| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पठममहासङ्गीतिकथावण्णना
Paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā
पठममहासङ्गीति नाम चेसाति एत्थ च-सद्दो वत्तब्बसम्पिण्डनत्थो, उपञ्ञासत्थो वा, उपञ्ञासोति च वाक्यारम्भो वुच्चति। एसा हि गन्थकारानं पकति, यदिदं किञ्चि वत्वा पुन अपरं वत्तुमारभन्तानं च-सद्दप्पयोगो। यथापच्चयं तत्थ तत्थ देसितत्ता विप्पकिण्णानं धम्मविनयानं सभागत्थवसेन सङ्गहेत्वा गायनं कथनं सङ्गीति, महाविसयत्ता पूजनीयत्ता च महती सङ्गीति महासङ्गीति। दुतियादिं उपादाय चेसा ‘‘पठममहासङ्गीती’’ति वुत्ता। निददाति देसनं देसकालादिवसेन अविदितं विदितं कत्वा निदस्सेतीति निदानं, तत्थ कोसल्लत्थं।
Paṭhamamahāsaṅgīti nāma cesāti ettha ca-saddo vattabbasampiṇḍanattho, upaññāsattho vā, upaññāsoti ca vākyārambho vuccati. Esā hi ganthakārānaṃ pakati, yadidaṃ kiñci vatvā puna aparaṃ vattumārabhantānaṃ ca-saddappayogo. Yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ sabhāgatthavasena saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti, mahāvisayattā pūjanīyattā ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti. Dutiyādiṃ upādāya cesā ‘‘paṭhamamahāsaṅgītī’’ti vuttā. Nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ, tattha kosallatthaṃ.
वेनेय्यानं मग्गफलुप्पत्तिहेतुभूताव किरिया निप्परियायेन बुद्धकिच्चन्ति आह ‘‘धम्मचक्कप्पवत्तनञ्हि आदिं कत्वा’’ति। तत्थ सतिपट्ठानादिधम्मो एव पवत्तनट्ठेन चक्कन्ति धम्मचक्कं, चक्कन्ति वा आणा, तं धम्मतो अनपेतत्ता धम्मचक्कं, धम्मेन ञायेन चक्कन्तिपि धम्मचक्कं। कतबुद्धकिच्चेति निट्ठितबुद्धकिच्चे भगवति लोकनाथेति सम्बन्धो। कुसिनारायन्ति समीपत्थे एतं भुम्मवचनं। उपवत्तने मल्लानं सालवनेति तस्स नगरस्स उपवत्तनभूतं मल्लराजूनं सालवनुय्यानं दस्सेति। तत्थ नगरं पविसन्ता उय्यानतो उपेच्च वत्तन्ति गच्छन्ति एतेनाति ‘‘उपवत्तन’’न्ति उय्यानस्स च नगरस्स च मज्झे सालवनं वुच्चति। कुसिनाराय हि दक्खिणपच्छिमदिसाय तं उय्यानं होति, ततो उय्यानतो सालवनराजिविराजितो मग्गो पाचीनाभिमुखो गन्त्वा नगरस्स दक्खिणद्वाराभिमुखो उत्तरेन निवत्तो, तेन मग्गेन मनुस्सा नगरं पविसन्ति, तस्मा तं ‘‘उपवत्तन’’न्ति वुच्चति। तत्थ किर उपवत्तने अञ्ञमञ्ञसंसट्ठविटपानं सम्पन्नछायानं सालपन्तीनमन्तरे भगवतो परिनिब्बानमञ्चो पञ्ञत्तो, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘यमकसालानमन्तरे’’ति। उपादीयति कम्मकिलेसेहीति उपादि, विपाकक्खन्धा कटत्ता च रूपं। तदेव कम्मकिलेसेहि सम्मा अप्पहीनताय सेसो, नत्थि एत्थ उपादिसेसोति अनुपादिसेसा, निब्बानधातु, ताय। इत्थम्भूतलक्खणे चायं करणनिद्देसो। परिनिब्बानेति निमित्तत्थे भुम्मं, परिनिब्बानहेतु तस्मिं ठाने सन्निपतितानन्ति अत्थो। सङ्घस्स थेरो जेट्ठो सङ्घत्थेरो। एत्थ च सङ्घसद्दस्स भिक्खुसतसहस्ससद्दसापेक्खत्तेपि गमकत्ता थेरसद्देन समासो यथा देवदत्तस्स गरुकुलन्ति। आयस्मा महाकस्सपो धम्मविनयसङ्गायनत्थं भिक्खूनं उस्साहं जनेसीति सम्बन्धो।
Veneyyānaṃ maggaphaluppattihetubhūtāva kiriyā nippariyāyena buddhakiccanti āha ‘‘dhammacakkappavattanañhi ādiṃ katvā’’ti. Tattha satipaṭṭhānādidhammo eva pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ, cakkanti vā āṇā, taṃ dhammato anapetattā dhammacakkaṃ, dhammena ñāyena cakkantipi dhammacakkaṃ. Katabuddhakicceti niṭṭhitabuddhakicce bhagavati lokanātheti sambandho. Kusinārāyanti samīpatthe etaṃ bhummavacanaṃ. Upavattane mallānaṃ sālavaneti tassa nagarassa upavattanabhūtaṃ mallarājūnaṃ sālavanuyyānaṃ dasseti. Tattha nagaraṃ pavisantā uyyānato upecca vattanti gacchanti etenāti ‘‘upavattana’’nti uyyānassa ca nagarassa ca majjhe sālavanaṃ vuccati. Kusinārāya hi dakkhiṇapacchimadisāya taṃ uyyānaṃ hoti, tato uyyānato sālavanarājivirājito maggo pācīnābhimukho gantvā nagarassa dakkhiṇadvārābhimukho uttarena nivatto, tena maggena manussā nagaraṃ pavisanti, tasmā taṃ ‘‘upavattana’’nti vuccati. Tattha kira upavattane aññamaññasaṃsaṭṭhaviṭapānaṃ sampannachāyānaṃ sālapantīnamantare bhagavato parinibbānamañco paññatto, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘yamakasālānamantare’’ti. Upādīyati kammakilesehīti upādi, vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. Tadeva kammakilesehi sammā appahīnatāya seso, natthi ettha upādisesoti anupādisesā, nibbānadhātu, tāya. Itthambhūtalakkhaṇe cāyaṃ karaṇaniddeso. Parinibbāneti nimittatthe bhummaṃ, parinibbānahetu tasmiṃ ṭhāne sannipatitānanti attho. Saṅghassa thero jeṭṭho saṅghatthero. Ettha ca saṅghasaddassa bhikkhusatasahassasaddasāpekkhattepi gamakattā therasaddena samāso yathā devadattassa garukulanti. Āyasmā mahākassapo dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesīti sambandho.
तथा उस्साहं जननस्स कारणमाह सत्ताहपरिनिब्बुतेतिआदि। सत्त अहानि समाहटानि सत्ताहं, सत्ताहं परिनिब्बुतस्स अस्साति सत्ताहपरिनिब्बुतो, सत्ताहपरिनिब्बुते सुभद्देन वुड्ढपब्बजितेन वुत्तवचनमनुस्सरन्तोति सम्बन्धो। अलं, आवुसोतिआदिना तेन वुत्तवचनं दस्सेति। तत्थ अलन्ति पटिक्खेपवचनं। तेन महासमणेनाति निस्सक्के करणवचनं, ततो महासमणतो सुट्ठु मुत्ता मयन्ति अत्थो, उपद्दुता च होम तदाति अधिप्पायो, होमाति वा अतीतत्थे वत्तमानवचनं, अहुम्हाति अत्थो। ठानं खो पनेतं विज्जतीति तिट्ठति एत्थ फलं तदायत्तवुत्तितायाति ठानं, हेतु। खोति अवधारणे, एतं कारणं विज्जतेव, नो न विज्जतीति अत्थो। किं तं कारणन्ति? आह यं पापभिक्खूतिआदि। एत्थ यन्ति निपातमत्तं, कारणनिद्देसो वा, येन कारणेन अन्तरधापेय्युं, तदेतं कारणं विज्जतीति अत्थो। अतीतो अतिक्कन्तो सत्था एत्थ, एतस्साति वा अतीतसत्थुकं, पावचनं। पधानं वचनं पावचनं, धम्मविनयन्ति वुत्तं होति। पक्खं लभित्वाति अलज्जीपक्खं लभित्वा। न चिरस्सेवाति न चिरेनेव। याव च धम्मविनयो तिट्ठतीति यत्तकं कालं धम्मो च विनयो च लज्जीपुग्गलेसु तिट्ठति।
Tathā ussāhaṃ jananassa kāraṇamāha sattāhaparinibbutetiādi. Satta ahāni samāhaṭāni sattāhaṃ, sattāhaṃ parinibbutassa assāti sattāhaparinibbuto, sattāhaparinibbute subhaddena vuḍḍhapabbajitena vuttavacanamanussarantoti sambandho. Alaṃ, āvusotiādinā tena vuttavacanaṃ dasseti. Tattha alanti paṭikkhepavacanaṃ. Tena mahāsamaṇenāti nissakke karaṇavacanaṃ, tato mahāsamaṇato suṭṭhu muttā mayanti attho, upaddutā ca homa tadāti adhippāyo, homāti vā atītatthe vattamānavacanaṃ, ahumhāti attho. Ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjatīti tiṭṭhati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti ṭhānaṃ, hetu. Khoti avadhāraṇe, etaṃ kāraṇaṃ vijjateva, no na vijjatīti attho. Kiṃ taṃ kāraṇanti? Āha yaṃ pāpabhikkhūtiādi. Ettha yanti nipātamattaṃ, kāraṇaniddeso vā, yena kāraṇena antaradhāpeyyuṃ, tadetaṃ kāraṇaṃ vijjatīti attho. Atīto atikkanto satthā ettha, etassāti vā atītasatthukaṃ, pāvacanaṃ. Padhānaṃ vacanaṃ pāvacanaṃ, dhammavinayanti vuttaṃ hoti. Pakkhaṃ labhitvāti alajjīpakkhaṃ labhitvā. Na cirassevāti na cireneva. Yāva ca dhammavinayo tiṭṭhatīti yattakaṃ kālaṃ dhammo ca vinayo ca lajjīpuggalesu tiṭṭhati.
वुत्तञ्हेतं भगवताति परिनिब्बानमञ्चे निपन्नेन भगवता वुत्तन्ति अत्थो। देसितो पञ्ञत्तोति सुत्ताभिधम्मपिटकसङ्गहितस्स धम्मस्स चेव विनयपिटकसङ्गहितस्स विनयस्स च अतिसज्जनं पबोधनं देसना। तस्सेव पकारतो ञापनं असङ्करतो ठपनं पञ्ञापनं। सो वो ममच्चयेन सत्थाति सो धम्मविनयो तुम्हाकं ममच्चयेन सत्था मयि परिनिब्बुते सत्थुकिच्चं साधेस्सति। सासनन्ति परियत्तिपटिपत्तिपटिवेधवसेन तिविधं सासनं, निप्परियायतो पन सत्तत्तिंस बोधिपक्खियधम्मा। अद्धनियन्ति अद्धानक्खमं, तदेव चिरट्ठितिकं अस्स भवेय्याति सम्बन्धो।
Vuttañhetaṃ bhagavatāti parinibbānamañce nipannena bhagavatā vuttanti attho. Desito paññattoti suttābhidhammapiṭakasaṅgahitassa dhammassa ceva vinayapiṭakasaṅgahitassa vinayassa ca atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā. Tasseva pakārato ñāpanaṃ asaṅkarato ṭhapanaṃ paññāpanaṃ. So vo mamaccayena satthāti so dhammavinayo tumhākaṃ mamaccayena satthā mayi parinibbute satthukiccaṃ sādhessati. Sāsananti pariyattipaṭipattipaṭivedhavasena tividhaṃ sāsanaṃ, nippariyāyato pana sattattiṃsa bodhipakkhiyadhammā. Addhaniyanti addhānakkhamaṃ, tadeva ciraṭṭhitikaṃ assa bhaveyyāti sambandho.
