuccati. Āharati attano phalanti āhāro, paccayo. Tena tiṭṭhanasīlā uppajjitvā yāva bhaṅgā pavattanasīlāti āhāraṭṭhitikā, sabbe saṅkhatadhammā. Sabbe sattāti ca imināpi veneyyānurūpato puggalādhiṭṭhānattā desanāya saṅkhārāva gahitā.
यावता चन्दिमसूरिया परिहरन्तीति यत्तके ठाने चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ति पवत्तन्ति। विरोचनाति तेसं विरोचनहेतु ओभासनहेतूति हेतुम्हि निस्सक्कवचनं। दिसा भन्तीति सब्बा दिसा यावता विगतन्धकारा पञ्ञायन्ति। अथ वा दिसाति उपयोगबहुवचनं। तस्मा विरोचमाना चन्दिमसूरिया यत्तका दिसा भन्ति ओभासेन्तीति अत्थो। ताव सहस्सधा लोकोति तत्तकेन पमाणेन सहस्सप्पकारो ओकासलोको, सहस्सचक्कवाळानीति अत्थो। एत्थाति सहस्सचक्कवाळे। वसोति इद्धिसङ्खातो वसो वत्ततीति अत्थो।
Yāvatā candimasūriyā pariharantīti yattake ṭhāne candimasūriyā parivattanti pavattanti. Virocanāti tesaṃ virocanahetu obhāsanahetūti hetumhi nissakkavacanaṃ. Disā bhantīti sabbā disā yāvatā vigatandhakārā paññāyanti. Atha vā disāti upayogabahuvacanaṃ. Tasmā virocamānā candimasūriyā yattakā disā bhanti obhāsentīti attho. Tāva sahassadhā lokoti tattakena pamāṇena sahassappakāro okāsaloko, sahassacakkavāḷānīti attho. Etthāti sahassacakkavāḷe. Vasoti iddhisaṅkhāto vaso vattatīti attho.
तम्पीति तिविधम्पि लोकं। अस्साति अनेन भगवता सङ्खारलोकोपि सब्बथा विदितोति सम्बन्धो। एको लोकोति य्वायं हेट्ठा वुत्तनयेन सब्बसङ्खतानं पच्चयायत्तवुत्तितो तेन सामञ्ञेन सङ्खारलोको एको एकविधो, एस नयो सेसेसुपि। सब्बत्थापि लोकियधम्माव लोकोति अधिप्पेता लोकुत्तरानं परिञ्ञेय्यत्ताभावा। उपादानानं आरम्मणभूता खन्धा उपादानक्खन्धा। सत्त विञ्ञाणट्ठितियोति तथा तथा समुप्पन्ना पजायेव वुच्चन्ति। नानत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो, नानत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो, एकत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो, एकत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो, हेट्ठिमा च तयो आरुप्पाति इमा सत्तविधा पजायेव विञ्ञाणं तिट्ठति एत्थाति विञ्ञाणट्ठितियो नाम। तत्थ नानत्तं कायो एतेसमत्थीति नानत्तकाया। नानत्तं सञ्ञा एतेसन्ति नानत्तसञ्ञिनो। सञ्ञासीसेनेत्थ पटिसन्धिविञ्ञाणं गहितं, एस नयो सेसेसुपि।
Tampīti tividhampi lokaṃ. Assāti anena bhagavatā saṅkhāralokopi sabbathā viditoti sambandho. Eko lokoti yvāyaṃ heṭṭhā vuttanayena sabbasaṅkhatānaṃ paccayāyattavuttito tena sāmaññena saṅkhāraloko eko ekavidho, esa nayo sesesupi. Sabbatthāpi lokiyadhammāva lokoti adhippetā lokuttarānaṃ pariññeyyattābhāvā. Upādānānaṃ ārammaṇabhūtā khandhā upādānakkhandhā. Satta viññāṇaṭṭhitiyoti tathā tathā samuppannā pajāyeva vuccanti. Nānattakāyā nānattasaññino, nānattakāyā ekattasaññino, ekattakāyā nānattasaññino, ekattakāyā ekattasaññino, heṭṭhimā ca tayo āruppāti imā sattavidhā pajāyeva viññāṇaṃ tiṭṭhati etthāti viññāṇaṭṭhitiyo nāma. Tattha nānattaṃ kāyo etesamatthīti nānattakāyā. Nānattaṃ saññā etesanti nānattasaññino. Saññāsīsenettha paṭisandhiviññāṇaṃ gahitaṃ, esa nayo sesesupi.
तत्थ सब्बमनुस्सा च छ कामावचरदेवा च नानत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो नाम। तेसञ्हि अञ्ञमञ्ञं विसदिसताय नाना कायो, पटिसन्धिसञ्ञा च नवविधताय नाना। तीसु पठमज्झानभूमीसु ब्रह्मकायिका चेव चतूसु अपायेसु सत्ता च नानत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो नाम। तेसु हि ब्रह्मपारिसज्जादीनं तिण्णम्पि सरीरं अञ्ञमञ्ञं विसदिसं, पटिसन्धिसञ्ञा पन पठमज्झानविपाकवसेन एकाव, तथा आपायिकानम्पि, तेसं पन सब्बेसं अकुसलविपाकाहेतुकाव पटिसन्धिसञ्ञा। दुतियज्झानभूमिका च परित्ताभ अप्पमाणाभ आभस्सरा एकत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो नाम। तेसञ्हि सब्बेसं एकप्पमाणोव कायो, पटिसन्धिसञ्ञा पन दुतियततियज्झानविपाकवसेन नाना होति। ततियज्झानभूमियं परित्तसुभादयो तयो, चतुत्थज्झानभूमियं असञ्ञसत्तवज्जिता वेहप्फला, पञ्च च सुद्धावासाति नवसु भूमीसु सत्ता एकत्तकाया एकत्तसञ्ञिनो नाम। आभानानत्तेन पन सब्बत्थ कायनानत्तं न गय्हति, सण्ठाननानत्तेनेव गय्हतीति। असञ्ञसत्ता विञ्ञाणाभावेन विञ्ञाणट्ठितिसङ्ख्यं न गच्छन्ति। नेवसञ्ञा नासञ्ञायतनं पन यथा सञ्ञाय, एवं विञ्ञाणस्सापि सुखुमत्ता नेवविञ्ञाणं नाविञ्ञाणं, तस्मा परिब्यत्तविञ्ञाणकिच्चवन्तेसु विञ्ञाणट्ठितीसु न गय्हति। तस्मा सेसानि आकासानञ्चायतनादीनि तीणियेव गहितानि, तेहि सद्धिं इमा सत्त विञ्ञाणट्ठितियोति वेदितब्बा।
Tattha sabbamanussā ca cha kāmāvacaradevā ca nānattakāyā nānattasaññino nāma. Tesañhi aññamaññaṃ visadisatāya nānā kāyo, paṭisandhisaññā ca navavidhatāya nānā. Tīsu paṭhamajjhānabhūmīsu brahmakāyikā ceva catūsu apāyesu sattā ca nānattakāyā ekattasaññino nāma. Tesu hi brahmapārisajjādīnaṃ tiṇṇampi sarīraṃ aññamaññaṃ visadisaṃ, paṭisandhisaññā pana paṭhamajjhānavipākavasena ekāva, tathā āpāyikānampi, tesaṃ pana sabbesaṃ akusalavipākāhetukāva paṭisandhisaññā. Dutiyajjhānabhūmikā ca parittābha appamāṇābha ābhassarā ekattakāyā nānattasaññino nāma. Tesañhi sabbesaṃ ekappamāṇova kāyo, paṭisandhisaññā pana dutiyatatiyajjhānavipākavasena nānā hoti. Tatiyajjhānabhūmiyaṃ parittasubhādayo tayo, catutthajjhānabhūmiyaṃ asaññasattavajjitā vehapphalā, pañca ca suddhāvāsāti navasu bhūmīsu sattā ekattakāyā ekattasaññino nāma. Ābhānānattena pana sabbattha kāyanānattaṃ na gayhati, saṇṭhānanānatteneva gayhatīti. Asaññasattā viññāṇābhāvena viññāṇaṭṭhitisaṅkhyaṃ na gacchanti. Nevasaññā nāsaññāyatanaṃ pana yathā saññāya, evaṃ viññāṇassāpi sukhumattā nevaviññāṇaṃ nāviññāṇaṃ, tasmā paribyattaviññāṇakiccavantesu viññāṇaṭṭhitīsu na gayhati. Tasmā sesāni ākāsānañcāyatanādīni tīṇiyeva gahitāni, tehi saddhiṃ imā satta viññāṇaṭṭhitiyoti veditabbā.
अट्ठ लोकधम्माति लाभो अलाभो यसो अयसो निन्दा पसंसा सुखं दुक्खन्ति इमे अट्ठ लोकस्स सभावत्ता लोकधम्मा। लाभालाभादिपच्चया उप्पज्जनका पनेत्थ अनुरोधविरोधा वा लाभादिसद्देहि वुत्ताति वेदितब्बा। नव सत्तावासाति हेट्ठा वुत्ता सत्त विञ्ञाणट्ठितियो एव असञ्ञसत्तचतुत्थारुप्पेहि सद्धिं ‘‘नव सत्तावासा’’ति वुच्चन्ति। सत्ता आवसन्ति एत्थाति सत्तावासा, सत्तनिकायो, अत्थतो तथा पवत्ता पजा एव इध सङ्खारलोकभावेन गय्हन्तीति वेदितब्बा। दसायतनानीति धम्मायतनमनायतनवज्जितानि दस।
Aṭṭha lokadhammāti lābho alābho yaso ayaso nindā pasaṃsā sukhaṃ dukkhanti ime aṭṭha lokassa sabhāvattā lokadhammā. Lābhālābhādipaccayā uppajjanakā panettha anurodhavirodhā vā lābhādisaddehi vuttāti veditabbā. Nava sattāvāsāti heṭṭhā vuttā satta viññāṇaṭṭhitiyo eva asaññasattacatutthāruppehi saddhiṃ ‘‘nava sattāvāsā’’ti vuccanti. Sattā āvasanti etthāti sattāvāsā, sattanikāyo, atthato tathā pavattā pajā eva idha saṅkhāralokabhāvena gayhantīti veditabbā. Dasāyatanānīti dhammāyatanamanāyatanavajjitāni dasa.
एत्थ च तीसु भवेसु अस्साददस्सनवसेन तिस्सो वेदनाव लोकभावेन वुत्ता, तथा पच्चयदस्सनवसेन चत्तारोव आहारा। अत्तग्गाहनिमित्तदस्सनवसेन छ अज्झत्तिकानेव आयतनानि। थूलसञ्ञीभवदस्सनवसेन सत्त विञ्ञाणट्ठितियोव, अनुरोधविरोधदस्सनवसेन अट्ठ लोकधम्मा वा, थूलायतनदस्सनवसेन दसायतनानेव लोकभावेन वुत्तानि। तेसं गहणेनेव तन्निस्सयतप्पटिबद्धा तदारम्मणा सब्बे तेभूमका नामरूपधम्मा अत्थतो गहिता एव होन्ति। सेसेहि पन एकविधादिकोट्ठासेहि सरूपेनेव ते गहिताति वेदितब्बं।
Ettha ca tīsu bhavesu assādadassanavasena tisso vedanāva lokabhāvena vuttā, tathā paccayadassanavasena cattārova āhārā. Attaggāhanimittadassanavasena cha ajjhattikāneva āyatanāni. Thūlasaññībhavadassanavasena satta viññāṇaṭṭhitiyova, anurodhavirodhadassanavasena aṭṭha lokadhammā vā, thūlāyatanadassanavasena dasāyatanāneva lokabhāvena vuttāni. Tesaṃ gahaṇeneva tannissayatappaṭibaddhā tadārammaṇā sabbe tebhūmakā nāmarūpadhammā atthato gahitā eva honti. Sesehi pana ekavidhādikoṭṭhāsehi sarūpeneva te gahitāti veditabbaṃ.
आसयं जानातीतिआदीसु आहच्च चित्तं एत्थ सेतीति आसयो, अञ्ञस्मिं विसये पवत्तित्वापि चित्तं यत्थ सरसेन पविसित्वा तिट्ठति, सो वट्टासयो विवट्टासयोति दुविधो। तत्थ वट्टासयोपि सस्सतुच्छेददिट्ठिवसेन दुविधो। विवट्टासयो पन विपस्सनासङ्खाता अनुलोमिका खन्ति, मग्गसङ्खातं यथाभूतञाणञ्चाति दुविधो। यथाह –
Āsayaṃ jānātītiādīsu āhacca cittaṃ ettha setīti āsayo, aññasmiṃ visaye pavattitvāpi cittaṃ yattha sarasena pavisitvā tiṭṭhati, so vaṭṭāsayo vivaṭṭāsayoti duvidho. Tattha vaṭṭāsayopi sassatucchedadiṭṭhivasena duvidho. Vivaṭṭāsayo pana vipassanāsaṅkhātā anulomikā khanti, maggasaṅkhātaṃ yathābhūtañāṇañcāti duvidho. Yathāha –
‘‘सस्सतुच्छेददिट्ठि च, खन्ति चेवानुलोमिकं।
‘‘Sassatucchedadiṭṭhi ca, khanti cevānulomikaṃ;
यथाभूतञ्च यं ञाणं, एतं आसयसद्दित’’न्ति॥ (सारत्थ॰ टी॰ १.वेरञ्जकण्डवण्णना)।
Yathābhūtañca yaṃ ñāṇaṃ, etaṃ āsayasaddita’’nti. (sārattha. ṭī. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanā);
एतं दुविधम्पि आसयं सत्तानं अप्पवत्तिक्खणेयेव भगवा सब्बथा जानाति। अनुसयन्ति कामरागानुसयादिवसेन सत्तविधं अनुसयं। चरितन्ति ‘‘सुचरितदुच्चरित’’न्ति निद्देसे वुत्तं। अथ वा चरितन्ति चरिया, ते रागादयो छ मूलचरिया, संसग्गसन्निपातवसेन अनेकविधा होन्ति। अधिमुत्तिन्ति अज्झासयधातुं, तत्थ तत्थ चित्तस्स अभिरुचिवसेन निन्नता, सा दुविधा हीनाधिमुत्ति पणीताधिमुत्तीति। याय दुस्सीलादिके हीनाधिमुत्तिके सेवन्ति, सा हीनाधिमुत्ति। याय पणीताधिमुत्तिके सेवन्ति, सा पणीताधिमुत्ति। तं दुविधम्पि अधिमुत्तिं भगवा सब्बाकारतो जानाति। अप्पं रागादिरजं एतेसन्ति अप्परजक्खा, अनुस्सदरागादिदोसा। उस्सदरागादिदोसा महारजक्खा। उपनिस्सयभूतेहि तिक्खेहि सद्धादिइन्द्रियेहि मुदुकेहि च समन्नागता तिक्खिन्द्रिया मुदिन्द्रिया च। हेट्ठा वुत्तेहि आसयादीहि सुन्दरेहि असुन्दरेहि च समन्नागता स्वाकारा द्वाकारा च वेदितब्बा। सम्मत्तनियामं विञ्ञापेतुं सुकरा सुविञ्ञापया, विपरीता दुविञ्ञापया। मग्गफलपटिवेधाय उपनिस्सयसम्पन्ना भब्बा, विपरीता अभब्बा। एवं सत्तसन्तानगतधम्मविसेसजाननेनेव सत्तलोकोपि विदितो धम्मविनिमुत्तस्स सत्तस्स अभावाति वेदितब्बं।
Etaṃ duvidhampi āsayaṃ sattānaṃ appavattikkhaṇeyeva bhagavā sabbathā jānāti. Anusayanti kāmarāgānusayādivasena sattavidhaṃ anusayaṃ. Caritanti ‘‘sucaritaduccarita’’nti niddese vuttaṃ. Atha vā caritanti cariyā, te rāgādayo cha mūlacariyā, saṃsaggasannipātavasena anekavidhā honti. Adhimuttinti ajjhāsayadhātuṃ, tattha tattha cittassa abhirucivasena ninnatā, sā duvidhā hīnādhimutti paṇītādhimuttīti. Yāya dussīlādike hīnādhimuttike sevanti, sā hīnādhimutti. Yāya paṇītādhimuttike sevanti, sā paṇītādhimutti. Taṃ duvidhampi adhimuttiṃ bhagavā sabbākārato jānāti. Appaṃ rāgādirajaṃ etesanti apparajakkhā, anussadarāgādidosā. Ussadarāgādidosā mahārajakkhā. Upanissayabhūtehi tikkhehi saddhādiindriyehi mudukehi ca samannāgatā tikkhindriyā mudindriyā ca. Heṭṭhā vuttehi āsayādīhi sundarehi asundarehi ca samannāgatā svākārā dvākārā ca veditabbā. Sammattaniyāmaṃ viññāpetuṃ sukarā suviññāpayā, viparītā duviññāpayā. Maggaphalapaṭivedhāya upanissayasampannā bhabbā, viparītā abhabbā. Evaṃ sattasantānagatadhammavisesajānaneneva sattalokopi vidito dhammavinimuttassa sattassa abhāvāti veditabbaṃ.
