Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / సారత్థదీపనీ-టీకా • Sāratthadīpanī-ṭīkā

    పఠమమహాసఙ్గీతికథావణ్ణనా

    Paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā

    ఇదాని తం పఠమమహాసఙ్గీతిం దస్సేతుకామో తస్సా తన్తిఆరుళ్హాయ ఇధ వచనే కారణం దస్సేన్తో ‘‘పఠమమహాసఙ్గీతి నామ చేసా…పే॰… వేదితబ్బా’’తి ఆహ. పఠమమహాసఙ్గీతి నామ చేసాతి -సద్దో ఈదిసేసు ఠానేసు వత్తబ్బసమ్పిణ్డనత్థో, తఞ్చ పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వుత్తం, ఏసా చ పఠమమహాసఙ్గీతి ఏవం వేదితబ్బాతి వుత్తం హోతి. ఉపఞ్ఞాసత్థో వా -సద్దో. ఉపఞ్ఞాసోతి చ వాక్యారమ్భో వుచ్చతి. ఏసా హి గన్థకారానం పకతి, యదిదం కిఞ్చి వత్వా పున పరం వత్తుమారభన్తానం చసద్దప్పయోగో. యం పన కేనచి వుత్తం ‘‘పఠమమహాసఙ్గీతి నామ చాతి ఏత్థ చ-సద్దో అతిరేకత్థో, తేన అఞ్ఞాపి అత్థీతి దీపేతీ’’తి. తదేవ తస్స గన్థక్కమే అకోవిదతం దస్సేతి. న హేత్థ చసద్దేన అతిరేకత్థో విఞ్ఞాయతి. యది చేత్థ ఏతదత్థోయేవ చ-కారో అధిప్పేతో సియా, ఏవం సతి న కత్తబ్బోయేవ పఠమసద్దేనేవ అఞ్ఞాసం దుతియాదిసఙ్గీతీనమ్పి అత్థిభావస్స దీపితత్తా. దుతియాదిం ఉపాదాయ హి పఠమసద్దప్పయోగో దీఘాదిం ఉపాదాయ రస్సాదిసద్దప్పయోగో వియ. యథాపచ్చయం తత్థ తత్థ దేసితత్తా పఞ్ఞత్తత్తా చ విప్పకిణ్ణానం ధమ్మవినయానం సఙ్గహేత్వా గాయనం కథనం సఙ్గీతి. ఏతేన తంతంసిక్ఖాపదానం సుత్తానఞ్చ ఆదిపరియోసానేసు అన్తరన్తరా చ సమ్బన్ధవసేన ఠపితం సఙ్గీతికారవచనం సఙ్గహితం హోతి. మహావిసయత్తా పూజనీయత్తా చ మహతీ సఙ్గీతి మహాసఙ్గీతి, పఠమా మహాసఙ్గీతి పఠమమహాసఙ్గీతి. నిదానకోసల్లత్థన్తి నిదదాతి దేసనం దేసకాలాదివసేన అవిదితం విదితం కత్వా నిదస్సేతీతి నిదానం, తత్థ కోసల్లం నిదానకోసల్లం, తదత్థన్తి అత్థో.

    Idāni taṃ paṭhamamahāsaṅgītiṃ dassetukāmo tassā tantiāruḷhāya idha vacane kāraṇaṃ dassento ‘‘paṭhamamahāsaṅgīti nāma cesā…pe… veditabbā’’ti āha. Paṭhamamahāsaṅgīti nāma cesāti ca-saddo īdisesu ṭhānesu vattabbasampiṇḍanattho, tañca paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ, esā ca paṭhamamahāsaṅgīti evaṃ veditabbāti vuttaṃ hoti. Upaññāsattho vā ca-saddo. Upaññāsoti ca vākyārambho vuccati. Esā hi ganthakārānaṃ pakati, yadidaṃ kiñci vatvā puna paraṃ vattumārabhantānaṃ casaddappayogo. Yaṃ pana kenaci vuttaṃ ‘‘paṭhamamahāsaṅgīti nāma cāti ettha ca-saddo atirekattho, tena aññāpi atthīti dīpetī’’ti. Tadeva tassa ganthakkame akovidataṃ dasseti. Na hettha casaddena atirekattho viññāyati. Yadi cettha etadatthoyeva ca-kāro adhippeto siyā, evaṃ sati na kattabboyeva paṭhamasaddeneva aññāsaṃ dutiyādisaṅgītīnampi atthibhāvassa dīpitattā. Dutiyādiṃ upādāya hi paṭhamasaddappayogo dīghādiṃ upādāya rassādisaddappayogo viya. Yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti. Etena taṃtaṃsikkhāpadānaṃ suttānañca ādipariyosānesu antarantarā ca sambandhavasena ṭhapitaṃ saṅgītikāravacanaṃ saṅgahitaṃ hoti. Mahāvisayattā pūjanīyattā ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti. Nidānakosallatthanti nidadāti desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ, tattha kosallaṃ nidānakosallaṃ, tadatthanti attho.

    సత్తానం దస్సనానుత్తరియసరణాదిపటిలాభహేతుభూతాసు విజ్జమానాసుపి అఞ్ఞాసు భగవతో కిరియాసు ‘‘బుద్ధో బోధేయ్య’’న్తి పటిఞ్ఞాయ అనులోమనతో వేనేయ్యానం మగ్గఫలుప్పత్తిహేతుభూతా కిరియా నిప్పరియాయేన బుద్ధకిచ్చన్తి ఆహ ‘‘ధమ్మచక్కప్పవత్తనఞ్హి ఆదిం కత్వా’’తి. తత్థ సద్ధిన్ద్రియాదిధమ్మోయేవ పవత్తనట్ఠేన చక్కన్తి ధమ్మచక్కం. అథ వా చక్కన్తి ఆణా, ధమ్మతో అనపేతత్తా ధమ్మఞ్చ తం చక్కఞ్చాతి ధమ్మచక్కం, ధమ్మేన ఞాయేన చక్కన్తిపి ధమ్మచక్కం. యథాహ –

    Sattānaṃ dassanānuttariyasaraṇādipaṭilābhahetubhūtāsu vijjamānāsupi aññāsu bhagavato kiriyāsu ‘‘buddho bodheyya’’nti paṭiññāya anulomanato veneyyānaṃ maggaphaluppattihetubhūtā kiriyā nippariyāyena buddhakiccanti āha ‘‘dhammacakkappavattanañhi ādiṃ katvā’’ti. Tattha saddhindriyādidhammoyeva pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Atha vā cakkanti āṇā, dhammato anapetattā dhammañca taṃ cakkañcāti dhammacakkaṃ, dhammena ñāyena cakkantipi dhammacakkaṃ. Yathāha –

    ‘‘ధమ్మఞ్చ పవత్తేతి చక్కఞ్చాతి ధమ్మచక్కం, చక్కఞ్చ పవత్తేతి ధమ్మఞ్చాతి ధమ్మచక్కం, ధమ్మేన పవత్తేతీతి ధమ్మచక్కం, ధమ్మచరియాయ పవత్తేతీతి ధమ్మచక్క’’న్తిఆది (పటి॰ మ॰ ౨.౪౦).

    ‘‘Dhammañca pavatteti cakkañcāti dhammacakkaṃ, cakkañca pavatteti dhammañcāti dhammacakkaṃ, dhammena pavattetīti dhammacakkaṃ, dhammacariyāya pavattetīti dhammacakka’’ntiādi (paṭi. ma. 2.40).

    కతబుద్ధకిచ్చేతి కతం పరినిట్ఠాపితం బుద్ధకిచ్చం యేన, తస్మిం కతబుద్ధకిచ్చే భగవతి లోకనాథేతి సమ్బన్ధో. ఏతేన బుద్ధకత్తబ్బస్స కస్సచిపి అసేసితభావం దస్సేతి. తతోయేవ హి సో భగవా పరినిబ్బుతోతి. నను చ సావకేహి వినీతాపి వినేయ్యా భగవతాయేవ వినీతా హోన్తి, తథా హి సావకభాసితం సుత్తం బుద్ధవచనన్తి వుచ్చతి, సావకవినేయ్యా చ న తావ వినీతాతి? నాయం దోసో తేసం వినయనూపాయస్స సావకేసు ఠపితత్తా. తేనేవాహ –

    Katabuddhakicceti kataṃ pariniṭṭhāpitaṃ buddhakiccaṃ yena, tasmiṃ katabuddhakicce bhagavati lokanātheti sambandho. Etena buddhakattabbassa kassacipi asesitabhāvaṃ dasseti. Tatoyeva hi so bhagavā parinibbutoti. Nanu ca sāvakehi vinītāpi vineyyā bhagavatāyeva vinītā honti, tathā hi sāvakabhāsitaṃ suttaṃ buddhavacananti vuccati, sāvakavineyyā ca na tāva vinītāti? Nāyaṃ doso tesaṃ vinayanūpāyassa sāvakesu ṭhapitattā. Tenevāha –

    ‘‘న తావాహం పాపిమ పరినిబ్బాయిస్సామి, యావ న భిక్ఖూ వియత్తా వినీతా విసారదా బహుస్సుతా ఆగతాగమా ధమ్మధరా వినయధరా మాతికాధరా ఉప్పన్నం పరప్పవాదం సహధమ్మేన సునిగ్గహితం నిగ్గహేత్వా సప్పాటిహారియం ధమ్మం దేసేస్సన్తీ’’తిఆది (దీ॰ ని॰ ౨.౧౬౮).

    ‘‘Na tāvāhaṃ pāpima parinibbāyissāmi, yāva na bhikkhū viyattā vinītā visāradā bahussutā āgatāgamā dhammadharā vinayadharā mātikādharā uppannaṃ parappavādaṃ sahadhammena suniggahitaṃ niggahetvā sappāṭihāriyaṃ dhammaṃ desessantī’’tiādi (dī. ni. 2.168).

    ‘‘కుసినారాయ’’న్తిఆదినా భగవతో పరినిబ్బుతదేసకాలవిసేసదస్సనం, ‘‘అపరినిబ్బుతో భగవా’’తి గాహస్స మిచ్ఛాభావదస్సనత్థం లోకే జాతసంవడ్ఢభావదస్సనత్థఞ్చ. తథా హి మనుస్సభావస్స సుపాకటకరణత్థం మహాబోధిసత్తా చరిమభవే దారపరిగ్గహాదీనిపి కరోన్తీతి. కుసినారాయన్తి ఏవంనామకే నగరే. సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచనం. ఉపవత్తనే మల్లానం సాలవనేతి తస్స నగరస్స ఉపవత్తనభూతం మల్లరాజూనం సాలవనుయ్యానం దస్సేతి. తత్థ నగరం పవిసితుకామా ఉయ్యానతో ఉపేచ్చ వత్తన్తి గచ్ఛన్తి ఏతేనాతి ఉపవత్తనన్తి సాలవనం వుచ్చతి. యథా హి అనురాధపురస్స థూపారామో దక్ఖిణపచ్ఛిమదిసాయం, ఏవం తం ఉయ్యానం కుసినారాయ దక్ఖిణపచ్ఛిమదిసాయ హోతి. యథా చ థూపారామతో దక్ఖిణద్వారేన నగరం పవిసనమగ్గో పాచీనముఖో గన్త్వా ఉత్తరేన నివత్తతి, ఏవం ఉయ్యానతో సాలపన్తి పాచీనముఖా గన్త్వా ఉత్తరేన నివత్తా, తస్మా తం ‘‘ఉపవత్తన’’న్తి వుచ్చతి. యమకసాలానమన్తరేతి యమకసాలానం వేమజ్ఝే. తత్థ కిర భగవతో పఞ్ఞత్తస్స పరినిబ్బానమఞ్చస్స ఏకా సాలపన్తి సీసభాగే హోతి, ఏకా పాదభాగే, తత్రాపి ఏకో తరుణసాలో సీసభాగస్స ఆసన్నో హోతి, ఏకో పాదభాగస్స, తస్మా ‘‘యమకసాలానమన్తరే’’తి వుత్తం. అపి చ ‘‘యమకసాలా నామ మూలక్ఖన్ధవిటపపత్తేహి అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసిబ్బేత్వా ఠితసాలా’’తిపి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం.

    ‘‘Kusinārāya’’ntiādinā bhagavato parinibbutadesakālavisesadassanaṃ, ‘‘aparinibbuto bhagavā’’ti gāhassa micchābhāvadassanatthaṃ loke jātasaṃvaḍḍhabhāvadassanatthañca. Tathā hi manussabhāvassa supākaṭakaraṇatthaṃ mahābodhisattā carimabhave dārapariggahādīnipi karontīti. Kusinārāyanti evaṃnāmake nagare. Samīpatthe cetaṃ bhummavacanaṃ. Upavattane mallānaṃ sālavaneti tassa nagarassa upavattanabhūtaṃ mallarājūnaṃ sālavanuyyānaṃ dasseti. Tattha nagaraṃ pavisitukāmā uyyānato upecca vattanti gacchanti etenāti upavattananti sālavanaṃ vuccati. Yathā hi anurādhapurassa thūpārāmo dakkhiṇapacchimadisāyaṃ, evaṃ taṃ uyyānaṃ kusinārāya dakkhiṇapacchimadisāya hoti. Yathā ca thūpārāmato dakkhiṇadvārena nagaraṃ pavisanamaggo pācīnamukho gantvā uttarena nivattati, evaṃ uyyānato sālapanti pācīnamukhā gantvā uttarena nivattā, tasmā taṃ ‘‘upavattana’’nti vuccati. Yamakasālānamantareti yamakasālānaṃ vemajjhe. Tattha kira bhagavato paññattassa parinibbānamañcassa ekā sālapanti sīsabhāge hoti, ekā pādabhāge, tatrāpi eko taruṇasālo sīsabhāgassa āsanno hoti, eko pādabhāgassa, tasmā ‘‘yamakasālānamantare’’ti vuttaṃ. Api ca ‘‘yamakasālā nāma mūlakkhandhaviṭapapattehi aññamaññaṃ saṃsibbetvā ṭhitasālā’’tipi mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ.

    అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయాతి ఉపాదీయతే కమ్మకిలేసేహీతి ఉపాది, విపాకక్ఖన్ధా కటత్తా చ రూపం. సో పన ఉపాది కిలేసాభిసఙ్ఖారమారనిమ్మథనేన నిబ్బానప్పత్తియం అనోస్సట్ఠో, ఇధ ఖన్ధమచ్చుమారనిమ్మథనేన ఓస్సట్ఠో నిసేసితోతి అయం అనుపాదిసేసా నిబ్బానధాతు నత్థి ఏతిస్సా ఉపాదిసేసోతి కత్వా. నిబ్బానధాతూతి చేత్థ నిబ్బుతిమత్తం అధిప్పేతం, ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే చాయం కరణనిద్దేసో. పరినిబ్బానేతి పరినిబ్బానట్ఠానే, నిమిత్తత్థే వా భుమ్మవచనం, పరినిబ్బానహేతు సన్నిపతితానన్తి అత్థో. సఙ్ఘస్స థేరో సఙ్ఘత్థేరో. సో పన సఙ్ఘో కింపరిమాణోతి ఆహ ‘‘సత్తన్నం భిక్ఖుసతసహస్సాన’’న్తి. నిచ్చసాపేక్ఖత్తా హి ఈదిసేసు సమాసో హోతియేవ యథా ‘‘దేవదత్తస్స గరుకుల’’న్తి. సత్తన్నం భిక్ఖుసతసహస్సానన్తి చ సఙ్ఘత్థేరానంయేవ సత్తన్నం భిక్ఖుసతసహస్సానం. తదా హి ‘‘సన్నిపతితా భిక్ఖూ ఏత్తకా’’తి పమాణరహితా. తథా హి వేళువగామే వేదనావిక్ఖమ్భనతో పట్ఠాయ ‘‘న చిరేన భగవా పరినిబ్బాయిస్సతీ’’తి సుత్వా తతో తతో ఆగతేసు భిక్ఖూసు ఏకభిక్ఖుపి పక్కన్తో నామ నత్థి, తస్మా గణనం వీతివత్తో సఙ్ఘో అహోసి. ఆయస్మా మహాకస్సపో ధమ్మవినయసఙ్గాయనత్థం భిక్ఖూనం ఉస్సాహం జనేసీతి సమ్బన్ధో.

    Anupādisesāya nibbānadhātuyāti upādīyate kammakilesehīti upādi, vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. So pana upādi kilesābhisaṅkhāramāranimmathanena nibbānappattiyaṃ anossaṭṭho, idha khandhamaccumāranimmathanena ossaṭṭho nisesitoti ayaṃ anupādisesā nibbānadhātu natthi etissā upādisesoti katvā. Nibbānadhātūti cettha nibbutimattaṃ adhippetaṃ, itthambhūtalakkhaṇe cāyaṃ karaṇaniddeso. Parinibbāneti parinibbānaṭṭhāne, nimittatthe vā bhummavacanaṃ, parinibbānahetu sannipatitānanti attho. Saṅghassa thero saṅghatthero. So pana saṅgho kiṃparimāṇoti āha ‘‘sattannaṃ bhikkhusatasahassāna’’nti. Niccasāpekkhattā hi īdisesu samāso hotiyeva yathā ‘‘devadattassa garukula’’nti. Sattannaṃ bhikkhusatasahassānanti ca saṅghattherānaṃyeva sattannaṃ bhikkhusatasahassānaṃ. Tadā hi ‘‘sannipatitā bhikkhū ettakā’’ti pamāṇarahitā. Tathā hi veḷuvagāme vedanāvikkhambhanato paṭṭhāya ‘‘na cirena bhagavā parinibbāyissatī’’ti sutvā tato tato āgatesu bhikkhūsu ekabhikkhupi pakkanto nāma natthi, tasmā gaṇanaṃ vītivatto saṅgho ahosi. Āyasmā mahākassapo dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesīti sambandho.

    తత్థ మహాకస్సపోతి మహన్తేహి సీలక్ఖన్ధాదీహి సమన్నాగతత్తా మహన్తో కస్సపోతి మహాకస్సపో, అపిచ కుమారకస్సపత్థేరం ఉపాదాయ అయం మహాథేరో ‘‘మహాకస్సపో’’తి వుచ్చతి. అథ కిమత్థం ఆయస్మా మహాకస్సపో ధమ్మవినయసఙ్గాయనత్థం ఉస్సాహం జనేసీతి ఆహ ‘‘సత్తాహపరినిబ్బుతే’’తిఆది. సత్త అహాని సమాహటాని సత్తాహం, సత్తాహం పరినిబ్బుతస్స అస్సాతి సత్తాహపరినిబ్బుతో, భగవా, తస్మిం సత్తాహపరినిబ్బుతే భగవతి, భగవతో పరినిబ్బానదివసతో పట్ఠాయ సత్తాహే వీతివత్తేతి వుత్తం హోతి. సుభద్దేన వుడ్ఢపబ్బజితేన వుత్తవచనం సమనుస్సరన్తోతి సమ్బన్ధో. తత్థ సుభద్దోతి తస్స నామం, వుడ్ఢకాలే పన పబ్బజితత్తా వుడ్ఢపబ్బజితోతి వుచ్చతి. ‘‘అలం ఆవుసో’’తిఆదినా తేన వుత్తవచనం నిదస్సేతి. సో హి సత్తాహపరినిబ్బుతే భగవతి ఆయస్మతా మహాకస్సపత్థేరేన సద్ధిం పావాయ కుసినారం అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నేసు పఞ్చమత్తేసు భిక్ఖుసతేసు అవీతరాగే భిక్ఖూ అన్తరామగ్గే దిట్ఠఆజీవకస్స సన్తికా భగవతో పరినిబ్బానం సుత్వా పత్తచీవరాని ఛడ్డేత్వా బాహా పగ్గయ్హ నానప్పకారం పరిదేవన్తే దిస్వా ఏవమాహ.

    Tattha mahākassapoti mahantehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā mahanto kassapoti mahākassapo, apica kumārakassapattheraṃ upādāya ayaṃ mahāthero ‘‘mahākassapo’’ti vuccati. Atha kimatthaṃ āyasmā mahākassapo dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ ussāhaṃ janesīti āha ‘‘sattāhaparinibbute’’tiādi. Satta ahāni samāhaṭāni sattāhaṃ, sattāhaṃ parinibbutassa assāti sattāhaparinibbuto, bhagavā, tasmiṃ sattāhaparinibbute bhagavati, bhagavato parinibbānadivasato paṭṭhāya sattāhe vītivatteti vuttaṃ hoti. Subhaddena vuḍḍhapabbajitena vuttavacanaṃ samanussarantoti sambandho. Tattha subhaddoti tassa nāmaṃ, vuḍḍhakāle pana pabbajitattā vuḍḍhapabbajitoti vuccati. ‘‘Alaṃ āvuso’’tiādinā tena vuttavacanaṃ nidasseti. So hi sattāhaparinibbute bhagavati āyasmatā mahākassapattherena saddhiṃ pāvāya kusināraṃ addhānamaggappaṭipannesu pañcamattesu bhikkhusatesu avītarāge bhikkhū antarāmagge diṭṭhaājīvakassa santikā bhagavato parinibbānaṃ sutvā pattacīvarāni chaḍḍetvā bāhā paggayha nānappakāraṃ paridevante disvā evamāha.

    కస్మా పన సో ఏవమాహ? భగవతి ఆఘాతేన. అయం కిర సో ఖన్ధకే (మహావ॰ ౩౦౩) ఆగతే ఆతుమావత్థుస్మిం నహాపితపుబ్బకో వుడ్ఢపబ్బజితో భగవతి కుసినారతో నిక్ఖమిత్వా అడ్ఢతేళసేహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం ఆతుమం గచ్ఛన్తే ‘‘భగవా ఆగచ్ఛతీ’’తి సుత్వా ఆగతకాలే ‘‘యాగుదానం కరిస్సామీ’’తి సామణేరభూమియం ఠితే ద్వే పుత్తే ఏతదవోచ ‘‘భగవా కిర తాతా ఆతుమం ఆగచ్ఛతి మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం అడ్ఢతేళసేహి భిక్ఖుసతేహి, గచ్ఛథ తుమ్హే తాతా ఖురభణ్డం ఆదాయ నాళియావాపకేన అనుఘరకం అనుఘరకం ఆహిణ్డథ, లోణమ్పి తేలమ్పి తణ్డులమ్పి ఖాదనీయమ్పి సంహరథ, భగవతో ఆగతస్స యాగుదానం కరిస్సామీ’’తి. తే తథా అకంసు. అథ భగవతి ఆతుమం ఆగన్త్వా భుసాగారకం పవిట్ఠే సుభద్దో సాయన్హసమయం గామద్వారం గన్త్వా మనుస్సే ఆమన్తేత్వా ‘‘హత్థకమ్మమత్తం మే దేథా’’తి హత్థకమ్మం యాచిత్వా ‘‘కిం భన్తే కరోమా’’తి వుత్తే ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ గణ్హథా’’తి సబ్బూపకరణాని గాహాపేత్వా విహారే ఉద్ధనాని కారేత్వా ఏకం కాళకం కాసావం నివాసేత్వా తాదిసమేవ పారుపిత్వా ‘‘ఇదం కరోథ, ఇదం కరోథా’’తి సబ్బరత్తిం విచారేన్తో సతసహస్సం విస్సజ్జేత్వా భోజ్జయాగుఞ్చ మధుగోళకఞ్చ పటియాదాపేసి. భోజ్జయాగు నామ భుఞ్జిత్వా పాతబ్బయాగు, తత్థ సప్పిమధుఫాణితమచ్ఛమంసపుప్ఫఫలరసాది యం కిఞ్చి ఖాదనీయం నామ అత్థి, తం సబ్బం పవిసతి, కీళితుకామానం సీసమక్ఖనయోగ్గా హోతి సుగన్ధగన్ధా.

    Kasmā pana so evamāha? Bhagavati āghātena. Ayaṃ kira so khandhake (mahāva. 303) āgate ātumāvatthusmiṃ nahāpitapubbako vuḍḍhapabbajito bhagavati kusinārato nikkhamitvā aḍḍhateḷasehi bhikkhusatehi saddhiṃ ātumaṃ gacchante ‘‘bhagavā āgacchatī’’ti sutvā āgatakāle ‘‘yāgudānaṃ karissāmī’’ti sāmaṇerabhūmiyaṃ ṭhite dve putte etadavoca ‘‘bhagavā kira tātā ātumaṃ āgacchati mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ aḍḍhateḷasehi bhikkhusatehi, gacchatha tumhe tātā khurabhaṇḍaṃ ādāya nāḷiyāvāpakena anugharakaṃ anugharakaṃ āhiṇḍatha, loṇampi telampi taṇḍulampi khādanīyampi saṃharatha, bhagavato āgatassa yāgudānaṃ karissāmī’’ti. Te tathā akaṃsu. Atha bhagavati ātumaṃ āgantvā bhusāgārakaṃ paviṭṭhe subhaddo sāyanhasamayaṃ gāmadvāraṃ gantvā manusse āmantetvā ‘‘hatthakammamattaṃ me dethā’’ti hatthakammaṃ yācitvā ‘‘kiṃ bhante karomā’’ti vutte ‘‘idañcidañca gaṇhathā’’ti sabbūpakaraṇāni gāhāpetvā vihāre uddhanāni kāretvā ekaṃ kāḷakaṃ kāsāvaṃ nivāsetvā tādisameva pārupitvā ‘‘idaṃ karotha, idaṃ karothā’’ti sabbarattiṃ vicārento satasahassaṃ vissajjetvā bhojjayāguñca madhugoḷakañca paṭiyādāpesi. Bhojjayāgu nāma bhuñjitvā pātabbayāgu, tattha sappimadhuphāṇitamacchamaṃsapupphaphalarasādi yaṃ kiñci khādanīyaṃ nāma atthi, taṃ sabbaṃ pavisati, kīḷitukāmānaṃ sīsamakkhanayoggā hoti sugandhagandhā.

    అథ భగవా కాలస్సేవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పిణ్డాయ చరితుం ఆతుమాభిముఖో పాయాసి. మనుస్సా తస్స ఆరోచేసుం ‘‘భగవా పిణ్డాయ గామం పవిసతి, తయా కస్స యాగు పటియాదితా’’తి. సో యథానివత్థపారుతేహేవ తేహి కాళకకాసావేహి ఏకేన హత్థేన దబ్బిఞ్చ కటచ్ఛుఞ్చ గహేత్వా బ్రహ్మా వియ దక్ఖిణజాణుమణ్డలం భూమియం పతిట్ఠాపేత్వా వన్దిత్వా ‘‘పటిగ్గణ్హతు మే భన్తే భగవా యాగు’’న్తి ఆహ. తతో ‘‘జానన్తాపి తథాగతా పుచ్ఛన్తీ’’తి ఖన్ధకే (మహావ॰ ౩౦౩) ఆగతనయేన భగవా పుచ్ఛిత్వా చ సుత్వా చ తం వుడ్ఢపబ్బజితం విగరహిత్వా తస్మిం వత్థుస్మిం అకప్పియసమాదాపనసిక్ఖాపదం ఖురభణ్డపరిహరణసిక్ఖాపదఞ్చాతి ద్వే సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞపేత్వా ‘‘భిక్ఖవే అనేకకప్పకోటియో భోజనం పరియేసన్తేహేవ వీతినామితా, ఇదం పన తుమ్హాకం అకప్పియం, అధమ్మేన ఉప్పన్నభోజనం ఇమం పరిభుఞ్జిత్వా అనేకాని అత్తభావసహస్సాని అపాయేస్వేవ నిబ్బత్తిస్సన్తి, అపేథ మా గణ్హథా’’తి భిక్ఖాచారాభిముఖో అగమాసి, ఏకభిక్ఖునాపి న కిఞ్చి గహితం.