इदानि सम्मासम्बुद्धेन अत्तनो कतं अनुग्गहविसेसं विभावेन्तो आह यञ्चाहं भगवतातिआदि। तत्थ यञ्चाहन्ति एतस्स अनुग्गहितोति एतेन सम्बन्धो। तत्थ यन्ति यस्मा, येन कारणेनाति वुत्तं होति। किरियापरामसनं वा एतं, तेन अनुग्गहितोति एत्थ अनुग्गहणं परामसति। धारेस्ससीतिआदिकं भगवता महाकस्सपत्थेरेन सद्धिं चीवरपरिवत्तनं कातुकामेन वुत्तवचनं। धारेस्ससि पन मे त्वं कस्सपाति ‘‘कस्सप, त्वं इमानि परिभोगजिण्णानि पंसुकूलानि पारुपितुं सक्खिस्ससी’’ति वदति, तञ्च खो न कायबलं सन्धाय, पटिपत्तिपूरणं पन सन्धाय एवमाह। साणानि पंसुकूलानीति मतकळेवरं पलिवेठेत्वा छड्डितानि तुम्बमत्ते किमयो पप्फोटेत्वा गहितानि साणवाकमयानि पंसुकूलचीवरानि। रथिकादीनं यत्थ कत्थचि पंसूनं उपरि ठितत्ता अब्भुग्गतट्ठेन तेसु कूलमिवाति पंसुकूलं। अथ वा पंसु विय कुच्छितभावं उलति गच्छतीति पंसुकूलन्ति पंसुकूलसद्दस्स अत्थो दट्ठब्बो। निब्बसनानीति निट्ठितवसनकिच्चानि, परिभोगजिण्णानीति अत्थो। एकमेव तं चीवरं अनेकावयवत्ता बहुवचनं कतं। साधारणपरिभोगेनाति अत्तना समानपरिभोगेन, साधारणपरिभोगेन च समसमट्ठपनेन च अनुग्गहितोति सम्बन्धो।
Idāni sammāsambuddhena attano kataṃ anuggahavisesaṃ vibhāvento āha yañcāhaṃ bhagavatātiādi. Tattha yañcāhanti etassa anuggahitoti etena sambandho. Tattha yanti yasmā, yena kāraṇenāti vuttaṃ hoti. Kiriyāparāmasanaṃ vā etaṃ, tena anuggahitoti ettha anuggahaṇaṃ parāmasati. Dhāressasītiādikaṃ bhagavatā mahākassapattherena saddhiṃ cīvaraparivattanaṃ kātukāmena vuttavacanaṃ. Dhāressasi pana me tvaṃ kassapāti ‘‘kassapa, tvaṃ imāni paribhogajiṇṇāni paṃsukūlāni pārupituṃ sakkhissasī’’ti vadati, tañca kho na kāyabalaṃ sandhāya, paṭipattipūraṇaṃ pana sandhāya evamāha. Sāṇāni paṃsukūlānīti matakaḷevaraṃ paliveṭhetvā chaḍḍitāni tumbamatte kimayo papphoṭetvā gahitāni sāṇavākamayāni paṃsukūlacīvarāni. Rathikādīnaṃ yattha katthaci paṃsūnaṃ upari ṭhitattā abbhuggataṭṭhena tesu kūlamivāti paṃsukūlaṃ. Atha vā paṃsu viya kucchitabhāvaṃ ulati gacchatīti paṃsukūlanti paṃsukūlasaddassa attho daṭṭhabbo. Nibbasanānīti niṭṭhitavasanakiccāni, paribhogajiṇṇānīti attho. Ekameva taṃ cīvaraṃ anekāvayavattā bahuvacanaṃ kataṃ. Sādhāraṇaparibhogenāti attanā samānaparibhogena, sādhāraṇaparibhogena ca samasamaṭṭhapanena ca anuggahitoti sambandho.
इदानि नवानुपुब्बविहारछळभिञ्ञाप्पभेदे उत्तरिमनुस्सधम्मे अत्तना समसमट्ठपनत्थाय भगवता वुत्तं कस्सपसंयुत्ते (सं॰ नि॰ २.१५२) आगतं पाळिं पेय्यालमुखेन आदिग्गहणेन च सङ्खिपित्वा दस्सेन्तो आह अहं, भिक्खवेतिआदि। तत्थ यावदे आकङ्खामीति यावदेव आकङ्खामि, यत्तकं कालं इच्छामीति अत्थो, ‘‘यावदेवा’’तिपि पाठो। नवानुपुब्बविहारछळभिञ्ञाप्पभेदेति एत्थ नवानुपुब्बविहारो नाम अनुपटिपाटिया समापज्जितब्बभावतो एवंसञ्ञिता निरोधसमापत्तिया सह अट्ठ रूपारूपसमापत्तियो। छळभिञ्ञा नाम आसवक्खयञाणेन सद्धिं पञ्चाभिञ्ञायो। अत्तना समसमट्ठपनेनाति ‘‘अहं यत्तकं कालं यत्तके समापत्तिविहारे अभिञ्ञायो च वळञ्जेमि, तथा कस्सपोपी’’ति एवं यथावुत्तउत्तरिमनुस्सधम्मे अत्तना समसमं कत्वा ठपनेन, इदञ्च उत्तरिमनुस्सधम्मसामञ्ञेन थेरस्स पसंसामत्तेन वुत्तं, न भगवता सद्धिं सब्बथा समताय। भगवतो हि गुणविसेसं उपादाय सावका पच्चेकबुद्धा च कलम्पि कलभागम्पि न उपेन्ति, तस्स किमञ्ञं आणण्यं भविस्सति अञ्ञत्र धम्मविनयसङ्गायनाति अधिप्पायो। तत्थ तस्साति तस्स अनुग्गहस्स, तस्स मेति वा अत्थो गहेतब्बो। पोत्थकेसु हि केसुचि ‘‘तस्स मे’’ति पाठो दिस्सति। आणण्यं अणणभावो। सककवचइस्सरियानुप्पदानेनाति एत्थ चीवरस्स निदस्सनवसेन कवचस्सेव गहणं कतं, समापत्तिया निदस्सनवसेन इस्सरियं गहितं।
Idāni navānupubbavihārachaḷabhiññāppabhede uttarimanussadhamme attanā samasamaṭṭhapanatthāya bhagavatā vuttaṃ kassapasaṃyutte (saṃ. ni. 2.152) āgataṃ pāḷiṃ peyyālamukhena ādiggahaṇena ca saṅkhipitvā dassento āha ahaṃ, bhikkhavetiādi. Tattha yāvade ākaṅkhāmīti yāvadeva ākaṅkhāmi, yattakaṃ kālaṃ icchāmīti attho, ‘‘yāvadevā’’tipi pāṭho. Navānupubbavihārachaḷabhiññāppabhedeti ettha navānupubbavihāro nāma anupaṭipāṭiyā samāpajjitabbabhāvato evaṃsaññitā nirodhasamāpattiyā saha aṭṭha rūpārūpasamāpattiyo. Chaḷabhiññā nāma āsavakkhayañāṇena saddhiṃ pañcābhiññāyo. Attanā samasamaṭṭhapanenāti ‘‘ahaṃ yattakaṃ kālaṃ yattake samāpattivihāre abhiññāyo ca vaḷañjemi, tathā kassapopī’’ti evaṃ yathāvuttauttarimanussadhamme attanā samasamaṃ katvā ṭhapanena, idañca uttarimanussadhammasāmaññena therassa pasaṃsāmattena vuttaṃ, na bhagavatā saddhiṃ sabbathā samatāya. Bhagavato hi guṇavisesaṃ upādāya sāvakā paccekabuddhā ca kalampi kalabhāgampi na upenti, tassa kimaññaṃ āṇaṇyaṃ bhavissati aññatra dhammavinayasaṅgāyanāti adhippāyo. Tattha tassāti tassa anuggahassa, tassa meti vā attho gahetabbo. Potthakesu hi kesuci ‘‘tassa me’’ti pāṭho dissati. Āṇaṇyaṃ aṇaṇabhāvo. Sakakavacaissariyānuppadānenāti ettha cīvarassa nidassanavasena kavacasseva gahaṇaṃ kataṃ, samāpattiyā nidassanavasena issariyaṃ gahitaṃ.
इदानि यथावुत्तमत्थं पाळिया विभावेन्तो आह यथाहातिआदि। तत्थ एकमिदाहन्ति एत्थ इदन्ति निपातमत्तं। एकं समयन्ति एकस्मिं समयेति अत्थो। पावायाति पावानगरतो। अद्धानमग्गप्पटिपन्नोति दीघमग्गप्पटिपन्नो। दीघपरियायो हेत्थ अद्धानसद्दो। सब्बं सुभद्दकण्डं वित्थारतो वेदितब्बन्ति पञ्चसतिकक्खन्धके आगतं सुभद्दकण्डं इध आनेत्वा वित्थारेतब्बं।
Idāni yathāvuttamatthaṃ pāḷiyā vibhāvento āha yathāhātiādi. Tattha ekamidāhanti ettha idanti nipātamattaṃ. Ekaṃ samayanti ekasmiṃ samayeti attho. Pāvāyāti pāvānagarato. Addhānamaggappaṭipannoti dīghamaggappaṭipanno. Dīghapariyāyo hettha addhānasaddo. Sabbaṃ subhaddakaṇḍaṃ vitthārato veditabbanti pañcasatikakkhandhake āgataṃ subhaddakaṇḍaṃ idha ānetvā vitthāretabbaṃ.