एकं चक्कवाळं…पे॰… पञ्ञासञ्च योजनानीति एत्थ होतीति सेसो। परिक्खेपतो पमाणं वुच्चतीति सेसो। चक्कवाळस्स सब्बं परिमण्डलं छत्तिंस सतसहस्सानि…पे॰… सतानि च होन्तीति योजेतब्बं। तत्थाति चक्कवाळे, द्वे सतसहस्सानि चत्तारि नहुतानि च योजनानि यानि एत्तकं एत्तकप्पमाणं बहलत्तेन अयं वसुन्धरा सङ्खाताति योजना। तत्थ एत्तकन्ति किरियाविसेसनं दट्ठब्बं। सन्धारकं जलं एत्तकं एत्तकप्पमाणं हुत्वा पतिट्ठितन्ति योजना। एत्थाति चक्कवाळे। अज्झोगाळ्हुग्गताति अज्झोगाळ्हा च उग्गता च। ब्रहाति महन्ता। योजनानं सतानुच्चो, हिमवा पञ्चाति योजनानं पञ्चसतानि उच्चो उब्बेधो। तिपञ्चयोजनक्खन्धपरिक्खेपाति पन्नरसयोजनप्पमाणक्खन्धपरिणाहा। नगव्हयाति रुक्खाभिधाना जम्बूति योजना। समन्ततोति सब्बसोभागेन, आयामतो च वित्थारतो च सतयोजनवित्थाराति अत्थो। यस्सानुभावेनाति यस्सा महन्तताकप्पट्ठायिकादिप्पकारेन पभावेन। परिक्खिपित्वा तं सब्बं, लोकधातुमयं ठितोति हेट्ठा वुत्तं सब्बम्पि तं परिक्खिपित्वा चक्कवाळसिलुच्चयो ठितो, अयं एका लोकधातु नामाति अत्थो, म-कारो पदसन्धिवसेन वुत्तो। अथ वा तं सब्बं लोकधातुं परिक्खिपित्वा अयं चक्कवाळसिलुच्चयो ठितोति योजेतब्बं।
Ekaṃ cakkavāḷaṃ…pe… paññāsañca yojanānīti ettha hotīti seso. Parikkhepato pamāṇaṃ vuccatīti seso. Cakkavāḷassa sabbaṃ parimaṇḍalaṃ chattiṃsa satasahassāni…pe… satāni ca hontīti yojetabbaṃ. Tatthāti cakkavāḷe, dve satasahassāni cattāri nahutāni ca yojanāni yāni ettakaṃ ettakappamāṇaṃ bahalattena ayaṃ vasundharā saṅkhātāti yojanā. Tattha ettakanti kiriyāvisesanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sandhārakaṃ jalaṃ ettakaṃ ettakappamāṇaṃ hutvā patiṭṭhitanti yojanā. Etthāti cakkavāḷe. Ajjhogāḷhuggatāti ajjhogāḷhā ca uggatā ca. Brahāti mahantā. Yojanānaṃ satānucco, himavā pañcāti yojanānaṃ pañcasatāni ucco ubbedho. Tipañcayojanakkhandhaparikkhepāti pannarasayojanappamāṇakkhandhapariṇāhā. Nagavhayāti rukkhābhidhānā jambūti yojanā. Samantatoti sabbasobhāgena, āyāmato ca vitthārato ca satayojanavitthārāti attho. Yassānubhāvenāti yassā mahantatākappaṭṭhāyikādippakārena pabhāvena. Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, lokadhātumayaṃ ṭhitoti heṭṭhā vuttaṃ sabbampi taṃ parikkhipitvā cakkavāḷasiluccayo ṭhito, ayaṃ ekā lokadhātu nāmāti attho, ma-kāro padasandhivasena vutto. Atha vā taṃ sabbaṃ lokadhātuṃ parikkhipitvā ayaṃ cakkavāḷasiluccayo ṭhitoti yojetabbaṃ.
तत्थाति तस्सं लोकधातुयं। तावतिंसभवनन्ति तिदसपुरं। असुरभवनन्ति असुरपुरं। अवीचिमहानिरयो च तथा दससहस्सयोजनो, सो पन चतुन्नं लोहभित्तीनमन्तरा योजनसतायामवित्थारोपि समन्ता सोळसहि उस्सदनिरयेहि सद्धिं दससहस्सयोजनो वुत्तोति वेदितब्बो। तदनन्तरेसूति तेसं चक्कवाळानं अन्तरेसु। लोकानं चक्कवाळानं अन्तरे विवरे भवत्ता लोकन्तरिका। तिण्णञ्हि सकटचक्कानं पत्तानं वा आसन्नट्ठपितानं अन्तरसदिसे तिण्णं तिण्णं चक्कवाळानं अन्तरेसु एकेको लोकन्तरिकनिरयो अट्ठयोजनसहस्सप्पमाणो सीतनरको सत्तानं अकुसलविपाकेन निब्बत्तति। अनन्तानीति तिरियं अट्ठसु दिसासु चक्कवाळानि आकासो विय अनन्तानि। उद्धं पन अधो च अन्तानेव। अनन्तेन बुद्धञाणेनाति एत्थ अनन्तञेय्यपटिवेधसामत्थिययोगतोव ञाणं ‘‘अनन्त’’न्ति वेदितब्बं।
Tatthāti tassaṃ lokadhātuyaṃ. Tāvatiṃsabhavananti tidasapuraṃ. Asurabhavananti asurapuraṃ. Avīcimahānirayo ca tathā dasasahassayojano, so pana catunnaṃ lohabhittīnamantarā yojanasatāyāmavitthāropi samantā soḷasahi ussadanirayehi saddhiṃ dasasahassayojano vuttoti veditabbo. Tadanantaresūti tesaṃ cakkavāḷānaṃ antaresu. Lokānaṃ cakkavāḷānaṃ antare vivare bhavattā lokantarikā. Tiṇṇañhi sakaṭacakkānaṃ pattānaṃ vā āsannaṭṭhapitānaṃ antarasadise tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ cakkavāḷānaṃ antaresu ekeko lokantarikanirayo aṭṭhayojanasahassappamāṇo sītanarako sattānaṃ akusalavipākena nibbattati. Anantānīti tiriyaṃ aṭṭhasu disāsu cakkavāḷāni ākāso viya anantāni. Uddhaṃ pana adho ca antāneva. Anantena buddhañāṇenāti ettha anantañeyyapaṭivedhasāmatthiyayogatova ñāṇaṃ ‘‘ananta’’nti veditabbaṃ.
अत्तनोति निस्सक्के सामिवचनमेतं, अत्ततोति अत्थो। गुणेहि अत्तनो विसिट्ठतरस्साति सम्बन्धो, तरग्गहणञ्चेत्थ अनुत्तरोति पदस्स अत्थनिद्देसवसेन कतं, न विसिट्ठस्स कस्सचि अत्थिताय। सदेवके हि लोके सदिसकप्पोपि नाम कोचि तथागतस्स नत्थि, कुतो सदिसो, तेनाह सीलगुणेनापि असमोतिआदि। तत्थ असमेहि सम्मासम्बुद्धेहि समो असमसमो। नत्थि पटिमा एतस्साति अप्पटिमो। एस नयो सेसेसुपि। तत्थ उपमामत्तं पटिमा, सदिसूपमा पटिभागो। युगग्गाहवसेन ठितो पटिमो पुग्गलोति वेदितब्बो। अत्तनाति अत्ततो। पुरिसदम्मेतिआदीसु दमितब्बा दम्मा, ‘‘दम्मपुरिसा’’ति वत्तब्बे विसेसनस्स परनिपातं कत्वा ‘‘पुरिसदम्मा’’ति वुत्तं, पुरिसग्गहणञ्चेत्थ उक्कट्ठवसेन इत्थीनम्पि दमेतब्बतो। निब्बिसा कता दोसविसस्स विनोदनेन। अत्थपदन्ति अत्थाभिब्यञ्जनकं पदं, वाक्यन्ति अत्थो। एकपदभावेन च अनञ्ञसाधारणो सत्थु पुरिसदम्मसारथिभावो दस्सितो होति, तेनाह भगवा हीतिआदि। अट्ठ दिसाति अट्ठ समापत्तियो। असज्जमानाति वसीभावप्पत्तिया निस्सङ्गचारा।
Attanoti nissakke sāmivacanametaṃ, attatoti attho. Guṇehi attano visiṭṭhatarassāti sambandho, taraggahaṇañcettha anuttaroti padassa atthaniddesavasena kataṃ, na visiṭṭhassa kassaci atthitāya. Sadevake hi loke sadisakappopi nāma koci tathāgatassa natthi, kuto sadiso, tenāha sīlaguṇenāpi asamotiādi. Tattha asamehi sammāsambuddhehi samo asamasamo. Natthi paṭimā etassāti appaṭimo. Esa nayo sesesupi. Tattha upamāmattaṃ paṭimā, sadisūpamā paṭibhāgo. Yugaggāhavasena ṭhito paṭimo puggaloti veditabbo. Attanāti attato. Purisadammetiādīsu damitabbā dammā, ‘‘dammapurisā’’ti vattabbe visesanassa paranipātaṃ katvā ‘‘purisadammā’’ti vuttaṃ, purisaggahaṇañcettha ukkaṭṭhavasena itthīnampi dametabbato. Nibbisā katā dosavisassa vinodanena. Atthapadanti atthābhibyañjanakaṃ padaṃ, vākyanti attho. Ekapadabhāvena ca anaññasādhāraṇo satthu purisadammasārathibhāvo dassito hoti, tenāha bhagavā hītiādi. Aṭṭha disāti aṭṭha samāpattiyo. Asajjamānāti vasībhāvappattiyā nissaṅgacārā.
दिट्ठधम्मो वुच्चति पच्चक्खो अत्तभावो, तत्थ नियुत्तोति दिट्ठधम्मिको, इधलोकत्थो। कम्मकिलेसवसेन सम्परेतब्बतो समागन्तब्बतो सम्परायो , परलोको, तत्थ नियुत्तोति सम्परायिको, परलोकत्थो। परमो उत्तमो अत्थो परमत्थो, निब्बानं। सह अत्थेन वत्ततीति सत्थो, भण्डमूलेन वाणिज्जाय देसन्तरं गच्छन्तो जनसमूहो। सो अस्स अत्थीति सत्था, सत्थवाहोति निरुत्तिनयेन। सो विय भगवाति आह ‘‘सत्था, भगवा सत्थवाहो’’ति। इदानि तमत्थं निद्देसपाळिनयेन दस्सेतुं यथा सत्थवाहोतिआदि वुत्तं। तत्थ सत्थेति सत्थिके जने। कं उदकं तारेन्ति एत्थाति कन्तारो, निरुदको अरञ्ञप्पदेसो। चोरादीहि अधिट्ठितअरञ्ञप्पदेसापि दुग्गमनट्ठेन तंसदिसताय कन्तारात्वेव निरुळ्हाति सामञ्ञतो ‘‘कन्तारं तारेती’’ति वत्वा तं विवरन्तो चोरकन्तारन्तिआदिमाह।
Diṭṭhadhammo vuccati paccakkho attabhāvo, tattha niyuttoti diṭṭhadhammiko, idhalokattho. Kammakilesavasena samparetabbato samāgantabbato samparāyo , paraloko, tattha niyuttoti samparāyiko, paralokattho. Paramo uttamo attho paramattho, nibbānaṃ. Saha atthena vattatīti sattho, bhaṇḍamūlena vāṇijjāya desantaraṃ gacchanto janasamūho. So assa atthīti satthā, satthavāhoti niruttinayena. So viya bhagavāti āha ‘‘satthā, bhagavā satthavāho’’ti. Idāni tamatthaṃ niddesapāḷinayena dassetuṃ yathā satthavāhotiādi vuttaṃ. Tattha sattheti satthike jane. Kaṃ udakaṃ tārenti etthāti kantāro, nirudako araññappadeso. Corādīhi adhiṭṭhitaaraññappadesāpi duggamanaṭṭhena taṃsadisatāya kantārātveva niruḷhāti sāmaññato ‘‘kantāraṃ tāretī’’ti vatvā taṃ vivaranto corakantārantiādimāha.
भगवतोति निस्सक्के सामिवचनं, भगवन्ततो धम्मस्सवनेनाति अत्थो। यथा ‘‘उपज्झायतो अज्झेती’’ति, भगवतो सन्तिकेति वा अत्थो। सरे निमित्तं अग्गहेसीति पुब्बबुद्धुप्पादेसु सद्धम्मस्सवनपरिचयेन ‘‘धम्मो एसो वुच्चती’’ति सरे आकारं गण्हि। पुब्बाभियोगवसेनेव हि ईदिसानं तिरच्छानानं धम्मस्सवनादीसु पसादो उप्पज्जति वग्गुलिआदीनं विय। इतरथा सब्बतिरच्छानानम्पि तथा पसादुप्पत्तिप्पसङ्गतो। यदि हि उप्पज्जेय्य, भगवा अनन्तचक्कवाळेसु सब्बसत्तानम्पि एकक्खणे सप्पाटिहारियधम्मं सावेतुं सक्कोतीति सब्बसत्तानम्पि इतो पुब्बेव विमुत्तिप्पसङ्गो सिया। ये पन देवमनुस्सनागसुपण्णादयो पकतियाव कम्मस्सकतञ्ञाणादियुत्ता होन्ति, तेयेव पुब्बे अनुपनिस्सयापि भगवतो सद्धम्मस्सवनादिना पठमं विवट्टूपनिस्सयं पसादं उप्पादेतुं सक्कोन्ति, न इतरेति गहेतब्बं। अरे अहम्पि नामाति एत्थ ‘‘कुतोहं इध निब्बत्तोति ओलोकेत्वा मण्डूकभावतोति ञत्वा’’ति इदं एत्तकम्पि अरे अहम्पि नामाति विम्हयवचनेनेव सिज्झतीति अवुत्तन्ति वेदितब्बं। जलन्ति जलन्तो विज्जोतमानो। मण्डूकोहन्ति गाथाय उदकेति सञ्जातट्ठानदस्सनं, तेन थलमण्डूकता निवत्तनं कतं होति। उदके जातानम्पि कच्छपादीनं थलगोचरतापि अत्थीति तं निवत्तनत्थं ‘‘वारिगोचरो’’ति वुत्तं, उदकसञ्चारीति अत्थो।
Bhagavatoti nissakke sāmivacanaṃ, bhagavantato dhammassavanenāti attho. Yathā ‘‘upajjhāyato ajjhetī’’ti, bhagavato santiketi vā attho. Sare nimittaṃ aggahesīti pubbabuddhuppādesu saddhammassavanaparicayena ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti sare ākāraṃ gaṇhi. Pubbābhiyogavaseneva hi īdisānaṃ tiracchānānaṃ dhammassavanādīsu pasādo uppajjati vagguliādīnaṃ viya. Itarathā sabbatiracchānānampi tathā pasāduppattippasaṅgato. Yadi hi uppajjeyya, bhagavā anantacakkavāḷesu sabbasattānampi ekakkhaṇe sappāṭihāriyadhammaṃ sāvetuṃ sakkotīti sabbasattānampi ito pubbeva vimuttippasaṅgo siyā. Ye pana devamanussanāgasupaṇṇādayo pakatiyāva kammassakataññāṇādiyuttā honti, teyeva pubbe anupanissayāpi bhagavato saddhammassavanādinā paṭhamaṃ vivaṭṭūpanissayaṃ pasādaṃ uppādetuṃ sakkonti, na itareti gahetabbaṃ. Are ahampi nāmāti ettha ‘‘kutohaṃ idha nibbattoti oloketvā maṇḍūkabhāvatoti ñatvā’’ti idaṃ ettakampi are ahampi nāmāti vimhayavacaneneva sijjhatīti avuttanti veditabbaṃ. Jalanti jalanto vijjotamāno. Maṇḍūkohanti gāthāya udaketi sañjātaṭṭhānadassanaṃ, tena thalamaṇḍūkatā nivattanaṃ kataṃ hoti. Udake jātānampi kacchapādīnaṃ thalagocaratāpi atthīti taṃ nivattanatthaṃ ‘‘vārigocaro’’ti vuttaṃ, udakasañcārīti attho.