    Atha bhagavā kālasseva sarīrapaṭijagganaṃ katvā bhikkhusaṅghaparivuto piṇḍāya carituṃ ātumābhimukho pāyāsi. Manussā tassa ārocesuṃ ‘‘bhagavā piṇḍāya gāmaṃ pavisati, tayā kassa yāgu paṭiyāditā’’ti. So yathānivatthapāruteheva tehi kāḷakakāsāvehi ekena hatthena dabbiñca kaṭacchuñca gahetvā brahmā viya dakkhiṇajāṇumaṇḍalaṃ bhūmiyaṃ patiṭṭhāpetvā vanditvā ‘‘paṭiggaṇhatu me bhante bhagavā yāgu’’nti āha. Tato ‘‘jānantāpi tathāgatā pucchantī’’ti khandhake (mahāva. 303) āgatanayena bhagavā pucchitvā ca sutvā ca taṃ vuḍḍhapabbajitaṃ vigarahitvā tasmiṃ vatthusmiṃ akappiyasamādāpanasikkhāpadaṃ khurabhaṇḍapariharaṇasikkhāpadañcāti dve sikkhāpadāni paññapetvā ‘‘bhikkhave anekakappakoṭiyo bhojanaṃ pariyesanteheva vītināmitā, idaṃ pana tumhākaṃ akappiyaṃ, adhammena uppannabhojanaṃ imaṃ paribhuñjitvā anekāni attabhāvasahassāni apāyesveva nibbattissanti, apetha mā gaṇhathā’’ti bhikkhācārābhimukho agamāsi, ekabhikkhunāpi na kiñci gahitaṃ.

    సుభద్దో అనత్తమనో హుత్వా ‘‘అయం ‘సబ్బం జానామీ’తి ఆహిణ్డతి, సచే న గహేతుకామో పేసేత్వా ఆరోచేతబ్బం అస్స, పక్కాహారో నామ సబ్బచిరం తిట్ఠన్తో సత్తాహమత్తం తిట్ఠేయ్య, ఇదఞ్చ మమ యావజీవం పరియత్తం అస్స, సబ్బం తేన నాసితం, అహితకామో అయం మయ్హ’’న్తి భగవతి ఆఘాతం బన్ధిత్వా దసబలే ధరమానే కిఞ్చి వత్తుం నాసక్ఖి. ఏవం కిరస్స అహోసి ‘‘అయం ఉచ్చకులా పబ్బజితో మహాపురిసో, సచే కిఞ్చి వక్ఖామి, మమంయేవ సన్తజ్జేస్సతీ’’తి. స్వాయం అజ్జ మహాకస్సపత్థేరేన సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తో ‘‘పరినిబ్బుతో భగవా’’తి సుత్వా లద్ధస్సాసో వియ హట్ఠతుట్ఠో ఏవమాహ. థేరో పన తం సుత్వా హదయే పహారం వియ మత్థకే పతితసుక్కాసనిం వియ మఞ్ఞి, ధమ్మసంవేగో చస్స ఉప్పజ్జి ‘‘సత్తాహమత్తపరినిబ్బుతో భగవా, అజ్జాపిస్స సువణ్ణవణ్ణం సరీరం ధరతియేవ, దుక్ఖేన భగవతా ఆరాధితసాసనే నామ ఏవం లహుం మహన్తం పాపకసటం కణ్టకో ఉప్పన్నో, అలం ఖో పనేస పాపో వడ్ఢమానో అఞ్ఞేపి ఏవరూపే సహాయే లభిత్వా సాసనం ఓసక్కాపేతు’’న్తి.

    Subhaddo anattamano hutvā ‘‘ayaṃ ‘sabbaṃ jānāmī’ti āhiṇḍati, sace na gahetukāmo pesetvā ārocetabbaṃ assa, pakkāhāro nāma sabbaciraṃ tiṭṭhanto sattāhamattaṃ tiṭṭheyya, idañca mama yāvajīvaṃ pariyattaṃ assa, sabbaṃ tena nāsitaṃ, ahitakāmo ayaṃ mayha’’nti bhagavati āghātaṃ bandhitvā dasabale dharamāne kiñci vattuṃ nāsakkhi. Evaṃ kirassa ahosi ‘‘ayaṃ uccakulā pabbajito mahāpuriso, sace kiñci vakkhāmi, mamaṃyeva santajjessatī’’ti. Svāyaṃ ajja mahākassapattherena saddhiṃ āgacchanto ‘‘parinibbuto bhagavā’’ti sutvā laddhassāso viya haṭṭhatuṭṭho evamāha. Thero pana taṃ sutvā hadaye pahāraṃ viya matthake patitasukkāsaniṃ viya maññi, dhammasaṃvego cassa uppajji ‘‘sattāhamattaparinibbuto bhagavā, ajjāpissa suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ dharatiyeva, dukkhena bhagavatā ārādhitasāsane nāma evaṃ lahuṃ mahantaṃ pāpakasaṭaṃ kaṇṭako uppanno, alaṃ kho panesa pāpo vaḍḍhamāno aññepi evarūpe sahāye labhitvā sāsanaṃ osakkāpetu’’nti.

    తతో థేరో చిన్తేసి ‘‘సచే ఖో పనాహం ఇమం మహల్లకం ఇధేవ పిలోతికం నివాసేత్వా ఛారికాయ ఓకిరాపేత్వా నీహరాపేస్సామి, మనుస్సా ‘సమణస్స గోతమస్స సరీరే ధరమానేయేవ సావకా వివదన్తీ’తి అమ్హాకం దోసం దస్సేస్సన్తి, అధివాసేమి తావ. భగవతా హి దేసితధమ్మో అసఙ్గహితపుప్ఫరాసిసదిసో, తత్థ యథా వాతేన పహటపుప్ఫాని యతో వా తతో వా గచ్ఛన్తి, ఏవమేవ ఏవరూపానం వసేన గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే వినయే ఏకం ద్వే సిక్ఖాపదాని నస్సిస్సన్తి వినస్సిస్సన్తి, సుత్తే ఏకో ద్వే పఞ్హవారా నస్సిస్సన్తి, అభిధమ్మే ఏకం ద్వే భూమన్తరాని నస్సిస్సన్తి, ఏవం అనుక్కమేన మూలే నట్ఠే పిసాచసదిసా భవిస్సామ, తస్మా ధమ్మవినయసఙ్గహం కరిస్సామి, ఏవం సతి దళ్హసుత్తేన సఙ్గహితపుప్ఫాని వియ అయం ధమ్మవినయో నిచ్చలో భవిస్సతి. ఏతదత్థఞ్హి భగవా మయ్హం తీణి గావుతాని పచ్చుగ్గమనం అకాసి, తీహి ఓవాదేహి ఉపసమ్పదం అకాసి, కాయతో చీవరపరివత్తనం అకాసి, ఆకాసే పాణిం చాలేత్వా చన్దోపమపటిపదం కథేన్తో మఞ్ఞేవ సక్ఖిం కత్వా కథేసి, తిక్ఖత్తుం సకలసాసనరతనం పటిచ్ఛాపేసి, మాదిసే భిక్ఖుమ్హి తిట్ఠమానే అయం పాపో సాసనే వడ్ఢిం మా అలత్థు, యావ అధమ్మో న దిప్పతి, ధమ్మో న పటిబాహీయతి, అవినయో న దిప్పతి, వినయో న పటిబాహీయతి, అధమ్మవాదినో న బలవన్తో హోన్తి, ధమ్మవాదినో న దుబ్బలా హోన్తి, అవినయవాదినో న బలవన్తో హోన్తి, వినయవాదినో న దుబ్బలా హోన్తి, తావ ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయిస్సామి, తతో భిక్ఖూ అత్తనో అత్తనో పహోనకం గహేత్వా కప్పియాకప్పియే కథేస్సన్తి, అథాయం పాపో సయమేవ నిగ్గహం పాపుణిస్సతి, పున సీసం ఉక్ఖిపితుం న సక్ఖిస్సతి, సాసనం ఇద్ధఞ్చేవ ఫీతఞ్చ భవిస్సతీ’’తి. చిన్తేత్వా సో ‘‘ఏవం నామ మయ్హం చిత్తం ఉప్పన్న’’న్తి కస్సచి అనారోచేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం సమస్సాసేత్వా అథ పచ్ఛా ధాతుభాజనదివసే ధమ్మవినయసఙ్గాయనత్థం భిక్ఖూనం ఉస్సాహం జనేసి. తేన వుత్తం ‘‘ఆయస్మా మహాకస్సపో సత్తాహపరినిబ్బుతే…పే॰… ధమ్మవినయసఙ్గాయనత్థం భిక్ఖూనం ఉస్సాహం జనేసీ’’తి.

    Tato thero cintesi ‘‘sace kho panāhaṃ imaṃ mahallakaṃ idheva pilotikaṃ nivāsetvā chārikāya okirāpetvā nīharāpessāmi, manussā ‘samaṇassa gotamassa sarīre dharamāneyeva sāvakā vivadantī’ti amhākaṃ dosaṃ dassessanti, adhivāsemi tāva. Bhagavatā hi desitadhammo asaṅgahitapuppharāsisadiso, tattha yathā vātena pahaṭapupphāni yato vā tato vā gacchanti, evameva evarūpānaṃ vasena gacchante gacchante kāle vinaye ekaṃ dve sikkhāpadāni nassissanti vinassissanti, sutte eko dve pañhavārā nassissanti, abhidhamme ekaṃ dve bhūmantarāni nassissanti, evaṃ anukkamena mūle naṭṭhe pisācasadisā bhavissāma, tasmā dhammavinayasaṅgahaṃ karissāmi, evaṃ sati daḷhasuttena saṅgahitapupphāni viya ayaṃ dhammavinayo niccalo bhavissati. Etadatthañhi bhagavā mayhaṃ tīṇi gāvutāni paccuggamanaṃ akāsi, tīhi ovādehi upasampadaṃ akāsi, kāyato cīvaraparivattanaṃ akāsi, ākāse pāṇiṃ cāletvā candopamapaṭipadaṃ kathento maññeva sakkhiṃ katvā kathesi, tikkhattuṃ sakalasāsanaratanaṃ paṭicchāpesi, mādise bhikkhumhi tiṭṭhamāne ayaṃ pāpo sāsane vaḍḍhiṃ mā alatthu, yāva adhammo na dippati, dhammo na paṭibāhīyati, avinayo na dippati, vinayo na paṭibāhīyati, adhammavādino na balavanto honti, dhammavādino na dubbalā honti, avinayavādino na balavanto honti, vinayavādino na dubbalā honti, tāva dhammañca vinayañca saṅgāyissāmi, tato bhikkhū attano attano pahonakaṃ gahetvā kappiyākappiye kathessanti, athāyaṃ pāpo sayameva niggahaṃ pāpuṇissati, puna sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkhissati, sāsanaṃ iddhañceva phītañca bhavissatī’’ti. Cintetvā so ‘‘evaṃ nāma mayhaṃ cittaṃ uppanna’’nti kassaci anārocetvā bhikkhusaṅghaṃ samassāsetvā atha pacchā dhātubhājanadivase dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesi. Tena vuttaṃ ‘‘āyasmā mahākassapo sattāhaparinibbute…pe… dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesī’’ti.

    తత్థ అలన్తి పటిక్ఖేపవచనం. ఆవుసోతి పరిదేవన్తే భిక్ఖూ ఆలపతి. మా సోచిత్థాతి చిత్తే ఉప్పన్నబలవసోకేన మా సోచిత్థ. మా పరిదేవిత్థాతి వాచాయ మా పరిదేవిత్థ ‘‘పరిదేవనం విలాపో’’తి వచనతో. ఇదాని అసోచనాదీసు కారణం దస్సేన్తో ‘‘సుముత్తా మయ’’న్తిఆదిమాహ. తేన మహాసమణేనాతి నిస్సక్కే కరణవచనం, తతో మహాసమణతో సుట్ఠు ముత్తా మయన్తి అత్థో, ఉపద్దుతా చ హోమ తదాతి అధిప్పాయో. హోమాతి వా అతీతత్థే వత్తమానవచనం, అహుమ్హాతి అత్థో, అనుస్సరన్తో ధమ్మసంవేగవసేనాతి అధిప్పాయో. ధమ్మసభావచిన్తావసేన పవత్తం సహోత్తప్పఞాణం ధమ్మసంవేగో. వుత్తఞ్హేతం –

    Tattha alanti paṭikkhepavacanaṃ. Āvusoti paridevante bhikkhū ālapati. Mā socitthāti citte uppannabalavasokena mā socittha. Mā paridevitthāti vācāya mā paridevittha ‘‘paridevanaṃ vilāpo’’ti vacanato. Idāni asocanādīsu kāraṇaṃ dassento ‘‘sumuttā maya’’ntiādimāha. Tena mahāsamaṇenāti nissakke karaṇavacanaṃ, tato mahāsamaṇato suṭṭhu muttā mayanti attho, upaddutā ca homa tadāti adhippāyo. Homāti vā atītatthe vattamānavacanaṃ, ahumhāti attho, anussaranto dhammasaṃvegavasenāti adhippāyo. Dhammasabhāvacintāvasena pavattaṃ sahottappañāṇaṃ dhammasaṃvego. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘సబ్బసఙ్ఖతధమ్మేసు, ఓత్తప్పాకారసణ్ఠితం;

    ‘‘Sabbasaṅkhatadhammesu, ottappākārasaṇṭhitaṃ;

    ఞాణమోహితభారానం, ధమ్మసంవేగసఞ్ఞిత’’న్తి.

    Ñāṇamohitabhārānaṃ, dhammasaṃvegasaññita’’nti.

    ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతీతి తిట్ఠతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి ఠానం, హేతు. ఖోతి అవధారణే, ఏతం కారణం విజ్జతేవ, నో న విజ్జతీతి అత్థో. కిం తం కారణన్తి ఆహ ‘‘యం పాపభిక్ఖూ’’తిఆది. ఏత్థ న్తి నిపాతమత్తం, కారణనిద్దేసో వా, యేన కారణేన అన్తరధాపేయ్యుం, తదేతం కారణం విజ్జతీతి అత్థో. పాపభిక్ఖూతి పాపికాయ లామికాయ ఇచ్ఛాయ సమన్నాగతా భిక్ఖూ. అతీతో అతిక్కన్తో సత్థా ఏత్థ, ఏతస్సాతి వా అతీతసత్థుకం, పావచనం. పధానం వచనం పావచనం, ధమ్మవినయన్తి వుత్తం హోతి. పక్ఖం లభిత్వాతి అలజ్జీపక్ఖం లభిత్వా. న చిరస్సేవాతి న చిరేనేవ. యావ చ ధమ్మవినయో తిట్ఠతీతి యత్తకం కాలం ధమ్మో చ వినయో చ లజ్జీపుగ్గలేసు తిట్ఠతి.

    Ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjatīti tiṭṭhati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti ṭhānaṃ, hetu. Khoti avadhāraṇe, etaṃ kāraṇaṃ vijjateva, no na vijjatīti attho. Kiṃ taṃ kāraṇanti āha ‘‘yaṃ pāpabhikkhū’’tiādi. Ettha yanti nipātamattaṃ, kāraṇaniddeso vā, yena kāraṇena antaradhāpeyyuṃ, tadetaṃ kāraṇaṃ vijjatīti attho. Pāpabhikkhūti pāpikāya lāmikāya icchāya samannāgatā bhikkhū. Atīto atikkanto satthā ettha, etassāti vā atītasatthukaṃ, pāvacanaṃ. Padhānaṃ vacanaṃ pāvacanaṃ, dhammavinayanti vuttaṃ hoti. Pakkhaṃ labhitvāti alajjīpakkhaṃ labhitvā. Na cirassevāti na cireneva. Yāva ca dhammavinayo tiṭṭhatīti yattakaṃ kālaṃ dhammo ca vinayo ca lajjīpuggalesu tiṭṭhati.

    వుత్తఞ్హేతం భగవతాతి పరినిబ్బానమఞ్చకే నిపన్నేన భగవతా భిక్ఖూ ఓవదన్తేన ఏతం వుత్తన్తి అత్థో. దేసితో పఞ్ఞత్తోతి ధమ్మోపి దేసితో చేవ పఞ్ఞత్తో చ. సుత్తాభిధమ్మసఙ్గహితస్స హి ధమ్మస్స అభిసజ్జనం పబోధనం దేసనా, తస్సేవ పకారతో ఞాపనం వినేయ్యసన్తానే ఠపనం పఞ్ఞాపనం, తస్మా ధమ్మోపి దేసితో చేవ పఞ్ఞత్తో చాతి వుత్తో. పఞ్ఞత్తోతి చ ఠపితోతి అత్థో. వినయోపి దేసితో చేవ పఞ్ఞత్తో చ. వినయతన్తిసఙ్గహితస్స హి అత్థస్స కాయవాచానం వినయనతో వినయోతి లద్ధాధివచనస్స అతిసజ్జనం పబోధనం దేసనా, తస్సేవ పకారతో ఞాపనం అసఙ్కరతో ఠపనం పఞ్ఞాపనం, తస్మా వినయోపి దేసితో చేవ పఞ్ఞత్తో చాతి వుచ్చతి.

    Vuttañhetaṃ bhagavatāti parinibbānamañcake nipannena bhagavatā bhikkhū ovadantena etaṃ vuttanti attho. Desito paññattoti dhammopi desito ceva paññatto ca. Suttābhidhammasaṅgahitassa hi dhammassa abhisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā, tasseva pakārato ñāpanaṃ vineyyasantāne ṭhapanaṃ paññāpanaṃ, tasmā dhammopi desito ceva paññatto cāti vutto. Paññattoti ca ṭhapitoti attho. Vinayopi desito ceva paññatto ca. Vinayatantisaṅgahitassa hi atthassa kāyavācānaṃ vinayanato vinayoti laddhādhivacanassa atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā, tasseva pakārato ñāpanaṃ asaṅkarato ṭhapanaṃ paññāpanaṃ, tasmā vinayopi desito ceva paññatto cāti vuccati.

    సో వో మమచ్చయేనాతి సో ధమ్మవినయో తుమ్హాకం మమచ్చయేన సత్థా. ఇదం వుత్తం హోతి – మయా వో ఠితేనేవ ‘‘ఇదం లహుకం, ఇదం గరుకం, ఇదం సతేకిచ్ఛం, ఇదం అతేకిచ్ఛం, ఇదం లోకవజ్జం, ఇదం పణ్ణత్తివజ్జం. అయం ఆపత్తి పుగ్గలస్స సన్తికే వుట్ఠాతి, అయం గణస్స, అయం సఙ్ఘస్స సన్తికే వుట్ఠాతీ’’తి సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానం అవీతిక్కమనీయతావసేన ఓతిణ్ణవత్థుస్మిం సఖన్ధకపరివారో ఉభతోవిభఙ్గో మహావినయో నామ దేసితో, తం సకలమ్పి వినయపిటకం మయి పరినిబ్బుతే తుమ్హాకం సత్థుకిచ్చం సాధేస్సతి ‘‘ఇదం వో కత్తబ్బం, ఇదం వో న కత్తబ్బ’’న్తి కత్తబ్బాకత్తబ్బస్స విభాగేన అనుసాసనతో. ఠితేనేవ చ మయా ‘‘ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానా, చత్తారో సమ్మప్పధానా, చత్తారో ఇద్ధిపాదా, పఞ్చిన్ద్రియాని, పఞ్చ బలాని, సత్త బోజ్ఝఙ్గాని, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’తి తేన తేన వినేయ్యానం అజ్ఝాసయానురూపేన పకారేన ఇమే సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే విభజిత్వా సుత్తన్తపిటకం దేసితం, తం సకలమ్పి సుత్తన్తపిటకం మయి పరినిబ్బుతే తుమ్హాకం సత్థుకిచ్చం సాధేస్సతి తంతంచరియానురూపం సమ్మాపటిపత్తియా అనుసాసనతో. ఠితేనేవ చ మయా ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా, ద్వాదసాయతనాని, అట్ఠారస ధాతుయో, చత్తారి సచ్చాని, బావీసతిన్ద్రియాని, నవ హేతూ, చత్తారో ఆహారా, సత్త ఫస్సా, సత్త వేదనా, సత్త సఞ్ఞా, సత్త చేతనా, సత్త చిత్తాని, తత్రాపి ఏత్తకా ధమ్మా కామావచరా, ఏత్తకా రూపావచరా, ఏత్తకా అరూపావచరా, ఏత్తకా పరియాపన్నా, ఏత్తకా అపరియాపన్నా, ఏత్తకా లోకియా, ఏత్తకా లోకుత్తరా’’తి ఇమే ధమ్మే విభజిత్వా అభిధమ్మపిటకం దేసితం, తం సకలమ్పి అభిధమ్మపిటకం మయి పరినిబ్బుతే తుమ్హాకం సత్థుకిచ్చం సాధేస్సతి, ఖన్ధాదివిభాగేన ఞాయమానం చతుసచ్చసమ్బోధావహత్తా సత్థారా సమ్మాసమ్బుద్ధేన కత్తబ్బకిచ్చం నిప్ఫాదేస్సతి. ఇతి సబ్బమ్పేతం అభిసమ్బోధితో యావ పరినిబ్బానా పఞ్చచత్తాలీస వస్సాని భాసితం లపితం, తీణి పిటకాని, పఞ్చ నికాయా, నవఙ్గాని, చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీతి ఏవం మహప్పభేదం హోతి. ఇతి ఇమాని చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సాని తిట్ఠన్తి, అహం ఏకోవ పరినిబ్బాయామి, అహఞ్చ పనిదాని ఏకోవ ఓవదామి అనుసాసామి, మయి పరినిబ్బుతే ఇమాని చతురాసీతి బుద్ధసహస్సాని తుమ్హే ఓవదిస్సన్తి అనుసాసిస్సన్తి ఓవాదానుసాసనీకిచ్చస్స నిప్ఫాదనతోతి.

    So vo mamaccayenāti so dhammavinayo tumhākaṃ mamaccayena satthā. Idaṃ vuttaṃ hoti – mayā vo ṭhiteneva ‘‘idaṃ lahukaṃ, idaṃ garukaṃ, idaṃ satekicchaṃ, idaṃ atekicchaṃ, idaṃ lokavajjaṃ, idaṃ paṇṇattivajjaṃ. Ayaṃ āpatti puggalassa santike vuṭṭhāti, ayaṃ gaṇassa, ayaṃ saṅghassa santike vuṭṭhātī’’ti sattannaṃ āpattikkhandhānaṃ avītikkamanīyatāvasena otiṇṇavatthusmiṃ sakhandhakaparivāro ubhatovibhaṅgo mahāvinayo nāma desito, taṃ sakalampi vinayapiṭakaṃ mayi parinibbute tumhākaṃ satthukiccaṃ sādhessati ‘‘idaṃ vo kattabbaṃ, idaṃ vo na kattabba’’nti kattabbākattabbassa vibhāgena anusāsanato. Ṭhiteneva ca mayā ‘‘ime cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgāni, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti tena tena vineyyānaṃ ajjhāsayānurūpena pakārena ime sattatiṃsa bodhipakkhiyadhamme vibhajitvā suttantapiṭakaṃ desitaṃ, taṃ sakalampi suttantapiṭakaṃ mayi parinibbute tumhākaṃ satthukiccaṃ sādhessati taṃtaṃcariyānurūpaṃ sammāpaṭipattiyā anusāsanato. Ṭhiteneva ca mayā ‘‘pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo, cattāri saccāni, bāvīsatindriyāni, nava hetū, cattāro āhārā, satta phassā, satta vedanā, satta saññā, satta cetanā, satta cittāni, tatrāpi ettakā dhammā kāmāvacarā, ettakā rūpāvacarā, ettakā arūpāvacarā, ettakā pariyāpannā, ettakā apariyāpannā, ettakā lokiyā, ettakā lokuttarā’’ti ime dhamme vibhajitvā abhidhammapiṭakaṃ desitaṃ, taṃ sakalampi abhidhammapiṭakaṃ mayi parinibbute tumhākaṃ satthukiccaṃ sādhessati, khandhādivibhāgena ñāyamānaṃ catusaccasambodhāvahattā satthārā sammāsambuddhena kattabbakiccaṃ nipphādessati. Iti sabbampetaṃ abhisambodhito yāva parinibbānā pañcacattālīsa vassāni bhāsitaṃ lapitaṃ, tīṇi piṭakāni, pañca nikāyā, navaṅgāni, caturāsīti dhammakkhandhasahassānīti evaṃ mahappabhedaṃ hoti. Iti imāni caturāsīti dhammakkhandhasahassāni tiṭṭhanti, ahaṃ ekova parinibbāyāmi, ahañca panidāni ekova ovadāmi anusāsāmi, mayi parinibbute imāni caturāsīti buddhasahassāni tumhe ovadissanti anusāsissanti ovādānusāsanīkiccassa nipphādanatoti.

    సాసనన్తి పరియత్తిపటిపత్తిపటివేధవసేన తివిధం సాసనం, నిప్పరియాయతో పన సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా. అద్ధనియన్తి అద్ధానమగ్గగామీతి అద్ధనియం, అద్ధానక్ఖమన్తి అత్థో. చిరట్ఠితికన్తి చిరం ఠితి ఏతస్సాతి చిరట్ఠితికం, సాసనం, అస్స భవేయ్యాతి సమ్బన్ధో. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా యేన పకారేన ఇదం సాసనం దీఘమద్ధానం పవత్తితుం సమత్థం, తతోయేవ చిరట్ఠితికం అస్స, తథా తేన పకారేన ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయేయ్యన్తి.

    Sāsananti pariyattipaṭipattipaṭivedhavasena tividhaṃ sāsanaṃ, nippariyāyato pana sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā. Addhaniyanti addhānamaggagāmīti addhaniyaṃ, addhānakkhamanti attho. Ciraṭṭhitikanti ciraṃ ṭhiti etassāti ciraṭṭhitikaṃ, sāsanaṃ, assa bhaveyyāti sambandho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā yena pakārena idaṃ sāsanaṃ dīghamaddhānaṃ pavattituṃ samatthaṃ, tatoyeva ciraṭṭhitikaṃ assa, tathā tena pakārena dhammañca vinayañca saṅgāyeyyanti.

    ఇదాని సమ్మాసమ్బుద్ధేన అత్తనో కతం అనుగ్గహవిసేసం విభావేన్తో ఆహ ‘‘యఞ్చాహం భగవతా’’తిఆది. తత్థ ‘‘యఞ్చాహ’’న్తి ఏతస్స ‘‘అనుగ్గహితో’’తి ఏతేన సమ్బన్ధో. తత్థ న్తి యస్మా, యేన కారణేనాతి వుత్తం హోతి. కిరియాపరామసనం వా ఏతం, తేన ‘‘అనుగ్గహితో’’తి ఏత్థ అనుగ్గణ్హనం పరామసతి. ధారేస్ససీతిఆదికం పన భగవా అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే మహాకస్సపత్థేరేన పఞ్ఞత్తసఙ్ఘాటియం నిసిన్నో తం చీవరం వికసితపదుమపుప్ఫవణ్ణేన పాణినా అన్తరే పరామసన్తో ఆహ. వుత్తఞ్హేతం కస్సపసంయుత్తే (సం॰ ని॰ ౨.౧౫౪) మహాకస్సపత్థేరేనేవ ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేత్వా కథేన్తేన –

    Idāni sammāsambuddhena attano kataṃ anuggahavisesaṃ vibhāvento āha ‘‘yañcāhaṃ bhagavatā’’tiādi. Tattha ‘‘yañcāha’’nti etassa ‘‘anuggahito’’ti etena sambandho. Tattha yanti yasmā, yena kāraṇenāti vuttaṃ hoti. Kiriyāparāmasanaṃ vā etaṃ, tena ‘‘anuggahito’’ti ettha anuggaṇhanaṃ parāmasati. Dhāressasītiādikaṃ pana bhagavā aññatarasmiṃ rukkhamūle mahākassapattherena paññattasaṅghāṭiyaṃ nisinno taṃ cīvaraṃ vikasitapadumapupphavaṇṇena pāṇinā antare parāmasanto āha. Vuttañhetaṃ kassapasaṃyutte (saṃ. ni. 2.154) mahākassapatthereneva ānandattheraṃ āmantetvā kathentena –

    ‘‘అథ ఖో, ఆవుసో, భగవా మగ్గా ఓక్కమ్మ యేన అఞ్ఞతరం రుక్ఖమూలం తేనుపసఙ్కమి, అథ ఖ్వాహం, ఆవుసో, పటపిలోతికానం సఙ్ఘాటిం చతుగ్గుణం పఞ్ఞాపేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచం ‘ఇధ, భన్తే, భగవా నిసీదతు, యం మమస్స దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయా’తి. నిసీది ఖో, ఆవుసో, భగవా పఞ్ఞత్తే ఆసనే, నిసజ్జ ఖో మం, ఆవుసో, భగవా ఏతదవోచ ‘ముదుకా ఖో త్యాయం కస్సప పటపిలోతికానం సఙ్ఘాటీ’తి. ‘పటిగ్గణ్హాతు మే, భన్తే, భగవా పటపిలోతికానం సఙ్ఘాటిం అనుకమ్పం ఉపాదాయా’తి. ‘ధారేస్ససి పన మే త్వం కస్సప సాణాని పంసుకూలాని నిబ్బసనానీ’తి. ‘ధారేస్సామహం, భన్తే, భగవతో సాణాని పంసుకూలాని నిబ్బసనానీ’తి. సో ఖ్వాహం, ఆవుసో, పటపిలోతికానం సఙ్ఘాటిం భగవతో పాదాసిం, అహం పన భగవతో సాణాని పంసుకూలాని నిబ్బసనాని పటిపజ్జి’’న్తి (సం॰ ని॰ ౨.౧౫౪).