ततो परन्ति सुभद्दकण्डतो परं। सब्बं सुभद्दकण्डं वित्थारतो वेदितब्बन्ति इमिना ‘‘यं न इच्छिस्साम, न तं करिस्सामा’’ति एतं परियन्तं सुभद्दकण्डपाळिं दस्सेत्वा इदानि अवसेसं उस्साहजननप्पकारप्पवत्तं पाळिमेव दस्सेन्तो हन्द मयं आवुसोतिआदिमाह। तत्थ पुरे अधम्मो दिप्पतीति एत्थ ‘‘अधम्मो नाम दसकुसलकम्मपथपटिपक्खभूतो अधम्मो’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ १.पठममहासङ्गीतिकथावण्णना) वुत्तं। धम्मसङ्गहणत्थं उस्साहजननप्पसङ्गत्ता पन धम्मविनयानं असङ्गायनहेतुदोसगणो सम्भवति, सो एव एत्थ अधम्मो दिप्पति तप्पटिपक्खो धम्मो च पटिबाहीयतीति वत्तब्बं। अपि च ‘‘अधम्मवादिनो बलवन्तो होन्ति धम्मवादिनो दुब्बला होन्ती’’ति वुच्चमानत्ता येन अधम्मेन ते सुभद्दवज्जिपुत्तकादयो अधम्मवादिनो, येन च धम्मेन इतरे धम्मवादिनोव होन्ति। तेयेव इध ‘‘अधम्मो’’ ‘‘धम्मो’’ति च वत्तब्बा। तस्मा सीलविपत्तिआदिहेतुको पापिच्छतादिदोसगणो अधम्मो, तप्पटिपक्खो सीलसम्पदादिहेतुको अप्पिच्छतादिगुणसमूहो धम्मोति च गहेतब्बं। पुरे दिप्पतीति अपि नाम दिप्पति। अथ वा याव अधम्मो धम्मं पटिबाहितुं समत्थो होति, ततो पुरेतरमेवाति अत्थो। दिप्पतीति दिप्पिस्सति। पुरेसद्दयोगेन हि अनागतत्थे अयं वत्तमानप्पयोगो, यथा पुरा वस्सति देवोति। अविनयोति पहानविनयादीनं पटिपक्खभूतो अविनयो।
Tato paranti subhaddakaṇḍato paraṃ. Sabbaṃ subhaddakaṇḍaṃ vitthārato veditabbanti iminā ‘‘yaṃ na icchissāma, na taṃ karissāmā’’ti etaṃ pariyantaṃ subhaddakaṇḍapāḷiṃ dassetvā idāni avasesaṃ ussāhajananappakārappavattaṃ pāḷimeva dassento handa mayaṃ āvusotiādimāha. Tattha pure adhammo dippatīti ettha ‘‘adhammo nāma dasakusalakammapathapaṭipakkhabhūto adhammo’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā) vuttaṃ. Dhammasaṅgahaṇatthaṃ ussāhajananappasaṅgattā pana dhammavinayānaṃ asaṅgāyanahetudosagaṇo sambhavati, so eva ettha adhammo dippati tappaṭipakkho dhammo ca paṭibāhīyatīti vattabbaṃ. Api ca ‘‘adhammavādino balavanto honti dhammavādino dubbalā hontī’’ti vuccamānattā yena adhammena te subhaddavajjiputtakādayo adhammavādino, yena ca dhammena itare dhammavādinova honti. Teyeva idha ‘‘adhammo’’ ‘‘dhammo’’ti ca vattabbā. Tasmā sīlavipattiādihetuko pāpicchatādidosagaṇo adhammo, tappaṭipakkho sīlasampadādihetuko appicchatādiguṇasamūho dhammoti ca gahetabbaṃ. Pure dippatīti api nāma dippati. Atha vā yāva adhammo dhammaṃ paṭibāhituṃ samattho hoti, tato puretaramevāti attho. Dippatīti dippissati. Puresaddayogena hi anāgatatthe ayaṃ vattamānappayogo, yathā purā vassati devoti. Avinayoti pahānavinayādīnaṃ paṭipakkhabhūto avinayo.
तेन हीति उय्योजनत्थे निपातो। सकलनवङ्गसत्थुसासनपरियत्तिधरेति सकलं सुत्तगेय्यादिनवङ्गं एत्थ, एतस्स वा अत्थीति सकलनवङ्गं, सत्थुसासनं। अत्थकामेन परियापुणितब्बतो दिट्ठधम्मिकादिपुरिसत्थपरियत्तिभावतो च ‘‘परियत्ती’’ति तीणि पिटकानि वुच्चन्ति, तं सकलनवङ्गसत्थुसासनसङ्खातं परियत्तिं धारेन्तीति सकलनवङ्गसत्थुसासनपअयत्तिधरा, तादिसेति अत्थो। समथभावनासिनेहाभावेन सुक्खा लूखा असिनिद्धा विपस्सना एतेसन्ति सुक्खविपस्सका। तिपिटकसब्बपरियत्तिप्पभेदधरेति तिण्णं पिटकानं समाहारो तिपिटकं, तदेव नवङ्गादिवसेन अनेकभेदभिन्नं सब्बं परियत्तिप्पभेदं धारेन्तीति तिपिटकसब्बपरियत्तिप्पभेदधरा।
Tena hīti uyyojanatthe nipāto. Sakalanavaṅgasatthusāsanapariyattidhareti sakalaṃ suttageyyādinavaṅgaṃ ettha, etassa vā atthīti sakalanavaṅgaṃ, satthusāsanaṃ. Atthakāmena pariyāpuṇitabbato diṭṭhadhammikādipurisatthapariyattibhāvato ca ‘‘pariyattī’’ti tīṇi piṭakāni vuccanti, taṃ sakalanavaṅgasatthusāsanasaṅkhātaṃ pariyattiṃ dhārentīti sakalanavaṅgasatthusāsanapaayattidharā, tādiseti attho. Samathabhāvanāsinehābhāvena sukkhā lūkhā asiniddhā vipassanā etesanti sukkhavipassakā. Tipiṭakasabbapariyattippabhedadhareti tiṇṇaṃ piṭakānaṃ samāhāro tipiṭakaṃ, tadeva navaṅgādivasena anekabhedabhinnaṃ sabbaṃ pariyattippabhedaṃ dhārentīti tipiṭakasabbapariyattippabhedadharā.
किस्स पनाति कस्मा पन। सिक्खतीति सेक्खो। तमेवाह ‘‘सकरणीयो’’ति। उपरिमग्गत्तयकिच्चस्स अपरियोसितत्ता सकिच्चोति अत्थो। अस्साति अनेन। बहुकारत्ताति बहुपकारत्ता। अस्साति भवेय्य। अतिविय विस्सत्थोति अतिविय विस्सासिको। नन्ति आनन्दत्थेरं ओवदतीति सम्बन्धो। आनन्दत्थेरस्स कदाचि असञ्ञताय नवकाय सद्धिविहारिकपरिसाय जनपदचारिकाचरणं, तेसञ्च सद्धिविहारिकानं एकक्खणे उप्पब्बज्जनञ्च पटिच्च महाकस्सपत्थेरो तं निग्गण्हन्तो एवमाह ‘‘न वायं कुमारको मत्तमञ्ञासी’’ति। एत्थ च वा-सद्दो पदपूरणो, अयं कुमारो अत्तनो पमाणं न पटिजानातीति थेरं तज्जेन्तो आह। तत्राति एवं सति।
Kissa panāti kasmā pana. Sikkhatīti sekkho. Tamevāha ‘‘sakaraṇīyo’’ti. Uparimaggattayakiccassa apariyositattā sakiccoti attho. Assāti anena. Bahukārattāti bahupakārattā. Assāti bhaveyya. Ativiya vissatthoti ativiya vissāsiko. Nanti ānandattheraṃ ovadatīti sambandho. Ānandattherassa kadāci asaññatāya navakāya saddhivihārikaparisāya janapadacārikācaraṇaṃ, tesañca saddhivihārikānaṃ ekakkhaṇe uppabbajjanañca paṭicca mahākassapatthero taṃ niggaṇhanto evamāha ‘‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’’ti. Ettha ca vā-saddo padapūraṇo, ayaṃ kumāro attano pamāṇaṃ na paṭijānātīti theraṃ tajjento āha. Tatrāti evaṃ sati.
किञ्चापि सेक्खोति इदं न सेक्खानं अगतिगमनसब्भावेन वुत्तं, असेक्खानञ्ञेव पन उच्चिनित्वा गहितत्ताति दट्ठब्बं। तस्मा ‘‘किञ्चापि सेक्खो, तथापि थेरो आयस्मन्तम्पि आनन्दं उच्चिनतू’’ति एवमेत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो, न पन किञ्चापि सेक्खो, तथापि अभब्बो अगतिं गन्तुन्ति योजेतब्बं। अभब्बोतिआदि पनस्स सभावकथनं। तत्थ छन्दाति छन्देन सिनेहेन। अगतिं गन्तुन्ति अकत्तब्बं कातुं। परियत्तोति अधीतो उग्गहितो।
Kiñcāpi sekkhoti idaṃ na sekkhānaṃ agatigamanasabbhāvena vuttaṃ, asekkhānaññeva pana uccinitvā gahitattāti daṭṭhabbaṃ. Tasmā ‘‘kiñcāpi sekkho, tathāpi thero āyasmantampi ānandaṃ uccinatū’’ti evamettha sambandho veditabbo, na pana kiñcāpi sekkho, tathāpi abhabbo agatiṃ gantunti yojetabbaṃ. Abhabbotiādi panassa sabhāvakathanaṃ. Tattha chandāti chandena sinehena. Agatiṃ gantunti akattabbaṃ kātuṃ. Pariyattoti adhīto uggahito.
राजगहं खो महागोचरन्ति एत्थ गावो चरन्ति एत्थाति गोचरो, गुन्नं गोचरट्ठानं। गोचरो वियाति गोचरो, भिक्खाचरणट्ठानं। सो महन्तो अस्साति महागोचरं, राजगहं। उक्कोटेय्याति निवारेय्य।
Rājagahaṃkho mahāgocaranti ettha gāvo caranti etthāti gocaro, gunnaṃ gocaraṭṭhānaṃ. Gocaro viyāti gocaro, bhikkhācaraṇaṭṭhānaṃ. So mahanto assāti mahāgocaraṃ, rājagahaṃ. Ukkoṭeyyāti nivāreyya.
सत्तसु साधुकीळनदिवसेसूति एत्थ संवेगवत्थुं कित्तेत्वा कित्तेत्वा साधुकं एव पूजावसेन कीळनतो साधुकीळनं। उपकट्ठाति आसन्ना। वस्सं उपनेति उपगच्छति एत्थाति वस्सूपनायिका।
Sattasu sādhukīḷanadivasesūti ettha saṃvegavatthuṃ kittetvā kittetvā sādhukaṃ eva pūjāvasena kīḷanato sādhukīḷanaṃ. Upakaṭṭhāti āsannā. Vassaṃ upaneti upagacchati etthāti vassūpanāyikā.
तत्र सुदन्ति तस्सं सावत्थियं, सुदन्ति निपातमत्तं। उस्सन्नधातुकन्ति उपचितपित्तसेम्हादिधातुकं। समस्सासेतुन्ति सन्तप्पेतुं। दुतियदिवसेति जेतवनविहारं पविट्ठदिवसतो दुतियदिवसेति वदन्ति। विरिच्चति एतेनाति विरेचनं। ओसधपरिभावितं खीरमेव विरेचनन्ति खीरविरेचनं। यं सन्धायाति यं भेसज्जपानं सन्धाय वुत्तं। भेसज्जमत्ताति अप्पमत्तकं भेसज्जं। अप्पत्थो हि अयं मत्ता-सद्दो मत्ता सुखपरिच्चागातिआदीसु (ध॰ प॰ २९०) विय।
Tatra sudanti tassaṃ sāvatthiyaṃ, sudanti nipātamattaṃ. Ussannadhātukanti upacitapittasemhādidhātukaṃ. Samassāsetunti santappetuṃ. Dutiyadivaseti jetavanavihāraṃ paviṭṭhadivasato dutiyadivaseti vadanti. Viriccati etenāti virecanaṃ. Osadhaparibhāvitaṃ khīrameva virecananti khīravirecanaṃ. Yaṃ sandhāyāti yaṃ bhesajjapānaṃ sandhāya vuttaṃ. Bhesajjamattāti appamattakaṃ bhesajjaṃ. Appattho hi ayaṃ mattā-saddo mattā sukhapariccāgātiādīsu (dha. pa. 290) viya.