विमोक्खन्तिकञाणवसेनाति एत्थ सब्बसो किलेसेहि विमुच्चतीति विमोक्खो, अग्गमग्गो, तस्स अन्तो, अग्गफलं, तत्थ भवं विमोक्खन्तिकं, सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन सद्धिं सब्बम्पि बुद्धञाणं। इदानि सम्मासम्बुद्धपदतो बुद्धपदस्स विसेसं दस्सेतुं यस्मा वातिआदि वुत्तं। सम्मासम्बुद्धपदेन हि सत्थु पटिवेधञाणानुभावो वुत्तो, इमिना पन बुद्धपदेन देसनाञाणानुभावोपि, तेनाह अञ्ञेपि सत्ते बोधेसीतिआदि।
Vimokkhantikañāṇavasenāti ettha sabbaso kilesehi vimuccatīti vimokkho, aggamaggo, tassa anto, aggaphalaṃ, tattha bhavaṃ vimokkhantikaṃ, sabbaññutaññāṇena saddhiṃ sabbampi buddhañāṇaṃ. Idāni sammāsambuddhapadato buddhapadassa visesaṃ dassetuṃ yasmā vātiādi vuttaṃ. Sammāsambuddhapadena hi satthu paṭivedhañāṇānubhāvo vutto, iminā pana buddhapadena desanāñāṇānubhāvopi, tenāha aññepi satte bodhesītiādi.
गुणविसिट्ठसत्तुत्तमगरुगारवाधिवचनन्ति सब्बेहि सीलादिगुणेहि विसिट्ठस्स ततो एव सब्बसत्तेहि उत्तमस्स गरुनो गारववसेन वुच्चमानवचनमिदं भगवाति। सेट्ठन्ति सेट्ठवाचकं वचनं सेट्ठगुणसहचरणतो। अथ वा वुच्चतीति वचनं, अत्थो, सो सेट्ठोति अत्थो। उत्तमन्ति एत्थापि एसेव नयो। गरुगारवयुत्तोति एत्थ गरुभावो गारवं, गरुगुणयोगतो गरुकरणं वा गारवं, तेन सावकादीनं असाधारणताय गरुभूतेन महन्तेन गारवेन युत्तोति गरुगारवयुत्तो। अथ वा गरु च सब्बलोकस्स सिक्खकत्ता तेनेव गारवयुत्तो चातिपि योजेतब्बं।
Guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacananti sabbehi sīlādiguṇehi visiṭṭhassa tato eva sabbasattehi uttamassa garuno gāravavasena vuccamānavacanamidaṃ bhagavāti. Seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho, so seṭṭhoti attho. Uttamanti etthāpi eseva nayo. Garugāravayuttoti ettha garubhāvo gāravaṃ, garuguṇayogato garukaraṇaṃ vā gāravaṃ, tena sāvakādīnaṃ asādhāraṇatāya garubhūtena mahantena gāravena yuttoti garugāravayutto. Atha vā garu ca sabbalokassa sikkhakattā teneva gāravayutto cātipi yojetabbaṃ.
अवत्थाय विदितं आवत्थिकं। एवं लिङ्गिकं। निमित्ततो आगतं नेमित्तिकं। अधिच्च यंकिञ्चि निमित्तं अधिवचनवसेन अनपेक्खित्वा पवत्तं अधिच्चसमुप्पन्नं, तेनाह ‘‘वचनत्थमनपेक्खित्वा’’ति। यदिच्छाय आगतं यादिच्छकं। एत्थ च बाहिरं दण्डादि लिङ्गं, अब्भन्तरं तेविज्जादि निमित्तं। पचुरजनविसयं वा दिस्समानं लिङ्गं, तब्बिपरीतं निमित्तन्ति वेदितब्बं। सच्छिकापञ्ञत्तीति सब्बधम्मानं सच्छिकिरियानिमित्ता पञ्ञत्ति। अथ वा सच्छिकापञ्ञत्तीति पच्चक्खसिद्धा पञ्ञत्ति। यंगुणनिमित्ता हि सा, ते गुणा सत्थु पच्चक्खभूताति गुणा विय सापि सच्छिकता एव नाम होति, न परेसं, वोहारमत्तेनाति अधिप्पायो। यंगुणनेमित्तिकन्ति येहि गुणेहि निमित्तभूतेहि एतं नामं नेमित्तिकञ्च जातं। वदन्तीति धम्मसेनापतिस्स गरुभावतो बहुवचनेनाह, सङ्गीतिकारेहि वा कतमनुवादं सन्धाय।
Avatthāya viditaṃ āvatthikaṃ. Evaṃ liṅgikaṃ. Nimittato āgataṃ nemittikaṃ. Adhicca yaṃkiñci nimittaṃ adhivacanavasena anapekkhitvā pavattaṃ adhiccasamuppannaṃ, tenāha ‘‘vacanatthamanapekkhitvā’’ti. Yadicchāya āgataṃ yādicchakaṃ. Ettha ca bāhiraṃ daṇḍādi liṅgaṃ, abbhantaraṃ tevijjādi nimittaṃ. Pacurajanavisayaṃ vā dissamānaṃ liṅgaṃ, tabbiparītaṃ nimittanti veditabbaṃ. Sacchikāpaññattīti sabbadhammānaṃ sacchikiriyānimittā paññatti. Atha vā sacchikāpaññattīti paccakkhasiddhā paññatti. Yaṃguṇanimittā hi sā, te guṇā satthu paccakkhabhūtāti guṇā viya sāpi sacchikatā eva nāma hoti, na paresaṃ, vohāramattenāti adhippāyo. Yaṃguṇanemittikanti yehi guṇehi nimittabhūtehi etaṃ nāmaṃ nemittikañca jātaṃ. Vadantīti dhammasenāpatissa garubhāvato bahuvacanenāha, saṅgītikārehi vā katamanuvādaṃ sandhāya.
इस्सरियादिभेदो भगो अस्स अत्थीति भगी। मग्गफलादिअरियगुणं अरञ्ञादिविवेकट्ठानञ्च भजि सेवि सीलेनाति भजी। चीवरादिपच्चयानं अत्थरसादीनञ्च सीलादिगुणानञ्च भागी, दायादोति अत्थो। विभजि उद्देसनिद्देसादिप्पकारेहि धम्मरतनं पविभजीति विभत्तवा। रागादिपापधम्मं भग्गं अकासीति भगवाति वुच्चतीति सब्बत्थ सम्बन्धो। गरुपि लोके भगवाति वुच्चतीति आह ‘‘गरू’’ति, यस्मा गरु, तस्मापि भगवाति अत्थो। पारमितासङ्खातं भग्यमस्स अत्थीति भग्यवा। बहूहि ञायेहीति कायभावनादिकेहि अनेकेहि भावनाक्कमेहि। सुभावितत्तनोति पच्चत्ते एतं सामिवचनं, तेन सुभावितसभावोति अत्थो। भवानं अन्तं निब्बानं गतोति भवन्तगो। तत्थ तत्थ भगवाति सद्दसिद्धि निरुत्तिनयेनेव वेदितब्बा।
Issariyādibhedo bhago assa atthīti bhagī. Maggaphalādiariyaguṇaṃ araññādivivekaṭṭhānañca bhaji sevi sīlenāti bhajī. Cīvarādipaccayānaṃ attharasādīnañca sīlādiguṇānañca bhāgī, dāyādoti attho. Vibhaji uddesaniddesādippakārehi dhammaratanaṃ pavibhajīti vibhattavā. Rāgādipāpadhammaṃ bhaggaṃ akāsīti bhagavāti vuccatīti sabbattha sambandho. Garupi loke bhagavāti vuccatīti āha ‘‘garū’’ti, yasmā garu, tasmāpi bhagavāti attho. Pāramitāsaṅkhātaṃ bhagyamassa atthīti bhagyavā. Bahūhi ñāyehīti kāyabhāvanādikehi anekehi bhāvanākkamehi. Subhāvitattanoti paccatte etaṃ sāmivacanaṃ, tena subhāvitasabhāvoti attho. Bhavānaṃ antaṃ nibbānaṃ gatoti bhavantago. Tattha tattha bhagavāti saddasiddhi niruttinayeneva veditabbā.
इदानि भगी भजीति निद्देसगाथाय नवहि पदेहि दस्सितमत्थं भग्यवाति गाथाय छहि पदेहि सङ्गहेत्वा पदसिद्धिं अत्थयोजनानयभेदेहि सद्धिं दस्सेतुं अयं पन अपरो नयोतिआदि वुत्तं। तत्थ वण्णविपरिययोति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, तेनेव वण्णविकारो वण्णलोपो धातुअत्थेन नियोजनञ्चाति इमं तिविधं लक्खणं सङ्गण्हाति। सद्दनयेनाति सद्दलक्खणनयेन। पिसोदरादीनं सद्दानं आकतिगणभावतो वुत्तं ‘‘पिसोदरादिपक्खेपलक्खणं गहेत्वा’’ति। पक्खिपनमेव लक्खणं। तप्परियापन्नताकरणञ्हि पक्खिपनं। भग्यन्ति कुसलं।
Idāni bhagī bhajīti niddesagāthāya navahi padehi dassitamatthaṃ bhagyavāti gāthāya chahi padehi saṅgahetvā padasiddhiṃ atthayojanānayabhedehi saddhiṃ dassetuṃ ayaṃ pana aparo nayotiādi vuttaṃ. Tattha vaṇṇavipariyayoti ettha iti-saddo ādiattho, teneva vaṇṇavikāro vaṇṇalopo dhātuatthena niyojanañcāti imaṃ tividhaṃ lakkhaṇaṃ saṅgaṇhāti. Saddanayenāti saddalakkhaṇanayena. Pisodarādīnaṃ saddānaṃ ākatigaṇabhāvato vuttaṃ ‘‘pisodarādipakkhepalakkhaṇaṃ gahetvā’’ti. Pakkhipanameva lakkhaṇaṃ. Tappariyāpannatākaraṇañhi pakkhipanaṃ. Bhagyanti kusalaṃ.
लोभादयो चत्तारो दोसा एककवसेन गहिता। अहिरिकादयो दुकवसेन। अक्कोच्छिमन्तिआदिना (ध॰ प॰ ३-४) पुनप्पुनं कुज्झनवसेन चित्तपरियोनन्धनो कोधोव उपनाहो। परेसं पुब्बकारितालक्खणस्स गुणस्स निपुञ्छनो मक्खो नाम। बहुस्सुतादीहि सद्धिं युगग्गाहो अत्तनो समकरणं पलासो। अत्तनो विज्जमानदोसपटिच्छादना माया। अविज्जमानगुणप्पकासनं साठेय्यं। गरूसुपि थद्धता अनोनतता थम्भो। तदुत्तरिकरणलक्खणो सारम्भो। जातिआदिं निस्साय उन्नतिलक्खणो मानो। अब्भुन्नतिलक्खणो अतिमानो। जातिआदिं निस्साय मज्जनाकारप्पत्तो मानोव मदो नाम। सो सत्तवीसतिविधो। कामगुणेसु चित्तस्स वोस्सग्गो पमादो। कायदुच्चरितादीनि तिविधदुच्चरितानि। तण्हादिट्ठिदुच्चरितवसेन तिविधसंकिलेसा। रागदोसमोहाव मलानि। तेयेव कायदुच्चरितादयो च तिविधविसमानि। कामब्यापादविहिंसासञ्ञा तिविधसञ्ञा नाम। तेयेव वितक्का। तण्हादिट्ठिमाना पपञ्चा। सुभसुखनिच्चअत्तविपरियेसा चतुब्बिधविपरियेसा। छन्दादयो अगति। चीवरादीसु पच्चयेसु लोभा चत्तारो तण्हुपादा। बुद्धधम्मसङ्घसिक्खासु कङ्खा, सब्रह्मचारीसु कोपो च पञ्च चेतोखीला। कामे काये रूपे च अवीतरागता, यावदत्थं भुञ्जित्वा सेय्यसुखादिअनुयोगो, अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियचरणञ्च पञ्च चेतोविनिबन्धा। रूपाभिनन्दनादयो पञ्च अभिनन्दना। कोधमक्खइस्सासाठेय्यपापिच्छतासन्दिट्ठिपरामासा छ विवादमूलानि। रूपतण्हादयो छ तण्हाकाया। मिच्छादिट्ठिआदयो अट्ठमग्गङ्गपटिपक्खा मिच्छत्ता। तण्हं पटिच्च परियेसना, परियेसनं पटिच्च लाभो, लाभं पटिच्च विनिच्छयो, तं पटिच्च छन्दरागो, तं पटिच्च अज्झोसानं, तं पटिच्च परिग्गहो, तं पटिच्च मच्छरियं, तं पटिच्च आरक्खा, आरक्खाधिकरणं दण्डादानादिअनेकाकुसलरासीति नव तण्हामूलका धम्मा। पाणातिपातादयो दस अकुसलकम्मपथा। चत्तारो सस्सतवादा तथा एकच्चसस्सतवादा अन्तानन्तिका अमराविक्खेपिका द्वे अधिच्चसमुप्पन्निका सोळस सञ्ञीवादा अट्ठ असञ्ञीवादा अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा सत्त उच्छेदवादा पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति एतानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि। रूपतण्हादिछतण्हा एव पच्चेकं कामतण्हाभवतण्हाविभवतण्हावसेन अट्ठारस होन्ति, ता अज्झत्तबहिद्धरूपादीसु पवत्तिवसेन छत्तिंस, पुन कालत्तयवसेन अट्ठसततण्हाविचरितानि होन्ति। पभेद-सद्दं पच्चेकं सम्बन्धित्वा लोभप्पभेदोतिआदिना योजेतब्बं। सब्बदरथपरिळाहकिलेससतसहस्सानीति सब्बानि सत्तानं दरथसङ्खातपरिळाहकरानि किलेसानं अनेकानि सतसहस्सानि, आरम्मणादिविभागतो पवत्तिआकारविभागतो च नेसं एवं पभेदो वेदितब्बो। पञ्च मारे अभञ्जीति सम्बन्धो। परिस्सयानन्ति उपद्दवानं।
Lobhādayo cattāro dosā ekakavasena gahitā. Ahirikādayo dukavasena. Akkocchimantiādinā (dha. pa. 3-4) punappunaṃ kujjhanavasena cittapariyonandhano kodhova upanāho. Paresaṃ pubbakāritālakkhaṇassa guṇassa nipuñchano makkho nāma. Bahussutādīhi saddhiṃ yugaggāho attano samakaraṇaṃ palāso. Attano vijjamānadosapaṭicchādanā māyā. Avijjamānaguṇappakāsanaṃ sāṭheyyaṃ. Garūsupi thaddhatā anonatatā thambho. Taduttarikaraṇalakkhaṇo sārambho. Jātiādiṃ nissāya unnatilakkhaṇo māno. Abbhunnatilakkhaṇo atimāno. Jātiādiṃ nissāya majjanākārappatto mānova mado nāma. So sattavīsatividho. Kāmaguṇesu cittassa vossaggo pamādo. Kāyaduccaritādīni tividhaduccaritāni. Taṇhādiṭṭhiduccaritavasena tividhasaṃkilesā. Rāgadosamohāva malāni. Teyeva kāyaduccaritādayo ca tividhavisamāni. Kāmabyāpādavihiṃsāsaññā tividhasaññā nāma. Teyeva vitakkā. Taṇhādiṭṭhimānā papañcā. Subhasukhaniccaattavipariyesā catubbidhavipariyesā. Chandādayo agati. Cīvarādīsu paccayesu lobhā cattāro taṇhupādā. Buddhadhammasaṅghasikkhāsu kaṅkhā, sabrahmacārīsu kopo ca pañca cetokhīlā. Kāme kāye rūpe ca avītarāgatā, yāvadatthaṃ bhuñjitvā seyyasukhādianuyogo, aññataraṃ devanikāyaṃ paṇidhāya brahmacariyacaraṇañca pañca cetovinibandhā. Rūpābhinandanādayo pañca abhinandanā. Kodhamakkhaissāsāṭheyyapāpicchatāsandiṭṭhiparāmāsā cha vivādamūlāni. Rūpataṇhādayo cha taṇhākāyā. Micchādiṭṭhiādayo aṭṭhamaggaṅgapaṭipakkhā micchattā. Taṇhaṃ paṭicca pariyesanā, pariyesanaṃ paṭicca lābho, lābhaṃ paṭicca vinicchayo, taṃ paṭicca chandarāgo, taṃ paṭicca ajjhosānaṃ, taṃ paṭicca pariggaho, taṃ paṭicca macchariyaṃ, taṃ paṭicca ārakkhā, ārakkhādhikaraṇaṃ daṇḍādānādianekākusalarāsīti nava taṇhāmūlakā dhammā. Pāṇātipātādayo dasa akusalakammapathā. Cattāro sassatavādā tathā ekaccasassatavādā antānantikā amarāvikkhepikā dve adhiccasamuppannikā soḷasa saññīvādā aṭṭha asaññīvādā aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā satta ucchedavādā pañca diṭṭhadhammanibbānavādāti etāni dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni. Rūpataṇhādichataṇhā eva paccekaṃ kāmataṇhābhavataṇhāvibhavataṇhāvasena aṭṭhārasa honti, tā ajjhattabahiddharūpādīsu pavattivasena chattiṃsa, puna kālattayavasena aṭṭhasatataṇhāvicaritāni honti. Pabheda-saddaṃ paccekaṃ sambandhitvā lobhappabhedotiādinā yojetabbaṃ. Sabbadarathapariḷāhakilesasatasahassānīti sabbāni sattānaṃ darathasaṅkhātapariḷāhakarāni kilesānaṃ anekāni satasahassāni, ārammaṇādivibhāgato pavattiākāravibhāgato ca nesaṃ evaṃ pabhedo veditabbo. Pañca māre abhañjīti sambandho. Parissayānanti upaddavānaṃ.