    ‘‘Atha kho, āvuso, bhagavā maggā okkamma yena aññataraṃ rukkhamūlaṃ tenupasaṅkami, atha khvāhaṃ, āvuso, paṭapilotikānaṃ saṅghāṭiṃ catugguṇaṃ paññāpetvā bhagavantaṃ etadavocaṃ ‘idha, bhante, bhagavā nisīdatu, yaṃ mamassa dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’ti. Nisīdi kho, āvuso, bhagavā paññatte āsane, nisajja kho maṃ, āvuso, bhagavā etadavoca ‘mudukā kho tyāyaṃ kassapa paṭapilotikānaṃ saṅghāṭī’ti. ‘Paṭiggaṇhātu me, bhante, bhagavā paṭapilotikānaṃ saṅghāṭiṃ anukampaṃ upādāyā’ti. ‘Dhāressasi pana me tvaṃ kassapa sāṇāni paṃsukūlāni nibbasanānī’ti. ‘Dhāressāmahaṃ, bhante, bhagavato sāṇāni paṃsukūlāni nibbasanānī’ti. So khvāhaṃ, āvuso, paṭapilotikānaṃ saṅghāṭiṃ bhagavato pādāsiṃ, ahaṃ pana bhagavato sāṇāni paṃsukūlāni nibbasanāni paṭipajji’’nti (saṃ. ni. 2.154).

    తత్థ (సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౧౫౪) ముదుకా ఖో త్యాయన్తి ముదుకా ఖో తే అయం. కస్మా భగవా ఏవమాహాతి? థేరేన సహ చీవరం పరివత్తేతుకామతాయ. కస్మా పరివత్తేతుకామో జాతోతి? థేరం అత్తనో ఠానే ఠపేతుకామతాయ. కిం సారిపుత్తమోగ్గల్లానా నత్థీతి? అత్థి, ఏవం పనస్స అహోసి ‘‘ఇమే న చిరం ఠస్సన్తి, కస్సపో పన వీసవస్ససతాయుకో, ‘సో మయి పరినిబ్బుతే సత్తపణ్ణిగుహాయం వసిత్వా ధమ్మవినయసఙ్గహం కత్వా మమ సాసనం పఞ్చవస్ససహస్సపరిమాణం కాలం పవత్తనకం కరిస్సతీ’తి అత్తనో నం ఠానే ఠపేమి, ఏవం భిక్ఖూ కస్సపస్స సుస్సూసితబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తీ’’తి, తస్మా ఏవమాహ. థేరో పన యస్మా చీవరస్స వా పత్తస్స వా వణ్ణే కథితే ‘‘ఇమం తుమ్హాకం గణ్హథా’’తి చారిత్తమేవ, తస్మా ‘‘పటిగ్గణ్హాతు మే భన్తే భగవా’’తి ఆహ. ధారేస్ససి పన మే త్వం కస్సపాతి కస్సప త్వం ఇమాని పరిభోగజిణ్ణాని పంసుకూలాని పారుపితుం సక్ఖిస్ససీతి వదతి. తఞ్చ ఖో న కాయబలం సన్ధాయ, పటిపత్తిపూరణం పన సన్ధాయ ఏవమాహ. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – అహం ఇమం చీవరం పుణ్ణం నామ దాసిం పారుపిత్వా ఆమకసుసానే ఛడ్డితం తుమ్బమత్తేహి పాణకేహి సమ్పరికిణ్ణం తే పాణకే విధునిత్వా మహాఅరియవంసే ఠత్వా అగ్గహేసిం, తస్స మే ఇమం చీవరం గహితదివసే దససహస్సచక్కవాళే మహాపథవీ మహారవం విరవమానా కమ్పిత్థ, ఆకాసం తటతటాయి, చక్కవాళదేవతా సాధుకారం అదంసు ‘‘ఇమం చీవరం గణ్హన్తేన భిక్ఖునా జాతిపంసుకూలికేన జాతిఆరఞ్ఞికేన జాతిఏకాసనికేన జాతిసపదానచారికేన భవితుం వట్టతి, త్వం ఇమస్స చీవరస్స అనుచ్ఛవికం కాతుం సక్ఖిస్ససీ’’తి. థేరోపి అత్తనా పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారేతి. సో తం అతక్కయిత్వా ‘‘అహమేతం పటిపత్తిం పూరేస్సామీ’’తి ఉస్సాహేన సుగతచీవరస్స అనుచ్ఛవికం కాతుకామో ‘‘ధారేస్సామహం భన్తే’’తి ఆహ. పటిపజ్జిన్తి పటిపన్నోసిం. ఏవం పన చీవరపరివత్తనం కత్వా థేరేన పారుతచీవరం భగవా పారుపి, సత్థు చీవరం థేరో. తస్మిం సమయే మహాపథవీ ఉదకపరియన్తం కత్వా ఉన్నదన్తీ కమ్పిత్థ.

    Tattha (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.154) mudukā kho tyāyanti mudukā kho te ayaṃ. Kasmā bhagavā evamāhāti? Therena saha cīvaraṃ parivattetukāmatāya. Kasmā parivattetukāmo jātoti? Theraṃ attano ṭhāne ṭhapetukāmatāya. Kiṃ sāriputtamoggallānā natthīti? Atthi, evaṃ panassa ahosi ‘‘ime na ciraṃ ṭhassanti, kassapo pana vīsavassasatāyuko, ‘so mayi parinibbute sattapaṇṇiguhāyaṃ vasitvā dhammavinayasaṅgahaṃ katvā mama sāsanaṃ pañcavassasahassaparimāṇaṃ kālaṃ pavattanakaṃ karissatī’ti attano naṃ ṭhāne ṭhapemi, evaṃ bhikkhū kassapassa sussūsitabbaṃ maññissantī’’ti, tasmā evamāha. Thero pana yasmā cīvarassa vā pattassa vā vaṇṇe kathite ‘‘imaṃ tumhākaṃ gaṇhathā’’ti cārittameva, tasmā ‘‘paṭiggaṇhātu me bhante bhagavā’’ti āha. Dhāressasi pana me tvaṃ kassapāti kassapa tvaṃ imāni paribhogajiṇṇāni paṃsukūlāni pārupituṃ sakkhissasīti vadati. Tañca kho na kāyabalaṃ sandhāya, paṭipattipūraṇaṃ pana sandhāya evamāha. Ayañhettha adhippāyo – ahaṃ imaṃ cīvaraṃ puṇṇaṃ nāma dāsiṃ pārupitvā āmakasusāne chaḍḍitaṃ tumbamattehi pāṇakehi samparikiṇṇaṃ te pāṇake vidhunitvā mahāariyavaṃse ṭhatvā aggahesiṃ, tassa me imaṃ cīvaraṃ gahitadivase dasasahassacakkavāḷe mahāpathavī mahāravaṃ viravamānā kampittha, ākāsaṃ taṭataṭāyi, cakkavāḷadevatā sādhukāraṃ adaṃsu ‘‘imaṃ cīvaraṃ gaṇhantena bhikkhunā jātipaṃsukūlikena jātiāraññikena jātiekāsanikena jātisapadānacārikena bhavituṃ vaṭṭati, tvaṃ imassa cīvarassa anucchavikaṃ kātuṃ sakkhissasī’’ti. Theropi attanā pañcannaṃ hatthīnaṃ balaṃ dhāreti. So taṃ atakkayitvā ‘‘ahametaṃ paṭipattiṃ pūressāmī’’ti ussāhena sugatacīvarassa anucchavikaṃ kātukāmo ‘‘dhāressāmahaṃ bhante’’ti āha. Paṭipajjinti paṭipannosiṃ. Evaṃ pana cīvaraparivattanaṃ katvā therena pārutacīvaraṃ bhagavā pārupi, satthu cīvaraṃ thero. Tasmiṃ samaye mahāpathavī udakapariyantaṃ katvā unnadantī kampittha.

    సాణాని పంసుకూలానీతి మతకళేవరం పరివేఠేత్వా ఛడ్డితాని తుమ్బమత్తే కిమీ పప్ఫోటేత్వా గహితాని సాణవాకమయాని పంసుకూలచీవరాని. రథికసుసానసఙ్కారకూటాదీనం యత్థ కత్థచి పంసూనం ఉపరి ఠితత్తా అబ్భుగ్గతట్ఠేన తేసు పంసుకూలమివాతి పంసుకూలం. అథ వా పంసు వియ కుచ్ఛితభావం ఉలతి గచ్ఛతీతి పంసుకూలన్తి పంసుకూలసద్దస్స అత్థో దట్ఠబ్బో. నిబ్బసనానీతి నిట్ఠితవసనకిచ్చాని, పరిభోగజిణ్ణానీతి అత్థో. ఏత్థ ‘‘కిఞ్చాపి ఏకమేవ తం చీవరం, అనేకావయవత్తా పన బహువచనం కత’’న్తి మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే వుత్తం. చీవరే సాధారణపరిభోగేనాతి ఏత్థ అత్తనా సాధారణపరిభోగేనాతి విఞ్ఞాయమానత్తా విఞ్ఞాయమానత్థస్స చ-సద్దస్స పయోగే కామాచారత్తా ‘‘అత్తనా’’తి న వుత్తం. ‘‘ధారేస్ససి పన మే త్వం, కస్సప, సాణాని పంసుకూలానీ’’తి హి వుత్తత్తా అత్తనావ సాధారణపరిభోగో విఞ్ఞాయతి, నాఞ్ఞేన. న హి కేవలం సద్దతోయేవ సబ్బత్థ అత్థనిచ్ఛయో భవిస్సతి అత్థపకరణాదినాపి యేభుయ్యేన అత్థస్స నియమేతబ్బత్తా. ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన పనేత్థ ఇదం వుత్తం ‘‘చీవరే సాధారణపరిభోగేనాతి ఏత్థ అత్తనా సమసమట్ఠపనేనాతి ఇధ అత్తనాసద్దం ఆనేత్వా చీవరే అత్తనా సాధారణపరిభోగేనా’’తి యోజేతబ్బం.

    Sāṇānipaṃsukūlānīti matakaḷevaraṃ pariveṭhetvā chaḍḍitāni tumbamatte kimī papphoṭetvā gahitāni sāṇavākamayāni paṃsukūlacīvarāni. Rathikasusānasaṅkārakūṭādīnaṃ yattha katthaci paṃsūnaṃ upari ṭhitattā abbhuggataṭṭhena tesu paṃsukūlamivāti paṃsukūlaṃ. Atha vā paṃsu viya kucchitabhāvaṃ ulati gacchatīti paṃsukūlanti paṃsukūlasaddassa attho daṭṭhabbo. Nibbasanānīti niṭṭhitavasanakiccāni, paribhogajiṇṇānīti attho. Ettha ‘‘kiñcāpi ekameva taṃ cīvaraṃ, anekāvayavattā pana bahuvacanaṃ kata’’nti majjhimagaṇṭhipade vuttaṃ. Cīvare sādhāraṇaparibhogenāti ettha attanā sādhāraṇaparibhogenāti viññāyamānattā viññāyamānatthassa ca-saddassa payoge kāmācārattā ‘‘attanā’’ti na vuttaṃ. ‘‘Dhāressasi pana me tvaṃ, kassapa, sāṇāni paṃsukūlānī’’ti hi vuttattā attanāva sādhāraṇaparibhogo viññāyati, nāññena. Na hi kevalaṃ saddatoyeva sabbattha atthanicchayo bhavissati atthapakaraṇādināpi yebhuyyena atthassa niyametabbattā. Ācariyadhammapālattherena panettha idaṃ vuttaṃ ‘‘cīvare sādhāraṇaparibhogenāti ettha attanā samasamaṭṭhapanenāti idha attanāsaddaṃ ānetvā cīvare attanā sādhāraṇaparibhogenā’’ti yojetabbaṃ.

    ‘‘యస్స యేన హి సమ్బన్ధో, దూరట్ఠమ్పి చ తస్స తం;

    ‘‘Yassa yena hi sambandho, dūraṭṭhampi ca tassa taṃ;

    అత్థతో హ్యసమానానం, ఆసన్నత్తమకారణ’’న్తి.

    Atthato hyasamānānaṃ, āsannattamakāraṇa’’nti.

    అథ వా భగవతా చీవరే సాధారణపరిభోగేన భగవతా అనుగ్గహితోతి యోజనీయం ఏకస్సపి కరణనిద్దేసస్స సహయోగకత్తుత్థజోతకత్తసమ్భవతోతి. సబ్బత్థ ‘‘ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేనా’’తి వుత్తే సుత్తన్తటీకాకారేనాతి గహేతబ్బం. సమానం ధారణమేతస్సాతి సాధారణో, పరిభోగో. సాధారణపరిభోగేన చేవ సమసమట్ఠపనేన చ అనుగ్గహితోతి సమ్బన్ధో.

    Atha vā bhagavatā cīvare sādhāraṇaparibhogena bhagavatā anuggahitoti yojanīyaṃ ekassapi karaṇaniddesassa sahayogakattutthajotakattasambhavatoti. Sabbattha ‘‘ācariyadhammapālattherenā’’ti vutte suttantaṭīkākārenāti gahetabbaṃ. Samānaṃ dhāraṇametassāti sādhāraṇo, paribhogo. Sādhāraṇaparibhogena ceva samasamaṭṭhapanena ca anuggahitoti sambandho.

    ఇదాని (సం॰ ని॰ ౨.౧౫౨) –

    Idāni (saṃ. ni. 2.152) –

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహి సవితక్కం సవిచారం వివేకజం పీతిసుఖం పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహి సవితక్కం సవిచారం వివేకజం పీతిసుఖం పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి వితక్కవిచారానం వూపసమా అజ్ఝత్తం సమ్పసాదనం చేతసో ఏకోదిభావం అవితక్కం అవిచారం సమాధిజం పీతిసుఖం దుతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి వితక్కవిచారానం వూపసమా…పే॰… దుతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati vitakkavicārānaṃ vūpasamā…pe… dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి పీతియా చ విరాగా ఉపేక్ఖకో చ విహరామి, సతో చ సమ్పజానో సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేమి, యం తం అరియా ఆచిక్ఖన్తి ‘ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీ’తి, తతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి పీతియా చ విరాగా ఉపేక్ఖకో చ విహరతి…పే॰… తతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi pītiyā ca virāgā upekkhako ca viharāmi, sato ca sampajāno sukhañca kāyena paṭisaṃvedemi, yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti ‘upekkhako satimā sukhavihārī’ti, tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati pītiyā ca virāgā upekkhako ca viharati…pe… tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానా పుబ్బేవ సోమనస్సదోమనస్సానం అత్థఙ్గమా అదుక్ఖమసుఖం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానా పుబ్బేవ…పే॰… చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం , భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి సబ్బసో రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమా నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా ‘అనన్తో ఆకాసో’తి ఆకాసానఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి సబ్బసో రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా…పే॰… ఆకాసానఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ , bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā…pe… ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి సబ్బసో ఆకాసానఞ్చాయతనం సమతిక్కమ ‘అనన్తం విఞ్ఞాణ’న్తి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి సబ్బసో ఆకాసానఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ…పే॰… విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkama ‘anantaṃ viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma…pe… viññāṇañcāyatanaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం , భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి సబ్బసో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘నత్థి కిఞ్చీ’తి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి…పే॰… ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ , bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma ‘natthi kiñcī’ti ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati…pe… ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి సబ్బసో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి…పే॰… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi sabbaso ākiñcaññāyatanaṃ samatikkamma nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati…pe… nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి సబ్బసో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మ సఞ్ఞావేదయితనిరోధం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి…పే॰… సఞ్ఞావేదయితనిరోధం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharāmi. Kassapopi…pe… saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharati.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి అనేకవిహితం ఇద్ధివిధం పచ్చనుభోమి, ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోమి, బహుధాపి హుత్వా ఏకో హోమి, ఆవిభావం తిరోభావం తిరోకుట్టం తిరోపాకారం తిరోపబ్బతం అసజ్జమానో గచ్ఛామి సేయ్యథాపి ఆకాసే, పథవియాపి ఉమ్ముజ్జనిముజ్జం కరోమి సేయ్యథాపి ఉదకే, ఉదకేపి అభిజ్జమానే గచ్ఛామి సేయ్యథాపి పథవియం, ఆకాసేపి పల్లఙ్కేన కమామి సేయ్యథాపి పక్ఖీ సకుణో, ఇమేపి చన్దిమసూరియే ఏవంమహిద్ధికే ఏవంమహానుభావే పాణినా పరిమసామి పరిమజ్జామి, యావ బ్రహ్మలోకాపి కాయేన వసం వత్తేమి. కస్సపోపి భిక్ఖవే యావదే ఆకఙ్ఖతి అనేకవిహితం ఇద్ధివిధం పచ్చనుభోతి…పే॰… యావ బ్రహ్మలోకాపి కాయేన వసం వత్తేతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi anekavihitaṃ iddhividhaṃ paccanubhomi, ekopi hutvā bahudhā homi, bahudhāpi hutvā eko homi, āvibhāvaṃ tirobhāvaṃ tirokuṭṭaṃ tiropākāraṃ tiropabbataṃ asajjamāno gacchāmi seyyathāpi ākāse, pathaviyāpi ummujjanimujjaṃ karomi seyyathāpi udake, udakepi abhijjamāne gacchāmi seyyathāpi pathaviyaṃ, ākāsepi pallaṅkena kamāmi seyyathāpi pakkhī sakuṇo, imepi candimasūriye evaṃmahiddhike evaṃmahānubhāve pāṇinā parimasāmi parimajjāmi, yāva brahmalokāpi kāyena vasaṃ vattemi. Kassapopi bhikkhave yāvade ākaṅkhati anekavihitaṃ iddhividhaṃ paccanubhoti…pe… yāva brahmalokāpi kāyena vasaṃ vatteti.

    ‘‘అహం , భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి దిబ్బాయ సోతధాతుయా విసుద్ధాయ అతిక్కన్తమానుసికాయ ఉభో సద్దే సుణామి దిబ్బే చ మానుసే చ యే దూరే సన్తికే చ. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి దిబ్బాయ సోతధాతుయా…పే॰… యే దూరే సన్తికే చ.

    ‘‘Ahaṃ , bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi dibbāya sotadhātuyā visuddhāya atikkantamānusikāya ubho sadde suṇāmi dibbe ca mānuse ca ye dūre santike ca. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati dibbāya sotadhātuyā…pe… ye dūre santike ca.

    ‘‘అహం , భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి పరసత్తానం పరపుగ్గలానం చేతసా చేతో పరిచ్చ పజానామి, సరాగం వా చిత్తం ‘సరాగం చిత్త’న్తి పజానామి, వీతరాగం వా చిత్తం ‘వీతరాగం చిత్త’న్తి పజానామి, సదోసం వా చిత్తం…పే॰… వీతదోసం వా చిత్తం…పే॰… సమోహం వా చిత్తం…పే॰… వీతమోహం వా చిత్తం…పే॰… సంఖిత్తం వా చిత్తం…పే॰… విక్ఖిత్తం వా చిత్తం…పే॰… మహగ్గతం వా చిత్తం…పే॰… అమహగ్గతం వా చిత్తం…పే॰… సఉత్తరం వా చిత్తం…పే॰… అనుత్తరం వా చిత్తం…పే॰… సమాహితం వా చిత్తం…పే॰… అసమాహితం వా చిత్తం…పే॰… విముత్తం వా చిత్తం…పే॰… అవిముత్తం వా చిత్తం ‘అవిముత్తం చిత్త’న్తి పజానామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి పరసత్తానం పరపుగ్గలానం చేతసా చేతో పరిచ్చ పజానాతి, సరాగం వా చిత్తం ‘సరాగం చిత్త’న్తి పజానాతి…పే॰… అవిముత్తం వా చిత్తం ‘అవిముత్తం చిత్త’న్తి పజానాతి.

    ‘‘Ahaṃ , bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi parasattānaṃ parapuggalānaṃ cetasā ceto paricca pajānāmi, sarāgaṃ vā cittaṃ ‘sarāgaṃ citta’nti pajānāmi, vītarāgaṃ vā cittaṃ ‘vītarāgaṃ citta’nti pajānāmi, sadosaṃ vā cittaṃ…pe… vītadosaṃ vā cittaṃ…pe… samohaṃ vā cittaṃ…pe… vītamohaṃ vā cittaṃ…pe… saṃkhittaṃ vā cittaṃ…pe… vikkhittaṃ vā cittaṃ…pe… mahaggataṃ vā cittaṃ…pe… amahaggataṃ vā cittaṃ…pe… sauttaraṃ vā cittaṃ…pe… anuttaraṃ vā cittaṃ…pe… samāhitaṃ vā cittaṃ…pe… asamāhitaṃ vā cittaṃ…pe… vimuttaṃ vā cittaṃ…pe… avimuttaṃ vā cittaṃ ‘avimuttaṃ citta’nti pajānāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati parasattānaṃ parapuggalānaṃ cetasā ceto paricca pajānāti, sarāgaṃ vā cittaṃ ‘sarāgaṃ citta’nti pajānāti…pe… avimuttaṃ vā cittaṃ ‘avimuttaṃ citta’nti pajānāti.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరామి. సేయ్యథిదం – ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో తిస్సోపి జాతియో చతస్సోపి జాతియో పఞ్చపి జాతియో దసపి జాతియో వీసమ్పి జాతియో తింసమ్పి జాతియో చత్తాలీసమ్పి జాతియో పఞ్ఞాసమ్పి జాతియో జాతిసతమ్పి జాతిసహస్సమ్పి జాతిసతసహస్సమ్పి అనేకేపి సంవట్టకప్పే అనేకేపి వివట్టకప్పే అనేకేపి సంవట్టవివట్టకప్పే ‘అముత్రాసిం ఏవంనామో ఏవంగోత్తో ఏవంవణ్ణో ఏవమాహారో ఏవంసుఖదుక్ఖప్పటిసంవేదీ ఏవమాయుపరియన్తో, సో తతో చుతో అముత్ర ఉదపాదిం, తత్రాపాసిం ఏవంనామో ఏవంగోత్తో ఏవంవణ్ణో ఏవమాహారో ఏవంసుఖదుక్ఖప్పటిసంవేదీ ఏవమాయుపరియన్తో, సో తతో చుతో ఇధూపపన్నో’తి. ఇతి సాకారం సఉద్దేసం అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి. సేయ్యథిదం – ఏకమ్పి జాతిం…పే॰… ఇతి సాకారం సఉద్దేసం అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarāmi. Seyyathidaṃ – ekampi jātiṃ dvepi jātiyo tissopi jātiyo catassopi jātiyo pañcapi jātiyo dasapi jātiyo vīsampi jātiyo tiṃsampi jātiyo cattālīsampi jātiyo paññāsampi jātiyo jātisatampi jātisahassampi jātisatasahassampi anekepi saṃvaṭṭakappe anekepi vivaṭṭakappe anekepi saṃvaṭṭavivaṭṭakappe ‘amutrāsiṃ evaṃnāmo evaṃgotto evaṃvaṇṇo evamāhāro evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedī evamāyupariyanto, so tato cuto amutra udapādiṃ, tatrāpāsiṃ evaṃnāmo evaṃgotto evaṃvaṇṇo evamāhāro evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedī evamāyupariyanto, so tato cuto idhūpapanno’ti. Iti sākāraṃ sauddesaṃ anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati. Seyyathidaṃ – ekampi jātiṃ…pe… iti sākāraṃ sauddesaṃ anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన అతిక్కన్తమానుసకేన సత్తే పస్సామి చవమానే ఉపపజ్జమానే హీనే పణీతే సువణ్ణే దుబ్బణ్ణే సుగతే దుగ్గతే, యథాకమ్మూపగే సత్తే పజానామి ‘ఇమే వత భోన్తో సత్తా కాయదుచ్చరితేన సమన్నాగతా వచీదుచ్చరితేన సమన్నాగతా మనోదుచ్చరితేన సమన్నాగతా అరియానం ఉపవాదకా మిచ్ఛాదిట్ఠికా మిచ్ఛాదిట్ఠికమ్మసమాదానా, తే కాయస్స భేదా పరం మరణా అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం నిరయం ఉపపన్నా. ఇమే వా పన భోన్తో సత్తా కాయసుచరితేన సమన్నాగతా వచీసుచరితేన సమన్నాగతా మనోసుచరితేన సమన్నాగతా అరియానం అనుపవాదకా సమ్మాదిట్ఠికా సమ్మాదిట్ఠికమ్మసమాదానా, తే కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపన్నా’తి. ఇతి దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన అతిక్కన్తమానుసకేన సత్తే పస్సామి చవమానే ఉపపజ్జమానే హీనే పణీతే సువణ్ణే దుబ్బణ్ణే సుగతే దుగ్గతే, యథాకమ్మూపగే సత్తే పజానామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన అతిక్కన్తమానుసకేన సత్తే పస్సతి చవమానే ఉపపజ్జమానే హీనే పణీతే సువణ్ణే దుబ్బణ్ణే సుగతే దుగ్గతే, యథాకమ్మూపగే సత్తే పజానాతి.

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, yāvade ākaṅkhāmi dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passāmi cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate, yathākammūpage satte pajānāmi ‘ime vata bhonto sattā kāyaduccaritena samannāgatā vacīduccaritena samannāgatā manoduccaritena samannāgatā ariyānaṃ upavādakā micchādiṭṭhikā micchādiṭṭhikammasamādānā, te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapannā. Ime vā pana bhonto sattā kāyasucaritena samannāgatā vacīsucaritena samannāgatā manosucaritena samannāgatā ariyānaṃ anupavādakā sammādiṭṭhikā sammādiṭṭhikammasamādānā, te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapannā’ti. Iti dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passāmi cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate, yathākammūpage satte pajānāmi. Kassapopi, bhikkhave, yāvade ākaṅkhati dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate, yathākammūpage satte pajānāti.

    ‘‘అహం, భిక్ఖవే, ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. కస్సపోపి, భిక్ఖవే, ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౨.౧౫౨) –

    ‘‘Ahaṃ, bhikkhave, āsavānaṃ khayā anāsavaṃ cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ diṭṭheva dhamme sayaṃ abhiññā sacchikatvā upasampajja viharāmi. Kassapopi, bhikkhave, āsavānaṃ khayā anāsavaṃ cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ diṭṭheva dhamme sayaṃ abhiññā sacchikatvā upasampajja viharatī’’ti (saṃ. ni. 2.152) –

    ఏవం నవానుపుబ్బవిహారఛళభిఞ్ఞాప్పభేదే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే అత్తనా సమసమట్ఠపనత్థాయ భగవతా వుత్తం కస్సపసంయుత్తే ఆగతం పాళిమిమం పేయ్యాలముఖేన ఆదిగ్గహణేన చ సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అహం భిక్ఖవే’’తిఆది.

    Evaṃ navānupubbavihārachaḷabhiññāppabhede uttarimanussadhamme attanā samasamaṭṭhapanatthāya bhagavatā vuttaṃ kassapasaṃyutte āgataṃ pāḷimimaṃ peyyālamukhena ādiggahaṇena ca saṅkhipitvā dassento āha ‘‘ahaṃ bhikkhave’’tiādi.