खण्डफुल्लप्पटिसङ्खरणन्ति एत्थ खण्डन्ति छिन्नं, फुल्लन्ति भिन्नं, तेसं पटिसङ्खरणं अभिनवकरणं।
Khaṇḍaphullappaṭisaṅkharaṇanti ettha khaṇḍanti chinnaṃ, phullanti bhinnaṃ, tesaṃ paṭisaṅkharaṇaṃ abhinavakaraṇaṃ.
परिच्छेदवसेन वेदियति दिस्सतीति परिवेणं। तत्थाति तेसु विहारेसु खण्डफुल्लप्पटिसङ्खरणन्ति सम्बन्धो। पठमं मासन्ति वस्सानस्स पठमं मासं, अच्चन्तसंयोगे चेतं उपयोगवचनं। सेनासनवत्तानं बहूनं पञ्ञत्तत्ता, सेनासनक्खन्धके (चूळव॰ २९४ आदयो) सेनासनपटिबद्धानं बहूनं कम्मानं विहितत्ता ‘‘भगवता…पे॰… वण्णित’’न्ति वुत्तं।
Paricchedavasena vediyati dissatīti pariveṇaṃ. Tatthāti tesu vihāresu khaṇḍaphullappaṭisaṅkharaṇanti sambandho. Paṭhamaṃ māsanti vassānassa paṭhamaṃ māsaṃ, accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ. Senāsanavattānaṃ bahūnaṃ paññattattā, senāsanakkhandhake (cūḷava. 294 ādayo) senāsanapaṭibaddhānaṃ bahūnaṃ kammānaṃ vihitattā ‘‘bhagavatā…pe… vaṇṇita’’nti vuttaṃ.
दुतियदिवसेति ‘‘खण्डफुल्लप्पटिसङ्खरणं करोमा’’ति चिन्तितदिवसतो दुतियदिवसे। वस्सूपनायिकदिवसेयेव ते एवं चिन्तेसुं। सिरिया निकेतनमिवाति सिरिया निवासनट्ठानं विय। एकस्मिं पानीयतित्थे सन्निपतन्ता पक्खिनो विय सब्बेसं जनानं चक्खूनि मण्डपेयेव निपतन्तीति वुत्तं ‘एकनिपाततित्थमिव च देवमनुस्सनयनविहङ्गान’’न्ति। लोकरामणेय्यकन्ति लोके रमणीयभावं, रमणं अरहतीति वा लोकरामणेय्यकं । दट्ठब्बसारमण्डन्ति दट्ठब्बेसु सारं दट्ठब्बसारं, ततो विप्पसन्नन्ति दट्ठब्बसारमण्डं। अथ वा दट्ठब्बो सारभूतो विसिट्ठतरो मण्डो मण्डनं अलङ्कारो एतस्साति दट्ठब्बसारमण्डो, मण्डपो। मण्डं सूरियरस्मिं पाति निवारेतीति मण्डपो। विविधानि कुसुमदामानि चेव मुत्तोलम्बकानि च विनिग्गलन्तं वमेन्तं निक्खामेन्तमिव चारु सोभनं वितानं एत्थाति विविधकुसुमदामोलम्बकविनिग्गलन्तचारुवितानो। नानापुप्फूपहारविचित्तसुपरिनिट्ठितभूमिकम्मत्ता एव ‘‘रतनविचित्तमणिकोट्टिमतलमिवा’’ति वुत्तं। एत्थ च मणियो कोट्टेत्वा कततलं मणिकोट्टिमतलं नाम, तमिवाति वुत्तं होति। आसनारहन्ति निसीदनारहं। दन्तखचितन्ति दन्तेहि खचितं।
Dutiyadivaseti ‘‘khaṇḍaphullappaṭisaṅkharaṇaṃ karomā’’ti cintitadivasato dutiyadivase. Vassūpanāyikadivaseyeva te evaṃ cintesuṃ. Siriyā niketanamivāti siriyā nivāsanaṭṭhānaṃ viya. Ekasmiṃ pānīyatitthe sannipatantā pakkhino viya sabbesaṃ janānaṃ cakkhūni maṇḍapeyeva nipatantīti vuttaṃ ‘ekanipātatitthamiva ca devamanussanayanavihaṅgāna’’nti. Lokarāmaṇeyyakanti loke ramaṇīyabhāvaṃ, ramaṇaṃ arahatīti vā lokarāmaṇeyyakaṃ . Daṭṭhabbasāramaṇḍanti daṭṭhabbesu sāraṃ daṭṭhabbasāraṃ, tato vippasannanti daṭṭhabbasāramaṇḍaṃ. Atha vā daṭṭhabbo sārabhūto visiṭṭhataro maṇḍo maṇḍanaṃ alaṅkāro etassāti daṭṭhabbasāramaṇḍo, maṇḍapo. Maṇḍaṃ sūriyarasmiṃ pāti nivāretīti maṇḍapo. Vividhāni kusumadāmāni ceva muttolambakāni ca viniggalantaṃ vamentaṃ nikkhāmentamiva cāru sobhanaṃ vitānaṃ etthāti vividhakusumadāmolambakaviniggalantacāruvitāno. Nānāpupphūpahāravicittasupariniṭṭhitabhūmikammattā eva ‘‘ratanavicittamaṇikoṭṭimatalamivā’’ti vuttaṃ. Ettha ca maṇiyo koṭṭetvā katatalaṃ maṇikoṭṭimatalaṃ nāma, tamivāti vuttaṃ hoti. Āsanārahanti nisīdanārahaṃ. Dantakhacitanti dantehi khacitaṃ.
आवज्जेसीति उपनामेसि। अनुपादायाति तण्हादिट्ठिवसेन कञ्चि धम्मं अग्गहेत्वा। कथादोसोति कथाय असच्चं नाम नत्थि।
Āvajjesīti upanāmesi. Anupādāyāti taṇhādiṭṭhivasena kañci dhammaṃ aggahetvā. Kathādosoti kathāya asaccaṃ nāma natthi.
यथावुड्ढन्ति वुड्ढपटिपाटिं अनतिक्कमित्वा। एकेति मज्झिमभाणकानंयेव एके। पुब्बे वुत्तम्पि हि सब्बं मज्झिमभाणका वदन्तियेवाति वेदितब्बं। दीघभाणका पन ‘‘पदसाव थेरो सन्निपातमागतो’’ति वदन्ति। तेसु केचि ‘‘आकासेना’’ति, ‘‘ते सब्बेपि तथा तथा आगतदिवसानम्पि अत्थिताय एकमेकं गहेत्वा तथा तथा वदिंसू’’ति वदन्ति।
Yathāvuḍḍhanti vuḍḍhapaṭipāṭiṃ anatikkamitvā. Eketi majjhimabhāṇakānaṃyeva eke. Pubbe vuttampi hi sabbaṃ majjhimabhāṇakā vadantiyevāti veditabbaṃ. Dīghabhāṇakā pana ‘‘padasāva thero sannipātamāgato’’ti vadanti. Tesu keci ‘‘ākāsenā’’ti, ‘‘te sabbepi tathā tathā āgatadivasānampi atthitāya ekamekaṃ gahetvā tathā tathā vadiṃsū’’ti vadanti.
कं धुरं कत्वाति कं जेट्ठकं कत्वा। बीजनिं गहेत्वाति एत्थ बीजनीगहणं परिसाय धम्मकथिकानं हत्थकुक्कुच्चविनोदनमुखविकारपटिच्छादनत्थं धम्मतावसेन आचिण्णन्ति वेदितब्बं। तेनेव हि अच्चन्तसञ्ञतप्पत्ता बुद्धापि सावकापि धम्मकथिकानं धम्मतादस्सनत्थमेव चित्तबीजनिं गण्हन्ति। पठमं, आवुसो उपालि, पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्तन्ति एत्थ कथं सङ्गीतिया पुब्बे पठमभावो सिद्धोति? पातिमोक्खुद्देसानुक्कमादिना पुब्बे पठमभावस्स सिद्धत्ता। येभुय्येन हि तीणि पिटकानि भगवतो धरमानकालेयेव इमिना अनुक्कमेन सज्झायितानि, तेनेव कमेन पच्छापि सङ्गीतानि विसेसतो विनयाभिधम्मपिटकानीति दट्ठब्बं। किस्मिं वत्थुस्मिन्ति निमित्तत्थे भुम्मं। अन्तरा च, भन्ते, राजगहं अन्तरा च नाळन्दन्ति राजगहस्स च नाळन्दाय च अन्तरा, विवरे मज्झेति अत्थो। अन्तरा-सद्देन पन युत्तत्ता उपयोगवचनं कतं। राजागारकेति रञ्ञो कीळनत्थाय कते अगारके। अम्बलट्ठिकायन्ति रञ्ञो एवंनामकं उय्यानं। केन सद्धिन्ति इध कस्मा वुत्तन्ति? यस्मा पनेतं न भगवता एव वुत्तं, रञ्ञापि किञ्चि किञ्चि वुत्तमत्थि, तस्मा ‘‘कमारब्भा’’ति अवत्वा एवं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। वेदेहिपुत्तेनाति अयं कोसलरञ्ञो धीताय पुत्तो, न विदेहरञ्ञो धीताय। यस्मा माता पनस्स पण्डिता, तस्मा सा वेदेन ञाणेन ईहति घटति वायमतीति ‘‘वेदेही’’ति पाकटनामा जाताति वेदितब्बा।
Kaṃ dhuraṃ katvāti kaṃ jeṭṭhakaṃ katvā. Bījaniṃ gahetvāti ettha bījanīgahaṇaṃ parisāya dhammakathikānaṃ hatthakukkuccavinodanamukhavikārapaṭicchādanatthaṃ dhammatāvasena āciṇṇanti veditabbaṃ. Teneva hi accantasaññatappattā buddhāpi sāvakāpi dhammakathikānaṃ dhammatādassanatthameva cittabījaniṃ gaṇhanti. Paṭhamaṃ, āvuso upāli, pārājikaṃ kattha paññattanti ettha kathaṃ saṅgītiyā pubbe paṭhamabhāvo siddhoti? Pātimokkhuddesānukkamādinā pubbe paṭhamabhāvassa siddhattā. Yebhuyyena hi tīṇi piṭakāni bhagavato dharamānakāleyeva iminā anukkamena sajjhāyitāni, teneva kamena pacchāpi saṅgītāni visesato vinayābhidhammapiṭakānīti daṭṭhabbaṃ. Kismiṃ vatthusminti nimittatthe bhummaṃ. Antarā ca, bhante, rājagahaṃ antarā ca nāḷandanti rājagahassa ca nāḷandāya ca antarā, vivare majjheti attho. Antarā-saddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kataṃ. Rājāgāraketi rañño kīḷanatthāya kate agārake. Ambalaṭṭhikāyanti rañño evaṃnāmakaṃ uyyānaṃ. Kena saddhinti idha kasmā vuttanti? Yasmā panetaṃ na bhagavatā eva vuttaṃ, raññāpi kiñci kiñci vuttamatthi, tasmā ‘‘kamārabbhā’’ti avatvā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Vedehiputtenāti ayaṃ kosalarañño dhītāya putto, na videharañño dhītāya. Yasmā mātā panassa paṇḍitā, tasmā sā vedena ñāṇena īhati ghaṭati vāyamatīti ‘‘vedehī’’ti pākaṭanāmā jātāti veditabbā.