एवं भग्यवा भग्गवाति द्विन्नं पदानं अत्थं विभजित्वा इदानि तेहि द्वीहि गहितमत्थं दस्सेतुं भग्यवन्तताय चस्सातिआदि वुत्तं। तत्थ सतपुञ्ञजलक्खणधरस्साति अनेकसतपुञ्ञनिब्बत्तमहापुरिसलक्खणधरस्स भगवतो। सकचित्ते इस्सरियं नाम पटिक्कूलादीसु अप्पटिक्कूलसञ्ञितादिवसप्पवत्तिया चेव चेतोसमाधिवसेन च अत्तनो चित्तस्स वसीभावापादनमेव। अणिमा लघिमादिकन्ति आदि-सद्देन महिमा पत्ति पाकम्मं ईसिता वसिता यत्थकामावसायिताति इमे छपि सङ्गहिता। तत्थ कायस्स अणुभावकरणं अणिमा। आकासे पदसा गमनादिअरहभावेन लहुभावो लघिमा। कायस्स महन्ततापादनं महिमा। इट्ठदेसस्स पापुणनं पत्ति। अधिट्ठानादिवसेन इच्छितत्थनिप्फादनं पाकम्मं। सयंवसिता इस्सरभावो ईसिता। इद्धिविधे वसीभावो वसिता। आकासेन वा गच्छतो, अञ्ञं वा किञ्चि करोतो यत्थ कत्थचि वोसानप्पत्ति यत्थकामावसायिता, ‘‘कुमारकरूपादिदस्सन’’न्तिपि वदन्ति। सब्बङ्गपच्चङ्गसिरीति सब्बेसं अङ्गपच्चङ्गानं सोभा। अत्थीति अनुवत्तति। लहुसाधनं तं तं कालिकं इच्छितं, गरुसाधनं चिरकालिकं बुद्धत्तादिपत्थितं । भगा अस्स सन्तीति भगवाति इदं सद्दसत्थनयेन सिद्धं, सेसं सब्बं निरुत्तिनयेन सिद्धन्ति वेदितब्बं।
Evaṃ bhagyavā bhaggavāti dvinnaṃ padānaṃ atthaṃ vibhajitvā idāni tehi dvīhi gahitamatthaṃ dassetuṃ bhagyavantatāya cassātiādi vuttaṃ. Tattha satapuññajalakkhaṇadharassāti anekasatapuññanibbattamahāpurisalakkhaṇadharassa bhagavato. Sakacitte issariyaṃ nāma paṭikkūlādīsu appaṭikkūlasaññitādivasappavattiyā ceva cetosamādhivasena ca attano cittassa vasībhāvāpādanameva. Aṇimā laghimādikanti ādi-saddena mahimā patti pākammaṃ īsitā vasitā yatthakāmāvasāyitāti ime chapi saṅgahitā. Tattha kāyassa aṇubhāvakaraṇaṃ aṇimā. Ākāse padasā gamanādiarahabhāvena lahubhāvo laghimā. Kāyassa mahantatāpādanaṃ mahimā. Iṭṭhadesassa pāpuṇanaṃ patti. Adhiṭṭhānādivasena icchitatthanipphādanaṃ pākammaṃ. Sayaṃvasitā issarabhāvo īsitā. Iddhividhe vasībhāvo vasitā. Ākāsena vā gacchato, aññaṃ vā kiñci karoto yattha katthaci vosānappatti yatthakāmāvasāyitā, ‘‘kumārakarūpādidassana’’ntipi vadanti. Sabbaṅgapaccaṅgasirīti sabbesaṃ aṅgapaccaṅgānaṃ sobhā. Atthīti anuvattati. Lahusādhanaṃ taṃ taṃ kālikaṃ icchitaṃ, garusādhanaṃ cirakālikaṃ buddhattādipatthitaṃ . Bhagā assa santīti bhagavāti idaṃ saddasatthanayena siddhaṃ, sesaṃ sabbaṃ niruttinayena siddhanti veditabbaṃ.
पीळनसङ्खतसन्तापविपरिणामट्ठेनातिआदीसु पीळनट्ठो सङ्खतट्ठोतिआदिना अत्थ-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो। तत्थ अत्तनो सभावेन पीळनलक्खणं दुक्खं। तस्स यो पीळनमेव अत्थो ‘‘पीळनट्ठो’’ति वुच्चति, सो सभावो। यस्मा पन तंसमुदयेन सङ्खतं, तस्मा सङ्खतट्ठो समुदयदस्सनेन आविभूतो। यस्मा च मग्गो किलेससन्तापहरत्ता सुसीतलो, तस्मास्स मग्गदस्सनेन सन्तापट्ठो आविभूतो तप्पटियोगत्ता। अविपरिणामधम्मस्स पन निरोधस्स दस्सनेन विपरिणामट्ठो आविभूतोति। एकस्सेव सभावधम्मस्स सकभावतो इतरसच्चत्तयनिवत्तितो च परिकप्पेतब्बत्ता चत्तारो अत्था वुत्ता। समुदयस्स पन रासिकरणतो आयूहनट्ठो सभावो, तस्सेव दुक्खदस्सनेन निदानट्ठो आविभूतो। विसंयोगभूतस्स निरोधस्स दस्सनेन संयोगट्ठो। निय्यानभूतस्स मग्गस्स दस्सनेन पलिबोधट्ठो आविभूतो।
Pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhenātiādīsu pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭhotiādinā attha-saddo paccekaṃ yojetabbo. Tattha attano sabhāvena pīḷanalakkhaṇaṃ dukkhaṃ. Tassa yo pīḷanameva attho ‘‘pīḷanaṭṭho’’ti vuccati, so sabhāvo. Yasmā pana taṃsamudayena saṅkhataṃ, tasmā saṅkhataṭṭho samudayadassanena āvibhūto. Yasmā ca maggo kilesasantāpaharattā susītalo, tasmāssa maggadassanena santāpaṭṭho āvibhūto tappaṭiyogattā. Avipariṇāmadhammassa pana nirodhassa dassanena vipariṇāmaṭṭho āvibhūtoti. Ekasseva sabhāvadhammassa sakabhāvato itarasaccattayanivattito ca parikappetabbattā cattāro atthā vuttā. Samudayassa pana rāsikaraṇato āyūhanaṭṭho sabhāvo, tasseva dukkhadassanena nidānaṭṭho āvibhūto. Visaṃyogabhūtassa nirodhassa dassanena saṃyogaṭṭho. Niyyānabhūtassa maggassa dassanena palibodhaṭṭho āvibhūto.
निरोधस्स पन निस्सरणट्ठो सभावो, तस्सेव समुदयदस्सनेन विवेकट्ठो आविभूतो। सङ्खतस्स मग्गस्स दस्सनेन असङ्खतट्ठो, विसयभूतस्स मरणधम्मस्स वा दुक्खस्स दस्सनेन अमतट्ठो। मग्गस्स पन निय्यानट्ठो सभावो, तस्सेव समुदयदस्सनेन दुक्खस्सेवायं हेतु, निब्बानप्पत्तिया पन अयमेव हेतूति हेत्वट्ठो, अतिसुखुमनिरोधदस्सनेन इधमेव दस्सनन्ति दस्सनट्ठो, अधिकपणस्स दुक्खस्स दस्सनेन अधिपतेय्यट्ठो आविभूतो। एते एव च पीळनादयो सोळस आकाराति वुच्चन्ति।
Nirodhassa pana nissaraṇaṭṭho sabhāvo, tasseva samudayadassanena vivekaṭṭho āvibhūto. Saṅkhatassa maggassa dassanena asaṅkhataṭṭho, visayabhūtassa maraṇadhammassa vā dukkhassa dassanena amataṭṭho. Maggassa pana niyyānaṭṭho sabhāvo, tasseva samudayadassanena dukkhassevāyaṃ hetu, nibbānappattiyā pana ayameva hetūti hetvaṭṭho, atisukhumanirodhadassanena idhameva dassananti dassanaṭṭho, adhikapaṇassa dukkhassa dassanena adhipateyyaṭṭho āvibhūto. Ete eva ca pīḷanādayo soḷasa ākārāti vuccanti.
कामेहि विवेकट्ठकायता कायविवेको। नीवरणादीहि विवित्ता अट्ठ समापत्तियो चित्तविवेको। उपधीयन्ति एत्थ यथासकं फलानीति उपधयो, पञ्चकामगुणसङ्खातकामखन्धकिलेसअभिसङ्खारा, तेहि चतूहि विवित्तं निब्बानं उपधिविवेको नाम।
Kāmehi vivekaṭṭhakāyatā kāyaviveko. Nīvaraṇādīhi vivittā aṭṭha samāpattiyo cittaviveko. Upadhīyanti ettha yathāsakaṃ phalānīti upadhayo, pañcakāmaguṇasaṅkhātakāmakhandhakilesaabhisaṅkhārā, tehi catūhi vivittaṃ nibbānaṃ upadhiviveko nāma.
अनत्तानुपस्सनाय पटिलद्धो दुक्खानिच्चानुपस्सनाहि च पटिलद्धो अरियमग्गो आगमनवसेन यथाक्कमं सुञ्ञतअप्पणिहितअनिमित्तविमोक्खसञ्ञं पटिलभति, किलेसेहि विमुत्तत्ता हि एस विमोक्खोति।
Anattānupassanāya paṭiladdho dukkhāniccānupassanāhi ca paṭiladdho ariyamaggo āgamanavasena yathākkamaṃ suññataappaṇihitaanimittavimokkhasaññaṃ paṭilabhati, kilesehi vimuttattā hi esa vimokkhoti.
यथा लोके एकेकपदतो एकेकमक्खरं गहेत्वा ‘‘मेखला’’ति वुत्तं, एवमिधापीति अत्थो। मेहनस्साति गुय्हप्पदेसस्स। खस्साति ओकासस्स।
Yathā loke ekekapadato ekekamakkharaṃ gahetvā ‘‘mekhalā’’ti vuttaṃ, evamidhāpīti attho. Mehanassāti guyhappadesassa. Khassāti okāsassa.
सह देवेहीतिआदीसु सह देवेहि वत्ततीति सदेवको लोको। तं सदेवकन्तिआदिना योजना वेदितब्बा। सदेवकवचनेनाति सदेवक-सद्दे विसेसनभावेन ठितदेववचनेन। तस्सापि सदेवकपदे अन्तोभूतत्ता अवयवे समुदायोपचारवसेन वोहारो कतो। इतरथा तेन देवविसिट्ठलोकस्सेव गहणतो पञ्चकामावचरदेवग्गहणं न सिया, एवं उपरिपि। समारकवचनेन मारसद्देन तेन सहचरिता सब्बे वसवत्तिदेवा च गहिताति आह ‘‘छट्ठकामावचरदेवग्गहण’’न्ति। ब्रह्मकायिका नाम पठमज्झानभूमिका। ते आदि येसं आरुप्पपरियन्तानं ब्रह्मानं तेसं ब्रह्मानं गहणं ब्रह्मकायिकादिब्रह्मग्गहणं। लोक-सद्दस्स ओकासलोकादीनम्पि साधारणत्ता सत्तलोकावेणिकमेव पजागहणं कतन्ति आह ‘‘पजावचनेन सत्तलोकग्गहण’’न्ति। सदेवकादिवचनेन उपपत्तिदेवानं, सस्समणवचनेन विसुद्धिदेवानञ्च गहितत्ता आह ‘‘सदेवमनुस्सवचनेन सम्मुतिदेवअवसेसमनुस्सग्गहण’’न्ति। तत्थ सम्मुतिदेवा राजानो, अवसेसमनुस्सा सम्मुतिदेवसमणब्राह्मणेहि अवसिट्ठा। सत्तलोकावेणिकस्स पजासद्दस्स विसुं गहितत्ता सदेवकं लोकन्ति एत्थ लोकसद्दग्गहणं ओकासलोकमेव नियमेतीति आह ‘‘तीहि पदेहि ओकासलोको’’ति। इदञ्च सदेवकादिपदत्तयवचनीयस्स पधानत्थस्स वसेन वुत्तं। ओकासलोकविसेसनस्स पनेत्थ देवमारादिसत्तलोकस्सापि गहणं वेदितब्बं सामत्थियतो गम्यमानत्ता सपुत्तो आगतोतिआदीसु पुत्तादीनं विय। इमस्मिञ्च नये सदेवकं समारकं सब्रह्मकं ओकासलोकं सस्समणब्राह्मणिं सदेवमनुस्सं पजञ्चाति च-कारं आनेत्वा योजेतब्बं, ओकाससत्तलोकानं गहणेन चेत्थ तदुभयसम्मुतिनिमित्तभूतो सङ्खारलोकोपि तदविनाभावतो गहितो एवाति दट्ठब्बो। अपरे पन ‘‘सदेवकन्तिआदीहि पञ्चहि पदेहि सत्तलोकोव अत्तनो अवयवभूतदेवादिविसेसनेहि विसेसेत्वा गहितो, तग्गहणेन तदाधारो ओकासलोको, तदुभयपञ्ञत्तिविसयो सङ्खारलोको च गहिता एव होन्ती’’ति वदन्ति। तेसञ्च पजन्ति इदं लोकसद्दस्स विसेसनं कत्वा सदेवकं पजं लोकं…पे॰… सदेवमनुस्सं पजं लोकन्ति योजेतब्बं।
Sahadevehītiādīsu saha devehi vattatīti sadevako loko. Taṃ sadevakantiādinā yojanā veditabbā. Sadevakavacanenāti sadevaka-sadde visesanabhāvena ṭhitadevavacanena. Tassāpi sadevakapade antobhūtattā avayave samudāyopacāravasena vohāro kato. Itarathā tena devavisiṭṭhalokasseva gahaṇato pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ na siyā, evaṃ uparipi. Samārakavacanena mārasaddena tena sahacaritā sabbe vasavattidevā ca gahitāti āha ‘‘chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇa’’nti. Brahmakāyikā nāma paṭhamajjhānabhūmikā. Te ādi yesaṃ āruppapariyantānaṃ brahmānaṃ tesaṃ brahmānaṃ gahaṇaṃ brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṃ. Loka-saddassa okāsalokādīnampi sādhāraṇattā sattalokāveṇikameva pajāgahaṇaṃ katanti āha ‘‘pajāvacanena sattalokaggahaṇa’’nti. Sadevakādivacanena upapattidevānaṃ, sassamaṇavacanena visuddhidevānañca gahitattā āha ‘‘sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaṇa’’nti. Tattha sammutidevā rājāno, avasesamanussā sammutidevasamaṇabrāhmaṇehi avasiṭṭhā. Sattalokāveṇikassa pajāsaddassa visuṃ gahitattā sadevakaṃ lokanti ettha lokasaddaggahaṇaṃ okāsalokameva niyametīti āha ‘‘tīhi padehi okāsaloko’’ti. Idañca sadevakādipadattayavacanīyassa padhānatthassa vasena vuttaṃ. Okāsalokavisesanassa panettha devamārādisattalokassāpi gahaṇaṃ veditabbaṃ sāmatthiyato gamyamānattā saputto āgatotiādīsu puttādīnaṃ viya. Imasmiñca naye sadevakaṃ samārakaṃ sabrahmakaṃ okāsalokaṃ sassamaṇabrāhmaṇiṃ sadevamanussaṃ pajañcāti ca-kāraṃ ānetvā yojetabbaṃ, okāsasattalokānaṃ gahaṇena cettha tadubhayasammutinimittabhūto saṅkhāralokopi tadavinābhāvato gahito evāti daṭṭhabbo. Apare pana ‘‘sadevakantiādīhi pañcahi padehi sattalokova attano avayavabhūtadevādivisesanehi visesetvā gahito, taggahaṇena tadādhāro okāsaloko, tadubhayapaññattivisayo saṅkhāraloko ca gahitā eva hontī’’ti vadanti. Tesañca pajanti idaṃ lokasaddassa visesanaṃ katvā sadevakaṃ pajaṃ lokaṃ…pe… sadevamanussaṃ pajaṃ lokanti yojetabbaṃ.