    తత్థ యావదే ఆకఙ్ఖామీతి యావదేవ ఇచ్ఛామీతి అత్థో. తతోయేవ హి మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చూళగణ్ఠిపదే చ ‘‘యావదేతి యావదేవాతి వుత్తం హోతీ’’తి లిఖితం. సంయుత్తనికాయట్ఠకథాయమ్పి ‘‘యావదే ఆకఙ్ఖామీతి యావదేవ ఇచ్ఛామీ’’తి అత్థో వుత్తో. తథా హి తత్థ లీనత్థపకాసనియం ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేనేవ వుత్తం ‘‘యావదేవాతి ఇమినా సమానత్థం యావదేతి ఇదం పద’’న్తి. పోత్థకేసు పన కత్థచి ‘‘యావదేవా’’తి అయమేవ పాఠో దిస్సతి. యాని పన ఇతో పరం ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తిఆదినా నయేన చత్తారి రూపావచరకిరియఝానాని, ‘‘సబ్బసో రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా’’తిఆదినా నయేన చతస్సో అరూపసమాపత్తియో, ‘‘సబ్బసో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మ సఞ్ఞావేదయితనిరోధ’’న్తిఆదినా నయేన నిరోధసమాపత్తి, ‘‘అనేకవిహితం ఇద్ధివిధ’’న్తిఆదినా నయేన అభిఞ్ఞా చ వుత్తా. తత్థ యం వత్తబ్బం సియా, తం అనుపదవణ్ణనాయ చేవ భావనావిధానేన చ సద్ధిం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౬౯-౭౦) సబ్బసో విత్థారితం. ఇధాపి చ వేరఞ్జకణ్డే చత్తారి రూపావచరఝానాని తిస్సో చ విజ్జా ఆవి భవిస్సన్తి, తస్మా తత్థ యం వత్తబ్బం, తం తత్థేవ వణ్ణయిస్సామ.

    Tattha yāvade ākaṅkhāmīti yāvadeva icchāmīti attho. Tatoyeva hi majjhimagaṇṭhipade cūḷagaṇṭhipade ca ‘‘yāvadeti yāvadevāti vuttaṃ hotī’’ti likhitaṃ. Saṃyuttanikāyaṭṭhakathāyampi ‘‘yāvade ākaṅkhāmīti yāvadeva icchāmī’’ti attho vutto. Tathā hi tattha līnatthapakāsaniyaṃ ācariyadhammapālatthereneva vuttaṃ ‘‘yāvadevāti iminā samānatthaṃ yāvadeti idaṃ pada’’nti. Potthakesu pana katthaci ‘‘yāvadevā’’ti ayameva pāṭho dissati. Yāni pana ito paraṃ ‘‘vivicceva kāmehī’’tiādinā nayena cattāri rūpāvacarakiriyajhānāni, ‘‘sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā’’tiādinā nayena catasso arūpasamāpattiyo, ‘‘sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodha’’ntiādinā nayena nirodhasamāpatti, ‘‘anekavihitaṃ iddhividha’’ntiādinā nayena abhiññā ca vuttā. Tattha yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ anupadavaṇṇanāya ceva bhāvanāvidhānena ca saddhiṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.69-70) sabbaso vitthāritaṃ. Idhāpi ca verañjakaṇḍe cattāri rūpāvacarajhānāni tisso ca vijjā āvi bhavissanti, tasmā tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ tattheva vaṇṇayissāma.

    నవానుపుబ్బవిహారఛళభిఞ్ఞాప్పభేదేతి ఏత్థ నవానుపుబ్బవిహారా నామ అనుపటిపాటియా సమాపజ్జితబ్బభావతో ఏవంసఞ్ఞితా నిరోధసమాపత్తియా సహ అట్ఠ సమాపత్తియో. ఛళభిఞ్ఞా నామ ఆసవక్ఖయఞాణేన సద్ధిం పఞ్చాభిఞ్ఞాయోతి ఏవం లోకియలోకుత్తరభేదా సబ్బా అభిఞ్ఞాయో. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మేతి ఉత్తరిమనుస్సానం ఝాయీనఞ్చేవ అరియానఞ్చ ధమ్మో ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో. అథ వా ఉత్తరి మనుస్సధమ్మాతి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో, మనుస్సధమ్మో నామ దసకుసలకమ్మపథధమ్మో. సో హి వినా భావనామనసికారేన పకతియావ మనుస్సేహి నిబ్బత్తేతబ్బతో మనుస్సత్తభావావహతో వా ‘‘మనుస్సధమ్మో’’తి వుచ్చతి, తతో ఉత్తరి పన ఝానాదీని ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో’’తి వేదితబ్బాని. అత్తనా సమసమట్ఠపనేనాతి అహం యత్తకం కాలం యత్తకే వా సమాపత్తివిహారే అభిఞ్ఞాయో చ వళఞ్జేమి, తథా కస్సపోపీతి ఏవం యథావుత్తఉత్తరిమనుస్సధమ్మే అత్తనా సమసమం కత్వా ఠపనేన. ఇదఞ్చ నవానుపుబ్బవిహారఛళభిఞ్ఞాదిభావసామఞ్ఞేన పసంసామత్తం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. న హి ఆయస్మా మహాకస్సపో భగవా వియ దేవసికం చతువీసతికోటిసతసహస్ససఙ్ఖా సమాపత్తియో సమాపజ్జతి, యమకపాటిహారియాదివసేన వా అభిఞ్ఞాయో వళఞ్జేతి. ఏత్థ చ ‘‘ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే అత్తనా సమసమట్ఠపనేనా’’తి ఇదం నిదస్సనమత్తన్తి వేదితబ్బం. తథా హి –

    Navānupubbavihārachaḷabhiññāppabhedeti ettha navānupubbavihārā nāma anupaṭipāṭiyā samāpajjitabbabhāvato evaṃsaññitā nirodhasamāpattiyā saha aṭṭha samāpattiyo. Chaḷabhiññā nāma āsavakkhayañāṇena saddhiṃ pañcābhiññāyoti evaṃ lokiyalokuttarabhedā sabbā abhiññāyo. Uttarimanussadhammeti uttarimanussānaṃ jhāyīnañceva ariyānañca dhammo uttarimanussadhammo. Atha vā uttari manussadhammāti uttarimanussadhammo, manussadhammo nāma dasakusalakammapathadhammo. So hi vinā bhāvanāmanasikārena pakatiyāva manussehi nibbattetabbato manussattabhāvāvahato vā ‘‘manussadhammo’’ti vuccati, tato uttari pana jhānādīni ‘‘uttarimanussadhammo’’ti veditabbāni. Attanā samasamaṭṭhapanenāti ahaṃ yattakaṃ kālaṃ yattake vā samāpattivihāre abhiññāyo ca vaḷañjemi, tathā kassapopīti evaṃ yathāvuttauttarimanussadhamme attanā samasamaṃ katvā ṭhapanena. Idañca navānupubbavihārachaḷabhiññādibhāvasāmaññena pasaṃsāmattaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi āyasmā mahākassapo bhagavā viya devasikaṃ catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā samāpattiyo samāpajjati, yamakapāṭihāriyādivasena vā abhiññāyo vaḷañjeti. Ettha ca ‘‘uttarimanussadhamme attanā samasamaṭṭhapanenā’’ti idaṃ nidassanamattanti veditabbaṃ. Tathā hi –

    ‘‘ఓవద కస్సప భిక్ఖూ, కరోహి కస్సప భిక్ఖూనం ధమ్మిం కథం, అహం వా కస్సప భిక్ఖూ ఓవదేయ్యం త్వం వా, అహం వా కస్సప భిక్ఖూనం ధమ్మిం కథం కరేయ్యం త్వం వా’’తి (సం॰ ని॰ ౨.౧౪౯).

    ‘‘Ovada kassapa bhikkhū, karohi kassapa bhikkhūnaṃ dhammiṃ kathaṃ, ahaṃ vā kassapa bhikkhū ovadeyyaṃ tvaṃ vā, ahaṃ vā kassapa bhikkhūnaṃ dhammiṃ kathaṃ kareyyaṃ tvaṃ vā’’ti (saṃ. ni. 2.149).

    ఏవమ్పి అత్తనా సమసమట్ఠానే ఠపేతియేవ, తస్స కిమఞ్ఞం ఆణణ్యం భవిస్సతి అఞ్ఞత్ర ధమ్మవినయసఙ్గాయనాతి అధిప్పాయో. తత్థ ‘‘తస్సాతి తస్స అనుగ్గహస్సా’’తి మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే వుత్తం. తస్స మేతి వా అత్థో గహేతబ్బో. పోత్థకేసు హి కత్థచి ‘‘తస్స మే’’తి పాఠోయేవ దిస్సతి, ధమ్మవినయసఙ్గాయనం ఠపేత్వా అఞ్ఞం కిం నామ తస్స మే ఆణణ్యం అణణభావో భవిస్సతీతి అత్థో. ‘‘నను మం భగవా’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం ఉపమావసేన విభావేతి. సకకవచఇస్సరియానుప్పదానేనాతి ఏత్థ చీవరస్స నిదస్సనవసేన కవచస్స గహణం కతం, సమాపత్తియా నిదస్సనవసేన ఇస్సరియం గహితం. కులవంసప్పతిట్ఠాపకన్తి కులవంసస్స కులప్పవేణియా పతిట్ఠాపకం. ‘‘మే సద్ధమ్మవంసప్పతిట్ఠాపకో’’తి నిచ్చసాపేక్ఖత్తా సమాసో దట్ఠబ్బో, మే సద్ధమ్మవంసస్స పతిట్ఠాపకో పవత్తకోతి వుత్తం హోతి. వుత్తవచనమనుస్సరన్తో అనుగ్గహేసీతి చిన్తయన్తో ధమ్మవినయసఙ్గాయనత్థం భిక్ఖూనం ఉస్సాహం జనేసీతి సమ్బన్ధో, ధాతుభాజనదివసే తత్థ సన్నిపతితానం భిక్ఖూనం ఉస్సాహం జనేసీతి అత్థో.

    Evampi attanā samasamaṭṭhāne ṭhapetiyeva, tassa kimaññaṃ āṇaṇyaṃ bhavissati aññatra dhammavinayasaṅgāyanāti adhippāyo. Tattha ‘‘tassāti tassa anuggahassā’’ti majjhimagaṇṭhipade vuttaṃ. Tassa meti vā attho gahetabbo. Potthakesu hi katthaci ‘‘tassa me’’ti pāṭhoyeva dissati, dhammavinayasaṅgāyanaṃ ṭhapetvā aññaṃ kiṃ nāma tassa me āṇaṇyaṃ aṇaṇabhāvo bhavissatīti attho. ‘‘Nanu maṃ bhagavā’’tiādinā vuttamevatthaṃ upamāvasena vibhāveti. Sakakavacaissariyānuppadānenāti ettha cīvarassa nidassanavasena kavacassa gahaṇaṃ kataṃ, samāpattiyā nidassanavasena issariyaṃ gahitaṃ. Kulavaṃsappatiṭṭhāpakanti kulavaṃsassa kulappaveṇiyā patiṭṭhāpakaṃ. ‘‘Me saddhammavaṃsappatiṭṭhāpako’’ti niccasāpekkhattā samāso daṭṭhabbo, me saddhammavaṃsassa patiṭṭhāpako pavattakoti vuttaṃ hoti. Vuttavacanamanussaranto anuggahesīti cintayanto dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesīti sambandho, dhātubhājanadivase tattha sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesīti attho.

    ఇదాని యథావుత్తమత్థం పాళియా విభావేన్తో ఆహ ‘‘యథాహా’’తిఆది. తత్థ ఏకమిదాహన్తి ఏత్థ ఇదన్తి నిపాతమత్తం. ఏకం సమయన్తి చ భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనం, ఏకస్మిం సమయేతి వుత్తం హోతి. పావాయాతి పావానగరతో, తత్థ పిణ్డాయ చరిత్వా కుసినారం గమిస్సామీతి అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నోతి వుత్తం హోతి. అద్ధానమగ్గోతి చ దీఘమగ్గో వుచ్చతి. దీఘపరియాయో హేత్థ అద్ధానసద్దో. మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిన్తి గుణమహత్తేనపి సఙ్ఖ్యామహత్తేనపి మహతా. భిక్ఖూనం సఙ్ఘేన భిక్ఖుసఙ్ఘేన, సమణగణేన సద్ధిం ఏకతోతి అత్థో. ‘‘పఞ్చమత్తేహీ’’తిఆదినా సఙ్ఖ్యామహత్తం విభావేతి. మత్త-సద్దో చేత్థ పమాణవచనో ‘‘భోజనే మత్తఞ్ఞుతా’’తిఆదీసు వియ. సబ్బం సుభద్దకణ్డం విత్థారతో వేదితబ్బన్తి సబ్బం సుభద్దకణ్డం ఇధ ఆనేత్వా విత్థారతో దస్సేతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

    Idāni yathāvuttamatthaṃ pāḷiyā vibhāvento āha ‘‘yathāhā’’tiādi. Tattha ekamidāhanti ettha idanti nipātamattaṃ. Ekaṃ samayanti ca bhummatthe upayogavacanaṃ, ekasmiṃ samayeti vuttaṃ hoti. Pāvāyāti pāvānagarato, tattha piṇḍāya caritvā kusināraṃ gamissāmīti addhānamaggappaṭipannoti vuttaṃ hoti. Addhānamaggoti ca dīghamaggo vuccati. Dīghapariyāyo hettha addhānasaddo. Mahatā bhikkhusaṅghena saddhinti guṇamahattenapi saṅkhyāmahattenapi mahatā. Bhikkhūnaṃ saṅghena bhikkhusaṅghena, samaṇagaṇena saddhiṃ ekatoti attho. ‘‘Pañcamattehī’’tiādinā saṅkhyāmahattaṃ vibhāveti. Matta-saddo cettha pamāṇavacano ‘‘bhojane mattaññutā’’tiādīsu viya. Sabbaṃ subhaddakaṇḍaṃ vitthārato veditabbanti sabbaṃ subhaddakaṇḍaṃ idha ānetvā vitthārato dassetabbanti adhippāyo.

    ‘‘తతో పరన్తి తతో భిక్ఖూనం ఉస్సాహజననతో పర’’న్తి ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం. మహాగణ్ఠిపదే పన ‘‘తతో పరన్తి సుభద్దకణ్డతో పర’’న్తి వుత్తం. ఇదమేవేత్థ సారతో పచ్చేతబ్బన్తి నో తక్కో. అయమేవ హి ఉస్సాహజననప్పకారో, యదిదం ‘‘హన్ద మయం, ఆవుసో, ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయేయ్యామ, పురే అధమ్మో దిప్పతీ’’తిఆది, తస్మా ఉస్సాహజననతో పరన్తి న వత్తబ్బం హేట్ఠా ఉస్సాహజననప్పకారస్స పాళియం అవుత్తత్తా. అయఞ్హేత్థ పాళిక్కమో –

    ‘‘Tato paranti tato bhikkhūnaṃ ussāhajananato para’’nti ācariyadhammapālattherena vuttaṃ. Mahāgaṇṭhipade pana ‘‘tato paranti subhaddakaṇḍato para’’nti vuttaṃ. Idamevettha sārato paccetabbanti no takko. Ayameva hi ussāhajananappakāro, yadidaṃ ‘‘handa mayaṃ, āvuso, dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāma, pure adhammo dippatī’’tiādi, tasmā ussāhajananato paranti na vattabbaṃ heṭṭhā ussāhajananappakārassa pāḷiyaṃ avuttattā. Ayañhettha pāḷikkamo –

    ‘‘అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి, ఏకమిదాహం, ఆవుసో, సమయం పావాయ కుసినారం అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నో మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం పఞ్చమత్తేహి భిక్ఖుసతేహి. అథ ఖ్వాహం, ఆవుసో, మగ్గా ఓక్కమ్మ అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీదిం.

    ‘‘Atha kho āyasmā mahākassapo bhikkhū āmantesi, ekamidāhaṃ, āvuso, samayaṃ pāvāya kusināraṃ addhānamaggappaṭipanno mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ pañcamattehi bhikkhusatehi. Atha khvāhaṃ, āvuso, maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdiṃ.

    ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో ఆజీవకో కుసినారాయ మన్దారవపుప్ఫం గహేత్వా పావం అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నో హోతి. అద్దసం ఖో అహం, ఆవుసో, తం ఆజీవకం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం, దిస్వాన తం ఆజీవకం ఏతదవోచం ‘అపావుసో, అమ్హాకం సత్థారం జానాసీ’తి ? ‘ఆమ, ఆవుసో, జానామి. అజ్జ సత్తాహపరినిబ్బుతో సమణో గోతమో, తతో మే ఇదం మన్దారవపుప్ఫం గహితన్తి. తత్రావుసో, యే తే భిక్ఖూ అవీతరాగా, అప్పేకచ్చే బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తి, ఛిన్నపాతం పపతన్తి ఆవట్టన్తి వివట్టన్తి, ‘అతిఖిప్పం భగవా పరినిబ్బుతో, అతిఖిప్పం సుగతో పరినిబ్బుతో, అతిఖిప్పం చక్ఖుం లోకే అన్తరహిత’న్తి. యే పన తే భిక్ఖూ వీతరాగా, తే సతా సమ్పజానా అధివాసేన్తి ‘అనిచ్చా సఙ్ఖారా, తం కుతేత్థ లబ్భా’’’తి.

    ‘‘Tena kho pana samayena aññataro ājīvako kusinārāya mandāravapupphaṃ gahetvā pāvaṃ addhānamaggappaṭipanno hoti. Addasaṃ kho ahaṃ, āvuso, taṃ ājīvakaṃ dūratova āgacchantaṃ, disvāna taṃ ājīvakaṃ etadavocaṃ ‘apāvuso, amhākaṃ satthāraṃ jānāsī’ti ? ‘Āma, āvuso, jānāmi. Ajja sattāhaparinibbuto samaṇo gotamo, tato me idaṃ mandāravapupphaṃ gahitanti. Tatrāvuso, ye te bhikkhū avītarāgā, appekacce bāhā paggayha kandanti, chinnapātaṃ papatanti āvaṭṭanti vivaṭṭanti, ‘atikhippaṃ bhagavā parinibbuto, atikhippaṃ sugato parinibbuto, atikhippaṃ cakkhuṃ loke antarahita’nti. Ye pana te bhikkhū vītarāgā, te satā sampajānā adhivāsenti ‘aniccā saṅkhārā, taṃ kutettha labbhā’’’ti.

    ‘‘అథ ఖ్వాహం, ఆవుసో, తే భిక్ఖూ ఏతదవోచం – ‘అలం, ఆవుసో, మా సోచిత్థ మా పరిదేవిత్థ, నన్వేతం, ఆవుసో, భగవతా పటికచ్చేవ అక్ఖాతం ‘సబ్బేహేవ పియేహి మనాపేహి నానాభావో వినాభావో అఞ్ఞథాభావో. తం కుతేత్థ, ఆవుసో, లబ్భా, యం తం జాతం భూతం సఙ్ఖతం పలోకధమ్మం, తం వత మా పలుజ్జీ’తి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి.

    ‘‘Atha khvāhaṃ, āvuso, te bhikkhū etadavocaṃ – ‘alaṃ, āvuso, mā socittha mā paridevittha, nanvetaṃ, āvuso, bhagavatā paṭikacceva akkhātaṃ ‘sabbeheva piyehi manāpehi nānābhāvo vinābhāvo aññathābhāvo. Taṃ kutettha, āvuso, labbhā, yaṃ taṃ jātaṃ bhūtaṃ saṅkhataṃ palokadhammaṃ, taṃ vata mā palujjī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti.

    ‘‘తేన ఖో పన సమయేన, ఆవుసో, సుభద్దో నామ వుడ్ఢపబ్బజితో తస్సం పరిసాయం నిసిన్నో హోతి. అథ ఖో ఆవుసో సుభద్దో వుడ్ఢపబ్బజితో తే భిక్ఖూ ఏతదవోచ ‘అలం, ఆవుసో, మా సోచిత్థ మా పరిదేవిత్థ, సుముత్తా మయం తేన మహాసమణేన, ఉపద్దుతా చ మయం హోమ’ ‘ఇదం వో కప్పతి, ఇదం వో న కప్పతీ’తి, ‘ఇదాని పన మయం యం ఇచ్ఛిస్సామ, తం కరిస్సామ, యం న ఇచ్ఛిస్సామ, న తం కరిస్సామా’తి. హన్ద మయం ఆవుసో ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయేయ్యామ, పురే అధమ్మో దిప్పతి, ధమ్మో పటిబాహీయతి, అవినయో పురే దిప్పతి, వినయో పటిబాహీయతి, పురే అధమ్మవాదినో బలవన్తో హోన్తి, ధమ్మవాదినో దుబ్బలా హోన్తి, పురే అవినయవాదినో బలవన్తో హోన్తి, వినయవాదినో దుబ్బలా హోన్తీ’’తి.

    ‘‘Tena kho pana samayena, āvuso, subhaddo nāma vuḍḍhapabbajito tassaṃ parisāyaṃ nisinno hoti. Atha kho āvuso subhaddo vuḍḍhapabbajito te bhikkhū etadavoca ‘alaṃ, āvuso, mā socittha mā paridevittha, sumuttā mayaṃ tena mahāsamaṇena, upaddutā ca mayaṃ homa’ ‘idaṃ vo kappati, idaṃ vo na kappatī’ti, ‘idāni pana mayaṃ yaṃ icchissāma, taṃ karissāma, yaṃ na icchissāma, na taṃ karissāmā’ti. Handa mayaṃ āvuso dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāma, pure adhammo dippati, dhammo paṭibāhīyati, avinayo pure dippati, vinayo paṭibāhīyati, pure adhammavādino balavanto honti, dhammavādino dubbalā honti, pure avinayavādino balavanto honti, vinayavādino dubbalā hontī’’ti.

    ‘‘‘తేన హి, భన్తే, థేరో భిక్ఖూ ఉచ్చినతూ’తి. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో ఏకేనూనపఞ్చఅరహన్తసతాని ఉచ్చిని. భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం మహాకస్సపం ఏతదవోచుం ‘అయం, భన్తే, ఆయస్మా ఆనన్దో కిఞ్చాపి సేక్ఖో, అభబ్బో ఛన్దా దోసా మోహా భయా అగతిం గన్తుం, బహు చానేన భగవతో సన్తికే ధమ్మో చ వినయో చ పరియత్తో. తేన హి, భన్తే, థేరో ఆయస్మన్తమ్పి ఆనన్దం ఉచ్చినతూ’’’తిఆది (చూళవ॰ ౪౩౭).

    ‘‘‘Tena hi, bhante, thero bhikkhū uccinatū’ti. Atha kho āyasmā mahākassapo ekenūnapañcaarahantasatāni uccini. Bhikkhū āyasmantaṃ mahākassapaṃ etadavocuṃ ‘ayaṃ, bhante, āyasmā ānando kiñcāpi sekkho, abhabbo chandā dosā mohā bhayā agatiṃ gantuṃ, bahu cānena bhagavato santike dhammo ca vinayo ca pariyatto. Tena hi, bhante, thero āyasmantampi ānandaṃ uccinatū’’’tiādi (cūḷava. 437).

    తస్మా తతో పరన్తి ఏత్థ సుభద్దకణ్డతో పరన్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. ‘‘సబ్బం సుభద్దకణ్డం విత్థారతో వేదితబ్బ’’న్తి హి ఇమినా ‘‘యం న ఇచ్ఛిస్సామ, న తం కరిస్సామా’’తి ఏతం పరియన్తం సుభద్దకణ్డపాళిం దస్సేత్వా ఇదాని అవసేసం ఉస్సాహజననప్పకారప్పవత్తం పాళిమేవ దస్సేన్తో ‘‘హన్ద మయం ఆవుసో’’తిఆదిమాహ.

    Tasmā tato paranti ettha subhaddakaṇḍato paranti evamattho daṭṭhabbo. ‘‘Sabbaṃ subhaddakaṇḍaṃ vitthārato veditabba’’nti hi iminā ‘‘yaṃ na icchissāma, na taṃ karissāmā’’ti etaṃ pariyantaṃ subhaddakaṇḍapāḷiṃ dassetvā idāni avasesaṃ ussāhajananappakārappavattaṃ pāḷimeva dassento ‘‘handa mayaṃ āvuso’’tiādimāha.

    తత్థ పురే అధమ్మో దిప్పతీతి ఏత్థ అధమ్మో నామ దసకుసలకమ్మపథధమ్మపటిపక్ఖభూతో అధమ్మో. పురే దిప్పతీతి అపి నామ దిప్పతి. అథ వా యావ అధమ్మో ధమ్మం పటిబాహితుం సమత్థో హోతి, తతో పురేతరమేవాతి అత్థో. ఆసన్నే హి అనాగతే అయం పురేసద్దో. దిప్పతీతి దిప్పిస్సతి. పురే-సద్దయోగేన హి అనాగతత్థే అయం వత్తమానపయోగో యథా ‘‘పురా వస్సతి దేవో’’తి. కేచి పనేత్థ ఏవం వణ్ణయన్తి ‘‘పురేతి పచ్ఛా అనాగతే యథా అద్ధానం గచ్ఛన్తస్స గన్తబ్బమగ్గో ‘పురే’తి వుచ్చతి, తథా ఇధ దట్ఠబ్బ’’న్తి. అవినయోతి పహానవినయసంవరవినయానం పటిపక్ఖభూతో అవినయో. ‘‘వినయవాదినో దుబ్బలా హోన్తీ’’తి ఏవం ఇతి-సద్దోపి ఏత్థ దట్ఠబ్బో, ‘‘తతో పరం ఆహా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. పోత్థకేసు పన కత్థచి ఇతి-సద్దో న దిస్సతి, పాళియం పన దీఘనికాయట్ఠకథాయఞ్చ అత్థేవ ఇతి-సద్దో.

    Tattha pure adhammo dippatīti ettha adhammo nāma dasakusalakammapathadhammapaṭipakkhabhūto adhammo. Pure dippatīti api nāma dippati. Atha vā yāva adhammo dhammaṃ paṭibāhituṃ samattho hoti, tato puretaramevāti attho. Āsanne hi anāgate ayaṃ puresaddo. Dippatīti dippissati. Pure-saddayogena hi anāgatatthe ayaṃ vattamānapayogo yathā ‘‘purā vassati devo’’ti. Keci panettha evaṃ vaṇṇayanti ‘‘pureti pacchā anāgate yathā addhānaṃ gacchantassa gantabbamaggo ‘pure’ti vuccati, tathā idha daṭṭhabba’’nti. Avinayoti pahānavinayasaṃvaravinayānaṃ paṭipakkhabhūto avinayo. ‘‘Vinayavādino dubbalā hontī’’ti evaṃ iti-saddopi ettha daṭṭhabbo, ‘‘tato paraṃ āhā’’ti iminā sambandho. Potthakesu pana katthaci iti-saddo na dissati, pāḷiyaṃ pana dīghanikāyaṭṭhakathāyañca attheva iti-saddo.

    తేన హీతి ఉయ్యోజనత్థే నిపాతో. ఉచ్చిననే ఉయ్యోజేన్తా హి తం మహాకస్సపత్థేరం ఏవమాహంసు. భిక్ఖూ ఉచ్చినతూతి సఙ్గీతియా అనురూపే భిక్ఖూ ఉచ్చినిత్వా గణ్హాతూతి అత్థో. ‘‘సకలనవఙ్గ…పే॰… పరిగ్గహేసీ’’తి ఏతేన సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవపరియన్తానం యథావుత్తపుగ్గలానం సతిపి ఆగమాధిగమసబ్భావే సహ పటిసమ్భిదాహి తేవిజ్జాదిగుణయుత్తానం ఆగమాధిగమసమ్పత్తియా ఉక్కంసగతత్తా సఙ్గీతియా బహూపకారతం దస్సేతి. తత్థ సకలనవఙ్గసత్థుసాసనపరియత్తిధరేతి సకలం సుత్తగేయ్యాది నవఙ్గం ఏత్థ, ఏతస్స వా అత్థీతి సకలనవఙ్గం, సత్థుసాసనం. అత్థకామేన పరియాపుణితబ్బతో దిట్ఠధమ్మికాదిపురిసత్తపరియత్తభావతో చ పరియత్తీతి తీణి పిటకాని వుచ్చన్తి, తం సకలనవఙ్గసత్థుసాసనసఙ్ఖాతం పరియత్తిం ధారేన్తీతి సకలనవఙ్గసత్థుసాసనపరియత్తిధరా, తాదిసేతి అత్థో. బహూనం నానప్పకారానం కిలేసానం సక్కాయదిట్ఠియా చ అవిహతత్తా తా జనేన్తి, తాహి వా జనితాతి పుథుజ్జనా. దువిధా పుథుజ్జనా అన్ధపుథుజ్జనా కల్యాణపుథుజ్జనాతి. తత్థ యేసం ఖన్ధధాతుఆయతనాదీసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాసవనధారణపచ్చవేక్ఖణాని నత్థి, తే అన్ధపుథుజ్జనా. యేసం తాని అత్థి, తే కల్యాణపుథుజ్జనా. తే ఇధ ‘‘పుథుజ్జనా’’తి అధిప్పేతా. సమథభావనాసినేహాభావేన సుక్ఖా లూఖా అసినిద్ధా విపస్సనా ఏతేసన్తి సుక్ఖవిపస్సకా.