एवं निमित्तपयोजनकालदेसदेसककारककरणप्पकारेहि पठममहासङ्गीतिं दस्सेत्वा इदानि तत्थ ववत्थापितेसु धम्मविनयेसु नानप्पकारकोसल्लत्थं एकविधादिभेदे दस्सेतुं तदेतं सब्बम्पीतिआदिमाह। तत्थ अनुत्तरं सम्मासम्बोधिन्ति एत्थ अनावरणञाणपदट्ठानं मग्गञाणं, मग्गञाणपदट्ठानञ्च अनावरणञाणं ‘‘सम्मासम्बोधी’’ति वुच्चति। पच्चवेक्खन्तेन वाति उदानादिवसेन पवत्तधम्मं सन्धायाह। विमुत्तिरसन्ति अरहत्तफलस्सादं, विमुत्तिसम्पत्तिकं वा अग्गफलनिप्फादनतो, विमुत्तिकिच्चं वा किलेसानं अच्चन्तविमुत्तिसम्पादनतो। अवसेसं बुद्धवचनं धम्मोति एत्थ यदिपि धम्मो एव विनयोपि परियत्तियादिभावतो, तथापि विनयसद्दसन्निधानेन भिन्नाधिकरणभावेन पयुत्तो धम्म-सद्दो विनयतन्तिविरहितं तन्तिं दीपेति, यथा पुञ्ञञाणसम्भारो गोबलिबद्दन्तिआदि।
Evaṃ nimittapayojanakāladesadesakakārakakaraṇappakārehi paṭhamamahāsaṅgītiṃ dassetvā idāni tattha vavatthāpitesu dhammavinayesu nānappakārakosallatthaṃ ekavidhādibhede dassetuṃ tadetaṃ sabbampītiādimāha. Tattha anuttaraṃ sammāsambodhinti ettha anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccati. Paccavekkhantena vāti udānādivasena pavattadhammaṃ sandhāyāha. Vimuttirasanti arahattaphalassādaṃ, vimuttisampattikaṃ vā aggaphalanipphādanato, vimuttikiccaṃ vā kilesānaṃ accantavimuttisampādanato. Avasesaṃ buddhavacanaṃ dhammoti ettha yadipi dhammo eva vinayopi pariyattiyādibhāvato, tathāpi vinayasaddasannidhānena bhinnādhikaraṇabhāvena payutto dhamma-saddo vinayatantivirahitaṃ tantiṃ dīpeti, yathā puññañāṇasambhāro gobalibaddantiādi.
अनेकजातिसंसारन्ति इमिस्सा गाथाय अयं सङ्खेपत्थो – अहं इमस्स अत्तभावगेहस्स कारकं तण्हावड्ढकिं गवेसन्तो येन ञाणेन तं दट्ठुं सक्का, तं बोधिञाणं अनिब्बिसं अलभन्तो एव अभिनीहारतो पभुति एत्तकं कालं अनेकजातिसतसहस्ससङ्ख्यं इमं संसारवट्टं सन्धाविस्सं संसरिं, यस्मा जराब्याधिमरणमिस्सताय जाति नामेसा पुनप्पुनं उपगन्तुं दुक्खा, न च सा तस्मिं अदिट्ठे निवत्तति, तस्मा तं गवेसन्तो सन्धाविस्सन्ति अत्थो। दिट्ठोसीति इदानि मया सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झन्तेन दिट्ठो असि। पुन गेहन्ति पुन इमं अत्तभावसङ्खातं मम गेहं। न काहसीति न करिस्ससि। कारणमाह सब्बा तेतिआदि। तव सब्बा अवसेसकिलेसफासुका मया भग्गा। इमस्स तया कतस्स अत्तभावगेहस्स अविज्जासङ्खातं कूटं कण्णिकमण्डलं विसङ्खतं विद्धंसितं। विसङ्खारं निब्बानं आरम्मणकरणवसेन गतं मम चित्तं। अहञ्च तण्हानं खयसङ्खातं अरहत्तमग्गफलं अज्झगा पत्तोस्मीति अत्थो। केचि पन ‘‘विसङ्खारगतं चित्तमेव तण्हानं खयं अज्झगा’’ति एवम्पि अत्थं वदन्ति।
Anekajātisaṃsāranti imissā gāthāya ayaṃ saṅkhepattho – ahaṃ imassa attabhāvagehassa kārakaṃ taṇhāvaḍḍhakiṃ gavesanto yena ñāṇena taṃ daṭṭhuṃ sakkā, taṃ bodhiñāṇaṃ anibbisaṃ alabhanto eva abhinīhārato pabhuti ettakaṃ kālaṃ anekajātisatasahassasaṅkhyaṃ imaṃ saṃsāravaṭṭaṃ sandhāvissaṃ saṃsariṃ, yasmā jarābyādhimaraṇamissatāya jāti nāmesā punappunaṃ upagantuṃ dukkhā, na ca sā tasmiṃ adiṭṭhe nivattati, tasmā taṃ gavesanto sandhāvissanti attho. Diṭṭhosīti idāni mayā sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhantena diṭṭho asi. Puna gehanti puna imaṃ attabhāvasaṅkhātaṃ mama gehaṃ. Na kāhasīti na karissasi. Kāraṇamāha sabbā tetiādi. Tava sabbā avasesakilesaphāsukā mayā bhaggā. Imassa tayā katassa attabhāvagehassa avijjāsaṅkhātaṃ kūṭaṃ kaṇṇikamaṇḍalaṃ visaṅkhataṃ viddhaṃsitaṃ. Visaṅkhāraṃ nibbānaṃ ārammaṇakaraṇavasena gataṃ mama cittaṃ. Ahañca taṇhānaṃ khayasaṅkhātaṃ arahattamaggaphalaṃ ajjhagā pattosmīti attho. Keci pana ‘‘visaṅkhāragataṃ cittameva taṇhānaṃ khayaṃ ajjhagā’’ti evampi atthaṃ vadanti.
केचीति खन्धकभाणका। पाटिपददिवसेति इदं पच्चवेक्खन्तस्स उप्पन्नाति एतेन सम्बन्धितब्बं, न सब्बञ्ञुभावप्पत्तस्साति एतेन। सोमनस्समयञाणेनाति सोमनस्ससम्पयुत्तञाणेन। आमन्तयामीति निवेदयामि, बोधेमीति अत्थो। अन्तरेति अन्तराळे, वेमज्झेति अत्थो।
Kecīti khandhakabhāṇakā. Pāṭipadadivaseti idaṃ paccavekkhantassa uppannāti etena sambandhitabbaṃ, na sabbaññubhāvappattassāti etena. Somanassamayañāṇenāti somanassasampayuttañāṇena. Āmantayāmīti nivedayāmi, bodhemīti attho. Antareti antarāḷe, vemajjheti attho.
सुत्तन्तपिटकन्ति यथा कम्ममेव कम्मन्तं, एवं सुत्तमेव सुत्तन्तन्ति वेदितब्बं। असङ्गीतन्ति सङ्गीतिक्खन्धक (चूळव॰ ४३७ आदयो) कथावत्थुप्पकरणादिकं। सोळसहि वारेहि उपलक्खितत्ता ‘‘सोळस परिवारा’’ति वुत्तं। तथा हि परिवारपाळियं (परि॰ १ आदयो) पठमं पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्तन्तिआदिना वुत्तं। पञ्ञत्तिवारो कथापत्तिवारो विपत्तिवारो सङ्गहवारो समुट्ठानवारो अधिकरणवारो समथवारो समुच्चयवारोति इमे अट्ठ वारा, तदनन्तरं ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवनपच्चया पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्ति (परि॰ १८८) एवं पच्चयमत्तविसेसेन पुन वुत्ता तेयेव अट्ठ वारा चाति इमेसं सोळसन्नं वारानं वसेन भिक्खुविभङ्गस्स च भिक्खुनीविभङ्गस्स च पकासितत्ता सोळसहि वारेहि उपलक्खितो परिवारो ‘‘सोळसपरिवारो’’ति वुत्तोति वेदितब्बो।
Suttantapiṭakanti yathā kammameva kammantaṃ, evaṃ suttameva suttantanti veditabbaṃ. Asaṅgītanti saṅgītikkhandhaka (cūḷava. 437 ādayo) kathāvatthuppakaraṇādikaṃ. Soḷasahi vārehi upalakkhitattā ‘‘soḷasa parivārā’’ti vuttaṃ. Tathā hi parivārapāḷiyaṃ (pari. 1 ādayo) paṭhamaṃ pārājikaṃ kattha paññattantiādinā vuttaṃ. Paññattivāro kathāpattivāro vipattivāro saṅgahavāro samuṭṭhānavāro adhikaraṇavāro samathavāro samuccayavāroti ime aṭṭha vārā, tadanantaraṃ ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevanapaccayā pārājikaṃ kattha paññatta’’nti (pari. 188) evaṃ paccayamattavisesena puna vuttā teyeva aṭṭha vārā cāti imesaṃ soḷasannaṃ vārānaṃ vasena bhikkhuvibhaṅgassa ca bhikkhunīvibhaṅgassa ca pakāsitattā soḷasahi vārehi upalakkhito parivāro ‘‘soḷasaparivāro’’ti vuttoti veditabbo.
दळ्हीकम्मसिथिलकरणप्पयोजनाति इदं लोकवज्जपण्णत्तिवज्जेसु यथाक्कमं योजेतब्बं। सञ्ञमवेलं अभिभवित्वा पवत्तो आचारो अज्झाचारो, वीतिक्कमो। तेनाति विविधनयत्तादिहेतुना। एतन्ति विविधविसेसनयत्तातिआदिगाथावचनं। एतस्साति विनयस्स।
Daḷhīkammasithilakaraṇappayojanāti idaṃ lokavajjapaṇṇattivajjesu yathākkamaṃ yojetabbaṃ. Saññamavelaṃ abhibhavitvā pavatto ācāro ajjhācāro, vītikkamo. Tenāti vividhanayattādihetunā. Etanti vividhavisesanayattātiādigāthāvacanaṃ. Etassāti vinayassa.