अरूपावचरलोको गहितो पारिसेसञायेन इतरेसं पदन्तरेहि गहितत्ता। मारग्गहणेन तप्पधाना तंसदिसा च उपपत्तिदेवा सङ्गय्हन्तीति आह ‘‘छकामावचरदेवलोको’’ति। खत्तियपरिसा ब्राह्मणगहपतिसमणचातुमहाराजिकतावतिंसमारब्रह्मपरिसाति इमासु अट्ठसु परिसासु चातुमहाराजिकादीनं चतुन्नं परिसानं सदेवकादिपदेहि सङ्गहितत्ता इध सस्समणब्राह्मणिन्ति इमिना समणपरिसा ब्राह्मणपरिसा च, सदेवमनुस्सन्ति इमिना खत्तियपरिसा गहपतिपरिसा च वुत्ताति आह ‘‘चतुपरिसवसेना’’ति। तस्स मनुस्सलोको गहितोति इमिना सम्बन्धो। तत्थ मनुस्सलोकोति मनुस्ससमूहो, तेनाह ‘‘अवसेससब्बसत्तलोको वा’’ति।
Arūpāvacaraloko gahito pārisesañāyena itaresaṃ padantarehi gahitattā. Māraggahaṇena tappadhānā taṃsadisā ca upapattidevā saṅgayhantīti āha ‘‘chakāmāvacaradevaloko’’ti. Khattiyaparisā brāhmaṇagahapatisamaṇacātumahārājikatāvatiṃsamārabrahmaparisāti imāsu aṭṭhasu parisāsu cātumahārājikādīnaṃ catunnaṃ parisānaṃ sadevakādipadehi saṅgahitattā idha sassamaṇabrāhmaṇinti iminā samaṇaparisā brāhmaṇaparisā ca, sadevamanussanti iminā khattiyaparisā gahapatiparisā ca vuttāti āha ‘‘catuparisavasenā’’ti. Tassa manussaloko gahitoti iminā sambandho. Tattha manussalokoti manussasamūho, tenāha ‘‘avasesasabbasattaloko vā’’ti.
विकप्पन्तरं दस्सेन्तो आह ‘‘सम्मुतिदेवेहि वा सह मनुस्सलोको’’ति। देवपदेन सम्मुतिदेवा, समणब्राह्मणमनुस्सपदेहि सेसमनुस्सा च गहिताति एवं विकप्पद्वयेपि मनुस्सं पजं मनुस्सिं पजन्ति पजा-सद्दं मनुस्स-सद्देन विसेसेत्वा तं पुन सह देवेहि वत्ततीति सदेवा, पजा। सदेवा च सा मनुस्सा चाति सदेवमनुस्सा, तं सदेवमनुस्सं पजं। पुन किं भूतं सस्समणब्राह्मणिन्ति एवं यथा पजासद्देन मनुस्सानञ्ञेव गहणं सिया, तथा निब्बचनं कातब्बं, इतरथा मनुस्सानञ्ञेव गहणं न सम्पज्जति सब्बमनुस्सानं विसेसनभावेन गहितत्ता अञ्ञपदत्थभूतस्स कस्सचि मनुस्सस्स अभावा। इदानि पजन्ति इमिना अवसेसनागादिसत्तेपि सङ्गहेत्वा दस्सेतुकामो आह ‘‘अवसेससब्बसत्तलोको वा’’ति। एत्थापि चतुपरिसवसेन अवसेससब्बसत्तलोको सम्मुतिदेवमनुस्सेहि वा सह अवसेससब्बसत्तलोकोति योजेतब्बं।
Vikappantaraṃ dassento āha ‘‘sammutidevehi vā saha manussaloko’’ti. Devapadena sammutidevā, samaṇabrāhmaṇamanussapadehi sesamanussā ca gahitāti evaṃ vikappadvayepi manussaṃ pajaṃ manussiṃ pajanti pajā-saddaṃ manussa-saddena visesetvā taṃ puna saha devehi vattatīti sadevā, pajā. Sadevā ca sā manussā cāti sadevamanussā, taṃ sadevamanussaṃ pajaṃ. Puna kiṃ bhūtaṃ sassamaṇabrāhmaṇinti evaṃ yathā pajāsaddena manussānaññeva gahaṇaṃ siyā, tathā nibbacanaṃ kātabbaṃ, itarathā manussānaññeva gahaṇaṃ na sampajjati sabbamanussānaṃ visesanabhāvena gahitattā aññapadatthabhūtassa kassaci manussassa abhāvā. Idāni pajanti iminā avasesanāgādisattepi saṅgahetvā dassetukāmo āha ‘‘avasesasabbasattaloko vā’’ti. Etthāpi catuparisavasena avasesasabbasattaloko sammutidevamanussehi vā saha avasesasabbasattalokoti yojetabbaṃ.
एत्तावता भागसो लोकं गहेत्वा योजनं दस्सेत्वा इदानि एकेकपदेन अभागसो सब्बलोकानं गहणपक्खेपि तस्स तस्स विसेसनस्स सप्फलतं दस्सेतुं अपि चेत्थातिआदि वुत्तं। उक्कट्ठपरिच्छेदतोति उक्कट्ठानं देवगतिपरियापन्नानं परिच्छिन्नवसेन जाननवसेन कित्तिसद्दो सयं अत्तनो अवयवभूतेन सदेवकवचनेन तं सुणन्तानं सावेन्तो अब्भुग्गतोति योजना। अनुसन्धिक्कमोति अत्थानञ्चेव पदानञ्च अनुसन्धानक्कमो, जाननक्कमोति अत्थो।
Ettāvatā bhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetvā idāni ekekapadena abhāgaso sabbalokānaṃ gahaṇapakkhepi tassa tassa visesanassa sapphalataṃ dassetuṃ api cetthātiādi vuttaṃ. Ukkaṭṭhaparicchedatoti ukkaṭṭhānaṃ devagatipariyāpannānaṃ paricchinnavasena jānanavasena kittisaddo sayaṃ attano avayavabhūtena sadevakavacanena taṃ suṇantānaṃ sāvento abbhuggatoti yojanā. Anusandhikkamoti atthānañceva padānañca anusandhānakkamo, jānanakkamoti attho.
अभिञ्ञाति य-कारलोपेन निद्देसोति आह ‘‘अभिञ्ञाया’’ति। समन्तभद्रकत्ताति सब्बभागेहि सुन्दरत्ता। सासनधम्मोति पटिपत्तिपटिवेधसासनस्स पकासको परियत्तिधम्मो। बुद्धसुबोधिततायाति इदं तिकं धम्मस्स हेतुसरूपफलवसेन वुत्तं, तथा नाथपभवत्तिकम्पि। मज्झे तिकद्वयं फलवसेनेव वुत्तन्ति वेदितब्बं। किच्चसुद्धियाति धम्मं सुत्वा यथासुतवसेन पटिपज्जन्तानं सुप्पटिपत्तिसङ्खातकिच्चसुद्धिया।
Abhiññāti ya-kāralopena niddesoti āha ‘‘abhiññāyā’’ti. Samantabhadrakattāti sabbabhāgehi sundarattā. Sāsanadhammoti paṭipattipaṭivedhasāsanassa pakāsako pariyattidhammo. Buddhasubodhitatāyāti idaṃ tikaṃ dhammassa hetusarūpaphalavasena vuttaṃ, tathā nāthapabhavattikampi. Majjhe tikadvayaṃ phalavaseneva vuttanti veditabbaṃ. Kiccasuddhiyāti dhammaṃ sutvā yathāsutavasena paṭipajjantānaṃ suppaṭipattisaṅkhātakiccasuddhiyā.
इदानि आदिकल्याणादिप्पकारमेव धम्मं देसेन्तो भगवा सोतूनं यं सासनब्रह्मचरियं मग्गब्रह्मचरियञ्च पकासेति, तप्पकासकस्स ब्रह्मचरियपदस्स सात्थन्तिआदीनि पदानि विसेसनभावेन वुत्तानि, न धम्मपदस्साति दस्सनमुखेन नानप्पकारतो अत्थं विवरितुकामो सात्थं सब्यञ्जनन्ति एवमादीसु पनातिआदिमाह। तत्थ तिस्सो सिक्खा सकलो च तन्तिधम्मो सासनब्रह्मचरियं नाम। भगवा हि धम्मं देसेन्तो सीलादिके विय तप्पकासकं तन्तिधम्मम्पि पकासेति एव सद्दत्थसमुदायत्ता परियत्तिधम्मस्स। यथानुरूपन्ति यथारहं। सिक्खत्तयसङ्गहितञ्हि सासनब्रह्मचरियं मग्गब्रह्मचरियञ्च अत्थसम्पत्तिया सम्पन्नत्थताय, उपरूपरि अधिगन्तब्बविसेससङ्खातअत्थसम्पत्तिया च सह अत्थेन पयोजनेन वत्ततीति सात्थमेव, न तु सब्यञ्जनं, तन्तिधम्मसङ्खातं सासनब्रह्मचरियं यथावुत्तेन अत्थेन सात्थं सब्यञ्जनञ्च। किरातादिमिलक्खवचनानम्पि सात्थसब्यञ्जनत्ते समानेपि विसिट्ठत्थब्यञ्जनयोगं सन्धाय सहत्थो देवदत्तो सवित्तोतिआदि विय ‘‘सात्थं सब्यञ्जन’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘अत्थसम्पत्तिया सात्थं, ब्यञ्जनसम्पत्तिया सब्यञ्जन’’न्ति। तत्थ यं अत्थं सुत्वा तथा पटिपज्जन्ता सब्बदुक्खक्खयं पापुणन्ति, तस्स तादिससम्पत्ति अत्थसम्पत्ति नाम, सम्पन्नत्थताति अत्थो। ब्यञ्जनसम्पत्ति नाम सिथिलधनितादिब्यञ्जनपरिपुण्णाय मागधिकाय सभावनिरुत्तिया गम्भीरम्पि अत्थं उत्तानं कत्वा दस्सनसमत्थता सम्पन्नब्यञ्जनताति अत्थो।
Idāni ādikalyāṇādippakārameva dhammaṃ desento bhagavā sotūnaṃ yaṃ sāsanabrahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca pakāseti, tappakāsakassa brahmacariyapadassa sātthantiādīni padāni visesanabhāvena vuttāni, na dhammapadassāti dassanamukhena nānappakārato atthaṃ vivaritukāmo sātthaṃ sabyañjananti evamādīsu panātiādimāha. Tattha tisso sikkhā sakalo ca tantidhammo sāsanabrahmacariyaṃ nāma. Bhagavā hi dhammaṃ desento sīlādike viya tappakāsakaṃ tantidhammampi pakāseti eva saddatthasamudāyattā pariyattidhammassa. Yathānurūpanti yathārahaṃ. Sikkhattayasaṅgahitañhi sāsanabrahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca atthasampattiyā sampannatthatāya, uparūpari adhigantabbavisesasaṅkhātaatthasampattiyā ca saha atthena payojanena vattatīti sātthameva, na tu sabyañjanaṃ, tantidhammasaṅkhātaṃ sāsanabrahmacariyaṃ yathāvuttena atthena sātthaṃ sabyañjanañca. Kirātādimilakkhavacanānampi sātthasabyañjanatte samānepi visiṭṭhatthabyañjanayogaṃ sandhāya sahattho devadatto savittotiādi viya ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’nti vuttanti āha ‘‘atthasampattiyā sātthaṃ, byañjanasampattiyā sabyañjana’’nti. Tattha yaṃ atthaṃ sutvā tathā paṭipajjantā sabbadukkhakkhayaṃ pāpuṇanti, tassa tādisasampatti atthasampatti nāma, sampannatthatāti attho. Byañjanasampatti nāma sithiladhanitādibyañjanaparipuṇṇāya māgadhikāya sabhāvaniruttiyā gambhīrampi atthaṃ uttānaṃ katvā dassanasamatthatā sampannabyañjanatāti attho.
इदानि नेत्तिप्पकरणनयेनापि (नेत्ति ४ द्वादसपद) अत्थं दस्सेतुं सङ्कासनातिआदि वुत्तं। तत्थ सङ्खेपतो कासीयति दीपीयतीति सङ्कासनन्ति कम्मसाधनवसेन अत्थो दट्ठब्बो, एवं सेसेसुपि। पठमं कासनं पकासनं। उभयम्पेतं उद्देसत्थवचनसङ्खातस्स वित्थारवचनं। सकिं वुत्तस्स पुन वचनञ्च विवरणविभजनानि। उभयम्पेतं निद्देसत्थवचनं। विवटस्स वित्थारतराभिधानं विभत्तस्स च पकारेहि ञापनं उत्तानीकरणपञ्ञत्तियो। उभयम्पेतं पटिनिद्देसत्थवचनसङ्खातस्स वित्थारवचनं। अत्थपदसमायोगतोति यथावुत्तानि एव छ पदानि परियत्तिया अत्थविभागत्ता अत्थपदानि, तेहि सहितताय अत्थकोट्ठासयुत्तत्ताति अत्थो। अपरियोसिते पदे आदिमज्झगतवण्णो अक्खरं, एकक्खरं, पदं वा अक्खरं। विभत्तियन्तं पदं। पदाभिहितं अत्थं ब्यञ्जेतीति ब्यञ्जनं, वाक्यं। कथितस्सेवत्थस्स अनेकविधेन विभागकरणं आकारो नाम। आकाराभिहितस्स निब्बचनं निरुत्ति। निब्बचनत्थवित्थारो निद्देसो। अथ वा ‘‘अक्खरेहि सङ्कासेति, पदेहि पकासेति, ब्यञ्जनेहि विवरति, आकारेहि विभजति, निरुत्तीहि उत्तानिं करोति, निद्देसेहि पञ्ञपेती’’ति वचनतो सङ्कासनपकासनसङ्खआतउद्देसत्थवाचकानि वचनानि अक्खरपदानि नाम। विवरणविभजनसङ्खातनिद्देसत्थवाचकानि वचनानि ब्यञ्जनाकारा नाम। उत्तानीकरणपञ्ञत्तिसङ्खातपटिनिद्देसत्थवाचकानि वचनानि निरुत्तिनिद्देसा नाम, तेसं सम्पत्तिया सब्यञ्जनन्ति अत्थो।
Idāni nettippakaraṇanayenāpi (netti 4 dvādasapada) atthaṃ dassetuṃ saṅkāsanātiādi vuttaṃ. Tattha saṅkhepato kāsīyati dīpīyatīti saṅkāsananti kammasādhanavasena attho daṭṭhabbo, evaṃ sesesupi. Paṭhamaṃ kāsanaṃ pakāsanaṃ. Ubhayampetaṃ uddesatthavacanasaṅkhātassa vitthāravacanaṃ. Sakiṃ vuttassa puna vacanañca vivaraṇavibhajanāni. Ubhayampetaṃ niddesatthavacanaṃ. Vivaṭassa vitthāratarābhidhānaṃ vibhattassa ca pakārehi ñāpanaṃ uttānīkaraṇapaññattiyo. Ubhayampetaṃ paṭiniddesatthavacanasaṅkhātassa vitthāravacanaṃ. Atthapadasamāyogatoti yathāvuttāni eva cha padāni pariyattiyā atthavibhāgattā atthapadāni, tehi sahitatāya atthakoṭṭhāsayuttattāti attho. Apariyosite pade ādimajjhagatavaṇṇo akkharaṃ, ekakkharaṃ, padaṃ vā akkharaṃ. Vibhattiyantaṃ padaṃ. Padābhihitaṃ atthaṃ byañjetīti byañjanaṃ, vākyaṃ. Kathitassevatthassa anekavidhena vibhāgakaraṇaṃ ākāro nāma. Ākārābhihitassa nibbacanaṃ nirutti. Nibbacanatthavitthāro niddeso. Atha vā ‘‘akkharehi saṅkāseti, padehi pakāseti, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttāniṃ karoti, niddesehi paññapetī’’ti vacanato saṅkāsanapakāsanasaṅkhaātauddesatthavācakāni vacanāni akkharapadāni nāma. Vivaraṇavibhajanasaṅkhātaniddesatthavācakāni vacanāni byañjanākārā nāma. Uttānīkaraṇapaññattisaṅkhātapaṭiniddesatthavācakāni vacanāni niruttiniddesā nāma, tesaṃ sampattiyā sabyañjananti attho.