    Tena hīti uyyojanatthe nipāto. Uccinane uyyojentā hi taṃ mahākassapattheraṃ evamāhaṃsu. Bhikkhū uccinatūti saṅgītiyā anurūpe bhikkhū uccinitvā gaṇhātūti attho. ‘‘Sakalanavaṅga…pe… pariggahesī’’ti etena sukkhavipassakakhīṇāsavapariyantānaṃ yathāvuttapuggalānaṃ satipi āgamādhigamasabbhāve saha paṭisambhidāhi tevijjādiguṇayuttānaṃ āgamādhigamasampattiyā ukkaṃsagatattā saṅgītiyā bahūpakārataṃ dasseti. Tattha sakalanavaṅgasatthusāsanapariyattidhareti sakalaṃ suttageyyādi navaṅgaṃ ettha, etassa vā atthīti sakalanavaṅgaṃ, satthusāsanaṃ. Atthakāmena pariyāpuṇitabbato diṭṭhadhammikādipurisattapariyattabhāvato ca pariyattīti tīṇi piṭakāni vuccanti, taṃ sakalanavaṅgasatthusāsanasaṅkhātaṃ pariyattiṃ dhārentīti sakalanavaṅgasatthusāsanapariyattidharā, tādiseti attho. Bahūnaṃ nānappakārānaṃ kilesānaṃ sakkāyadiṭṭhiyā ca avihatattā tā janenti, tāhi vā janitāti puthujjanā. Duvidhā puthujjanā andhaputhujjanā kalyāṇaputhujjanāti. Tattha yesaṃ khandhadhātuāyatanādīsu uggahaparipucchāsavanadhāraṇapaccavekkhaṇāni natthi, te andhaputhujjanā. Yesaṃ tāni atthi, te kalyāṇaputhujjanā. Te idha ‘‘puthujjanā’’ti adhippetā. Samathabhāvanāsinehābhāvena sukkhā lūkhā asiniddhā vipassanā etesanti sukkhavipassakā.

    తిపిటకసబ్బపరియత్తిప్పభేదధరేతి తిణ్ణం పిటకానం సమాహారో తిపిటకం, తిపిటకసఙ్ఖాతం నవఙ్గాదివసేన అనేకధా భిన్నం సబ్బపరియత్తిప్పభేదం ధారేన్తీతి తిపిటకసబ్బపరియత్తిప్పభేదధరా, తాదిసేతి అత్థో. అను అను తంసమఙ్గీనం భావేతి వడ్ఢేతీతి అనుభావో, అనుభావో ఏవ ఆనుభావో, పభావో. మహన్తో ఆనుభావో యేసం తే మహానుభావా. తేవిజ్జాదిభేదేతి తిస్సో విజ్జాయేవ తేవిజ్జా, తా ఆది యేసం ఛళభిఞ్ఞాదీనం తే తేవిజ్జాదయో, తే భేదా అనేకప్పకారా భిన్నా ఏతేసన్తి తేవిజ్జాదిభేదా, ఖీణాసవా, తాదిసేతి అత్థో. అథ వా తిస్సో విజ్జా ఏతస్స అత్థీతి తేవిజ్జో, సో ఆది యేసం ఛళభిఞ్ఞాదీనం తే తేవిజ్జాదయో, తే భేదా యేసం ఖీణాసవానం తే తేవిజ్జాదిభేదా, తాదిసేతి అత్థో. యే సన్ధాయ ఇదం వుత్తన్తి యే భిక్ఖూ సన్ధాయ ఇదం ‘‘అథ ఖో ఆయస్మా’’తిఆదివచనం సఙ్గీతిక్ఖన్ధకే (చూళవ॰ ౪౩౭) వుత్తన్తి అత్థో.

    Tipiṭakasabbapariyattippabhedadhareti tiṇṇaṃ piṭakānaṃ samāhāro tipiṭakaṃ, tipiṭakasaṅkhātaṃ navaṅgādivasena anekadhā bhinnaṃ sabbapariyattippabhedaṃ dhārentīti tipiṭakasabbapariyattippabhedadharā, tādiseti attho. Anu anu taṃsamaṅgīnaṃ bhāveti vaḍḍhetīti anubhāvo, anubhāvo eva ānubhāvo, pabhāvo. Mahanto ānubhāvo yesaṃ te mahānubhāvā. Tevijjādibhedeti tisso vijjāyeva tevijjā, tā ādi yesaṃ chaḷabhiññādīnaṃ te tevijjādayo, te bhedā anekappakārā bhinnā etesanti tevijjādibhedā, khīṇāsavā, tādiseti attho. Atha vā tisso vijjā etassa atthīti tevijjo, so ādi yesaṃ chaḷabhiññādīnaṃ te tevijjādayo, te bhedā yesaṃ khīṇāsavānaṃ te tevijjādibhedā, tādiseti attho. Ye sandhāya idaṃ vuttanti ye bhikkhū sandhāya idaṃ ‘‘atha kho āyasmā’’tiādivacanaṃ saṅgītikkhandhake (cūḷava. 437) vuttanti attho.

    కిస్స పనాతి కస్మా పన. సిక్ఖతీతి సేక్ఖో, అథ వా సిక్ఖనం సిక్ఖా, సాయేవ తస్స సీలన్తి సేక్ఖో. సో హి అపరియోసితసిక్ఖత్తా చ తదధిముత్తత్తా చ ఏకన్తేన సిక్ఖనసీలో న అసేక్ఖో వియ పరినిట్ఠితసిక్ఖో తత్థ పటిపస్సద్ధుస్సాహో, నాపి విస్సట్ఠసిక్ఖో పచురజనో వియ తత్థ అనధిముత్తో. అథ వా అరియాయ జాతియా తీసు సిక్ఖాసు జాతో, తత్థ వా భవోతి సేక్ఖో. అథ వా ఇక్ఖతి ఏతాయాతి ఇక్ఖా, మగ్గఫలసమ్మాదిట్ఠి. సహ ఇక్ఖాయాతి సేక్ఖో. ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చస్స అపరియోసితత్తా సహ కరణీయేనాతి సకరణీయో. అస్సాతి అనేన. అసమ్ముఖా పటిగ్గహితం నామ నత్థీతి నను చ –

    Kissa panāti kasmā pana. Sikkhatīti sekkho, atha vā sikkhanaṃ sikkhā, sāyeva tassa sīlanti sekkho. So hi apariyositasikkhattā ca tadadhimuttattā ca ekantena sikkhanasīlo na asekkho viya pariniṭṭhitasikkho tattha paṭipassaddhussāho, nāpi vissaṭṭhasikkho pacurajano viya tattha anadhimutto. Atha vā ariyāya jātiyā tīsu sikkhāsu jāto, tattha vā bhavoti sekkho. Atha vā ikkhati etāyāti ikkhā, maggaphalasammādiṭṭhi. Saha ikkhāyāti sekkho. Uparimaggattayakiccassa apariyositattā saha karaṇīyenāti sakaraṇīyo. Assāti anena. Asammukhā paṭiggahitaṃ nāma natthīti nanu ca –

    ‘‘ద్వాసీతి బుద్ధతో గణ్హిం, ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతో;

    ‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dve sahassāni bhikkhuto;

    చతురాసీతి సహస్సాని, యే మే ధమ్మా పవత్తినో’’తి. (థేరగా॰ ౧౦౨౭) –

    Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –

    వుత్తత్తా కథమేతం యుజ్జతీతి? ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతోతి వుత్తమ్పి భగవతో సన్తికే పటిగ్గహితమేవాతి కత్వా వుత్తన్తి నాయం విరోధో. బహుకారత్తాతి బహుఉపకారత్తా. ఉపకారవచనో హేత్థ కారసద్దో. అస్సాతి భవేయ్య.

    Vuttattā kathametaṃ yujjatīti? Dve sahassāni bhikkhutoti vuttampi bhagavato santike paṭiggahitamevāti katvā vuttanti nāyaṃ virodho. Bahukārattāti bahuupakārattā. Upakāravacano hettha kārasaddo. Assāti bhaveyya.

    అతివియ విస్సత్థోతి అతివియ విస్సాసికో. న్తి ఆనన్దత్థేరం, ‘‘ఓవదతీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ఆనన్దత్థేరస్స యేభుయ్యేన నవకాయ పరిసాయ విబ్భమనేన మహాకస్సపత్థేరో ఏవమాహ ‘‘న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీ’’తి. తథా హి పరినిబ్బుతే సత్థరి మహాకస్సపత్థేరో సత్థుపరినిబ్బానే సన్నిపతితస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మజ్ఝే నిసీదిత్వా ధమ్మవినయసఙ్గాయనత్థం పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఉచ్చినిత్వా ‘‘ఆవుసో, రాజగహే వస్సం వసన్తా ధమ్మవినయం సఙ్గాయేయ్యామ, తుమ్హే పురే వస్సూపనాయికాయ అత్తనో అత్తనో పలిబోధం పచ్ఛిన్దిత్వా రాజగహే సన్నిపతథా’’తి వత్వా అత్తనా రాజగహం గతో. ఆనన్దత్థేరోపి భగవతో పత్తచీవరమాదాయ మహాజనం సఞ్ఞాపేన్తో సావత్థిం గన్త్వా తతో నిక్ఖమ్మ రాజగహం గచ్ఛన్తో దక్ఖిణగిరిస్మిం చారికం చరి. తస్మిం సమయే ఆనన్దత్థేరస్స తింసమత్తా సద్ధివిహారికా యేభుయ్యేన కుమారభూతా ఏకవస్సికదువస్సికభిక్ఖూ చేవ అనుపసమ్పన్నా చ విబ్భమింసు. కస్మా పనేతే పబ్బజితా, కస్మా విబ్భమింసూతి? తేసం కిర మాతాపితరో చిన్తేసుం ‘‘ఆనన్దత్థేరో సత్థువిస్సాసికో అట్ఠ వరే యాచిత్వా ఉపట్ఠహతి, ఇచ్ఛితిచ్ఛితట్ఠానం సత్థారం గహేత్వా గన్తుం సక్కోతి, అమ్హాకం దారకే ఏతస్స సన్తికే పబ్బాజేస్సామ, సో సత్థారం గహేత్వా ఆగమిస్సతి, తస్మిం ఆగతే మయం మహాసక్కారం కాతుం లభిస్సామా’’తి ఇమినా తావ కారణేన నేసం ఞాతకా తే పబ్బాజేసుం. సత్థరి పన పరినిబ్బుతే తేసం సా పత్థనా ఉపచ్ఛిన్నా, అథ నే ఏకదివసేనేవ ఉప్పబ్బాజేసుం.

    Ativiya vissatthoti ativiya vissāsiko. Nanti ānandattheraṃ, ‘‘ovadatī’’ti iminā sambandho. Ānandattherassa yebhuyyena navakāya parisāya vibbhamanena mahākassapatthero evamāha ‘‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’’ti. Tathā hi parinibbute satthari mahākassapatthero satthuparinibbāne sannipatitassa bhikkhusaṅghassa majjhe nisīditvā dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ pañcasate bhikkhū uccinitvā ‘‘āvuso, rājagahe vassaṃ vasantā dhammavinayaṃ saṅgāyeyyāma, tumhe pure vassūpanāyikāya attano attano palibodhaṃ pacchinditvā rājagahe sannipatathā’’ti vatvā attanā rājagahaṃ gato. Ānandattheropi bhagavato pattacīvaramādāya mahājanaṃ saññāpento sāvatthiṃ gantvā tato nikkhamma rājagahaṃ gacchanto dakkhiṇagirismiṃ cārikaṃ cari. Tasmiṃ samaye ānandattherassa tiṃsamattā saddhivihārikā yebhuyyena kumārabhūtā ekavassikaduvassikabhikkhū ceva anupasampannā ca vibbhamiṃsu. Kasmā panete pabbajitā, kasmā vibbhamiṃsūti? Tesaṃ kira mātāpitaro cintesuṃ ‘‘ānandatthero satthuvissāsiko aṭṭha vare yācitvā upaṭṭhahati, icchiticchitaṭṭhānaṃ satthāraṃ gahetvā gantuṃ sakkoti, amhākaṃ dārake etassa santike pabbājessāma, so satthāraṃ gahetvā āgamissati, tasmiṃ āgate mayaṃ mahāsakkāraṃ kātuṃ labhissāmā’’ti iminā tāva kāraṇena nesaṃ ñātakā te pabbājesuṃ. Satthari pana parinibbute tesaṃ sā patthanā upacchinnā, atha ne ekadivaseneva uppabbājesuṃ.

    అథ ఆనన్దత్థేరం దక్ఖిణగిరిస్మిం చారికం చరిత్వా రాజగహమాగతం దిస్వా మహాకస్సపత్థేరో ఏవమాహ ‘‘న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీ’’తి. వుత్తఞ్హేతం కస్సపసంయుత్తే –

    Atha ānandattheraṃ dakkhiṇagirismiṃ cārikaṃ caritvā rājagahamāgataṃ disvā mahākassapatthero evamāha ‘‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’’ti. Vuttañhetaṃ kassapasaṃyutte –

    ‘‘అథ కిఞ్చరహి త్వం, ఆవుసో ఆనన్ద, ఇమేహి నవేహి భిక్ఖూహి ఇన్ద్రియేసు అగుత్తద్వారేహి భోజనే అమత్తఞ్ఞూహి జాగరియం అననుయుత్తేహి సద్ధిం చారికం చరసి, సస్సఘాతం మఞ్ఞే చరసి, కులూపఘాతం మఞ్ఞే చరసి, ఓలుజ్జతి ఖో తే, ఆవుసో ఆనన్ద, పరిసా, పలుజ్జన్తి ఖో తే ఆవుసో నవప్పాయా, న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీతి.

    ‘‘Atha kiñcarahi tvaṃ, āvuso ānanda, imehi navehi bhikkhūhi indriyesu aguttadvārehi bhojane amattaññūhi jāgariyaṃ ananuyuttehi saddhiṃ cārikaṃ carasi, sassaghātaṃ maññe carasi, kulūpaghātaṃ maññe carasi, olujjati kho te, āvuso ānanda, parisā, palujjanti kho te āvuso navappāyā, na vāyaṃ kumārako mattamaññāsīti.

    ‘‘అపి మే భన్తే కస్సప సిరస్మిం పలితాని జాతాని, అథ చ పన మయం అజ్జాపి ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స కుమారకవాదా న ముచ్చామాతి. తథా హి పన త్వం, ఆవుసో ఆనన్ద, ఇమేహి నవేహి భిక్ఖూహి ఇన్ద్రియేసు అగుత్తద్వారేహి భోజనే అమత్తఞ్ఞూహి జాగరియం అననుయుత్తేహి సద్ధిం చారికం చరసి, సస్సఘాతం మఞ్ఞే చరసి, కులూపఘాతం మఞ్ఞే చరసి, ఓలుజ్జతి ఖో తే, ఆవుసో ఆనన్ద, పరిసా, పలుజ్జన్తి ఖో తే ఆవుసో నవప్పాయా, న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీ’’తి (సం॰ ని॰ ౨.౧౫౪).

    ‘‘Api me bhante kassapa sirasmiṃ palitāni jātāni, atha ca pana mayaṃ ajjāpi āyasmato mahākassapassa kumārakavādā na muccāmāti. Tathā hi pana tvaṃ, āvuso ānanda, imehi navehi bhikkhūhi indriyesu aguttadvārehi bhojane amattaññūhi jāgariyaṃ ananuyuttehi saddhiṃ cārikaṃ carasi, sassaghātaṃ maññe carasi, kulūpaghātaṃ maññe carasi, olujjati kho te, āvuso ānanda, parisā, palujjanti kho te āvuso navappāyā, na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’’ti (saṃ. ni. 2.154).

    తత్థ (సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౧౫౪) సస్సఘాతం మఞ్ఞేచరసీతి సస్సం ఘాతేన్తో వియ ఆహిణ్డసి. కులూపఘాతం మఞ్ఞే చరసీతి కులాని ఉపఘాతేన్తో వియ హనన్తో వియ ఆహనన్తో వియ ఆహిణ్డసి. ఓలుజ్జతీతి పలుజ్జతి భిజ్జతి. పలుజ్జన్తి ఖో తే ఆవుసో నవప్పాయాతి, ఆవుసో, ఏవం ఏతే తుయ్హం పాయేన యేభుయ్యేన నవకా ఏకవస్సికదువస్సికదహరా చేవ సామణేరా చ పలుజ్జన్తి. న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీతి అయం కుమారకో అత్తనో పమాణం న వత జానాతీతి థేరం తజ్జేన్తో ఆహ. కుమారకవాదా న ముచ్చామాతి కుమారకవాదతో న ముచ్చామ. తథా హి పన త్వన్తి ఇదమస్స ఏవం వత్తబ్బతాయ కారణదస్సనత్థం వుత్తం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – యస్మా త్వం ఇమేహి నవకేహి భిక్ఖూహి ఇన్ద్రియసంవరరహితేహి సద్ధిం విచరసి, తస్మా కుమారకేహి సద్ధిం చరన్తో ‘‘కుమారకో’’తి వత్తబ్బతం అరహసీతి.

    Tattha (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.154) sassaghātaṃ maññecarasīti sassaṃ ghātento viya āhiṇḍasi. Kulūpaghātaṃ maññe carasīti kulāni upaghātento viya hananto viya āhananto viya āhiṇḍasi. Olujjatīti palujjati bhijjati. Palujjanti kho te āvuso navappāyāti, āvuso, evaṃ ete tuyhaṃ pāyena yebhuyyena navakā ekavassikaduvassikadaharā ceva sāmaṇerā ca palujjanti. Na vāyaṃ kumārako mattamaññāsīti ayaṃ kumārako attano pamāṇaṃ na vata jānātīti theraṃ tajjento āha. Kumārakavādā na muccāmāti kumārakavādato na muccāma. Tathā hi pana tvanti idamassa evaṃ vattabbatāya kāraṇadassanatthaṃ vuttaṃ. Ayañhettha adhippāyo – yasmā tvaṃ imehi navakehi bhikkhūhi indriyasaṃvararahitehi saddhiṃ vicarasi, tasmā kumārakehi saddhiṃ caranto ‘‘kumārako’’ti vattabbataṃ arahasīti.

    ‘‘న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీ’’తి ఏత్థ వా-సద్దో పదపూరణే. వా-సద్దో హి ఉపమానసముచ్చయసంసయవవస్సగ్గపదపూరణవికప్పాదీసు బహూసు అత్థేసు దిస్సతి. తథా హేస ‘‘పణ్డితో వాపి తేన సో’’తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౬౩) ఉపమానే దిస్సతి, సదిసభావేతి అత్థో. ‘‘తం వాపి ధీరా ముని వేదయన్తీ’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౨౧౩) సముచ్చయే. ‘‘కే వా ఇమే కస్స వా’’తిఆదీసు (పారా॰ ౨౯౬) సంసయే. ‘‘అయం వా ఇమేసం సమణబ్రాహ్మణానం సబ్బబాలో సబ్బమూళ్హో’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౧౮౧) వవస్సగ్గే. ‘‘యే హి కేచి, భిక్ఖవే, సమణా వా బ్రాహ్మణా వా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౧౭౦; సం॰ ని॰ ౨.౧౩) వికప్పేతి. ఇధ పన పదపూరణే దట్ఠబ్బో. తేనేవ చ ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం ‘‘వాసద్దస్స అత్థుద్ధారం కరోన్తేన ‘న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీ’తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౨.౧౫౪) పదపూరణే’’తి. అట్ఠకథాయమ్పి (సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౧౫౪) ఏత్తకమేవ వుత్తం ‘‘న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీతి అయం కుమారకో అత్తనో పమాణం న వత జానాతీతి థేరం తజ్జేన్తో ఆహా’’తి. ఏత్థాపి వతాతి వచనసిలిట్ఠతాయ వుత్తం. యం పనేత్థ కేనచి వుత్తం ‘‘న వాయన్తి ఏత్థ వాతి విభాసా, అఞ్ఞాసిపి న అఞ్ఞాసిపీతి అత్థో’’తి . తం తస్స మతిమత్తన్తి దట్ఠబ్బం. న హేత్థ అయమత్థో సమ్భవతి, తస్మా అత్తనో పమాణం నాఞ్ఞాసీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. తత్రాతి ఏవం సతి. ఛన్దాగమనం వియాతి ఏత్థ ఛన్దా ఆగమనం వియాతి పదచ్ఛేదో కాతబ్బో, ఛన్దేన ఆగమనం పవత్తనం వియాతి అత్థో, ఛన్దేన అకత్తబ్బకరణం వియాతి వుత్తం హోతి. ఛన్దం వా ఆగచ్ఛతి సమ్పయోగవసేనాతి ఛన్దాగమనం, తథా పవత్తో అపాయగమనీయో అకుసలచిత్తుప్పాదో. అథ వా అననురూపం గమనం అగమనం, ఛన్దేన అగమనం ఛన్దాగమనం, ఛన్దేన సినేహేన అననురూపం గమనం పవత్తనం అకత్తబ్బకరణం వియాతి వుత్తం హోతి. అసేక్ఖపటిసమ్భిదాప్పత్తేతి అసేక్ఖభూతా పటిసమ్భిదా అసేక్ఖపటిసమ్భిదా, తం పత్తే, పటిలద్ధఅసేక్ఖపటిసమ్భిదేతి అత్థో. అనుమతియాతి అనుఞ్ఞాయ, యాచనాయాతి వుత్తం హోతి.

    ‘‘Na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’’ti ettha -saddo padapūraṇe. -saddo hi upamānasamuccayasaṃsayavavassaggapadapūraṇavikappādīsu bahūsu atthesu dissati. Tathā hesa ‘‘paṇḍito vāpi tena so’’tiādīsu (dha. pa. 63) upamāne dissati, sadisabhāveti attho. ‘‘Taṃ vāpi dhīrā muni vedayantī’’tiādīsu (su. ni. 213) samuccaye. ‘‘Ke vā ime kassa vā’’tiādīsu (pārā. 296) saṃsaye. ‘‘Ayaṃ vā imesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ sabbabālo sabbamūḷho’’tiādīsu (dī. ni. 1.181) vavassagge. ‘‘Ye hi keci, bhikkhave, samaṇā vā brāhmaṇā vā’’tiādīsu (ma. ni. 1.170; saṃ. ni. 2.13) vikappeti. Idha pana padapūraṇe daṭṭhabbo. Teneva ca ācariyadhammapālattherena vuttaṃ ‘‘vāsaddassa atthuddhāraṃ karontena ‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’tiādīsu (saṃ. ni. 2.154) padapūraṇe’’ti. Aṭṭhakathāyampi (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.154) ettakameva vuttaṃ ‘‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsīti ayaṃ kumārako attano pamāṇaṃ na vata jānātīti theraṃ tajjento āhā’’ti. Etthāpi vatāti vacanasiliṭṭhatāya vuttaṃ. Yaṃ panettha kenaci vuttaṃ ‘‘na vāyanti ettha vāti vibhāsā, aññāsipi na aññāsipīti attho’’ti . Taṃ tassa matimattanti daṭṭhabbaṃ. Na hettha ayamattho sambhavati, tasmā attano pamāṇaṃ nāññāsīti evamattho veditabbo. Tatrāti evaṃ sati. Chandāgamanaṃ viyāti ettha chandā āgamanaṃ viyāti padacchedo kātabbo, chandena āgamanaṃ pavattanaṃ viyāti attho, chandena akattabbakaraṇaṃ viyāti vuttaṃ hoti. Chandaṃ vā āgacchati sampayogavasenāti chandāgamanaṃ, tathā pavatto apāyagamanīyo akusalacittuppādo. Atha vā ananurūpaṃ gamanaṃ agamanaṃ, chandena agamanaṃ chandāgamanaṃ, chandena sinehena ananurūpaṃ gamanaṃ pavattanaṃ akattabbakaraṇaṃ viyāti vuttaṃ hoti. Asekkhapaṭisambhidāppatteti asekkhabhūtā paṭisambhidā asekkhapaṭisambhidā, taṃ patte, paṭiladdhaasekkhapaṭisambhideti attho. Anumatiyāti anuññāya, yācanāyāti vuttaṃ hoti.

    ‘‘కిఞ్చాపి సేక్ఖో’’తి ఇదం న సేక్ఖానం అగతిగమనసబ్భావేన వుత్తం, అసేక్ఖానంయేవ పన ఉచ్చినితత్తాతి దట్ఠబ్బం. పఠమమగ్గేనేవ హి చత్తారి అగతిగమనాని పహీయన్తి, తస్మా కిఞ్చాపి సేక్ఖో, తథాపి థేరో ఆయస్మన్తమ్పి ఆనన్దం ఉచ్చినతూతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. న పన కిఞ్చాపి సేక్ఖో, తథాపి అభబ్బో అగతిం గన్తున్తి యోజేతబ్బం. ‘‘అభబ్బో’’తిఆదినా పన ధమ్మసఙ్గీతియా తస్స అరహభావం దస్సేన్తా విజ్జమానే గుణే కథేన్తి. తత్థ ఛన్దాతి ఛన్దేన, సినేహేనాతి అత్థో. అగతిం గన్తున్తి అగన్తబ్బం గన్తుం, అకత్తబ్బం కాతున్తి వుత్తం హోతి. ఇమాని పన చత్తారి అగతిగమనాని భణ్డభాజనీయే చ వినిచ్ఛయట్ఠానే చ లబ్భన్తి. తత్థ భణ్డభాజనీయే తావ అత్తనో భారభూతానం భిక్ఖూనం అమనాపే భణ్డే సమ్పత్తే తం పరివత్తిత్వా మనాపం దేన్తో ఛన్దాగతిం గచ్ఛతి నామ. అత్తనో పన అభారభూతానం మనాపే భణ్డే సమ్పత్తే తం పరివత్తిత్వా అమనాపం దేన్తో దోసాగతిం గచ్ఛతి నామ. భణ్డేసు భాజనీయవత్థుఞ్చ ఠితికఞ్చ అజానన్తో మోహాగతిం గచ్ఛతి నామ. ముఖరానం వా రాజాదినిస్సితానం వా ‘‘ఇమే మే అమనాపే భణ్డే దిన్నే అనత్థం కరేయ్యు’’న్తి భయేన పరివత్తిత్వా మనాపం దేన్తో భయాగతిం గచ్ఛతి నామ. యో పన ఏవం న గచ్ఛతి, సబ్బేసం తులాభూతో పమాణభూతో మజ్ఝత్తోవ హుత్వా యం యస్స పాపుణాతి, తదేవ తస్స దేతి, అయం చతుబ్బిధమ్పి అగతిం న గచ్ఛతి నామ. వినిచ్ఛయట్ఠానే పన అత్తనో భారభూతస్స గరుకాపత్తిం లహుకాపత్తిం కత్వా కథేన్తో ఛన్దాగతిం గచ్ఛతి నామ. ఇతరస్స లహుకాపత్తిం గరుకాపత్తిం కత్వా కథేన్తో దోసాగతిం గచ్ఛతి నామ. ఆపత్తివుట్ఠానం పన సముచ్చయక్ఖన్ధకఞ్చ అజానన్తో మోహాగతిం గచ్ఛతి నామ. ముఖరస్స వా రాజపూజితస్స వా ‘‘అయం మే గరుకం కత్వా ఆపత్తిం కథేన్తస్స అనత్థమ్పి కరేయ్యా’’తి గరుకమేవ లహుకాపత్తిం కథేన్తో భయాగతిం గచ్ఛతి నామ. యో పన సబ్బేసం యథాభూతమేవ కథేసి, అయం చతుబ్బిధమ్పి అగతిగమనం న గచ్ఛతి నామ. థేరోపి తాదిసో చతున్నమ్పి అగతిగమనానం పఠమమగ్గేనేవ పహీనత్తా, తస్మా సఙ్గాయనవసేన ధమ్మవినయవినిచ్ఛయే సమ్పత్తే ఛన్దాదివసేన అఞ్ఞథా అకథేత్వా యథాభూతమేవ కథేతీతి వుత్తం ‘‘అభబ్బో…పే॰… అగతిం గన్తు’’న్తి. పరియత్తోతి అధీతో, ఉగ్గహితోతి అత్థో.