इतरं पनाति सुत्तं। अत्तत्थपरत्थादिभेदेति एत्थ आदि-सद्देन दिट्ठधम्मिकसम्परायिकत्थे लोकियलोकुत्तरादिअत्थे च सङ्गण्हाति। वेनेयज्झासयानुलोमेन वुत्तत्ताति विनयं विय इस्सरभावतो आणापतिट्ठापनवसेन अदेसेत्वा वेनेय्यानं अज्झासयानुलोमेन चरितानुरूपं वुत्तत्ता। अनुपुब्बसिक्खादिवसेन अदेसेत्वा वेनेय्यानं कालन्तरे अभिनिब्बत्तिं दस्सेन्तो आह ‘‘सस्समिव फल’’न्ति। उपायसमङ्गीनंयेव निप्पज्जनभावं दस्सेन्तो ‘‘धेनु विय खीर’’न्ति आह। न हि धेनुं विसाणादीसु, अकाले वा अविजातं वा दोहन्तो खीरं पटिलभति।
Itaraṃ panāti suttaṃ. Attatthaparatthādibhedeti ettha ādi-saddena diṭṭhadhammikasamparāyikatthe lokiyalokuttarādiatthe ca saṅgaṇhāti. Veneyajjhāsayānulomena vuttattāti vinayaṃ viya issarabhāvato āṇāpatiṭṭhāpanavasena adesetvā veneyyānaṃ ajjhāsayānulomena caritānurūpaṃ vuttattā. Anupubbasikkhādivasena adesetvā veneyyānaṃ kālantare abhinibbattiṃ dassento āha ‘‘sassamiva phala’’nti. Upāyasamaṅgīnaṃyeva nippajjanabhāvaṃ dassento ‘‘dhenu viya khīra’’nti āha. Na hi dhenuṃ visāṇādīsu, akāle vā avijātaṃ vā dohanto khīraṃ paṭilabhati.
यन्ति यस्मा। एत्थाति अभिधम्मे। अभिधम्मेति सुपिनन्तेन सुक्कविस्सट्ठिया अनापत्तिभावेपि अकुसलचेतना उपलब्भतीतिआदिना विनयपञ्ञत्तिया सङ्करविरहिते धम्मे, ‘‘पुब्बापरविरोधाभावतो सङ्करविरहिते धम्मे’’तिपि वदन्ति। आरम्मणादीहीति आरम्मणसम्पयुत्तकम्मद्वारपटिपदादीहि। लक्खणीयत्ताति सञ्जानितब्बत्ता। यं पनेत्थ अविसिट्ठन्ति एत्थ विनयपिटकन्तिआदीसु तीसु सद्देसु यं अविसिट्ठं समानं, तं पिटकसद्दन्ति अत्थो। मा पिटकसम्पदानेनाति पाळिसम्पदानवसेन मा गण्हित्थाति वुत्तं होति। यथावुत्तेनाति एवं दुविधत्थेनातिआदिना वुत्तप्पकारेन।
Yanti yasmā. Etthāti abhidhamme. Abhidhammeti supinantena sukkavissaṭṭhiyā anāpattibhāvepi akusalacetanā upalabbhatītiādinā vinayapaññattiyā saṅkaravirahite dhamme, ‘‘pubbāparavirodhābhāvato saṅkaravirahite dhamme’’tipi vadanti. Ārammaṇādīhīti ārammaṇasampayuttakammadvārapaṭipadādīhi. Lakkhaṇīyattāti sañjānitabbattā. Yaṃ panettha avisiṭṭhanti ettha vinayapiṭakantiādīsu tīsu saddesu yaṃ avisiṭṭhaṃ samānaṃ, taṃ piṭakasaddanti attho. Mā piṭakasampadānenāti pāḷisampadānavasena mā gaṇhitthāti vuttaṃ hoti. Yathāvuttenāti evaṃ duvidhatthenātiādinā vuttappakārena.
देसनासासनकथाभेदन्ति एत्थ देसनाभेदं सासनभेदं कथाभेदन्ति भेदसद्दो पच्चेकं योजेतब्बो। भेदन्ति च नानत्तन्ति अत्थो। तेसूति पिटकेसु। सिक्खा च पहानानि च गम्भीरभावो च सिक्खापहानगम्भीरभावो, तञ्च यथारहं परिदीपयेति अत्थो। परियत्तिभेदन्ति परियापुणनभेदं विभावयेति सम्बन्धो। यहिं यस्मिं विनयादिके यं सम्पत्तिञ्च विपत्तिञ्च यथा पापुणाति, तम्पि सब्बं विभावयेति सम्बन्धो। अथ वा यं परियत्तिभेदं सम्पत्तिं विपत्तिञ्च यहिं यथा पापुणाति, तम्पि सब्बं विभावयेति योजेतब्बं। परिदीपना विभावना चाति हेट्ठा गाथासु वुत्तस्स अनुरूपतो वुत्तं, अत्थतो पन एकमेव।
Desanāsāsanakathābhedanti ettha desanābhedaṃ sāsanabhedaṃ kathābhedanti bhedasaddo paccekaṃ yojetabbo. Bhedanti ca nānattanti attho. Tesūti piṭakesu. Sikkhā ca pahānāni ca gambhīrabhāvo ca sikkhāpahānagambhīrabhāvo, tañca yathārahaṃ paridīpayeti attho. Pariyattibhedanti pariyāpuṇanabhedaṃ vibhāvayeti sambandho. Yahiṃ yasmiṃ vinayādike yaṃ sampattiñca vipattiñca yathā pāpuṇāti, tampi sabbaṃ vibhāvayeti sambandho. Atha vā yaṃ pariyattibhedaṃ sampattiṃ vipattiñca yahiṃ yathā pāpuṇāti, tampi sabbaṃ vibhāvayeti yojetabbaṃ. Paridīpanā vibhāvanā cāti heṭṭhā gāthāsu vuttassa anurūpato vuttaṃ, atthato pana ekameva.
आणारहेनाति आणं पणेतुं अरहतीति आणारहो, भगवा सम्मासम्बुद्धत्ता। सो हि महाकारुणिकताय च अविपरीततो देसकभावेन पमाणवचनत्ता च आणं पणेतुं अरहति। वोहारपरमत्थानम्पि सम्भवतो आह ‘‘आणाबाहुल्लतो’’ति। इतो परेसुपि एसेव नयो। पठमन्ति विनयपिटकं। पचुरापराधा सेय्यसकत्थेरादयो। ते हि दोसबाहुल्लतो ‘‘पचुरापराधा’’ति वुत्ता । पचुरो बहुको बहुलो अपराधो दोसो वीतिक्कमो येसन्ते पचुरापराधा। अनेकज्झासयातिआदीसु आसयोव अज्झासयो, सो च अत्थतो दिट्ठि ञाणञ्च। चरियाति रागचरियादिका छ मूलचरिया। अथ वा चरियाति चरितं, तं सुचरितदुच्चरितवसेन दुविधं। अधिमुत्ति नाम सत्तानं पुब्बपरिचयवसेन अभिरुचि, सा दुविधा हीनपणीतभेदेन। यथानुलोमन्ति अज्झासयादीनं अनुरूपं। यथाधम्मन्ति धम्मसभावानुरूपं।
Āṇārahenāti āṇaṃ paṇetuṃ arahatīti āṇāraho, bhagavā sammāsambuddhattā. So hi mahākāruṇikatāya ca aviparītato desakabhāvena pamāṇavacanattā ca āṇaṃ paṇetuṃ arahati. Vohāraparamatthānampi sambhavato āha ‘‘āṇābāhullato’’ti. Ito paresupi eseva nayo. Paṭhamanti vinayapiṭakaṃ. Pacurāparādhā seyyasakattherādayo. Te hi dosabāhullato ‘‘pacurāparādhā’’ti vuttā . Pacuro bahuko bahulo aparādho doso vītikkamo yesante pacurāparādhā. Anekajjhāsayātiādīsu āsayova ajjhāsayo, so ca atthato diṭṭhi ñāṇañca. Cariyāti rāgacariyādikā cha mūlacariyā. Atha vā cariyāti caritaṃ, taṃ sucaritaduccaritavasena duvidhaṃ. Adhimutti nāma sattānaṃ pubbaparicayavasena abhiruci, sā duvidhā hīnapaṇītabhedena. Yathānulomanti ajjhāsayādīnaṃ anurūpaṃ. Yathādhammanti dhammasabhāvānurūpaṃ.
संवरासंवरोति एत्थ खुद्दको महन्तो च संवरोति अत्थो। वुड्ढिअत्थो हेत्थ अ-कारो। दिट्ठिविनिवेठनाति दिट्ठिया विमोचनं। सुत्तन्तपाळियं विविच्चेव कामेहीतिआदिना (दी॰ नि॰ १.२२६; सं॰ नि॰ २.१५२) समाधिदेसनाबाहुल्लतो सुत्तन्तपिटके ‘‘अधिचित्तसिक्खा’’ति वुत्तं। वीतिक्कमप्पहानं किलेसानन्ति संकिलेसधम्मानं, कम्मकिलेसानं वा यो कायवचीद्वारेहि वीतिक्कमो, तस्स पहानं। अनुसयवसेन सन्तानमनुवत्तन्ता किलेसा परियुट्ठितापि सीलभेदवसेन वीतिक्कमितुं न लभन्तीति आह ‘‘वीतिक्कमपटिपक्खत्ता सीलस्सा’’ति। परियुट्ठानप्पहानन्ति ओकासदानवसेन चित्ते कुसलप्पवत्तिं परियादियित्वा समुप्पत्तिवसेन ठानं परियुट्ठानं, तस्स पहानं। अनुसयप्पहानन्ति अरियमग्गेन अप्पहीनभावेन सन्ताने कारणलाभे उप्पज्जनारहा थामगता कामरागादयो सत्त किलेसा सन्ताने अनु अनु सयनतो अनुसया नाम, तेसं पहानं।
Saṃvarāsaṃvaroti ettha khuddako mahanto ca saṃvaroti attho. Vuḍḍhiattho hettha a-kāro. Diṭṭhiviniveṭhanāti diṭṭhiyā vimocanaṃ. Suttantapāḷiyaṃ vivicceva kāmehītiādinā (dī. ni. 1.226; saṃ. ni. 2.152) samādhidesanābāhullato suttantapiṭake ‘‘adhicittasikkhā’’ti vuttaṃ. Vītikkamappahānaṃ kilesānanti saṃkilesadhammānaṃ, kammakilesānaṃ vā yo kāyavacīdvārehi vītikkamo, tassa pahānaṃ. Anusayavasena santānamanuvattantā kilesā pariyuṭṭhitāpi sīlabhedavasena vītikkamituṃ na labhantīti āha ‘‘vītikkamapaṭipakkhattā sīlassā’’ti. Pariyuṭṭhānappahānanti okāsadānavasena citte kusalappavattiṃ pariyādiyitvā samuppattivasena ṭhānaṃ pariyuṭṭhānaṃ, tassa pahānaṃ. Anusayappahānanti ariyamaggena appahīnabhāvena santāne kāraṇalābhe uppajjanārahā thāmagatā kāmarāgādayo satta kilesā santāne anu anu sayanato anusayā nāma, tesaṃ pahānaṃ.