अत्थगम्भीरतातिआदीसु अत्थो नाम तन्तिअत्थो, हेतुफलं वा। धम्मो नाम तन्ति, हेतु वा। देसना नाम यथाधम्मं धम्माभिलापो। पटिवेधो नाम यथावुत्तअत्थादीनं अविपरीतावबोधो। ते पनेते अत्थादयो यस्मा ससादीहि विय महासमुद्दो मन्दबुद्धीहि दुक्खोगाहा अलब्भनेय्यपतिट्ठा च, तस्मा गम्भीरा। तेसु पटिवेधस्सापि अत्थसन्निस्सितत्ता अत्थसभागत्ता च वुत्तं ‘‘अत्थगम्भीरतापटिवेधगम्भीरताहि सात्थ’’न्ति। धम्मदेसनानं अत्थसन्निस्सितत्तेपि सयं ब्यञ्जनरूपत्ता वुत्तं ‘‘धम्मगम्भीरतादेसनागम्भीरताहि सब्यञ्जन’’न्ति। यथावुत्तअत्थादीसु पभेदगतानि ञाणानि अत्थपटिसम्भिदादयो। तत्थ निरुत्तीति तन्तिपदानं निद्धारेत्वा वचनं, निब्बचनन्ति अत्थो। तीसु पटिसम्भिदासु ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा। लोकिया सद्धेय्यवचनमुखेनेव अत्थेसु पसीदन्ति, न अत्थमुखेनाति आह सद्धेय्यतोतिआदि। केवलसद्दो सकलाधिवचनन्ति आह ‘‘सकलपरिपुण्णभावेना’’ति। ब्रह्मचरिय-सद्दो इध सिक्खत्तयसङ्गहं सकलं सासनं दीपेतीति आह सिक्खत्तयपरिग्गहितत्तातिआदि।
Atthagambhīratātiādīsu attho nāma tantiattho, hetuphalaṃ vā. Dhammo nāma tanti, hetu vā. Desanā nāma yathādhammaṃ dhammābhilāpo. Paṭivedho nāma yathāvuttaatthādīnaṃ aviparītāvabodho. Te panete atthādayo yasmā sasādīhi viya mahāsamuddo mandabuddhīhi dukkhogāhā alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Tesu paṭivedhassāpi atthasannissitattā atthasabhāgattā ca vuttaṃ ‘‘atthagambhīratāpaṭivedhagambhīratāhi sāttha’’nti. Dhammadesanānaṃ atthasannissitattepi sayaṃ byañjanarūpattā vuttaṃ ‘‘dhammagambhīratādesanāgambhīratāhi sabyañjana’’nti. Yathāvuttaatthādīsu pabhedagatāni ñāṇāni atthapaṭisambhidādayo. Tattha niruttīti tantipadānaṃ niddhāretvā vacanaṃ, nibbacananti attho. Tīsu paṭisambhidāsu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Lokiyā saddheyyavacanamukheneva atthesu pasīdanti, na atthamukhenāti āha saddheyyatotiādi. Kevalasaddo sakalādhivacananti āha ‘‘sakalaparipuṇṇabhāvenā’’ti. Brahmacariya-saddo idha sikkhattayasaṅgahaṃ sakalaṃ sāsanaṃ dīpetīti āha sikkhattayapariggahitattātiādi.
यथावुत्तमेवत्थं अपरेनापि परियायेन दस्सेतुं अपि चातिआदि वुत्तं। तत्थ सनिदानन्ति देसकालादिदीपकेन निदानवचनेन सनिदानं। सउप्पत्तिकन्ति अट्ठुप्पत्तिआदियुत्तियुत्तं। तत्रायं पाळियोजनाक्कमो – ‘‘वेरञ्जो ब्राह्मणो समणो खलु भो…पे॰… विहरती’’ति च, ‘‘तं खो पन भवन्तं गोतमं ‘इतिपि सो…पे॰… पवेदेती’ति एवं कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो’’ति च, ‘‘सो धम्मं देसेति…पे॰… परियोसानकल्याणं, देसेन्तो च सात्थसब्यञ्जनादिगुणसंयुत्तं ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति च, ‘‘साधु खो पन तथारूपानं अरहतं दस्सनं होती’’ति च अस्सोसि, सुत्वा च अथ खो वेरञ्जो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमीति।
Yathāvuttamevatthaṃ aparenāpi pariyāyena dassetuṃ api cātiādi vuttaṃ. Tattha sanidānanti desakālādidīpakena nidānavacanena sanidānaṃ. Sauppattikanti aṭṭhuppattiādiyuttiyuttaṃ. Tatrāyaṃ pāḷiyojanākkamo – ‘‘verañjo brāhmaṇo samaṇo khalu bho…pe… viharatī’’ti ca, ‘‘taṃ kho pana bhavantaṃ gotamaṃ ‘itipi so…pe… pavedetī’ti evaṃ kalyāṇo kittisaddo abbhuggato’’ti ca, ‘‘so dhammaṃ deseti…pe… pariyosānakalyāṇaṃ, desento ca sātthasabyañjanādiguṇasaṃyuttaṃ brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti ca, ‘‘sādhu kho pana tathārūpānaṃ arahataṃ dassanaṃ hotī’’ti ca assosi, sutvā ca atha kho verañjo brāhmaṇo yena bhagavā tenupasaṅkamīti.
अट्ठकथायं पन किञ्चापि ‘‘दस्सनमत्तम्पि साधु होतीति एवं अज्झासयं कत्वा अथ खो वेरञ्जो…पे॰… उपसङ्कमी’’ति एवं साधु खो पनातिआदिपाठस्स ब्राह्मणस्स परिवितक्कनभावेन वुत्तत्ता ब्रह्मचरियं पकासेतीति पदानन्तरमेव अस्सोसीति पदं सम्बन्धितब्बं विय पञ्ञायति, तथापि ‘‘साधु खो पन तथारूपानं अरहतं दस्सनं होती’’ति एवं यथावुत्तनिदस्सनत्थेन इति-सद्देन परिच्छिन्दित्वा वुत्तत्ता पन अञ्ञत्थ इति-सद्दस्स अदस्सनतो च अथ खो वेरञ्जोतिआदिना कत्तब्बन्तरदस्सनमुखेन पाळिया पकारन्तरे पवत्तितो च यथावुत्तवसेनेव ‘‘साधु खो पन तथारूपानं अरहतं दस्सनं होती’’ति वचनानन्तरमेव अस्सोसीति पदं आनेत्वा सम्बन्धनं युत्तं। अट्ठकथाचरियेन हि ब्राह्मणस्स अत्तना सुतवसेनेव अज्झासयो उप्पज्जतीति उपसङ्कमनहेतुदस्सनमुखेन दस्सनमत्तम्पि साधु होतीति एवं अज्झासयं कत्वातिआदि वुत्तन्ति गहेतब्बं।
Aṭṭhakathāyaṃ pana kiñcāpi ‘‘dassanamattampi sādhu hotīti evaṃ ajjhāsayaṃ katvā atha kho verañjo…pe… upasaṅkamī’’ti evaṃ sādhu kho panātiādipāṭhassa brāhmaṇassa parivitakkanabhāvena vuttattā brahmacariyaṃ pakāsetīti padānantarameva assosīti padaṃ sambandhitabbaṃ viya paññāyati, tathāpi ‘‘sādhu kho pana tathārūpānaṃ arahataṃ dassanaṃ hotī’’ti evaṃ yathāvuttanidassanatthena iti-saddena paricchinditvā vuttattā pana aññattha iti-saddassa adassanato ca atha kho verañjotiādinā kattabbantaradassanamukhena pāḷiyā pakārantare pavattito ca yathāvuttavaseneva ‘‘sādhu kho pana tathārūpānaṃ arahataṃ dassanaṃ hotī’’ti vacanānantarameva assosīti padaṃ ānetvā sambandhanaṃ yuttaṃ. Aṭṭhakathācariyena hi brāhmaṇassa attanā sutavaseneva ajjhāsayo uppajjatīti upasaṅkamanahetudassanamukhena dassanamattampi sādhu hotīti evaṃ ajjhāsayaṃ katvātiādi vuttanti gahetabbaṃ.
२. सीतोदकं विय उण्होदकेनाति इदं उक्कमेन मुखारुळ्हवसेन वुत्तं, अनुपसन्तसभावताय ब्राह्मणस्सेव उण्होदकं विय सीतोदकेनाति अत्थो गहेतब्बो, ञाणतेजयुत्तताय वा भगवा उण्होदकोपमोति कत्वा तब्बिरहितं ब्राह्मणं सीतोदकं विय कत्वा तथा वुत्तन्ति गहेतब्बं। एकीभावन्ति सम्मोदनकिरियाय एकरूपतं। यायातिआदीसु याय कथाय सम्मोदि ब्राह्मणो, तं सम्मोदनीयं कथन्ति योजना। तत्थ खमनीयन्ति दुक्खबहुलं इदं सरीरं, कच्चि खमितुं सक्कुणेय्यं। यापनीयन्ति चिरप्पबन्धसङ्खाताय यापनाय यापेतुं सक्कुणेय्यं। रोगाभावेन अप्पाबाधं। दुक्खजीविताभावेन अप्पातङ्कं। तंतंकिच्चकरणत्थाय लहुं अकिच्छेन उट्ठातुं योग्गताय लहुट्ठानं। बलन्ति सरीरस्स सब्बकिच्चक्खमं बलं कच्चि अत्थीति पुच्छति। फासुविहारोति सुखविहारो। सरणीयमेव दीघं कत्वा ‘‘सारणीय’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘सरितब्बभावतो च सारणीय’’न्ति। परियायेहीति कारणेहि।
2.Sītodakaṃviya uṇhodakenāti idaṃ ukkamena mukhāruḷhavasena vuttaṃ, anupasantasabhāvatāya brāhmaṇasseva uṇhodakaṃ viya sītodakenāti attho gahetabbo, ñāṇatejayuttatāya vā bhagavā uṇhodakopamoti katvā tabbirahitaṃ brāhmaṇaṃ sītodakaṃ viya katvā tathā vuttanti gahetabbaṃ. Ekībhāvanti sammodanakiriyāya ekarūpataṃ. Yāyātiādīsu yāya kathāya sammodi brāhmaṇo, taṃ sammodanīyaṃ kathanti yojanā. Tattha khamanīyanti dukkhabahulaṃ idaṃ sarīraṃ, kacci khamituṃ sakkuṇeyyaṃ. Yāpanīyanti cirappabandhasaṅkhātāya yāpanāya yāpetuṃ sakkuṇeyyaṃ. Rogābhāvena appābādhaṃ. Dukkhajīvitābhāvena appātaṅkaṃ. Taṃtaṃkiccakaraṇatthāya lahuṃ akicchena uṭṭhātuṃ yoggatāya lahuṭṭhānaṃ. Balanti sarīrassa sabbakiccakkhamaṃ balaṃ kacci atthīti pucchati. Phāsuvihāroti sukhavihāro. Saraṇīyameva dīghaṃ katvā ‘‘sāraṇīya’’nti vuttanti āha ‘‘saritabbabhāvato ca sāraṇīya’’nti. Pariyāyehīti kāraṇehi.
भावोति किरिया, तस्मिं वत्तमानो नपुंसक-सद्दो भावनपुंसकनिद्देसो नाम, किरियाविसेसनसद्दोति अत्थो। एकमन्ते एकस्मिं अन्ते युत्तप्पदेसेति अत्थो। खण्डिच्चादिभावन्ति खण्डितदन्तपलितकेसादिभावं। राजपरिवट्टेति राजूनं परिवत्तनं, पटिपाटियोति अत्थो। पुरातनुच्चकुलप्पसुतताय जिण्णता, न वयसाति आह ‘‘चिरकालप्पवत्तकुलन्वये’’ति। विभवानं महन्तत्तं लाति गण्हातीति महल्लकोति आह ‘‘विभवमहत्तताय समन्नागते’’ति। विभावने नाम अत्थेति पकतिविभावनसङ्खाते अत्थे। न अभिवादेति वाति अभिवादेतब्बन्ति न सल्लक्खेति, एवं असल्लक्खणपकतिकोति वुत्तं होति। रूपं निच्चं वा अनिच्चं वाति एत्थापि निच्चपकतिकं अनिच्चपकतिकं वाति अत्थो। अनिच्चं वाति एत्थ वा-सद्दो अवधारणत्थो।
Bhāvoti kiriyā, tasmiṃ vattamāno napuṃsaka-saddo bhāvanapuṃsakaniddeso nāma, kiriyāvisesanasaddoti attho. Ekamante ekasmiṃ ante yuttappadeseti attho. Khaṇḍiccādibhāvanti khaṇḍitadantapalitakesādibhāvaṃ. Rājaparivaṭṭeti rājūnaṃ parivattanaṃ, paṭipāṭiyoti attho. Purātanuccakulappasutatāya jiṇṇatā, na vayasāti āha ‘‘cirakālappavattakulanvaye’’ti. Vibhavānaṃ mahantattaṃ lāti gaṇhātīti mahallakoti āha ‘‘vibhavamahattatāya samannāgate’’ti. Vibhāvane nāma attheti pakativibhāvanasaṅkhāte atthe. Na abhivādeti vāti abhivādetabbanti na sallakkheti, evaṃ asallakkhaṇapakatikoti vuttaṃ hoti. Rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vāti etthāpi niccapakatikaṃ aniccapakatikaṃ vāti attho. Aniccaṃ vāti ettha vā-saddo avadhāraṇattho.
सम्पतिजातोति मुहुत्तजातो, जातसमनन्तरमेवाति अत्थो। सत्तपदवीतिहारेन गन्त्वा…पे॰… ओलोकेसीति एत्थ द्वारं पिधाय निक्खन्तोतिआदीसु विय गमनतो पुरे कतम्पि ओलोकनं पच्छा कतं विय वुत्तन्ति दट्ठब्बं। ओलोकेसिन्ति च लोकविवरणपाटिहारिये जाते मंसचक्खुना वोलोकेसीति अत्थो। सेट्ठोति पसत्थतरो। पतिमानेसीति पूजेसि। आसभिन्ति उत्तमं।
Sampatijātoti muhuttajāto, jātasamanantaramevāti attho. Sattapadavītihārena gantvā…pe… olokesīti ettha dvāraṃ pidhāya nikkhantotiādīsu viya gamanato pure katampi olokanaṃ pacchā kataṃ viya vuttanti daṭṭhabbaṃ. Olokesinti ca lokavivaraṇapāṭihāriye jāte maṃsacakkhunā volokesīti attho. Seṭṭhoti pasatthataro. Patimānesīti pūjesi. Āsabhinti uttamaṃ.