    ‘‘Kiñcāpi sekkho’’ti idaṃ na sekkhānaṃ agatigamanasabbhāvena vuttaṃ, asekkhānaṃyeva pana uccinitattāti daṭṭhabbaṃ. Paṭhamamaggeneva hi cattāri agatigamanāni pahīyanti, tasmā kiñcāpi sekkho, tathāpi thero āyasmantampi ānandaṃ uccinatūti evamettha sambandho veditabbo. Na pana kiñcāpi sekkho, tathāpi abhabbo agatiṃ gantunti yojetabbaṃ. ‘‘Abhabbo’’tiādinā pana dhammasaṅgītiyā tassa arahabhāvaṃ dassentā vijjamāne guṇe kathenti. Tattha chandāti chandena, sinehenāti attho. Agatiṃ gantunti agantabbaṃ gantuṃ, akattabbaṃ kātunti vuttaṃ hoti. Imāni pana cattāri agatigamanāni bhaṇḍabhājanīye ca vinicchayaṭṭhāne ca labbhanti. Tattha bhaṇḍabhājanīye tāva attano bhārabhūtānaṃ bhikkhūnaṃ amanāpe bhaṇḍe sampatte taṃ parivattitvā manāpaṃ dento chandāgatiṃ gacchati nāma. Attano pana abhārabhūtānaṃ manāpe bhaṇḍe sampatte taṃ parivattitvā amanāpaṃ dento dosāgatiṃ gacchati nāma. Bhaṇḍesu bhājanīyavatthuñca ṭhitikañca ajānanto mohāgatiṃ gacchati nāma. Mukharānaṃ vā rājādinissitānaṃ vā ‘‘ime me amanāpe bhaṇḍe dinne anatthaṃ kareyyu’’nti bhayena parivattitvā manāpaṃ dento bhayāgatiṃ gacchati nāma. Yo pana evaṃ na gacchati, sabbesaṃ tulābhūto pamāṇabhūto majjhattova hutvā yaṃ yassa pāpuṇāti, tadeva tassa deti, ayaṃ catubbidhampi agatiṃ na gacchati nāma. Vinicchayaṭṭhāne pana attano bhārabhūtassa garukāpattiṃ lahukāpattiṃ katvā kathento chandāgatiṃ gacchati nāma. Itarassa lahukāpattiṃ garukāpattiṃ katvā kathento dosāgatiṃ gacchati nāma. Āpattivuṭṭhānaṃ pana samuccayakkhandhakañca ajānanto mohāgatiṃ gacchati nāma. Mukharassa vā rājapūjitassa vā ‘‘ayaṃ me garukaṃ katvā āpattiṃ kathentassa anatthampi kareyyā’’ti garukameva lahukāpattiṃ kathento bhayāgatiṃ gacchati nāma. Yo pana sabbesaṃ yathābhūtameva kathesi, ayaṃ catubbidhampi agatigamanaṃ na gacchati nāma. Theropi tādiso catunnampi agatigamanānaṃ paṭhamamaggeneva pahīnattā, tasmā saṅgāyanavasena dhammavinayavinicchaye sampatte chandādivasena aññathā akathetvā yathābhūtameva kathetīti vuttaṃ ‘‘abhabbo…pe… agatiṃ gantu’’nti. Pariyattoti adhīto, uggahitoti attho.

    ఉచ్చినితేనాతి ఉచ్చినిత్వా గహితేన. ఏతదహోసీతి ఏతం పరివితక్కనం అహోసి. రాజగహం ఖో మహాగోచరన్తి ఏత్థ ‘‘రాజగహన్తి రాజగహసామన్తం గహేత్వా వుత్త’’న్తి చూళగణ్ఠిపదే మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం. గావో చరన్తి ఏత్థాతి గోచరో, గోచరో వియ గోచరో, భిక్ఖాచరణట్ఠానం. సో మహన్తో అస్స, ఏత్థాతి వా మహాగోచరం, రాజగహం. థావరకమ్మన్తి చిరట్ఠాయికమ్మం. విసభాగపుగ్గలో సుభద్దసదిసో. ఉక్కోటేయ్యాతి నివారేయ్యాతి అత్థో. ఞత్తిదుతియేన కమ్మేన సావేసీతి –

    Uccinitenāti uccinitvā gahitena. Etadahosīti etaṃ parivitakkanaṃ ahosi. Rājagahaṃ kho mahāgocaranti ettha ‘‘rājagahanti rājagahasāmantaṃ gahetvā vutta’’nti cūḷagaṇṭhipade majjhimagaṇṭhipade ca vuttaṃ. Gāvo caranti etthāti gocaro, gocaro viya gocaro, bhikkhācaraṇaṭṭhānaṃ. So mahanto assa, etthāti vā mahāgocaraṃ, rājagahaṃ. Thāvarakammanti ciraṭṭhāyikammaṃ. Visabhāgapuggalo subhaddasadiso. Ukkoṭeyyāti nivāreyyāti attho. Ñattidutiyena kammena sāvesīti –

    ‘‘సుణాతు మే, ఆవుసో, సఙ్ఘో, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇమాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని సమ్మన్నేయ్య ‘రాజగహే వస్సం వసన్తాని ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయితుం, న అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి రాజగహే వస్సం వసితబ్బ’న్తి, ఏసా ఞత్తి.

    ‘‘Suṇātu me, āvuso, saṅgho, yadi saṅghassa pattakallaṃ, saṅgho imāni pañca bhikkhusatāni sammanneyya ‘rājagahe vassaṃ vasantāni dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabba’nti, esā ñatti.

    ‘‘సుణాతు మే, ఆవుసో, సఙ్ఘో, సఙ్ఘో ఇమాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని సమ్మన్నతి ‘రాజగహే వస్సం వసన్తాని ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయితుం, న అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి రాజగహే వస్సం వసితబ్బ’న్తి, యస్సాయస్మతో ఖమతి ఇమేసం పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం సమ్ముతి ‘రాజగహే వస్సం వసన్తానం ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయితుం, న అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి రాజగహే వస్సం వసితబ్బ’న్తి, సో తుణ్హస్స. యస్స నక్ఖమతి, సో భాసేయ్య.

    ‘‘Suṇātu me, āvuso, saṅgho, saṅgho imāni pañca bhikkhusatāni sammannati ‘rājagahe vassaṃ vasantāni dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabba’nti, yassāyasmato khamati imesaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ sammuti ‘rājagahe vassaṃ vasantānaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabba’nti, so tuṇhassa. Yassa nakkhamati, so bhāseyya.

    ‘‘సమ్మతాని సఙ్ఘేన ఇమాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ‘రాజగహే వస్సం వసన్తాని ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయితుం, న అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి రాజగహే వస్సం వసితబ్బ’న్తి, ఖమతి సఙ్ఘస్స, తస్మా తుణ్హీ, ఏవమేతం ధారయామీ’’తి (చూళవ॰ ౪౩౭) –

    ‘‘Sammatāni saṅghena imāni pañca bhikkhusatāni ‘rājagahe vassaṃ vasantāni dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabba’nti, khamati saṅghassa, tasmā tuṇhī, evametaṃ dhārayāmī’’ti (cūḷava. 437) –

    ఏవం ఞత్తిదుతియేన కమ్మేన సావేసి. ఇదం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘తం సఙ్గీతిక్ఖన్ధకే వుత్తనయేనేవ ఞాతబ్బ’’న్తి.

    Evaṃ ñattidutiyena kammena sāvesi. Idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘taṃ saṅgītikkhandhake vuttanayeneva ñātabba’’nti.

    అయం పన కమ్మవాచా తథాగతస్స పరినిబ్బానతో ఏకవీసతిమే దివసే కతా. వుత్తఞ్హేతం దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.పఠమసఙ్గీతికథా) ‘‘అయం పన కమ్మవాచా తథాగతస్స పరినిబ్బానతో ఏకవీసతిమే దివసే కతా. భగవా హి విసాఖపుణ్ణమాయం పచ్చూససమయే పరినిబ్బుతో, అథస్స సత్తాహం సువణ్ణవణ్ణం సరీరం గన్ధమాలాదీహి పూజయింసు. ఏవం సత్తాహం సాధుకీళనదివసా నామ అహేసుం. తతో సత్తాహం చితకాయ అగ్గినా ఝాయి, సత్తాహం సత్తిపఞ్జరం కత్వా సన్థాగారసాలాయం ధాతుపూజం కరింసూతి ఏకవీసతి దివసా గతా. జేట్ఠమూలసుక్కపక్ఖపఞ్చమియం పన ధాతుయో భాజయింసు. ఏతస్మిం ధాతుభాజనదివసే సన్నిపతితస్స మహాభిక్ఖుసఙ్ఘస్స సుభద్దేన వుడ్ఢపబ్బజితేన కతం అనాచారం ఆరోచేత్వా వుత్తనయేనేవ భిక్ఖూ ఉచ్చినిత్వా అయం కమ్మవాచా కతా. ఇమఞ్చ పన కమ్మవాచం కత్వా థేరో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి ‘ఆవుసో ఇదాని తుమ్హాకం చత్తాలీసదివసా ఓకాసో, తతో పరం అయం నామ నో పలిబోధో అత్థీతి వత్తుం న లబ్భా, తస్మా ఏత్థన్తరే యస్స రోగపలిబోధో వా ఆచరియుపజ్ఝాయపలిబోధో వా మాతాపితుపలిబోధో వా అత్థి, పత్తం వా పన పచితబ్బం చీవరం వా కాతబ్బం, సో తం పలిబోధం ఛిన్దిత్వా కరణీయం కరోతూ’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా థేరో అత్తనో పఞ్చసతాయ పరిసాయ పరివుతో రాజగహం గతో, అఞ్ఞేపి మహాథేరా అత్తనో అత్తనో పరివారం గహేత్వా సోకసల్లసమప్పితం మహాజనం అస్సాసేతుకామా తం తం దిసం పక్కన్తా. పుణ్ణత్థేరో పన సత్తసతభిక్ఖుపరివారో ‘తథాగతస్స పరినిబ్బానట్ఠానం ఆగతాగతం మహాజనం అస్సాసేస్సామీ’తి కుసినారాయమేవ అట్ఠాసి. ఆయస్మా ఆనన్దో యథా పుబ్బే అపరినిబ్బుతస్స, ఏవం పరినిబ్బుతస్సపి భగవతో సయమేవ పత్తచీవరమాదాయ పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం యేన సావత్థి తేన చారికం పక్కామి. గచ్ఛతో పనస్స పరివారా భిక్ఖూ గణనపథం వీతివత్తా’’తి. తస్మా తథాగతస్స పరినిబ్బానతో తీసు సత్తాహేసు అతిక్కన్తేసు ఏకవీసతిమే దివసే ఇమం కమ్మవాచం సావేత్వా థేరో రాజగహం పక్కన్తోతి వేదితబ్బం.

    Ayaṃ pana kammavācā tathāgatassa parinibbānato ekavīsatime divase katā. Vuttañhetaṃ dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā) ‘‘ayaṃ pana kammavācā tathāgatassa parinibbānato ekavīsatime divase katā. Bhagavā hi visākhapuṇṇamāyaṃ paccūsasamaye parinibbuto, athassa sattāhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ gandhamālādīhi pūjayiṃsu. Evaṃ sattāhaṃ sādhukīḷanadivasā nāma ahesuṃ. Tato sattāhaṃ citakāya agginā jhāyi, sattāhaṃ sattipañjaraṃ katvā santhāgārasālāyaṃ dhātupūjaṃ kariṃsūti ekavīsati divasā gatā. Jeṭṭhamūlasukkapakkhapañcamiyaṃ pana dhātuyo bhājayiṃsu. Etasmiṃ dhātubhājanadivase sannipatitassa mahābhikkhusaṅghassa subhaddena vuḍḍhapabbajitena kataṃ anācāraṃ ārocetvā vuttanayeneva bhikkhū uccinitvā ayaṃ kammavācā katā. Imañca pana kammavācaṃ katvā thero bhikkhū āmantesi ‘āvuso idāni tumhākaṃ cattālīsadivasā okāso, tato paraṃ ayaṃ nāma no palibodho atthīti vattuṃ na labbhā, tasmā etthantare yassa rogapalibodho vā ācariyupajjhāyapalibodho vā mātāpitupalibodho vā atthi, pattaṃ vā pana pacitabbaṃ cīvaraṃ vā kātabbaṃ, so taṃ palibodhaṃ chinditvā karaṇīyaṃ karotū’ti. Evañca pana vatvā thero attano pañcasatāya parisāya parivuto rājagahaṃ gato, aññepi mahātherā attano attano parivāraṃ gahetvā sokasallasamappitaṃ mahājanaṃ assāsetukāmā taṃ taṃ disaṃ pakkantā. Puṇṇatthero pana sattasatabhikkhuparivāro ‘tathāgatassa parinibbānaṭṭhānaṃ āgatāgataṃ mahājanaṃ assāsessāmī’ti kusinārāyameva aṭṭhāsi. Āyasmā ānando yathā pubbe aparinibbutassa, evaṃ parinibbutassapi bhagavato sayameva pattacīvaramādāya pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ yena sāvatthi tena cārikaṃ pakkāmi. Gacchato panassa parivārā bhikkhū gaṇanapathaṃ vītivattā’’ti. Tasmā tathāgatassa parinibbānato tīsu sattāhesu atikkantesu ekavīsatime divase imaṃ kammavācaṃ sāvetvā thero rājagahaṃ pakkantoti veditabbaṃ.

    యది ఏవం కస్మా పన ఇధ మఙ్గలసుత్తట్ఠకథాయఞ్చ (ఖు॰ పా॰ అట్ఠ॰ ౫.పఠమమహాసఙ్గీతికథా) ‘‘సత్తసు సాధుకీళనదివసేసు సత్తసు చ ధాతుపూజాదివసేసు వీతివత్తేసూ’’తి వుత్తం? సత్తసు ధాతుపూజాదివసేసు గహితేసు తదవినాభావతో మజ్ఝే చితకాయ ఝాపనసత్తాహమ్పి గహితమేవాతి కత్వా విసుం న వుత్తం వియ దిస్సతి. యది ఏవం అథ కస్మా ‘‘అడ్ఢమాసో అతిక్కన్తో, దియడ్ఢమాసో సేసో’’తి చ వుత్తన్తి? నాయం దోసో. అప్పకఞ్హి ఊనమధికం వా గణనూపగం న హోతి, తస్మా సముదాయో అప్పకేన అధికోపి అనధికో వియ హోతీతి కత్వా అడ్ఢమాసతో అధికేపి పఞ్చ దివసే ‘‘అడ్ఢమాసో అతిక్కన్తో’’తి వుత్తం ‘‘ద్వాసీతిఖన్ధకవత్తానం కత్థచి అసీతిఖన్ధకవత్తానీ’’తి వచనం వియ. తథా అప్పకేన ఊనోపి చ సముదాయో అనూనో వియ హోతీతి కత్వా ‘‘దియడ్ఢమాసతో ఊనేపి పఞ్చ దివసే దియడ్ఢమాసో సేసో’’తి చ వుత్తం. సతిపట్ఠానవిభఙ్గట్ఠకథాయఞ్హి (విభ॰ అట్ఠ॰ ౩౫౬) ఛమాసతో ఊనేపి అడ్ఢమాసే ‘‘ఛ మాసే సజ్ఝాయో కాతబ్బో’’తి వుత్తవచనం వియ. తత్థ హి తచపఞ్చకాదీసు చతూసు పఞ్చకేసు ద్వీసు చ ఛక్కేసు ఏకేకస్మిం అనులోమతో పఞ్చాహం, పటిలోమతో పఞ్చాహం, అనులోమపటిలోమతో పఞ్చాహం, తథా పురిమపురిమేహి పఞ్చకఛక్కేహి సద్ధిం అనులోమతో పఞ్చాహం, పటిలోమతో పఞ్చాహం, అనులోమపటిలోమతో పఞ్చాహన్తి ఏవం విసుం తిపఞ్చాహం ఏకతో తిపఞ్చాహఞ్చ సజ్ఝాయం కత్వా ఛమాసం సజ్ఝాయో కాతబ్బోతి వచనం వియ. తత్థ హి వక్కపఞ్చకాదీసు తీసు పఞ్చకేసు ద్వీసు చ ఛక్కేసు విసుం హేట్ఠిమేహి ఏకతో చ సజ్ఝాయే పఞ్చన్నం పఞ్చన్నం పఞ్చకానం వసేన పఞ్చమాసపరిపుణ్ణా లబ్భన్తి, తచపఞ్చకే పన విసుం తిపఞ్చాహమేవాతి అడ్ఢమాసోయేవేకో లబ్భతీతి అడ్ఢమాసాధికపఞ్చమాసా లబ్భన్తి.

    Yadi evaṃ kasmā pana idha maṅgalasuttaṭṭhakathāyañca (khu. pā. aṭṭha. 5.paṭhamamahāsaṅgītikathā) ‘‘sattasu sādhukīḷanadivasesu sattasu ca dhātupūjādivasesu vītivattesū’’ti vuttaṃ? Sattasu dhātupūjādivasesu gahitesu tadavinābhāvato majjhe citakāya jhāpanasattāhampi gahitamevāti katvā visuṃ na vuttaṃ viya dissati. Yadi evaṃ atha kasmā ‘‘aḍḍhamāso atikkanto, diyaḍḍhamāso seso’’ti ca vuttanti? Nāyaṃ doso. Appakañhi ūnamadhikaṃ vā gaṇanūpagaṃ na hoti, tasmā samudāyo appakena adhikopi anadhiko viya hotīti katvā aḍḍhamāsato adhikepi pañca divase ‘‘aḍḍhamāso atikkanto’’ti vuttaṃ ‘‘dvāsītikhandhakavattānaṃ katthaci asītikhandhakavattānī’’ti vacanaṃ viya. Tathā appakena ūnopi ca samudāyo anūno viya hotīti katvā ‘‘diyaḍḍhamāsato ūnepi pañca divase diyaḍḍhamāso seso’’ti ca vuttaṃ. Satipaṭṭhānavibhaṅgaṭṭhakathāyañhi (vibha. aṭṭha. 356) chamāsato ūnepi aḍḍhamāse ‘‘cha māse sajjhāyo kātabbo’’ti vuttavacanaṃ viya. Tattha hi tacapañcakādīsu catūsu pañcakesu dvīsu ca chakkesu ekekasmiṃ anulomato pañcāhaṃ, paṭilomato pañcāhaṃ, anulomapaṭilomato pañcāhaṃ, tathā purimapurimehi pañcakachakkehi saddhiṃ anulomato pañcāhaṃ, paṭilomato pañcāhaṃ, anulomapaṭilomato pañcāhanti evaṃ visuṃ tipañcāhaṃ ekato tipañcāhañca sajjhāyaṃ katvā chamāsaṃ sajjhāyo kātabboti vacanaṃ viya. Tattha hi vakkapañcakādīsu tīsu pañcakesu dvīsu ca chakkesu visuṃ heṭṭhimehi ekato ca sajjhāye pañcannaṃ pañcannaṃ pañcakānaṃ vasena pañcamāsaparipuṇṇā labbhanti, tacapañcake pana visuṃ tipañcāhamevāti aḍḍhamāsoyeveko labbhatīti aḍḍhamāsādhikapañcamāsā labbhanti.

    ఏవం సతి యథా తత్థ అడ్ఢమాసే ఊనేపి మాసపరిచ్ఛేదేన పరిచ్ఛిజ్జమానే సజ్ఝాయే ఛ మాసా పరిచ్ఛేదకా హోన్తీతి పరిచ్ఛిజ్జమానస్స సజ్ఝాయస్స సత్తమాసాదిమాసన్తరగమననివారణత్థం ఛమాసగ్గహణం కతం, న సకలఛమాసే సజ్ఝాయప్పవత్తిదస్సనత్థం, ఏవమిధాపి మాసవసేన కాలే పరిచ్ఛిజ్జమానే ఊనేపి పఞ్చదివసే దియడ్ఢమాసో పరిచ్ఛేదకో హోతీతి పరిచ్ఛిజ్జమానస్స కాలస్స ద్విమాసాదిమాసన్తరగమననివారణత్థం ‘‘దియడ్ఢమాసో సేసో’’తి దియడ్ఢమాసగ్గహణం కతన్తి ఏవమేత్థ అత్థో గహేతబ్బో. అఞ్ఞథా చ అట్ఠకథావచనానం అఞ్ఞమఞ్ఞవిరోధో ఆపజ్జతి. ఏకాహమేవ వా భగవతో సరీరం చితకాయ ఝాయీతి ఖుద్దకభాణకానం అధిప్పాయోతి గహేతబ్బం. ఏవఞ్హి సతి పరినిబ్బానతో సత్తసు సాధుకీళనదివసేసు వీతివత్తేసు అట్ఠమియం చితకాయ భగవతో సరీరం ఝాపేత్వా తతో పరం సత్తసు దివసేసు ధాతుపూజం అకంసూతి అడ్ఢమాసో అతిక్కన్తో, గిమ్హానం దియడ్ఢో చ మాసో సేసో హోతి. పరినిబ్బానసుత్తన్తపాళియమ్పి హి చితకాయ ఝాపనసత్తాహం న ఆగతం, ద్వేయేవ సత్తాహాని ఆగతాని, ఉపపరిక్ఖిత్వా పన యం రుచ్చతి, తం గహేతబ్బం. ఇతో అఞ్ఞేన వా పకారేన యథా న విరుజ్ఝతి, తథా కారణం పరియేసితబ్బం. యం పనేత్థ కేనచి వుత్తం ‘‘అడ్ఢమాసో అతిక్కన్తోతి ఏత్థ ఏకో దివసో నట్ఠో. సో పాటిపదదివసో కోలాహలదివసో నామ, తస్మా ఇధ న గహితో’’తి. తం న సున్దరం పరినిబ్బానసుత్తన్తపాళియం పాటిపదదివసతోయేవ పట్ఠాయ సత్తాహస్స వుత్తత్తా అట్ఠకథాయఞ్చ పరినిబ్బానదివసేనపి సద్ధిం తిణ్ణం సత్తాహానం గహితత్తా. తథా హి పరినిబ్బానదివసేన సద్ధిం తిణ్ణం సత్తాహానం గహితత్తా జేట్ఠమూలసుక్కపఞ్చమీ ఏకవీసతిమో దివసో హోతి.

    Evaṃ sati yathā tattha aḍḍhamāse ūnepi māsaparicchedena paricchijjamāne sajjhāye cha māsā paricchedakā hontīti paricchijjamānassa sajjhāyassa sattamāsādimāsantaragamananivāraṇatthaṃ chamāsaggahaṇaṃ kataṃ, na sakalachamāse sajjhāyappavattidassanatthaṃ, evamidhāpi māsavasena kāle paricchijjamāne ūnepi pañcadivase diyaḍḍhamāso paricchedako hotīti paricchijjamānassa kālassa dvimāsādimāsantaragamananivāraṇatthaṃ ‘‘diyaḍḍhamāso seso’’ti diyaḍḍhamāsaggahaṇaṃ katanti evamettha attho gahetabbo. Aññathā ca aṭṭhakathāvacanānaṃ aññamaññavirodho āpajjati. Ekāhameva vā bhagavato sarīraṃ citakāya jhāyīti khuddakabhāṇakānaṃ adhippāyoti gahetabbaṃ. Evañhi sati parinibbānato sattasu sādhukīḷanadivasesu vītivattesu aṭṭhamiyaṃ citakāya bhagavato sarīraṃ jhāpetvā tato paraṃ sattasu divasesu dhātupūjaṃ akaṃsūti aḍḍhamāso atikkanto, gimhānaṃ diyaḍḍho ca māso seso hoti. Parinibbānasuttantapāḷiyampi hi citakāya jhāpanasattāhaṃ na āgataṃ, dveyeva sattāhāni āgatāni, upaparikkhitvā pana yaṃ ruccati, taṃ gahetabbaṃ. Ito aññena vā pakārena yathā na virujjhati, tathā kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ. Yaṃ panettha kenaci vuttaṃ ‘‘aḍḍhamāso atikkantoti ettha eko divaso naṭṭho. So pāṭipadadivaso kolāhaladivaso nāma, tasmā idha na gahito’’ti. Taṃ na sundaraṃ parinibbānasuttantapāḷiyaṃ pāṭipadadivasatoyeva paṭṭhāya sattāhassa vuttattā aṭṭhakathāyañca parinibbānadivasenapi saddhiṃ tiṇṇaṃ sattāhānaṃ gahitattā. Tathā hi parinibbānadivasena saddhiṃ tiṇṇaṃ sattāhānaṃ gahitattā jeṭṭhamūlasukkapañcamī ekavīsatimo divaso hoti.

    సత్తసు సాధుకీళనదివసేసూతి ఏత్థ సాధుకీళనం నామ సంవేగవత్థుం కిత్తేత్వా కిత్తేత్వా అనిచ్చతాపటిసంయుత్తాని గీతాని గాయిత్వా పూజావసేన కీళనతో సున్దరం కీళనన్తి సాధుకీళనం. అథ వా సపరహితసాధనట్ఠేన సాధు, తేసం సంవేగవత్థుం కిత్తేత్వా కిత్తేత్వా కీళనం సాధుకీళనం, ఉళారపుఞ్ఞపసవనతో సమ్పరాయికత్థావిరోధికీళావిహారోతి అత్థో. ఏత్థ చ పురిమస్మిం సత్తాహే సాధుకీళాయ ఏకదేసేన కతత్తా సాధుకీళనదివసా నామ తే జాతా. విసేసతో పన ధాతుపూజాదివసేసుయేవ సాధుకీళనం అకంసు. తతోయేవ చ మహాపరినిబ్బానసుత్తన్తపాళియం –

    Sattasu sādhukīḷanadivasesūti ettha sādhukīḷanaṃ nāma saṃvegavatthuṃ kittetvā kittetvā aniccatāpaṭisaṃyuttāni gītāni gāyitvā pūjāvasena kīḷanato sundaraṃ kīḷananti sādhukīḷanaṃ. Atha vā saparahitasādhanaṭṭhena sādhu, tesaṃ saṃvegavatthuṃ kittetvā kittetvā kīḷanaṃ sādhukīḷanaṃ, uḷārapuññapasavanato samparāyikatthāvirodhikīḷāvihāroti attho. Ettha ca purimasmiṃ sattāhe sādhukīḷāya ekadesena katattā sādhukīḷanadivasā nāma te jātā. Visesato pana dhātupūjādivasesuyeva sādhukīḷanaṃ akaṃsu. Tatoyeva ca mahāparinibbānasuttantapāḷiyaṃ –

    ‘‘అథ ఖో కోసినారకా మల్లా భగవతో సరీరాని సత్తాహం సన్థాగారే సత్తిపఞ్జరం కరిత్వా ధనుపాకారం పరిక్ఖిపాపేత్వా నచ్చేహి గీతేహి వాదితేహి మాలేహి గన్ధేహి సక్కరింసు గరుం కరింసు మానేసుం పూజేసు’’న్తి (దీ॰ ని॰ ౨.౨౩౫).

    ‘‘Atha kho kosinārakā mallā bhagavato sarīrāni sattāhaṃ santhāgāre sattipañjaraṃ karitvā dhanupākāraṃ parikkhipāpetvā naccehi gītehi vāditehi mālehi gandhehi sakkariṃsu garuṃ kariṃsu mānesuṃ pūjesu’’nti (dī. ni. 2.235).

    ఏతస్స అట్ఠకథాయం (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౨౩౫) వుత్తం –

    Etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.235) vuttaṃ –

    ‘‘కస్మా పనేతే ఏవమకంసూతి? ఇతో పురిమేసు ద్వీసు సత్తాహేసు తే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఠాననిసజ్జోకాసం కరోన్తా ఖాదనీయభోజనీయాదీని సంవిదహన్తా సాధుకీళికాయ ఓకాసం న లభింసు. తతో నేసం అహోసి ‘ఇమం సత్తాహం సాధుకీళితం కీళిస్సామ, ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం అమ్హాకం పమత్తభావం ఞత్వా కోచిదేవ ఆగన్త్వా ధాతుయో గణ్హేయ్య, తస్మా ఆరక్ఖం ఠపేత్వా కీళిస్సామా’తి, తేన తే ఏవమకంసూ’’తి.