तदङ्गप्पहानन्ति तेन तेन दानसीलादिकुसलङ्गेन तस्स तस्स अकुसलङ्गस्स पहानं तदङ्गप्पहानं। दुच्चरितसंकिलेसस्स पहानन्ति कायवचीदुच्चरितमेव यत्थ उप्पज्जति, तं सन्तानं सम्मा किलेसेति उपतापेतीति संकिलेसो, तस्स तदङ्गवसेन पहानं। समाधिस्स कामच्छन्दपटिपक्खत्ता सुत्तन्तपिटके तण्हासंकिलेसस्स पहानं वुत्तं। अत्तादिसुञ्ञसभावधम्मप्पकासनतो अभिधम्मपिटके दिट्ठिसंकिलेसस्स पहानं वुत्तं।
Tadaṅgappahānanti tena tena dānasīlādikusalaṅgena tassa tassa akusalaṅgassa pahānaṃ tadaṅgappahānaṃ. Duccaritasaṃkilesassa pahānanti kāyavacīduccaritameva yattha uppajjati, taṃ santānaṃ sammā kileseti upatāpetīti saṃkileso, tassa tadaṅgavasena pahānaṃ. Samādhissa kāmacchandapaṭipakkhattā suttantapiṭake taṇhāsaṃkilesassa pahānaṃ vuttaṃ. Attādisuññasabhāvadhammappakāsanato abhidhammapiṭake diṭṭhisaṃkilesassa pahānaṃ vuttaṃ.
एकमेकस्मिञ्चेत्थाति एत्थ एतेसु तीसु पिटकेसु एकेकस्मिं पिटकेति अत्थो। धम्मोति पाळीति एत्थ धम्मस्स सीलादिविसिट्ठत्थयोगतो, बुद्धानं सभावनिरुत्तिभावतो च पकट्ठानं उक्कट्ठानं वचनप्पबन्धानं आळि पन्तीति पाळि, परियत्तिधम्मो। सम्मुतिपरमत्थभेदस्स अत्थस्स अनुरूपवाचकभावेन परमत्थसद्देसु एकन्तेन भगवता मनसा ववत्थापितो नामपञ्ञत्तिप्पबन्धो पाळिधम्मो नाम। देसनाय धम्मस्स च को विसेसोति चे? यथावुत्तनयेन मनसा ववत्थापितधम्मस्स परेसं बोधनभावेन अतिसज्जना वाचाय पकासना ‘‘देसना’’ति वेदितब्बा। तेनाह – ‘‘देसनाति तस्सा मनसा ववत्थापिताय पाळिया देसना’’ति। तदुभयम्पि पन परमत्थतो सद्दो एव परमत्थविनिमुत्ताय सम्मुतिया अभावा। इममेव नयं गहेत्वा केचि आचरिया ‘‘धम्मो च देसना च परमत्थतो सद्दो एवा’’ति वोहरन्ति, तेपि अनुपवज्जायेव। यथा ‘‘कामावचरपटिसन्धिविपाका परित्तारम्मणा’’ति वुच्चन्ति, एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं। न हि ‘‘कामावचरपटिसन्धिविपाका निब्बत्तितपरमत्थविसयायेवा’’ति सक्का वत्तुं इत्थिपुरिसादिआकारपरिवितक्कपुब्बकानं रागादिअकुसलानं मेत्तादिकुसलानञ्च आरम्मणं गहेत्वापि समुप्पज्जनतो। परमत्थधम्ममूलकत्ता पनस्स परिकप्पस्स परमत्थविसयता सक्का पञ्ञपेतुं, एवमिधापीति दट्ठब्बं। तीसुपि चेतेसु एते धम्मत्थदेसनापटिवेधा गम्भीराति सम्बन्धो। एत्थ च पिटकावयवानं धम्मादीनं वुच्चमानो गम्भीरभावो तंसमुदायस्स पिटकस्सापि वुत्तो येवाति दट्ठब्बो। दुक्खेन ओगय्हन्ति, दुक्खो वा ओगाहो ओगाहनं अन्तोपविसनमेतेसूति दुक्खोगाहा। एत्थाति एतेसु पिटकेसु, निद्धारणे चेतं भुम्मवचनं।
Ekamekasmiñcetthāti ettha etesu tīsu piṭakesu ekekasmiṃ piṭaketi attho. Dhammoti pāḷīti ettha dhammassa sīlādivisiṭṭhatthayogato, buddhānaṃ sabhāvaniruttibhāvato ca pakaṭṭhānaṃ ukkaṭṭhānaṃ vacanappabandhānaṃ āḷi pantīti pāḷi, pariyattidhammo. Sammutiparamatthabhedassa atthassa anurūpavācakabhāvena paramatthasaddesu ekantena bhagavatā manasā vavatthāpito nāmapaññattippabandho pāḷidhammo nāma. Desanāya dhammassa ca ko visesoti ce? Yathāvuttanayena manasā vavatthāpitadhammassa paresaṃ bodhanabhāvena atisajjanā vācāya pakāsanā ‘‘desanā’’ti veditabbā. Tenāha – ‘‘desanāti tassā manasā vavatthāpitāya pāḷiyā desanā’’ti. Tadubhayampi pana paramatthato saddo eva paramatthavinimuttāya sammutiyā abhāvā. Imameva nayaṃ gahetvā keci ācariyā ‘‘dhammo ca desanā ca paramatthato saddo evā’’ti voharanti, tepi anupavajjāyeva. Yathā ‘‘kāmāvacarapaṭisandhivipākā parittārammaṇā’’ti vuccanti, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Na hi ‘‘kāmāvacarapaṭisandhivipākā nibbattitaparamatthavisayāyevā’’ti sakkā vattuṃ itthipurisādiākāraparivitakkapubbakānaṃ rāgādiakusalānaṃ mettādikusalānañca ārammaṇaṃ gahetvāpi samuppajjanato. Paramatthadhammamūlakattā panassa parikappassa paramatthavisayatā sakkā paññapetuṃ, evamidhāpīti daṭṭhabbaṃ. Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhā gambhīrāti sambandho. Ettha ca piṭakāvayavānaṃ dhammādīnaṃ vuccamāno gambhīrabhāvo taṃsamudāyassa piṭakassāpi vutto yevāti daṭṭhabbo. Dukkhena ogayhanti, dukkho vā ogāho ogāhanaṃ antopavisanametesūti dukkhogāhā. Etthāti etesu piṭakesu, niddhāraṇe cetaṃ bhummavacanaṃ.
हेतुनो फलं हेतुफलं। धम्माभिलापोति अत्थब्यञ्जनको अविपरीताभिलापो। विसयतो असम्मोहतो चाति लोकियलोकुत्तरानं यथाक्कमं अवबोधप्पकारदस्सनं, एतस्स अवबोधोति इमिना सम्बन्धो। लोकियो हि धम्मत्थादिं आलम्बित्वाव पवत्तनतो विसयतो अवबोधोति वुच्चति। लोकुत्तरो पन निब्बानारम्मणताय तं अनालम्बमानोपि तब्बिसयमोहविद्धंसनेन धम्मादीसु पवत्तनतो असम्मोहतो अवबोधोति वुच्चति। अत्थानुरूपं धम्मेसूति कारियानुरूपं कारणेसूति अत्थो। पञ्ञत्तिपथानुरूपं पञ्ञत्तीसूति छब्बिधनामपञ्ञत्तिया पथो पञ्ञत्तिपथो, तस्स अनुरूपं पञ्ञत्तीसूति अत्थो।
Hetuno phalaṃ hetuphalaṃ. Dhammābhilāpoti atthabyañjanako aviparītābhilāpo. Visayato asammohato cāti lokiyalokuttarānaṃ yathākkamaṃ avabodhappakāradassanaṃ, etassa avabodhoti iminā sambandho. Lokiyo hi dhammatthādiṃ ālambitvāva pavattanato visayato avabodhoti vuccati. Lokuttaro pana nibbānārammaṇatāya taṃ anālambamānopi tabbisayamohaviddhaṃsanena dhammādīsu pavattanato asammohato avabodhoti vuccati. Atthānurūpaṃ dhammesūti kāriyānurūpaṃ kāraṇesūti attho. Paññattipathānurūpaṃ paññattīsūti chabbidhanāmapaññattiyā patho paññattipatho, tassa anurūpaṃ paññattīsūti attho.
धम्मजातन्ति कारणप्पभेदो कारणमेव वा। अत्थजातन्ति कारियप्पभेदो, कारियमेव वा। या चायं देसनाति सम्बन्धो। यो चेत्थाति एतासु धम्मत्थदेसनासु यो पटिवेधोति अत्थो। एत्थाति एतेसु तीसु पिटकेसु।
Dhammajātanti kāraṇappabhedo kāraṇameva vā. Atthajātanti kāriyappabhedo, kāriyameva vā. Yā cāyaṃ desanāti sambandho. Yo cetthāti etāsu dhammatthadesanāsu yo paṭivedhoti attho. Etthāti etesu tīsu piṭakesu.
अलगद्दूपमाति एत्थ अलगद्दसद्देन अलगद्दग्गहणं वुच्चति वीणावादनं वीणातिआदीसु विय, गहणञ्चेत्थ यथा डंसति, तथा दुग्गहणं दट्ठब्बं, इतरग्गहणे विरोधाभावा। तस्मा अलगद्दस्स गहणं उपमा एतिस्साति अलगद्दूपमा। अलगद्दोति चेत्थ आसिविसो वुच्चति। सो हि अलं परियत्तो, जीवितहरणसमत्थो वा विससङ्खातो गदो अस्साति ‘‘अलंगदो’’ति वत्तब्बे ‘‘अलगद्दो’’ति वुच्चति।
Alagaddūpamāti ettha alagaddasaddena alagaddaggahaṇaṃ vuccati vīṇāvādanaṃ vīṇātiādīsu viya, gahaṇañcettha yathā ḍaṃsati, tathā duggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ, itaraggahaṇe virodhābhāvā. Tasmā alagaddassa gahaṇaṃ upamā etissāti alagaddūpamā. Alagaddoti cettha āsiviso vuccati. So hi alaṃ pariyatto, jīvitaharaṇasamattho vā visasaṅkhāto gado assāti ‘‘alaṃgado’’ti vattabbe ‘‘alagaddo’’ti vuccati.
वट्टतो निस्सरणं अत्थो पयोजनं एतिस्साति निस्सरणत्था। भण्डागारिको वियाति भण्डागारिको, धम्मरतनानुपालको, तस्स अत्थनिरपेक्खस्स परियत्ति भण्डागारिकपरियत्ति। दुग्गहितानीति दुट्ठु गहितानि। तेनाह ‘‘उपारम्भादिहेतु परियापुटा’’ति। एत्थ च उपारम्भो नाम परियत्तिं निस्साय परवम्भनं। आदि-सद्देन इतिवादप्पमोक्खलाभसक्कारादिं सङ्गण्हाति। यं सन्धायाति यं परियत्तिदुग्गहणं सन्धाय। वुत्तन्ति अलगद्दूपमसुत्ते (म॰ नि॰ १.२३८) वुत्तं। तञ्चस्स अत्थं नानुभोन्तीति तञ्च अस्स धम्मस्स सीलपरिपूरणादिसङ्खातं अत्थं एते दुग्गहितगाहिनो नानुभोन्ति न विन्दन्ति। पटिविद्धाकुप्पोति पटिविद्धअरहत्तफलो।
Vaṭṭato nissaraṇaṃ attho payojanaṃ etissāti nissaraṇatthā. Bhaṇḍāgāriko viyāti bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako, tassa atthanirapekkhassa pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti. Duggahitānīti duṭṭhu gahitāni. Tenāha ‘‘upārambhādihetu pariyāpuṭā’’ti. Ettha ca upārambho nāma pariyattiṃ nissāya paravambhanaṃ. Ādi-saddena itivādappamokkhalābhasakkārādiṃ saṅgaṇhāti. Yaṃ sandhāyāti yaṃ pariyattiduggahaṇaṃ sandhāya. Vuttanti alagaddūpamasutte (ma. ni. 1.238) vuttaṃ. Tañcassa atthaṃ nānubhontīti tañca assa dhammassa sīlaparipūraṇādisaṅkhātaṃ atthaṃ ete duggahitagāhino nānubhonti na vindanti. Paṭividdhākuppoti paṭividdhaarahattaphalo.