३. तं वचनन्ति नाहं तं ब्राह्मणातिआदिवचनं। अञ्ञाय सण्ठहेय्याति अरहत्ते पतिट्ठहेय्य। जातिवसेनाति खत्तियादिजातिवसेन। उपपत्तिवसेनाति देवेसु उपपत्तिवसेन। आविञ्छन्तीति आकड्ढन्ति। यस्स अभिवादादिकरणसङ्खातस्स सामग्गिरसस्स भगवति अभावं मञ्ञमानो ब्राह्मणो ‘‘अरसरूपो’’ति आह, तब्बिधुरस्स रूपतण्हादिकस्सेव सामग्गिरसस्स अभावेन भगवा ‘‘अरसरूपो’’ति दस्सेतुं सामग्गिरससद्दस्स रूपरसादीसु वत्तनप्पकारं दस्सेन्तो आह वत्थारम्मणादीतिआदि।
3.Taṃ vacananti nāhaṃ taṃ brāhmaṇātiādivacanaṃ. Aññāya saṇṭhaheyyāti arahatte patiṭṭhaheyya. Jātivasenāti khattiyādijātivasena. Upapattivasenāti devesu upapattivasena. Āviñchantīti ākaḍḍhanti. Yassa abhivādādikaraṇasaṅkhātassa sāmaggirasassa bhagavati abhāvaṃ maññamāno brāhmaṇo ‘‘arasarūpo’’ti āha, tabbidhurassa rūpataṇhādikasseva sāmaggirasassa abhāvena bhagavā ‘‘arasarūpo’’ti dassetuṃ sāmaggirasasaddassa rūparasādīsu vattanappakāraṃ dassento āha vatthārammaṇādītiādi.
तालावत्थुकताति उच्छिन्नमूलानं तालानं वत्थु विय नेसं रूपरसादीनं वत्थु चित्तसन्तानं कतन्ति इमस्मिं अत्थे मज्झेपदलोपं दीघञ्च कत्वा निद्देसोति आह तालवत्थु वियातिआदि। तालवत्थु विय येसं वत्थु कतं ते तालावत्थुकताति विसेसनस्स परनिपातो दट्ठब्बो, कततालवत्थुकाति अत्थो। मत्थकच्छिन्नतालोयेव पत्तफलादीनं अकारणताय अवत्थूति तालावत्थु, तं विय येसं वत्थु कतं ते रूपरसादयो तालावत्थुकता, अयं अञ्ञपदत्थवसेन अत्थग्गाहो हेट्ठा वुत्तनयेन सुगमोति विसेसमत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘मत्थकच्छिन्नतालो विय कता’’ति। एवञ्च मत्थकसदिसेसु रूपरसादीसु रागेसु छिन्नेसुपि तब्बत्थुभूतस्स तालावत्थुसदिसस्स चित्तसन्तानस्स याव परिनिब्बानट्ठानं उपपन्नमेव होति। यथारुततो पन विसेसनसमासवसेन अत्थे गय्हमाने रूपरसादीनं तालावत्थुसदिसताय ठानं आपज्जति। यं पन सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ १.३) एतं दोसं परिहरितुं रूपरसादीनं कुसलाकुसलत्तं वुत्तं, तं ते तथागतस्स पहीनातिआदिपाळिया, कामसुखस्सादसङ्खाता रूपरसातिआदिअट्ठकथाय च न समेति, खीणासवानम्पि याव परिनिब्बाना कुसलाकुसलानं फलुप्पत्तितो तेसं मत्थकच्छिन्नतालसदिसतापि न युत्ताति गहेतब्बं। अथ वा मत्थकच्छिन्नतालस्स ठितं अट्ठितञ्च अमनसिकत्वा पुन अनुप्पत्तिधम्मतासदिसमत्तं उपमेत्वा तालावत्थु विय कताति विसेसनसमासवसेन अत्थग्गहणेपि न कोचि दोसो। अनु-सद्दो पच्छाति अत्थे वत्ततीति आह पच्छाभावो न होतीतिआदि। अनु अभावं गताति पच्छा अनुप्पत्तिधम्मतावसेन अभावं गता। अनच्छरियाति अनु अनु उपरूपरि विम्हयकताति अत्थो। यञ्च खो त्वं वदेसीति यं वन्दनादिसामग्गीरसाभावसङ्खातं कारणं अरसरूपताय वदेसि, तं कारणं न विज्जतीति अत्थो।
Tālāvatthukatāti ucchinnamūlānaṃ tālānaṃ vatthu viya nesaṃ rūparasādīnaṃ vatthu cittasantānaṃ katanti imasmiṃ atthe majjhepadalopaṃ dīghañca katvā niddesoti āha tālavatthu viyātiādi. Tālavatthu viya yesaṃ vatthu kataṃ te tālāvatthukatāti visesanassa paranipāto daṭṭhabbo, katatālavatthukāti attho. Matthakacchinnatāloyeva pattaphalādīnaṃ akāraṇatāya avatthūti tālāvatthu, taṃ viya yesaṃ vatthu kataṃ te rūparasādayo tālāvatthukatā, ayaṃ aññapadatthavasena atthaggāho heṭṭhā vuttanayena sugamoti visesamatthaṃ dassento āha ‘‘matthakacchinnatālo viya katā’’ti. Evañca matthakasadisesu rūparasādīsu rāgesu chinnesupi tabbatthubhūtassa tālāvatthusadisassa cittasantānassa yāva parinibbānaṭṭhānaṃ upapannameva hoti. Yathārutato pana visesanasamāsavasena atthe gayhamāne rūparasādīnaṃ tālāvatthusadisatāya ṭhānaṃ āpajjati. Yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 1.3) etaṃ dosaṃ pariharituṃ rūparasādīnaṃ kusalākusalattaṃ vuttaṃ, taṃ te tathāgatassa pahīnātiādipāḷiyā, kāmasukhassādasaṅkhātā rūparasātiādiaṭṭhakathāya ca na sameti, khīṇāsavānampi yāva parinibbānā kusalākusalānaṃ phaluppattito tesaṃ matthakacchinnatālasadisatāpi na yuttāti gahetabbaṃ. Atha vā matthakacchinnatālassa ṭhitaṃ aṭṭhitañca amanasikatvā puna anuppattidhammatāsadisamattaṃ upametvā tālāvatthu viya katāti visesanasamāsavasena atthaggahaṇepi na koci doso. Anu-saddo pacchāti atthe vattatīti āha pacchābhāvo na hotītiādi. Anu abhāvaṃ gatāti pacchā anuppattidhammatāvasena abhāvaṃ gatā. Anacchariyāti anu anu uparūpari vimhayakatāti attho. Yañca kho tvaṃ vadesīti yaṃ vandanādisāmaggīrasābhāvasaṅkhātaṃ kāraṇaṃ arasarūpatāya vadesi, taṃ kāraṇaṃ na vijjatīti attho.
४. सन्धाय भासितमत्थन्ति यं अत्थं सन्धाय ब्राह्मणो निब्भोगो भवं गोतमोतिआदिमाह, भगवा च यं सन्धाय निब्भोगतादिं अत्तनि अनुजानाति, तं सन्धाय भासितमत्थं।
4.Sandhāya bhāsitamatthanti yaṃ atthaṃ sandhāya brāhmaṇo nibbhogo bhavaṃ gotamotiādimāha, bhagavā ca yaṃ sandhāya nibbhogatādiṃ attani anujānāti, taṃ sandhāya bhāsitamatthaṃ.
५. कुलसमुदाचारकम्मन्ति कुलाचारकम्मं। कायतो कायद्वारतो पवत्तं दुच्चरितं कायदुच्चरितं। अनेकविहिताति अनेकप्पकारा।
5.Kulasamudācārakammanti kulācārakammaṃ. Kāyato kāyadvārato pavattaṃ duccaritaṃ kāyaduccaritaṃ. Anekavihitāti anekappakārā.
६. पञ्चकामगुणिकरागस्साति रूपादीसु पञ्चसु कामकोट्ठासेसु अतिविय सङ्गवसेन नियुत्तस्स कामरागस्स, एतेन अनागामीनं वत्थाभरणादीसु सङ्गनिकन्तिवसेन उप्पज्जनकामरागस्स कामरागताभावं दस्सेति तस्स रूपरागादीसु सङ्गहतो। अवसेसानन्ति एत्थ सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छानं पठमेन मग्गेन, सेसानं चतूहिपि उच्छेदं वदति, तेनाह ‘‘यथानुरूप’’न्ति।
6.Pañcakāmaguṇikarāgassāti rūpādīsu pañcasu kāmakoṭṭhāsesu ativiya saṅgavasena niyuttassa kāmarāgassa, etena anāgāmīnaṃ vatthābharaṇādīsu saṅganikantivasena uppajjanakāmarāgassa kāmarāgatābhāvaṃ dasseti tassa rūparāgādīsu saṅgahato. Avasesānanti ettha sakkāyadiṭṭhivicikicchānaṃ paṭhamena maggena, sesānaṃ catūhipi ucchedaṃ vadati, tenāha ‘‘yathānurūpa’’nti.
७. जिगुच्छति मञ्ञेति जिगुच्छति विय, ‘‘जिगुच्छती’’ति वा सल्लक्खेमि। अकोसल्लसम्भूतट्ठेनाति अञ्ञाणसम्भूतट्ठेन।
7.Jigucchati maññeti jigucchati viya, ‘‘jigucchatī’’ti vā sallakkhemi. Akosallasambhūtaṭṭhenāti aññāṇasambhūtaṭṭhena.
८-१०. तत्राति यथावुत्तेसु द्वीसु अत्थविकप्पेसु। पटिसन्धिपरियायोपि इध गब्भसद्दोति आह ‘‘देवलोकपटिसन्धिपटिलाभाया’’ति। अपुनब्भवभूताति खणे खणे उप्पज्जमानानं धम्मानं अभिनिब्बत्ति।
8-10.Tatrāti yathāvuttesu dvīsu atthavikappesu. Paṭisandhipariyāyopi idha gabbhasaddoti āha ‘‘devalokapaṭisandhipaṭilābhāyā’’ti. Apunabbhavabhūtāti khaṇe khaṇe uppajjamānānaṃ dhammānaṃ abhinibbatti.
११. धम्मधातुन्ति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं। तञ्हि धम्मे याथावतो धारेति उपधारेतीति ‘‘धम्मधातू’’ति वुच्चति। देसनाविलासप्पत्तोति अभिरुचिवसेन परिवत्तेत्वा देसेतुं समत्थता देसनाविलासो, तं पत्तो। करुणाविप्फारन्ति सब्बसत्तेसु महाकरुणाय फरणं। तादिगुणलक्खणमेव उपमाय विभावेन्तो आह ‘‘पथवीसमचित्तत’’न्ति। ततोयेव अकुज्झनसभावतो अकुप्पधम्मता। जातिया अनुगतन्ति जातिया अनुबद्धं। जराय अनुसटन्ति जराय पलिवेठितं। वट्टखाणुभूतन्ति वट्टतो उद्धरितुं असक्कुणेय्यताय वट्टे निच्चलभावेन ठितं खाणु विय भूतं। जातानं मच्चानं निच्चं मरणतो भयन्ति आह अज्ज मरित्वातिआदि। अप्पटिसमं पुरेजातभावन्ति असदिसं अरियाय जातिया पठमजातभावं, सब्बजेट्ठभावन्ति अत्थो।
11.Dhammadhātunti sabbaññutaññāṇaṃ. Tañhi dhamme yāthāvato dhāreti upadhāretīti ‘‘dhammadhātū’’ti vuccati. Desanāvilāsappattoti abhirucivasena parivattetvā desetuṃ samatthatā desanāvilāso, taṃ patto. Karuṇāvipphāranti sabbasattesu mahākaruṇāya pharaṇaṃ. Tādiguṇalakkhaṇameva upamāya vibhāvento āha ‘‘pathavīsamacittata’’nti. Tatoyeva akujjhanasabhāvato akuppadhammatā. Jātiyā anugatanti jātiyā anubaddhaṃ. Jarāya anusaṭanti jarāya paliveṭhitaṃ. Vaṭṭakhāṇubhūtanti vaṭṭato uddharituṃ asakkuṇeyyatāya vaṭṭe niccalabhāvena ṭhitaṃ khāṇu viya bhūtaṃ. Jātānaṃ maccānaṃ niccaṃ maraṇato bhayanti āha ajja maritvātiādi. Appaṭisamaṃ purejātabhāvanti asadisaṃ ariyāya jātiyā paṭhamajātabhāvaṃ, sabbajeṭṭhabhāvanti attho.
‘‘अपी’’ति अवत्वा ‘‘पी’’ति वदन्तो पि-सद्दो विसुं अत्थि निपातोति दस्सेति। सम्मा अधिसयितानीति पादादीहि उपघातं अकरोन्तिया सम्मदेव उपरि सयितानि, अकम्मकस्सापि सयतिधातुनो अधिपुब्बताय सकम्मकता दट्ठब्बा। नखसिखाति नखग्गानि। सकुणानं पक्खा हत्थपादट्ठानियाति आह ‘‘सङ्कुटितहत्थपादा’’ति। एत्थाति आलोकट्ठाने। निक्खमन्तानन्ति निक्खमन्तेसु, निद्धारणे हेतं सामिवचनं। अण्डकोसन्ति अण्डकपालं।
‘‘Apī’’ti avatvā ‘‘pī’’ti vadanto pi-saddo visuṃ atthi nipātoti dasseti. Sammā adhisayitānīti pādādīhi upaghātaṃ akarontiyā sammadeva upari sayitāni, akammakassāpi sayatidhātuno adhipubbatāya sakammakatā daṭṭhabbā. Nakhasikhāti nakhaggāni. Sakuṇānaṃ pakkhā hatthapādaṭṭhāniyāti āha ‘‘saṅkuṭitahatthapādā’’ti. Etthāti ālokaṭṭhāne. Nikkhamantānanti nikkhamantesu, niddhāraṇe hetaṃ sāmivacanaṃ. Aṇḍakosanti aṇḍakapālaṃ.
लोकोयेव लोकसन्निवासो। अबुज्झि एत्थाति रुक्खो बोधि, सयं बुज्झति, बुज्झन्ति वा तेनाति मग्गोपि सब्बञ्ञुतञ्ञाणम्पि बोधि। बुज्झीयतीति निब्बानं बोधि। अन्तरा च बोधिन्ति दुतियमुदाहरणं विनापि रुक्ख-सद्देन बोधि-सद्दस्स रुक्खप्पवत्तिदस्सनत्थं। वरभूरिमेधसोति महापथवी विय पत्थटपञ्ञोति अत्थो। तिस्सो विज्जाति अरहत्तमग्गो अत्तना सह वत्तमानं सम्मादिट्ठिसङ्खातं आसवक्खयञाणञ्चेव इतरा द्वे महग्गतविज्जा च तब्बिनिबन्धककिलेसविद्धंसनवसेन उप्पादनतो ‘‘तिस्सो विज्जा’’ति वुच्चति। छ अभिञ्ञाति एत्थापि एसेव नयो। सावकपारमीञाणन्ति अग्गसावकेहि पटिलभितब्बं सब्बमेव लोकियलोकुत्तरञाणं। पच्चेकबोधिञाणन्ति एत्थापि एसेव नयो।
Lokoyeva lokasannivāso. Abujjhi etthāti rukkho bodhi, sayaṃ bujjhati, bujjhanti vā tenāti maggopi sabbaññutaññāṇampi bodhi. Bujjhīyatīti nibbānaṃ bodhi. Antarā ca bodhinti dutiyamudāharaṇaṃ vināpi rukkha-saddena bodhi-saddassa rukkhappavattidassanatthaṃ. Varabhūrimedhasoti mahāpathavī viya patthaṭapaññoti attho. Tisso vijjāti arahattamaggo attanā saha vattamānaṃ sammādiṭṭhisaṅkhātaṃ āsavakkhayañāṇañceva itarā dve mahaggatavijjā ca tabbinibandhakakilesaviddhaṃsanavasena uppādanato ‘‘tisso vijjā’’ti vuccati. Cha abhiññāti etthāpi eseva nayo. Sāvakapāramīñāṇanti aggasāvakehi paṭilabhitabbaṃ sabbameva lokiyalokuttarañāṇaṃ. Paccekabodhiñāṇanti etthāpi eseva nayo.