    ‘‘Kasmā panete evamakaṃsūti? Ito purimesu dvīsu sattāhesu te bhikkhusaṅghassa ṭhānanisajjokāsaṃ karontā khādanīyabhojanīyādīni saṃvidahantā sādhukīḷikāya okāsaṃ na labhiṃsu. Tato nesaṃ ahosi ‘imaṃ sattāhaṃ sādhukīḷitaṃ kīḷissāma, ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ amhākaṃ pamattabhāvaṃ ñatvā kocideva āgantvā dhātuyo gaṇheyya, tasmā ārakkhaṃ ṭhapetvā kīḷissāmā’ti, tena te evamakaṃsū’’ti.

    తస్మా విసేసతో సాధుకీళికా ధాతుపూజాదివసేసుయేవాతి దట్ఠబ్బం. తే పన ధాతుపూజాయ కతత్తా ‘‘ధాతుపూజాదివసా’’తి పాకటా జాతాతి ఆహ ‘‘సత్తసు చ ధాతుపూజాదివసేసూ’’తి. ఉపకట్ఠాతి ఆసన్నా. వస్సం ఉపనేన్తి ఉపగచ్ఛన్తి ఏత్థాతి వస్సూపనాయికా. ఏకం మగ్గం గతోతి చారికం చరిత్వా మహాజనం అస్సాసేతుం ఏకేన మగ్గేన గతో. ఏవం అనురుద్ధత్థేరాదయోపి తేసు తేసు జనపదేసు చారికం చరిత్వా మహాజనం అస్సాసేన్తా గతాతి దట్ఠబ్బం. యేన సావత్థి, తేన చారికం పక్కామీతి యత్థ సావత్థి, తత్థ చారికం పక్కామి, యేన వా దిసాభాగేన సావత్థి పక్కమితబ్బా హోతి, తేన దిసాభాగేన చారికం పక్కామీతి అత్థో.

    Tasmā visesato sādhukīḷikā dhātupūjādivasesuyevāti daṭṭhabbaṃ. Te pana dhātupūjāya katattā ‘‘dhātupūjādivasā’’ti pākaṭā jātāti āha ‘‘sattasu ca dhātupūjādivasesū’’ti. Upakaṭṭhāti āsannā. Vassaṃ upanenti upagacchanti etthāti vassūpanāyikā. Ekaṃ maggaṃ gatoti cārikaṃ caritvā mahājanaṃ assāsetuṃ ekena maggena gato. Evaṃ anuruddhattherādayopi tesu tesu janapadesu cārikaṃ caritvā mahājanaṃ assāsentā gatāti daṭṭhabbaṃ. Yena sāvatthi, tena cārikaṃ pakkāmīti yattha sāvatthi, tattha cārikaṃ pakkāmi, yena vā disābhāgena sāvatthi pakkamitabbā hoti, tena disābhāgena cārikaṃ pakkāmīti attho.

    తత్రాతి తస్సం సావత్థియం. సుదన్తి నిపాతమత్తం. అనిచ్చతాదిపటిసంయుత్తాయాతి ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదినయప్పవత్తాయ. అసముచ్ఛిన్నతణ్హానుసయత్తా అవిజ్జాతణ్హాభిసఙ్ఖతేన కమ్మునా భవయోనిగతిఠితిసత్తావాసేసు ఖన్ధపఞ్చకసఙ్ఖాతం అత్తభావం జనేతి అభినిబ్బత్తేతీతి జనో, కిలేసే జనేతి, అజని, జనిస్సతీతి వా జనో, మహన్తో జనోతి మహాజనో, తం మహాజనం, బహుజనన్తి అత్థో. సఞ్ఞాపేత్వాతి సమస్సాసేత్వా. గన్ధకుటియా ద్వారం వివరిత్వాతి పరిభోగచేతియభావతో గన్ధకుటిం వన్దిత్వా గన్ధకుటియా ద్వారం వివరీతి వేదితబ్బం. తేనేవ దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా) ‘‘గన్ధకుటిం వన్దిత్వా’’తి వుత్తం. మిలాతం మాలాకచవరం మిలాతమాలాకచవరం. యథాఠానే ఠపేత్వాతి పఠమఠితట్ఠానం అనతిక్కమిత్వా యథాఠితట్ఠానేయేవ ఠపేత్వాతి అత్థో. భగవతో ఠితకాలే కరణీయం వత్తం సబ్బమకాసీతి సేనాసనే కత్తబ్బవత్తం సన్ధాయ వుత్తం. కరోన్తో చ న్హానకోట్ఠకే సమ్మజ్జనఉదకూపట్ఠానాదికాలేసు గన్ధకుటిం గన్త్వా ‘‘నను భగవా అయం తుమ్హాకం న్హానకాలో, అయం ధమ్మదేసనాకాలో, అయం భిక్ఖూనం ఓవాదదానకాలో, అయం సీహసేయ్యం కప్పనకాలో, అయం ముఖధోవనకాలో’’తిఆదినా నయేన పరిదేవమానోవ అకాసి. తమేనం అఞ్ఞతరా దేవతా ‘‘భన్తే ఆనన్ద, తుమ్హే ఏవం పరిదేవమానా కథం అఞ్ఞే అస్సాసయిస్సథా’’తి సంవేజేసి. సో తస్సా వచనేన సంవిగ్గహదయో సన్థమ్భిత్వా తథాగతస్స పరినిబ్బానతో పభుతి ఠాననిసజ్జబహులతాయ ఉస్సన్నధాతుకం కాయం సమస్సాసేతుం ఖీరవిరేచనం పివి. ఇదాని తం దస్సేన్తో ‘‘అథ థేరో’’తిఆదిమాహ.

    Tatrāti tassaṃ sāvatthiyaṃ. Sudanti nipātamattaṃ. Aniccatādipaṭisaṃyuttāyāti ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’tiādinayappavattāya. Asamucchinnataṇhānusayattā avijjātaṇhābhisaṅkhatena kammunā bhavayonigatiṭhitisattāvāsesu khandhapañcakasaṅkhātaṃ attabhāvaṃ janeti abhinibbattetīti jano, kilese janeti, ajani, janissatīti vā jano, mahanto janoti mahājano, taṃ mahājanaṃ, bahujananti attho. Saññāpetvāti samassāsetvā. Gandhakuṭiyā dvāraṃ vivaritvāti paribhogacetiyabhāvato gandhakuṭiṃ vanditvā gandhakuṭiyā dvāraṃ vivarīti veditabbaṃ. Teneva dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā) ‘‘gandhakuṭiṃ vanditvā’’ti vuttaṃ. Milātaṃ mālākacavaraṃ milātamālākacavaraṃ. Yathāṭhāne ṭhapetvāti paṭhamaṭhitaṭṭhānaṃ anatikkamitvā yathāṭhitaṭṭhāneyeva ṭhapetvāti attho. Bhagavato ṭhitakāle karaṇīyaṃ vattaṃ sabbamakāsīti senāsane kattabbavattaṃ sandhāya vuttaṃ. Karonto ca nhānakoṭṭhake sammajjanaudakūpaṭṭhānādikālesu gandhakuṭiṃ gantvā ‘‘nanu bhagavā ayaṃ tumhākaṃ nhānakālo, ayaṃ dhammadesanākālo, ayaṃ bhikkhūnaṃ ovādadānakālo, ayaṃ sīhaseyyaṃ kappanakālo, ayaṃ mukhadhovanakālo’’tiādinā nayena paridevamānova akāsi. Tamenaṃ aññatarā devatā ‘‘bhante ānanda, tumhe evaṃ paridevamānā kathaṃ aññe assāsayissathā’’ti saṃvejesi. So tassā vacanena saṃviggahadayo santhambhitvā tathāgatassa parinibbānato pabhuti ṭhānanisajjabahulatāya ussannadhātukaṃ kāyaṃ samassāsetuṃ khīravirecanaṃ pivi. Idāni taṃ dassento ‘‘atha thero’’tiādimāha.

    ఉస్సన్నధాతుకన్తి ఉపచితసేమ్హాదిధాతుకం కాయం. సమస్సాసేతున్తి సన్తప్పేతుం. దుతియదివసేతి దేవతాయ సంవేజితదివసతో. ‘‘జేతవనవిహారం పవిట్ఠదివసతో వా దుతియదివసే’’తి వదన్తి. విరిచ్చతి ఏతేనాతి విరేచనం, ఓసధపరిభావితం ఖీరమేవ విరేచనన్తి ఖీరవిరేచనం. యం సన్ధాయాతి యం భేసజ్జపానం సన్ధాయ. అఙ్గసుభతాయ సుభోతి ఏవం లద్ధనామత్తా సుభేన మాణవేన. పహితం మాణవకన్తి ‘‘సత్థా పరినిబ్బుతో ఆనన్దత్థేరో కిరస్స పత్తచీవరం గహేత్వా ఆగతో, మహాజనో చ తం దస్సనాయ ఉపసఙ్కమతీ’’తి సుత్వా ‘‘విహారం ఖో పన గన్త్వా మహాజనమజ్ఝే న సక్కా సుఖేన పటిసన్థారం వా కాతుం ధమ్మకథం వా సోతుం, గేహం ఆగతంయేవ నం దిస్వా సుఖేన పటిసన్థారం కరిస్సామి, ఏకా చ మే కఙ్ఖా అత్థి, తమ్పి నం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సుభేన మాణవేన పేసితం మాణవకం. ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘అకాలో ఖో’’తిఆదికం ఆనన్దత్థేరో అవోచ. అకాలో ఖోతి అజ్జ గన్తుం యుత్తకాలో న హోతి. కస్మాతి చే ఆహ ‘‘అత్థి మే అజ్జా’’తిఆది. భేసజ్జమత్తాతి అప్పమత్తకం భేసజ్జం. అప్పత్థో హి అయం మత్తాసద్దో ‘‘మత్తా సుఖపరిచ్చాగా’’తిఆదీసు వియ.

    Ussannadhātukanti upacitasemhādidhātukaṃ kāyaṃ. Samassāsetunti santappetuṃ. Dutiyadivaseti devatāya saṃvejitadivasato. ‘‘Jetavanavihāraṃ paviṭṭhadivasato vā dutiyadivase’’ti vadanti. Viriccati etenāti virecanaṃ, osadhaparibhāvitaṃ khīrameva virecananti khīravirecanaṃ. Yaṃ sandhāyāti yaṃ bhesajjapānaṃ sandhāya. Aṅgasubhatāya subhoti evaṃ laddhanāmattā subhena māṇavena. Pahitaṃ māṇavakanti ‘‘satthā parinibbuto ānandatthero kirassa pattacīvaraṃ gahetvā āgato, mahājano ca taṃ dassanāya upasaṅkamatī’’ti sutvā ‘‘vihāraṃ kho pana gantvā mahājanamajjhe na sakkā sukhena paṭisanthāraṃ vā kātuṃ dhammakathaṃ vā sotuṃ, gehaṃ āgataṃyeva naṃ disvā sukhena paṭisanthāraṃ karissāmi, ekā ca me kaṅkhā atthi, tampi naṃ pucchissāmī’’ti cintetvā subhena māṇavena pesitaṃ māṇavakaṃ. Etadavocāti etaṃ ‘‘akālo kho’’tiādikaṃ ānandatthero avoca. Akālo khoti ajja gantuṃ yuttakālo na hoti. Kasmāti ce āha ‘‘atthi me ajjā’’tiādi. Bhesajjamattāti appamattakaṃ bhesajjaṃ. Appattho hi ayaṃ mattāsaddo ‘‘mattā sukhapariccāgā’’tiādīsu viya.

    దుతియదివసేతి ఖీరవిరేచనం పీతదివసతో దుతియదివసే. చేతకత్థేరేనాతి చేతియరట్ఠే జాతత్తా ‘‘చేతకో’’తి ఏవంలద్ధనామేన. సుభేన మాణవేన పుట్ఠోతి ‘‘యేసు ధమ్మేసు భవం గోతమో ఇమం లోకం పతిట్ఠాపేసి, తే తస్స అచ్చయేన నట్ఠా ను ఖో, ధరన్తి, సచే ధరన్తి, ఆనన్దో జానిస్సతి, హన్ద నం పుచ్ఛామీ’’తి ఏవం చిన్తేత్వా ‘‘యేసం సో భవం గోతమో ధమ్మానం వణ్ణవాదీ అహోసి, యత్థ చ ఇమం జనతం సమాదపేసి నివేసేసి పతిట్ఠాపేసి, కతమేసానం ఖో భో ఆనన్ద ధమ్మానం సో భవం గోతమో వణ్ణవాదీ అహోసీ’’తిఆదినా (దీ॰ ని॰ ౧.౪౪౮) సుభేన మాణవేన పుట్ఠో. అథస్స థేరో తీణి పిటకాని సీలక్ఖన్ధాదీహి తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహేత్వా దస్సేన్తో ‘‘తిణ్ణం ఖో, మాణవ, ఖన్ధానం సో భగవా వణ్ణవాదీ’’తిఆదినా సుభసుత్తమభాసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘దీఘనికాయే సుభసుత్తం నామ దసమం సుత్తమభాసీ’’తి.

    Dutiyadivaseti khīravirecanaṃ pītadivasato dutiyadivase. Cetakattherenāti cetiyaraṭṭhe jātattā ‘‘cetako’’ti evaṃladdhanāmena. Subhena māṇavena puṭṭhoti ‘‘yesu dhammesu bhavaṃ gotamo imaṃ lokaṃ patiṭṭhāpesi, te tassa accayena naṭṭhā nu kho, dharanti, sace dharanti, ānando jānissati, handa naṃ pucchāmī’’ti evaṃ cintetvā ‘‘yesaṃ so bhavaṃ gotamo dhammānaṃ vaṇṇavādī ahosi, yattha ca imaṃ janataṃ samādapesi nivesesi patiṭṭhāpesi, katamesānaṃ kho bho ānanda dhammānaṃ so bhavaṃ gotamo vaṇṇavādī ahosī’’tiādinā (dī. ni. 1.448) subhena māṇavena puṭṭho. Athassa thero tīṇi piṭakāni sīlakkhandhādīhi tīhi khandhehi saṅgahetvā dassento ‘‘tiṇṇaṃ kho, māṇava, khandhānaṃ so bhagavā vaṇṇavādī’’tiādinā subhasuttamabhāsi. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘dīghanikāye subhasuttaṃ nāma dasamaṃ suttamabhāsī’’ti.

    ఖణ్డఫుల్లపటిసఙ్ఖరణన్తి ఏత్థ ఖణ్డన్తి ఛిన్నం. ఫుల్లన్తి భిన్నం. తేసం పటిసఙ్ఖరణం పున సమ్మా పాకతికకరణం, అభినవకరణన్తి వుత్తం హోతి. రాజగహన్తి ఏవంనామకం నగరం. తఞ్హి మన్ధతుమహాగోవిన్దాదీహి పరిగ్గహితత్తా ‘‘రాజగహ’’న్తి వుచ్చతి. ఛడ్డితపతితఉక్లాపాతి ఛడ్డితా చ పతితా చ ఉక్లాపా చ అహేసున్తి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – భగవతో పరినిబ్బానట్ఠానం గచ్ఛన్తేహి భిక్ఖూహి ఛడ్డితా విస్సట్ఠా, తతోయేవ చ ఉపచికాదీహి ఖాదితత్తా ఇతో చితో చ పతితా, సమ్మజ్జనాభావేన ఆకిణ్ణకచవరత్తా ఉక్లాపా చ అహేసున్తి. ఇమమేవత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భగవతో హీ’’తిఆది. పరిచ్ఛేదవసేన వేణియతి దిస్సతీతి పరివేణం. తత్థాతి తేసు విహారేసు. ఖణ్డఫుల్లపటిసఙ్ఖరణన్తి ఇమినా సమ్బన్ధో. పఠమం మాసన్తి వస్సానస్స పఠమం మాసం, అచ్చన్తసంయోగే చేతం ఉపయోగవచనం. సేనాసనవత్తానం పఞ్ఞత్తత్తా సేనాసనక్ఖన్ధకే చ సేనాసనపటిబద్ధానం బహూనం వచనతో ‘‘భగవతా…పే॰… వణ్ణిత’’న్తి వుత్తం.

    Khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇanti ettha khaṇḍanti chinnaṃ. Phullanti bhinnaṃ. Tesaṃ paṭisaṅkharaṇaṃ puna sammā pākatikakaraṇaṃ, abhinavakaraṇanti vuttaṃ hoti. Rājagahanti evaṃnāmakaṃ nagaraṃ. Tañhi mandhatumahāgovindādīhi pariggahitattā ‘‘rājagaha’’nti vuccati. Chaḍḍitapatitauklāpāti chaḍḍitā ca patitā ca uklāpā ca ahesunti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – bhagavato parinibbānaṭṭhānaṃ gacchantehi bhikkhūhi chaḍḍitā vissaṭṭhā, tatoyeva ca upacikādīhi khāditattā ito cito ca patitā, sammajjanābhāvena ākiṇṇakacavarattā uklāpā ca ahesunti. Imamevatthaṃ dassento āha ‘‘bhagavato hī’’tiādi. Paricchedavasena veṇiyati dissatīti pariveṇaṃ. Tatthāti tesu vihāresu. Khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇanti iminā sambandho. Paṭhamaṃ māsanti vassānassa paṭhamaṃ māsaṃ, accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ. Senāsanavattānaṃ paññattattā senāsanakkhandhake ca senāsanapaṭibaddhānaṃ bahūnaṃ vacanato ‘‘bhagavatā…pe… vaṇṇita’’nti vuttaṃ.

    దుతియదివసేతి ‘‘ఖణ్డఫుల్లపటిసఙ్ఖరణం కరోమా’’తి చిన్తితదివసతో దుతియదివసే. సో చ వస్సూపనాయికదివసతో దుతియదివసోతి వేదితబ్బో. తే హి థేరా ఆసాళ్హీపుణ్ణమాయ ఉపోసథం కత్వా పాటిపదే సన్నిపతిత్వా వస్సం ఉపగన్త్వా ఏవం చిన్తేసుం. అజాతసత్తు రాజాతి అజాతో హుత్వా పితునో పచ్చత్థికో జాతోతి ‘‘అజాతసత్తూ’’తి లద్ధవోహారో రాజా. తస్మిం కిర కుచ్ఛిగతే దేవియా ఏవరూపో దోహళో ఉప్పజ్జి ‘‘అహో వతాహం రఞ్ఞో దక్ఖిణబాహుతో లోహితం పివేయ్య’’న్తి . అథ తస్సా కథేతుం అసక్కోన్తియా కిసభావం దుబ్బణ్ణభావఞ్చ దిస్వా రాజా సయమేవ పుచ్ఛిత్వా ఞత్వా చ వేజ్జే పక్కోసాపేత్వా సువణ్ణసత్థకేన బాహుం ఫాలేత్వా సువణ్ణసరకేన లోహితం గహేత్వా ఉదకేన సమ్భిన్దిత్వా పాయేసి. నేమిత్తకా తం సుత్వా ‘‘ఏస గబ్భో రఞ్ఞో సత్తు భవిస్సతి, ఇమినా రాజా హఞ్ఞిస్సతీ’’తి బ్యాకరింసు, తస్మా ‘‘అజాతోయేవ రఞ్ఞో సత్తు భవిస్సతీ’’తి నేమిత్తకేహి నిద్దిట్ఠత్తా అజాతసత్తు నామ జాతో. కిన్తి కారణపుచ్ఛనత్థే నిపాతో, కస్మాతి అత్థో. పటివేదేసున్తి నివేదేసుం, జానాపేసున్తి అత్థో. విస్సత్థాతి నిరాసఙ్కచిత్తా. ఆణాచక్కన్తి ఆణాయేవ అప్పటిహతవుత్తియా పవత్తనట్ఠేన చక్కన్తి ఆణాచక్కం. సన్నిసజ్జట్ఠానన్తి సన్నిపతిత్వా నిసీదనట్ఠానం.

    Dutiyadivaseti ‘‘khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ karomā’’ti cintitadivasato dutiyadivase. So ca vassūpanāyikadivasato dutiyadivasoti veditabbo. Te hi therā āsāḷhīpuṇṇamāya uposathaṃ katvā pāṭipade sannipatitvā vassaṃ upagantvā evaṃ cintesuṃ. Ajātasattu rājāti ajāto hutvā pituno paccatthiko jātoti ‘‘ajātasattū’’ti laddhavohāro rājā. Tasmiṃ kira kucchigate deviyā evarūpo dohaḷo uppajji ‘‘aho vatāhaṃ rañño dakkhiṇabāhuto lohitaṃ piveyya’’nti . Atha tassā kathetuṃ asakkontiyā kisabhāvaṃ dubbaṇṇabhāvañca disvā rājā sayameva pucchitvā ñatvā ca vejje pakkosāpetvā suvaṇṇasatthakena bāhuṃ phāletvā suvaṇṇasarakena lohitaṃ gahetvā udakena sambhinditvā pāyesi. Nemittakā taṃ sutvā ‘‘esa gabbho rañño sattu bhavissati, iminā rājā haññissatī’’ti byākariṃsu, tasmā ‘‘ajātoyeva rañño sattu bhavissatī’’ti nemittakehi niddiṭṭhattā ajātasattu nāma jāto. Kinti kāraṇapucchanatthe nipāto, kasmāti attho. Paṭivedesunti nivedesuṃ, jānāpesunti attho. Vissatthāti nirāsaṅkacittā. Āṇācakkanti āṇāyeva appaṭihatavuttiyā pavattanaṭṭhena cakkanti āṇācakkaṃ. Sannisajjaṭṭhānanti sannipatitvā nisīdanaṭṭhānaṃ.

    రాజభవనవిభూతిన్తి రాజభవనసమ్పత్తిం. అవహసన్తమివాతి అవహాసం కురుమానం వియ. సిరియా నికేతమివాతి సిరియా వసనట్ఠానమివ. ఏకనిపాతతిత్థమివ చ దేవమనుస్సనయనవిహఙ్గానన్తి ఏకస్మిం పానీయతిత్థే సన్నిపతన్తా పక్ఖినో వియ సబ్బేసం జనానం చక్ఖూని మణ్డపేయేవ నిపతన్తీతి దేవమనుస్సానం నయనసఙ్ఖాతవిహఙ్గానం ఏకనిపాతతిత్థమివ చ. లోకరామణేయ్యకమివ సమ్పిణ్డితన్తి ఏకత్థ సమ్పిణ్డితం రాసికతం లోకే రమణీయభావం వియ. యది లోకే విజ్జమానం రమణీయత్తం సబ్బమేవ ఆనేత్వా ఏకత్థ సమ్పిణ్డితం సియా, తం వియాతి వుత్తం హోతి. ‘‘దట్ఠబ్బసారమణ్డన్తి ఫేగ్గురహితసారం వియ కసటవినిముత్తం పసన్నభూతం వియ చ దట్ఠబ్బేసు దట్ఠుం అరహరూపేసు సారభూతం పసన్నభూతఞ్చా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. దట్ఠబ్బో దస్సనీయో సారభూతో విసిట్ఠతరో మణ్డో మణ్డనం అలఙ్కారో ఏతస్సాతి దట్ఠబ్బసారమణ్డో, మణ్డపోతి ఏవమేత్థ అత్థో గహేతబ్బోతి అమ్హాకం ఖన్తి, ఉపపరిక్ఖిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం. మణ్డం సూరియరస్మిం పాతి నివారేతీతి మణ్డపో. వివిధ…పే॰… చారువితానన్తి ఏత్థ కుసుమదామాని చ తాని ఓలమ్బకాని చాతి కుసుమదామఓలమ్బకాని. ఏత్థ చ విసేసనస్స పరనిపాతో దట్ఠబ్బో, ఓలమ్బకకుసుమదామానీతి అత్థో. తాని వివిధాని అనేకప్పకారాని వినిగ్గలన్తం వమేన్తం నిక్ఖామేన్తమివ చారు సోభనం వితానం ఏత్థాతి వివిధకుసుమదామఓలమ్బకవినిగ్గలన్తచారువితానో, మణ్డపో, తం అలఙ్కరిత్వాతి యోజేతబ్బం. రతనవిచిత్రమణికఓట్టిమతలమివాతి నానాపుప్ఫూపహారవిచిత్తసుపరినిట్ఠితభూమికమ్మత్తాయేవ నానారతనేహి విచిత్తభూతమణికోట్టిమతలమివాతి అత్థో. ఏత్థ చ రతనవిచిత్తగ్గహణం నానాపుప్ఫూపహారవిచిత్తతాయ నిదస్సనం, మణికోట్టిమతలగ్గహణం సుపరినిట్ఠితభూమిపరికమ్మతాయాతి వేదితబ్బం. మణియో కోట్టేత్వా కతతలత్తా మణికోట్టనేన నిబ్బత్తతలన్తి మణికోట్టిమతలం. న్తి మణ్డపం. పుప్ఫూపహారో పుప్ఫపూజా. ఉత్తరాభిముఖన్తి ఉత్తరదిసాభిముఖం. ఆసనారహన్తి నిసీదనారహం. దన్తఖచితన్తి దన్తేహి రచితం, దన్తేహి కతన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థాతి ఆసనే. నిట్ఠితం భన్తే మమ కిచ్చన్తి మయా కత్తబ్బకిచ్చం నిట్ఠితన్తి అత్థో.

    Rājabhavanavibhūtinti rājabhavanasampattiṃ. Avahasantamivāti avahāsaṃ kurumānaṃ viya. Siriyā niketamivāti siriyā vasanaṭṭhānamiva. Ekanipātatitthamiva ca devamanussanayanavihaṅgānanti ekasmiṃ pānīyatitthe sannipatantā pakkhino viya sabbesaṃ janānaṃ cakkhūni maṇḍapeyeva nipatantīti devamanussānaṃ nayanasaṅkhātavihaṅgānaṃ ekanipātatitthamiva ca. Lokarāmaṇeyyakamiva sampiṇḍitanti ekattha sampiṇḍitaṃ rāsikataṃ loke ramaṇīyabhāvaṃ viya. Yadi loke vijjamānaṃ ramaṇīyattaṃ sabbameva ānetvā ekattha sampiṇḍitaṃ siyā, taṃ viyāti vuttaṃ hoti. ‘‘Daṭṭhabbasāramaṇḍanti pheggurahitasāraṃ viya kasaṭavinimuttaṃ pasannabhūtaṃ viya ca daṭṭhabbesu daṭṭhuṃ araharūpesu sārabhūtaṃ pasannabhūtañcā’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Daṭṭhabbo dassanīyo sārabhūto visiṭṭhataro maṇḍo maṇḍanaṃ alaṅkāro etassāti daṭṭhabbasāramaṇḍo, maṇḍapoti evamettha attho gahetabboti amhākaṃ khanti, upaparikkhitvā yuttataraṃ gahetabbaṃ. Maṇḍaṃ sūriyarasmiṃ pāti nivāretīti maṇḍapo. Vividha…pe… cāruvitānanti ettha kusumadāmāni ca tāni olambakāni cāti kusumadāmaolambakāni. Ettha ca visesanassa paranipāto daṭṭhabbo, olambakakusumadāmānīti attho. Tāni vividhāni anekappakārāni viniggalantaṃ vamentaṃ nikkhāmentamiva cāru sobhanaṃ vitānaṃ etthāti vividhakusumadāmaolambakaviniggalantacāruvitāno, maṇḍapo, taṃ alaṅkaritvāti yojetabbaṃ. Ratanavicitramaṇikaoṭṭimatalamivāti nānāpupphūpahāravicittasupariniṭṭhitabhūmikammattāyeva nānāratanehi vicittabhūtamaṇikoṭṭimatalamivāti attho. Ettha ca ratanavicittaggahaṇaṃ nānāpupphūpahāravicittatāya nidassanaṃ, maṇikoṭṭimatalaggahaṇaṃ supariniṭṭhitabhūmiparikammatāyāti veditabbaṃ. Maṇiyo koṭṭetvā katatalattā maṇikoṭṭanena nibbattatalanti maṇikoṭṭimatalaṃ. Nanti maṇḍapaṃ. Pupphūpahāro pupphapūjā. Uttarābhimukhanti uttaradisābhimukhaṃ. Āsanārahanti nisīdanārahaṃ. Dantakhacitanti dantehi racitaṃ, dantehi katanti vuttaṃ hoti. Etthāti āsane. Niṭṭhitaṃ bhante mama kiccanti mayā kattabbakiccaṃ niṭṭhitanti attho.