इदानि तीसु पिटकेसु यथारहं सम्पत्तिविपत्तियो निद्धारेत्वा दस्सेन्तो आह विनये पनातिआदि। तत्थ तासंयेवाति अवधारणं छळभिञ्ञाचतुपटिसम्भिदानं विनये पभेदवचनाभावं सन्धाय वुत्तं। वेरञ्जकण्डे (पारा॰ १२) हि तिस्सो विज्जाव विभत्ता। दुतिये तासंयेवाति अवधारणं चतस्सो पटिसम्भिदा अपेक्खित्वा कतं तिस्सन्नम्पि विज्जानं छसु अभिञ्ञासु अन्तोपविट्ठत्ता। तासञ्चाति एत्थ च-सद्देन सेसानम्पि तत्थ अत्थिभावं दीपेति। अभिधम्मपिटके हि तिस्सो विज्जा छ अभिञ्ञा चतस्सो पटिसम्भिदा च वुत्ता एव। पटिसम्भिदानं तत्थेव सम्मा विभत्तभावं दीपेतुं तत्थेवाति अवधारणं कतं। उपादिन्नफस्सोति मग्गेन मग्गपटिपादनफस्सो। तेसन्ति तेसं पिटकानं। एतन्ति एतं बुद्धवचनं।
Idāni tīsu piṭakesu yathārahaṃ sampattivipattiyo niddhāretvā dassento āha vinaye panātiādi. Tattha tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ chaḷabhiññācatupaṭisambhidānaṃ vinaye pabhedavacanābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Verañjakaṇḍe (pārā. 12) hi tisso vijjāva vibhattā. Dutiye tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ catasso paṭisambhidā apekkhitvā kataṃ tissannampi vijjānaṃ chasu abhiññāsu antopaviṭṭhattā. Tāsañcāti ettha ca-saddena sesānampi tattha atthibhāvaṃ dīpeti. Abhidhammapiṭake hi tisso vijjā cha abhiññā catasso paṭisambhidā ca vuttā eva. Paṭisambhidānaṃ tattheva sammā vibhattabhāvaṃ dīpetuṃ tatthevāti avadhāraṇaṃ kataṃ. Upādinnaphassoti maggena maggapaṭipādanaphasso. Tesanti tesaṃ piṭakānaṃ. Etanti etaṃ buddhavacanaṃ.
चतुत्तिंसेव सुत्तन्ताति गाथाय अयमत्थयोजना – यस्स निकायस्स सुत्तगणनतो चतुत्तिंसेव सुत्तन्ता वग्गसङ्गहवसेन तयो वग्गा यस्स सङ्गहस्साति तिवग्गो सङ्गहो, एस पठमो निकायो इध दीघनिकायोति। अनुलोमिकोति अपच्चनीको, अत्थानुलोमनतो अन्वत्थनामोति वुत्तं होति। एकनिकायम्पीति एकसमूहम्पि। एवं चित्तन्ति एवं विचित्तं। यथयिदन्ति यथा इमे। पोणिकचिक्खल्लिका खत्तिया, तेसं निवासो ‘‘पोणिकनिकायो चिक्खल्लिकनिकायो’’ति वुच्चति। पञ्चदसवग्गपरिग्गहोति पञ्चदसहि वग्गेहि परिग्गहितो। सुत्तन्तानं सहस्सानि सत्त सुत्तसतानि चाति पाठे सुत्तन्तानं सत्तसहस्सानि सत्त सुत्तसतानि चाति योजेतब्बं। कत्थचि पन ‘‘सत्त सुत्तसहस्सानि, सत्त सुत्तसतानि चा’’ति पाठो। पुब्बे निदस्सिताति सुत्तन्तपिटकनिद्देसे निदस्सिता।
Catuttiṃsevasuttantāti gāthāya ayamatthayojanā – yassa nikāyassa suttagaṇanato catuttiṃseva suttantā vaggasaṅgahavasena tayo vaggā yassa saṅgahassāti tivaggo saṅgaho, esa paṭhamo nikāyo idha dīghanikāyoti. Anulomikoti apaccanīko, atthānulomanato anvatthanāmoti vuttaṃ hoti. Ekanikāyampīti ekasamūhampi. Evaṃ cittanti evaṃ vicittaṃ. Yathayidanti yathā ime. Poṇikacikkhallikā khattiyā, tesaṃ nivāso ‘‘poṇikanikāyo cikkhallikanikāyo’’ti vuccati. Pañcadasavaggapariggahoti pañcadasahi vaggehi pariggahito. Suttantānaṃ sahassāni satta suttasatāni cāti pāṭhe suttantānaṃ sattasahassāni satta suttasatāni cāti yojetabbaṃ. Katthaci pana ‘‘satta suttasahassāni, satta suttasatāni cā’’ti pāṭho. Pubbe nidassitāti suttantapiṭakaniddese nidassitā.
वेदन्ति ञाणं। तुट्ठिन्ति पीतिं। धम्मक्खन्धवसेनाति धम्मरासिवसेन। द्वासीतिसहस्सानि बुद्धतो गण्हिन्ति सम्बन्धो। द्वे सहस्सानि भिक्खुतोति धम्मसेनापतिआदीनं भिक्खूनं सन्तिका तेहियेव देसितानि द्वे सहस्सानि गण्हिं। मेति मम हदये, इति आनन्दत्थेरो अत्तानं निद्दिसति। ये धम्मा मम हदये पवत्तिनो, ते चतुरासीतिसहस्सानीति योजना। इदञ्च भगवतो धरमानकाले उग्गहितधम्मक्खन्धवसेन वुत्तं, परिनिब्बुते पन भगवति आनन्दत्थेरेन देसितानं सुभसुत्त(दई॰ नि॰ १.४४४ आदयो) गोपकमोग्गल्लानसुत्तानं (म॰ नि॰ ३.७९ आदयो), ततियसङ्गीतियं मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरेन कथितकथावत्थुप्पकरणस्स च वसेन धम्मक्खन्धानं चतुरासीतिसहस्सतोपि अधिकता वेदितब्बा।
Vedanti ñāṇaṃ. Tuṭṭhinti pītiṃ. Dhammakkhandhavasenāti dhammarāsivasena. Dvāsītisahassāni buddhato gaṇhinti sambandho. Dve sahassāni bhikkhutoti dhammasenāpatiādīnaṃ bhikkhūnaṃ santikā tehiyeva desitāni dve sahassāni gaṇhiṃ. Meti mama hadaye, iti ānandatthero attānaṃ niddisati. Ye dhammā mama hadaye pavattino, te caturāsītisahassānīti yojanā. Idañca bhagavato dharamānakāle uggahitadhammakkhandhavasena vuttaṃ, parinibbute pana bhagavati ānandattherena desitānaṃ subhasutta(daī. ni. 1.444 ādayo) gopakamoggallānasuttānaṃ (ma. ni. 3.79 ādayo), tatiyasaṅgītiyaṃ moggaliputtatissattherena kathitakathāvatthuppakaraṇassa ca vasena dhammakkhandhānaṃ caturāsītisahassatopi adhikatā veditabbā.
एकानुसन्धिकं सुत्तन्ति सतिपट्ठानादि (दी॰ नि॰ २.३७२ आदयो; म॰ नि॰ १.१०५ आदयो)। अनेकानुसन्धिकन्ति परिनिब्बानसुत्तादि (दी॰ नि॰ २.१३४ आदयो)। तञ्हि नानाठानेसु नानाधम्मदेसनानं वसेन पवत्तं। तिकदुकभाजनं धम्मसङ्गणियं निक्खेपकण्ड(ध॰ स॰ ९८५ आदयो) अट्ठकथाकण्डवसेन (ध॰ स॰ १३८४ आदयो) गहेतब्बं। चित्तवारभाजनन्ति इदं चित्तुप्पादकण्डवसेन (ध॰ स॰ १ आदयो) वुत्तं। अत्थि वत्थूतिआदीसु वत्थु नाम सुदिन्नकण्डादि (पारा॰ २४ आदयो)। मातिकाति सिक्खापदं। अन्तरापत्तीति सिक्खापदन्तरेसु अञ्ञस्मिं वत्थुस्मिं पञ्ञत्ता आपत्ति। तिकच्छेदोति तिकपाचित्तियादितिकपरिच्छेदो । बुद्धवचनं सङ्गहितन्ति सम्बन्धो। अस्साति बुद्धवचनस्स। सङ्गीतिपरियोसाने साधुकारं ददमाना वियाति सम्बन्धो। अच्छरं पहरितुं युत्तानि अच्छरियानि, पुप्फवस्सचेलुक्खेपादीनि। या ‘‘पञ्चसता’’ति च ‘‘थेरिका’’ति च पवुच्चति, अयं पठममहासङ्गीति नामाति सम्बन्धो।
Ekānusandhikaṃ suttanti satipaṭṭhānādi (dī. ni. 2.372 ādayo; ma. ni. 1.105 ādayo). Anekānusandhikanti parinibbānasuttādi (dī. ni. 2.134 ādayo). Tañhi nānāṭhānesu nānādhammadesanānaṃ vasena pavattaṃ. Tikadukabhājanaṃ dhammasaṅgaṇiyaṃ nikkhepakaṇḍa(dha. sa. 985 ādayo) aṭṭhakathākaṇḍavasena (dha. sa. 1384 ādayo) gahetabbaṃ. Cittavārabhājananti idaṃ cittuppādakaṇḍavasena (dha. sa. 1 ādayo) vuttaṃ. Atthi vatthūtiādīsu vatthu nāma sudinnakaṇḍādi (pārā. 24 ādayo). Mātikāti sikkhāpadaṃ. Antarāpattīti sikkhāpadantaresu aññasmiṃ vatthusmiṃ paññattā āpatti. Tikacchedoti tikapācittiyāditikaparicchedo . Buddhavacanaṃ saṅgahitanti sambandho. Assāti buddhavacanassa. Saṅgītipariyosāne sādhukāraṃ dadamānā viyāti sambandho. Accharaṃ paharituṃ yuttāni acchariyāni, pupphavassacelukkhepādīni. Yā ‘‘pañcasatā’’ti ca ‘‘therikā’’ti ca pavuccati, ayaṃ paṭhamamahāsaṅgīti nāmāti sambandho.
इति समन्तपासादिकाय विनयट्ठकथाय विमतिविनोदनियं
Iti samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya vimativinodaniyaṃ
पठममहासङ्गीतिकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