ओपम्मसम्पटिपादनन्ति ओपम्मत्थस्स उपमेय्येन समं पटिपादनं। अत्थेनाति उपमेय्यत्थेन। तिक्खखरविप्पसन्नसूरभावोति इमिना सङ्खारुपेक्खापत्ततं विपस्सनाय दस्सेति। परिणामकालोति इमिना वुट्ठानगामिनिभावापत्तिं। तदा च सा मग्गञाणगब्भं धारेन्ती विय होतीति आह ‘‘गब्भग्गहणकालो’’ति। अनुपुब्बाधिगतेनाति पठममग्गादिपटिपाटिया अधिगतेन। चतुरङ्गसमन्नागतन्ति ‘‘कामं तचो च न्हारु च अट्ठि च अवसिस्सतु (म॰ नि॰ २.१८४; सं॰ नि॰ २.२२; अ॰ नि॰ २.५; महानि॰ १९६), सरीरे उपसुस्सतु मंसलोहित’’न्ति एवं वुत्तचतुरङ्गसमन्नागतं वीरियं।
Opammasampaṭipādananti opammatthassa upameyyena samaṃ paṭipādanaṃ. Atthenāti upameyyatthena. Tikkhakharavippasannasūrabhāvoti iminā saṅkhārupekkhāpattataṃ vipassanāya dasseti. Pariṇāmakāloti iminā vuṭṭhānagāminibhāvāpattiṃ. Tadā ca sā maggañāṇagabbhaṃ dhārentī viya hotīti āha ‘‘gabbhaggahaṇakālo’’ti. Anupubbādhigatenāti paṭhamamaggādipaṭipāṭiyā adhigatena. Caturaṅgasamannāgatanti ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatu (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22; a. ni. 2.5; mahāni. 196), sarīre upasussatu maṃsalohita’’nti evaṃ vuttacaturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ.
छन्दो कामोतिआदीसु पत्थनाकारेन पवत्तो दुब्बलो लोभो इच्छनट्ठेन छन्दो। ततो बलवा रञ्जनट्ठेन रागो। ततोपि बलवतरो छन्दरागो। निमित्तानुब्यञ्जनसङ्कप्पवसेन पवत्तो सङ्कप्पो। ततोपि बलवसङ्कप्पवसेनेव पवत्तो रागो। ततोपि बलवतरो सङ्कप्परागो। स्वायं पभेदो एकस्सेव लोभस्स पवत्तिआकारभेदेन अवत्थाभेदेन च वुत्तो।
Chando kāmotiādīsu patthanākārena pavatto dubbalo lobho icchanaṭṭhena chando. Tato balavā rañjanaṭṭhena rāgo. Tatopi balavataro chandarāgo. Nimittānubyañjanasaṅkappavasena pavatto saṅkappo. Tatopi balavasaṅkappavaseneva pavatto rāgo. Tatopi balavataro saṅkapparāgo. Svāyaṃ pabhedo ekasseva lobhassa pavattiākārabhedena avatthābhedena ca vutto.
पठमज्झानकथावण्णना
Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
सेय्यथिदन्ति तं कथन्ति अत्थो। एतन्ति पुब्बपदेयेव अवधारणकरणं, एतं अत्थजातं वा। तन्निस्सरणतोति तेसं कामानं निस्सरणत्ता। एसाति एव-कारो। कामधातु नाम कामभवो, नेक्खम्मन्ति पठमज्झानं। एसाति नियमो। तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणविवेका तदङ्गविवेकादयो। कायचित्तउपधिविवेका कायविवेकादयो, तयो एव इध झानकथाय, समुच्छेदविवेकादीनं असम्भवा। निद्देसेति महानिद्देसे। तत्थेवाति महानिद्देसे एव। विभङ्गेति झानविभङ्गे। एवञ्हि सतीति उभयेसम्पि कामानं सङ्गहे सति।
Seyyathidanti taṃ kathanti attho. Etanti pubbapadeyeva avadhāraṇakaraṇaṃ, etaṃ atthajātaṃ vā. Tannissaraṇatoti tesaṃ kāmānaṃ nissaraṇattā. Esāti eva-kāro. Kāmadhātu nāma kāmabhavo, nekkhammanti paṭhamajjhānaṃ. Esāti niyamo. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavivekā tadaṅgavivekādayo. Kāyacittaupadhivivekā kāyavivekādayo, tayo eva idha jhānakathāya, samucchedavivekādīnaṃ asambhavā. Niddeseti mahāniddese. Tatthevāti mahāniddese eva. Vibhaṅgeti jhānavibhaṅge. Evañhi satīti ubhayesampi kāmānaṃ saṅgahe sati.
पुरिमेनाति कायविवेकेन। एत्थाति एतस्मिं कायचित्तविवेकद्वये। दुतियेनाति चित्तविवेकेन। एतेसन्ति यथावुत्तनयेन वत्थुकामकिलेसकामविवेकद्वयस्स वाचकभूतानं विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहीति इमेसं पदानं, निद्धारणे चेतं सामिवचनं। बालभावस्स हेतुपरिच्चागोति अनुवत्तति। अकुसलधम्मो हि बालभावस्स हेतु। आसयपोसनन्ति आसयस्स विसोधनं वड्ढनञ्च। विभङ्गे नीवरणानेव वुत्तानीति सम्बन्धो। तत्थ कारणमाह ‘‘उपरिझानङ्गपच्चनीकपटिपक्खभावदस्सनतो’’ति। तत्थ उपरि सवितक्कन्तिआदिना वुच्चमानानि झानङ्गानि, तेसं अत्तनो पच्चनीकानं पटिपक्खभावदस्सनतोति अत्थो। उपरिझानङ्गानं पच्चनीकपटिपक्खभावस्स दस्सनतोतिपि पाठो। तत्थ ‘‘उपरि वुच्चमानझानङ्गानं उजुविपच्चनीकवसेन पटिपक्खभावदस्सनतो’’ति ‘‘नीवरणानं तानेव विभङ्गे वुत्तानी’’तिपि अत्थं वदन्ति । पेटकेति महाकच्चायनत्थेरेन कतं नेत्तिप्पकरणनयानुसारिपकरणं, तं पन पिटकानं वण्णनाभूतत्ता ‘‘पेटक’’न्ति वुत्तं, तस्मिन्ति अत्थो।
Purimenāti kāyavivekena. Etthāti etasmiṃ kāyacittavivekadvaye. Dutiyenāti cittavivekena. Etesanti yathāvuttanayena vatthukāmakilesakāmavivekadvayassa vācakabhūtānaṃ vivicceva kāmehi vivicca akusalehīti imesaṃ padānaṃ, niddhāraṇe cetaṃ sāmivacanaṃ. Bālabhāvassa hetupariccāgoti anuvattati. Akusaladhammo hi bālabhāvassa hetu. Āsayaposananti āsayassa visodhanaṃ vaḍḍhanañca. Vibhaṅge nīvaraṇāneva vuttānīti sambandho. Tattha kāraṇamāha ‘‘uparijhānaṅgapaccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato’’ti. Tattha upari savitakkantiādinā vuccamānāni jhānaṅgāni, tesaṃ attano paccanīkānaṃ paṭipakkhabhāvadassanatoti attho. Uparijhānaṅgānaṃ paccanīkapaṭipakkhabhāvassa dassanatotipi pāṭho. Tattha ‘‘upari vuccamānajhānaṅgānaṃ ujuvipaccanīkavasena paṭipakkhabhāvadassanato’’ti ‘‘nīvaraṇānaṃ tāneva vibhaṅge vuttānī’’tipi atthaṃ vadanti . Peṭaketi mahākaccāyanattherena kataṃ nettippakaraṇanayānusāripakaraṇaṃ, taṃ pana piṭakānaṃ vaṇṇanābhūtattā ‘‘peṭaka’’nti vuttaṃ, tasminti attho.
वितक्कनं नाम आरम्मणपरिकप्पनन्ति आह ‘‘ऊहन’’न्ति। रूपं रूपन्तिआदिना विसये आकोटेन्तस्स विसयप्पवत्तिआहननं उपरि आहननन्ति वेदितब्बं। आरम्मणे चित्तस्स आनयनं नाम आरम्मणाभिमुखकरणं। अनुसञ्चरणन्ति अनुपरिब्भमनं, तञ्च खणन्तरस्स तथाकारेन उप्पादनमेव, न हि परमत्थतो एकस्स सञ्चरणमत्थि, एवमञ्ञत्थापि ईदिसेसु। अनुमज्जनन्ति परिमज्जनं। तत्थाति आरम्मणे। सहजातानुयोजनं सकिच्चानुवत्तिताकरणेन। कत्थचीति दुतियज्झानविरहितेसु सविचारचित्तेसु सब्बत्थाति अत्थो। विचारेन सह उप्पज्जमानोपि वितक्को आरम्मणे अभिनिरोपनाकारेन पवत्तिं सन्धाय ‘‘पठमाभिनिपातो’’ति वुत्तो। विप्फारवाति अवूपसन्तसभावताय वेगवा, तेनेवेस दुतियज्झाने पहानङ्गं जातं। पठमदुतियज्झानेसूति पञ्चकनयं सन्धाय वुत्तं। अङ्गविनिमुत्तस्स झानस्स अभावं दस्सेन्तो रुक्खो वियातिआदिमाह।
Vitakkanaṃ nāma ārammaṇaparikappananti āha ‘‘ūhana’’nti. Rūpaṃ rūpantiādinā visaye ākoṭentassa visayappavattiāhananaṃ upari āhanananti veditabbaṃ. Ārammaṇe cittassa ānayanaṃ nāma ārammaṇābhimukhakaraṇaṃ. Anusañcaraṇanti anuparibbhamanaṃ, tañca khaṇantarassa tathākārena uppādanameva, na hi paramatthato ekassa sañcaraṇamatthi, evamaññatthāpi īdisesu. Anumajjananti parimajjanaṃ. Tatthāti ārammaṇe. Sahajātānuyojanaṃ sakiccānuvattitākaraṇena. Katthacīti dutiyajjhānavirahitesu savicāracittesu sabbatthāti attho. Vicārena saha uppajjamānopi vitakko ārammaṇe abhiniropanākārena pavattiṃ sandhāya ‘‘paṭhamābhinipāto’’ti vutto. Vipphāravāti avūpasantasabhāvatāya vegavā, tenevesa dutiyajjhāne pahānaṅgaṃ jātaṃ. Paṭhamadutiyajjhānesūti pañcakanayaṃ sandhāya vuttaṃ. Aṅgavinimuttassa jhānassa abhāvaṃ dassento rukkho viyātiādimāha.
विवेक-सद्दस्स भावसाधनपक्खे ‘‘तस्मा विवेका’’ति वुत्तं, इतरपक्खे ‘‘तस्मिं विवेके’’ति। पिनयतीति तप्पेति, वड्ढेति वा। फरणरसाति पणीतरूपेहि काये ब्यापनरसा। सातलक्खणन्ति इट्ठसभावं, मधुरन्ति अत्थो। सम्पयुत्तानं पीळनज्झुपेक्खनं अकत्वा अनु अनु गण्हनं उपकारिता वा अनुग्गहो। वनमेव वनन्तं। उदकमेव उदकन्तं। तस्मिं तस्मिं समये पाकटभावतोति इमिना इट्ठारम्मणादिपटिलाभसमयेपि सुखं विज्जमानम्पि अपाकटं, पीतियेव तत्थ पाकटा, पटिलद्धरसानुभवनसमये च विज्जमानपीतितोपि सुखमेव पाकटतरन्ति दस्सेति। एत्थ च चेतसिकसुखवसेनेव पटिलद्धरसानुभवनं वेदितब्बं, न कायिकसुखवसेन तस्स पीतिसम्पयोगस्सेव अभावेन इधानधिप्पेतत्ता। अयञ्च पीतीतिआदि अञ्ञपदत्थसमआसदस्सनं, अस्सत्थिपक्खे तद्धितपच्चयदस्सनं वा। दुतियविकप्पेन अञ्ञपदत्थसमासवसेनेव ‘‘विवेकजं पीतिसुख’’न्ति इदं एकं पदन्ति दस्सेति, विभत्तिया च अलोपं।
Viveka-saddassa bhāvasādhanapakkhe ‘‘tasmā vivekā’’ti vuttaṃ, itarapakkhe ‘‘tasmiṃ viveke’’ti. Pinayatīti tappeti, vaḍḍheti vā. Pharaṇarasāti paṇītarūpehi kāye byāpanarasā. Sātalakkhaṇanti iṭṭhasabhāvaṃ, madhuranti attho. Sampayuttānaṃ pīḷanajjhupekkhanaṃ akatvā anu anu gaṇhanaṃ upakāritā vā anuggaho. Vanameva vanantaṃ. Udakameva udakantaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ samaye pākaṭabhāvatoti iminā iṭṭhārammaṇādipaṭilābhasamayepi sukhaṃ vijjamānampi apākaṭaṃ, pītiyeva tattha pākaṭā, paṭiladdharasānubhavanasamaye ca vijjamānapītitopi sukhameva pākaṭataranti dasseti. Ettha ca cetasikasukhavaseneva paṭiladdharasānubhavanaṃ veditabbaṃ, na kāyikasukhavasena tassa pītisampayogasseva abhāvena idhānadhippetattā. Ayañca pītītiādi aññapadatthasamaāsadassanaṃ, assatthipakkhe taddhitapaccayadassanaṃ vā. Dutiyavikappena aññapadatthasamāsavaseneva ‘‘vivekajaṃ pītisukha’’nti idaṃ ekaṃ padanti dasseti, vibhattiyā ca alopaṃ.
गणनानुपुब्बताति देसनाक्कमं सन्धाय वुत्तं। पठमं समापज्जतीति इदं आदिकम्मिकवसेन वुत्तं, चिण्णवसीनं पन योगीनं उप्पटिपाटियापि झानं उप्पज्जतेव। झापेतीति दहति। अनिच्चादिलक्खणविसयाय विपस्सनाय उपनिज्झायनं कथं निब्बानालम्बनस्स मग्गस्स होतीति आह विपस्सनायातिआदि। तत्थ मग्गेन सिज्झतीति निच्चादिविपल्लासप्पहायकेन सह मग्गेनेव तं लक्खणूपनिज्झानं असम्मोहतो अत्तनो सिज्झति। अथ वा मग्गेनाति मग्गकिच्चेन, विपल्लासप्पहानेनाति अत्थो।
Gaṇanānupubbatāti desanākkamaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭhamaṃ samāpajjatīti idaṃ ādikammikavasena vuttaṃ, ciṇṇavasīnaṃ pana yogīnaṃ uppaṭipāṭiyāpi jhānaṃ uppajjateva. Jhāpetīti dahati. Aniccādilakkhaṇavisayāya vipassanāya upanijjhāyanaṃ kathaṃ nibbānālambanassa maggassa hotīti āha vipassanāyātiādi. Tattha maggena sijjhatīti niccādivipallāsappahāyakena saha maggeneva taṃ lakkhaṇūpanijjhānaṃ asammohato attano sijjhati. Atha vā maggenāti maggakiccena, vipallāsappahānenāti attho.
अञ्ञोति सत्तो। अवुत्तत्ताति ‘‘सचित्तेकग्गत’’न्ति झानपाळियं (विभ॰ ५०८ आदयो) अवुत्तत्ता। वुत्तत्ताति तस्सा झानपाळिया विभङ्गे वुत्तत्ता।
Aññoti satto. Avuttattāti ‘‘sacittekaggata’’nti jhānapāḷiyaṃ (vibha. 508 ādayo) avuttattā. Vuttattāti tassā jhānapāḷiyā vibhaṅge vuttattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / वेरञ्जकण्डवण्णना • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
वेरञ्जकण्डवण्णना • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
१. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / वेरञ्जकण्डवण्णना • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