    తస్మిం పన దివసే ఏకచ్చే భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం ఆనన్దం సన్ధాయ ఏవమాహంసు ‘‘ఇమస్మిం భిక్ఖుసఙ్ఘే ఏకో భిక్ఖు విస్సగన్ధం వాయన్తో విచరతీ’’తి. థేరో తం సుత్వా ‘‘ఇమస్మిం భిక్ఖుసఙ్ఘే అఞ్ఞో విస్సగన్ధం వాయన్తో విచరణకభిక్ఖు నామ నత్థి, అద్ధా ఏతే మం సన్ధాయ వదన్తీ’’తి సంవేగం ఆపజ్జి. ఏకచ్చే నం ఆహంసుయేవ ‘‘స్వే, ఆవుసో, సన్నిపాతో’’తిఆది. ఇదాని తం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆహంసూ’’తిఆది. తేనాతి తస్మా. ఆవజ్జేసీతి ఉపనామేసి. అనుపాదాయాతి తణ్హాదిట్ఠివసేన కఞ్చి ధమ్మం అగహేత్వా, యేహి వా కిలేసేహి సబ్బేహి విముచ్చతి, తేసం లేసమత్తమ్పి అగహేత్వాతి అత్థో. ఆసవేహీతి భవతో ఆభవగ్గం ధమ్మతో వా ఆగోత్రభుం సవనతో పవత్తనతో ఆసవసఞ్ఞితేహి కిలేసేహి. లక్ఖణవచనఞ్చేతం ఆసవేహీతి, తదేకట్ఠతాయ పన సబ్బేహిపి కిలేసేహి, సబ్బేహిపి పాపధమ్మేహి చిత్తం విముచ్చతియేవ. చిత్తం విముచ్చీతి చిత్తం అరహత్తమగ్గక్ఖణే ఆసవేహి విముచ్చమానం కత్వా అరహత్తఫలక్ఖణే విముచ్చీతి అత్థో. చఙ్కమేనాతి చఙ్కమనకిరియాయ. వివట్టూపనిస్సయభూతం కతం ఉపచితం పుఞ్ఞం ఏతేనాతి కతపుఞ్ఞో, అరహత్తాధిగమాయ కతాధికారోతి అత్థో. పధానమనుయుఞ్జాతి వీరియం అనుయుఞ్జ, అరహత్తాధిగమాయ అనుయోగం కరోహీతి అత్థో. కథాదోసో నామ నత్థీతి కథాయ అపరజ్ఝం నామ నత్థి. అచ్చారద్ధం వీరియన్తి అతివియ ఆరద్ధం వీరియం. ఉద్ధచ్చాయాతి ఉద్ధతభావాయ. వీరియసమతం యోజేమీతి చఙ్కమనవీరియస్స అధిమత్తత్తా తస్స పహానవసేన సమాధినా సమరసతాపాదనేన వీరియసమతం యోజేమి.

    Tasmiṃ pana divase ekacce bhikkhū āyasmantaṃ ānandaṃ sandhāya evamāhaṃsu ‘‘imasmiṃ bhikkhusaṅghe eko bhikkhu vissagandhaṃ vāyanto vicaratī’’ti. Thero taṃ sutvā ‘‘imasmiṃ bhikkhusaṅghe añño vissagandhaṃ vāyanto vicaraṇakabhikkhu nāma natthi, addhā ete maṃ sandhāya vadantī’’ti saṃvegaṃ āpajji. Ekacce naṃ āhaṃsuyeva ‘‘sve, āvuso, sannipāto’’tiādi. Idāni taṃ dassento āha ‘‘bhikkhū āyasmantaṃ ānandaṃ āhaṃsū’’tiādi. Tenāti tasmā. Āvajjesīti upanāmesi. Anupādāyāti taṇhādiṭṭhivasena kañci dhammaṃ agahetvā, yehi vā kilesehi sabbehi vimuccati, tesaṃ lesamattampi agahetvāti attho. Āsavehīti bhavato ābhavaggaṃ dhammato vā āgotrabhuṃ savanato pavattanato āsavasaññitehi kilesehi. Lakkhaṇavacanañcetaṃ āsavehīti, tadekaṭṭhatāya pana sabbehipi kilesehi, sabbehipi pāpadhammehi cittaṃ vimuccatiyeva. Cittaṃ vimuccīti cittaṃ arahattamaggakkhaṇe āsavehi vimuccamānaṃ katvā arahattaphalakkhaṇe vimuccīti attho. Caṅkamenāti caṅkamanakiriyāya. Vivaṭṭūpanissayabhūtaṃ kataṃ upacitaṃ puññaṃ etenāti katapuñño, arahattādhigamāya katādhikāroti attho. Padhānamanuyuñjāti vīriyaṃ anuyuñja, arahattādhigamāya anuyogaṃ karohīti attho. Kathādoso nāma natthīti kathāya aparajjhaṃ nāma natthi. Accāraddhaṃ vīriyanti ativiya āraddhaṃ vīriyaṃ. Uddhaccāyāti uddhatabhāvāya. Vīriyasamataṃ yojemīti caṅkamanavīriyassa adhimattattā tassa pahānavasena samādhinā samarasatāpādanena vīriyasamataṃ yojemi.

    దుతియదివసేతి థేరేన అరహత్తప్పత్తదివసతో దుతియదివసే. ధమ్మసభాయం సన్నిపతితాతి పక్ఖస్స పఞ్చమియం సన్నిపతింసు. అత్తనో అరహత్తప్పత్తిం ఞాపేతుకామోతి ‘‘సేక్ఖతాయ ధమ్మసఙ్గీతియా గహేతుం అయుత్తమ్పి బహుస్సుతత్తా గణ్హిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా నిసిన్నానం థేరానం ‘‘ఇదాని అరహత్తప్పత్తో’’తి సోమనస్సుప్పాదనత్థం ‘‘అప్పమత్తో హోహీ’’తి దిన్నఓవాదస్స సఫలతాదీపనత్థం అత్తుపనాయికం అకత్వా అఞ్ఞబ్యాకరణస్స భగవతా సంవణ్ణితత్తా చ థేరో అత్తనో అరహత్తప్పత్తిం ఞాపేతుకామో అహోసీతి వేదితబ్బం. యథావుడ్ఢన్తి వుడ్ఢపటిపాటిం అనతిక్కమిత్వా. ఏకేతి మజ్ఝిమభాణకానంయేవ ఏకే. పుబ్బే వుత్తమ్పి హి సబ్బం మజ్ఝిమభాణకా వదన్తియేవాతి వేదితబ్బం. దీఘభాణకా (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా) పనేత్థ ఏవం వదన్తి –

    Dutiyadivaseti therena arahattappattadivasato dutiyadivase. Dhammasabhāyaṃ sannipatitāti pakkhassa pañcamiyaṃ sannipatiṃsu. Attano arahattappattiṃ ñāpetukāmoti ‘‘sekkhatāya dhammasaṅgītiyā gahetuṃ ayuttampi bahussutattā gaṇhissāmā’’ti cintetvā nisinnānaṃ therānaṃ ‘‘idāni arahattappatto’’ti somanassuppādanatthaṃ ‘‘appamatto hohī’’ti dinnaovādassa saphalatādīpanatthaṃ attupanāyikaṃ akatvā aññabyākaraṇassa bhagavatā saṃvaṇṇitattā ca thero attano arahattappattiṃ ñāpetukāmo ahosīti veditabbaṃ. Yathāvuḍḍhanti vuḍḍhapaṭipāṭiṃ anatikkamitvā. Eketi majjhimabhāṇakānaṃyeva eke. Pubbe vuttampi hi sabbaṃ majjhimabhāṇakā vadantiyevāti veditabbaṃ. Dīghabhāṇakā (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā) panettha evaṃ vadanti –

    ‘‘అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో అరహా సమానో సన్నిపాతం అగమాసి. కథం అగమాసి? ‘ఇదానిమ్హి సన్నిపాతమజ్ఝం పవిసనారహో’తి హట్ఠతుట్ఠచిత్తో ఏకంసం చీవరం కత్వా బన్ధనా ముత్తతాలపక్కం వియ పణ్డుకమ్బలే నిక్ఖిత్తజాతిమణి వియ విగతవలాహకే నభే సముగ్గతపుణ్ణచన్దో వియ బాలాతపసమ్ఫస్సవికసితరేణుపిఞ్జరగబ్భం పదుమం వియ చ పరిసుద్ధేన పరియోదాతేన సప్పభేన సస్సిరికేన ముఖవరేన అత్తనో అరహత్తప్పత్తిం ఆరోచయమానో వియ చ అగమాసి. అథ నం దిస్వా ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స ఏతదహోసి ‘సోభతి వత భో అరహత్తప్పత్తో ఆనన్దో, సచే సత్థా ధరేయ్య, అద్ధా అజ్జ ఆనన్దస్స సాధుకారం దదేయ్య, హన్ద ఇమస్సాహం ఇదాని సత్థారా దాతబ్బం సాధుకారం దదామీ’తి తిక్ఖత్తుం సాధుకారమదాసీ’’తి.

    ‘‘Atha kho āyasmā ānando arahā samāno sannipātaṃ agamāsi. Kathaṃ agamāsi? ‘Idānimhi sannipātamajjhaṃ pavisanāraho’ti haṭṭhatuṭṭhacitto ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā bandhanā muttatālapakkaṃ viya paṇḍukambale nikkhittajātimaṇi viya vigatavalāhake nabhe samuggatapuṇṇacando viya bālātapasamphassavikasitareṇupiñjaragabbhaṃ padumaṃ viya ca parisuddhena pariyodātena sappabhena sassirikena mukhavarena attano arahattappattiṃ ārocayamāno viya ca agamāsi. Atha naṃ disvā āyasmato mahākassapassa etadahosi ‘sobhati vata bho arahattappatto ānando, sace satthā dhareyya, addhā ajja ānandassa sādhukāraṃ dadeyya, handa imassāhaṃ idāni satthārā dātabbaṃ sādhukāraṃ dadāmī’ti tikkhattuṃ sādhukāramadāsī’’ti.

    ఆకాసేన ఆగన్త్వా నిసీదీతిపి ఏకేతి ఏత్థ పన తేసం తేసం తథా తథా గహేత్వా ఆగతమత్తం ఠపేత్వా విసుం విసుం వచనే అఞ్ఞం విసేసకారణం నత్థీతి వదన్తి. ఉపతిస్సత్థేరో పనాహ ‘‘సత్తమాసం కతాయ ధమ్మసఙ్గీతియా కదాచి పథవియం నిముజ్జిత్వా ఆగతత్తా తం గహేత్వా ఏకే వదన్తి. కదాచి ఆకాసేన ఆగతత్తా తం గహేత్వా ఏకే వదన్తీ’’తి.

    Ākāsena āgantvā nisīdītipi eketi ettha pana tesaṃ tesaṃ tathā tathā gahetvā āgatamattaṃ ṭhapetvā visuṃ visuṃ vacane aññaṃ visesakāraṇaṃ natthīti vadanti. Upatissatthero panāha ‘‘sattamāsaṃ katāya dhammasaṅgītiyā kadāci pathaviyaṃ nimujjitvā āgatattā taṃ gahetvā eke vadanti. Kadāci ākāsena āgatattā taṃ gahetvā eke vadantī’’ti.

    భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి భిక్ఖూ ఆలపి అభాసి సమ్బోధేసీతి అయమేత్థ అత్థో. అఞ్ఞత్ర పన ఞాపనేపి హోతి. యథాహ – ‘‘ఆమన్తయామి వో, భిక్ఖవే, (దీ॰ ని॰ ౨.౨౧౮) పటివేదయామి వో, భిక్ఖవే’’తి (అ॰ ని॰ ౭.౭౨). పక్కోసనేపి దిస్సతి. యథాహ ‘‘ఏహి త్వం, భిక్ఖు, మమ వచనేన సారిపుత్తం ఆమన్తేహీ’’తి (అ॰ ని॰ ౯.౧౧). ఆవుసోతి ఆమన్తనాకారదీపనం. కం ధురం కత్వాతి కం జేట్ఠకం కత్వా. కిం ఆనన్దో నప్పహోతీతి అట్ఠకథాచరియేహి ఠపితపుచ్ఛా. నప్పహోతీతి న సక్కోతి. ఏతదగ్గన్తి ఏసో అగ్గో. లిఙ్గవిపల్లాసేన హి అయం నిద్దేసో. యదిదన్తి చ యో అయన్తి అత్థో, యదిదం ఖన్ధపఞ్చకన్తి వా యోజేతబ్బం. సమ్మన్నీతి సమ్మతం అకాసి. ఉపాలిం వినయం పుచ్ఛేయ్యన్తి పుచ్ఛధాతుస్స ద్వికమ్మకత్తా వుత్తం. బీజనిం గహేత్వాతి ఏత్థ బీజనీగహణం ధమ్మకథికానం ధమ్మతాతి వేదితబ్బం. భగవాపి హి ధమ్మకథికానం ధమ్మతాదస్సనత్థమేవ విచిత్తబీజనిం గణ్హాతి. న హి అఞ్ఞథా సబ్బస్సపి లోకస్స అలఙ్కారభూతం పరముక్కంసగతసిక్ఖాసంయమానం బుద్ధానం ముఖచన్దమణ్డలం పటిచ్ఛాదేతబ్బం హోతి. ‘‘పఠమం, ఆవుసో ఉపాలి, పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తి కస్మా వుత్తం, నను తస్స సఙ్గీతియా పురిమకాలే పఠమభావో న యుత్తోతి? నో న యుత్తో భగవతా పఞ్ఞత్తానుక్కమేన పాతిమోక్ఖుద్దేసానుక్కమేన చ పఠమభావస్స సిద్ధత్తా. యేభుయ్యేన హి తీణి పిటకాని భగవతో ధరమానకాలే ఠితానుక్కమేనేవ సఙ్గీతాని, విసేసతో వినయాభిధమ్మపిటకానీతి దట్ఠబ్బం. కిస్మిం వత్థుస్మిం మేథునధమ్మేతి చ నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనం.

    Bhikkhūāmantesīti bhikkhū ālapi abhāsi sambodhesīti ayamettha attho. Aññatra pana ñāpanepi hoti. Yathāha – ‘‘āmantayāmi vo, bhikkhave, (dī. ni. 2.218) paṭivedayāmi vo, bhikkhave’’ti (a. ni. 7.72). Pakkosanepi dissati. Yathāha ‘‘ehi tvaṃ, bhikkhu, mama vacanena sāriputtaṃ āmantehī’’ti (a. ni. 9.11). Āvusoti āmantanākāradīpanaṃ. Kaṃ dhuraṃ katvāti kaṃ jeṭṭhakaṃ katvā. Kiṃ ānando nappahotīti aṭṭhakathācariyehi ṭhapitapucchā. Nappahotīti na sakkoti. Etadagganti eso aggo. Liṅgavipallāsena hi ayaṃ niddeso. Yadidanti ca yo ayanti attho, yadidaṃ khandhapañcakanti vā yojetabbaṃ. Sammannīti sammataṃ akāsi. Upāliṃ vinayaṃ puccheyyanti pucchadhātussa dvikammakattā vuttaṃ. Bījaniṃ gahetvāti ettha bījanīgahaṇaṃ dhammakathikānaṃ dhammatāti veditabbaṃ. Bhagavāpi hi dhammakathikānaṃ dhammatādassanatthameva vicittabījaniṃ gaṇhāti. Na hi aññathā sabbassapi lokassa alaṅkārabhūtaṃ paramukkaṃsagatasikkhāsaṃyamānaṃ buddhānaṃ mukhacandamaṇḍalaṃ paṭicchādetabbaṃ hoti. ‘‘Paṭhamaṃ, āvuso upāli, pārājikaṃ kattha paññatta’’nti kasmā vuttaṃ, nanu tassa saṅgītiyā purimakāle paṭhamabhāvo na yuttoti? No na yutto bhagavatā paññattānukkamena pātimokkhuddesānukkamena ca paṭhamabhāvassa siddhattā. Yebhuyyena hi tīṇi piṭakāni bhagavato dharamānakāle ṭhitānukkameneva saṅgītāni, visesato vinayābhidhammapiṭakānīti daṭṭhabbaṃ. Kismiṃ vatthusmiṃ methunadhammeti ca nimittatthe bhummavacanaṃ.

    వత్థుమ్పి పుచ్ఛీతిఆది ‘‘కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తిఆదినా దస్సితేన సహ తతో అవసిట్ఠమ్పి సఙ్గహేత్వా దస్సనవసేన వుత్తం. కిం పనేత్థ పఠమపారాజికపాళియం కిఞ్చి అపనేతబ్బం వా పక్ఖిపితబ్బం వా ఆసి నాసీతి? బుద్ధస్స భగవతో భాసితే అపనేతబ్బం నామ నత్థి. న హి తథాగతా ఏకబ్యఞ్జనమ్పి నిరత్థకం వదన్తి, సావకానం పన దేవతానం వా భాసితే అపనేతబ్బమ్పి హోతి, తం ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరా అపనయింసు, పక్ఖిపితబ్బం పన సబ్బత్థాపి అత్థి, తస్మా యం యత్థ పక్ఖిపితుం యుత్తం, తం తత్థ పక్ఖిపింసుయేవ. కిం పన తన్తి చే? ‘‘తేన సమయేనా’’తి వా ‘‘తేన ఖో పన సమయేనా’’తి వా ‘‘అథ ఖో’’ఇతి వా ‘‘ఏవం వుత్తే’’తి వా ‘‘ఏతదవోచా’’తి వా ఏవమాదికం సమ్బన్ధవచనమత్తం. ఏవం పక్ఖిపితబ్బయుత్తం పక్ఖిపిత్వా పన ఇదం పఠమపారాజికన్తి ఠపేసుం . పఠమపారాజికే సఙ్గహమారుళ్హే పఞ్చ అరహన్తసతాని సఙ్గహం ఆరోపితనయేనేవ గణసజ్ఝాయమకంసు. ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేరఞ్జాయం విహరతీ’’తి చ నేసం సజ్ఝాయారమ్భకాలేయేవ సాధుకారం దదమానా వియ మహాపథవీ ఉదకపరియన్తం కత్వా కమ్పిత్థ. తే ఏతేనేవ నయేన సేసపారాజికానిపి సఙ్గహం ఆరోపేత్వా ‘‘ఇదం పారాజికకణ్డ’’న్తి ఠపేసుం. ఏవం తేరస సఙ్ఘాదిసేసాని ‘‘తేరసక’’న్తిఆదీని వత్వా వీసాధికాని ద్వే సిక్ఖాపదసతాని ‘‘మహావిభఙ్గో’’తి కిత్తేత్వా ఠపేసుం. మహావిభఙ్గావసానేపి పురిమనయేనేవ మహాపథవీ అకమ్పిత్థ. తతో భిక్ఖునివిభఙ్గే అట్ఠ సిక్ఖాపదాని ‘‘పారాజికకణ్డం నామా’’తిఆదీని వత్వా తీణి సిక్ఖాపదసతాని చత్తారి చ సిక్ఖాపదాని ‘‘భిక్ఖునివిభఙ్గో’’తి కిత్తేత్వా ‘‘అయం ఉభతోవిభఙ్గో నామ చతుసట్ఠిభాణవారో’’తి ఠపేసుం. ఉభతోవిభఙ్గావసానేపి వుత్తనయేనేవ పథవీ అకమ్పిత్థ. ఏతేనేవుపాయేన అసీతిభాణవారపరిమాణం ఖన్ధకం పఞ్చవీసతిభాణవారపరిమాణం పరివారఞ్చ సఙ్గహం ఆరోపేత్వా ‘‘ఇదం వినయపిటకం నామా’’తి ఠపేసుం. వినయపిటకావసానేపి వుత్తనయేనేవ పథవీకమ్పో అహోసి. తం ఆయస్మన్తం ఉపాలిత్థేరం పటిచ్ఛాపేసుం ‘‘ఆవుసో, ఇదం తుయ్హం నిస్సితకే వాచేహీ’’తి ఏవమేత్థ అవుత్తోపి విసేసో వేదితబ్బో.

    Vatthumpi pucchītiādi ‘‘kattha paññatta’’ntiādinā dassitena saha tato avasiṭṭhampi saṅgahetvā dassanavasena vuttaṃ. Kiṃ panettha paṭhamapārājikapāḷiyaṃ kiñci apanetabbaṃ vā pakkhipitabbaṃ vā āsi nāsīti? Buddhassa bhagavato bhāsite apanetabbaṃ nāma natthi. Na hi tathāgatā ekabyañjanampi niratthakaṃ vadanti, sāvakānaṃ pana devatānaṃ vā bhāsite apanetabbampi hoti, taṃ dhammasaṅgāhakattherā apanayiṃsu, pakkhipitabbaṃ pana sabbatthāpi atthi, tasmā yaṃ yattha pakkhipituṃ yuttaṃ, taṃ tattha pakkhipiṃsuyeva. Kiṃ pana tanti ce? ‘‘Tena samayenā’’ti vā ‘‘tena kho pana samayenā’’ti vā ‘‘atha kho’’iti vā ‘‘evaṃ vutte’’ti vā ‘‘etadavocā’’ti vā evamādikaṃ sambandhavacanamattaṃ. Evaṃ pakkhipitabbayuttaṃ pakkhipitvā pana idaṃ paṭhamapārājikanti ṭhapesuṃ . Paṭhamapārājike saṅgahamāruḷhe pañca arahantasatāni saṅgahaṃ āropitanayeneva gaṇasajjhāyamakaṃsu. ‘‘Tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharatī’’ti ca nesaṃ sajjhāyārambhakāleyeva sādhukāraṃ dadamānā viya mahāpathavī udakapariyantaṃ katvā kampittha. Te eteneva nayena sesapārājikānipi saṅgahaṃ āropetvā ‘‘idaṃ pārājikakaṇḍa’’nti ṭhapesuṃ. Evaṃ terasa saṅghādisesāni ‘‘terasaka’’ntiādīni vatvā vīsādhikāni dve sikkhāpadasatāni ‘‘mahāvibhaṅgo’’ti kittetvā ṭhapesuṃ. Mahāvibhaṅgāvasānepi purimanayeneva mahāpathavī akampittha. Tato bhikkhunivibhaṅge aṭṭha sikkhāpadāni ‘‘pārājikakaṇḍaṃ nāmā’’tiādīni vatvā tīṇi sikkhāpadasatāni cattāri ca sikkhāpadāni ‘‘bhikkhunivibhaṅgo’’ti kittetvā ‘‘ayaṃ ubhatovibhaṅgo nāma catusaṭṭhibhāṇavāro’’ti ṭhapesuṃ. Ubhatovibhaṅgāvasānepi vuttanayeneva pathavī akampittha. Etenevupāyena asītibhāṇavāraparimāṇaṃ khandhakaṃ pañcavīsatibhāṇavāraparimāṇaṃ parivārañca saṅgahaṃ āropetvā ‘‘idaṃ vinayapiṭakaṃ nāmā’’ti ṭhapesuṃ. Vinayapiṭakāvasānepi vuttanayeneva pathavīkampo ahosi. Taṃ āyasmantaṃ upālittheraṃ paṭicchāpesuṃ ‘‘āvuso, idaṃ tuyhaṃ nissitake vācehī’’ti evamettha avuttopi viseso veditabbo.

    ఏవం వినయపిటకం సఙ్గహమారోపేత్వా సుత్తన్తపిటకం సఙ్గాయింసు. ఇదాని తం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వినయం సఙ్గాయిత్వా’’తిఆది. మహాకస్సపత్థేరో ఆనన్దత్థేరం ధమ్మం పుచ్ఛీతి ఏత్థ అయమనుక్కమో వేదితబ్బో – ఆనన్దత్థేరే దన్తఖచితం బీజనిం గహేత్వా ధమ్మాసనే నిసిన్నే ఆయస్మా మహాకస్సపత్థేరో భిక్ఖూ పుచ్ఛి ‘‘కతరం, ఆవుసో, పిటకం పఠమం సఙ్గాయామా’’తి? ‘‘సుత్తన్తపిటకం, భన్తేతి. సుత్తన్తపిటకే చతస్సో సఙ్గీతియో, తాసు పఠమం కతరం సఙ్గీతిన్తి? దీఘసఙ్గీతిం, భన్తేతి. దీఘసఙ్గీతియం చతుత్తింస సుత్తాని, తయో చ వగ్గా, తేసు పఠమం కతరం వగ్గన్తి. సీలక్ఖన్ధవగ్గం, భన్తేతి. సీలక్ఖన్ధవగ్గే తేరస సుత్తన్తా, తేసు పఠమం కతరం సుత్తన్తి? బ్రహ్మజాలసుత్తం నామ భన్తే తివిధసీలాలఙ్కతం నానావిధమిచ్ఛాజీవకుహనలపనాదివిద్ధంసనం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిజాలవినివేఠనం దససహస్సిలోకధాతుపకమ్పనం, తం పఠమం సఙ్గాయామా’’తి. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఏతదవోచ ‘‘బ్రహ్మజాలం, ఆవుసో ఆనన్ద, కత్థ భాసిత’’న్తి?

    Evaṃ vinayapiṭakaṃ saṅgahamāropetvā suttantapiṭakaṃ saṅgāyiṃsu. Idāni taṃ dassento āha ‘‘vinayaṃ saṅgāyitvā’’tiādi. Mahākassapatthero ānandattheraṃ dhammaṃ pucchīti ettha ayamanukkamo veditabbo – ānandatthere dantakhacitaṃ bījaniṃ gahetvā dhammāsane nisinne āyasmā mahākassapatthero bhikkhū pucchi ‘‘kataraṃ, āvuso, piṭakaṃ paṭhamaṃ saṅgāyāmā’’ti? ‘‘Suttantapiṭakaṃ, bhanteti. Suttantapiṭake catasso saṅgītiyo, tāsu paṭhamaṃ kataraṃ saṅgītinti? Dīghasaṅgītiṃ, bhanteti. Dīghasaṅgītiyaṃ catuttiṃsa suttāni, tayo ca vaggā, tesu paṭhamaṃ kataraṃ vagganti. Sīlakkhandhavaggaṃ, bhanteti. Sīlakkhandhavagge terasa suttantā, tesu paṭhamaṃ kataraṃ suttanti? Brahmajālasuttaṃ nāma bhante tividhasīlālaṅkataṃ nānāvidhamicchājīvakuhanalapanādividdhaṃsanaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhijālaviniveṭhanaṃ dasasahassilokadhātupakampanaṃ, taṃ paṭhamaṃ saṅgāyāmā’’ti. Atha kho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ ānandaṃ etadavoca ‘‘brahmajālaṃ, āvuso ānanda, kattha bhāsita’’nti?

    అన్తరా చ భన్తే రాజగహం అన్తరా చ నాళన్దన్తి ఏత్థ అన్తరా-సద్దో కారణఖణచిత్తవేమజ్ఝవివరాదీసు దిస్సతి. తథా హి ‘‘తదన్తరం కో జానేయ్య అఞ్ఞత్ర తథాగతా’’తి (అ॰ ని॰ ౬.౪౪; ౧౦.౭౫) చ, ‘‘జనా సఙ్గమ్మ మన్తేన్తి, మఞ్చ తఞ్చ కిమన్తర’’న్తి (సం॰ ని॰ ౧.౨౨౮) చ ఆదీసు కారణే అన్తరాసద్దో వత్తతి. ‘‘అద్దస మం భన్తే అఞ్ఞతరా ఇత్థీ విజ్జన్తరికాయ భాజనం ధోవన్తీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౨.౧౪౯) ఖణే. ‘‘యస్సన్తరతో న సన్తి కోపా’’తిఆదీసు (ఉదా॰ ౨౦) చిత్తే. ‘‘అన్తరా వోసానమాపాదీ’’తిఆదీసు వేమజ్ఝే. ‘‘అపి చాయం తపోదా ద్విన్నం మహానిరయానం అన్తరికాయ ఆగచ్ఛతీ’’తిఆదీసు (పారా॰ ౨౩౧) వివరే. స్వాయమిధ వివరే వత్తతి, తస్మా రాజగహస్స చ నాళన్దాయ చ వివరేతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో, అన్తరాసద్దేన పన యుత్తత్తా ఉపయోగవచనం కతం. ఈదిసేసు చ ఠానేసు అక్ఖరచిన్తకా ‘‘అన్తరా గామఞ్చ నదిఞ్చ యాతీ’’తి ఏవం ఏకమేవ అన్తరాసద్దం పయుజ్జన్తి, సో దుతియపదేనపి యోజేతబ్బో హోతి. అయోజియమానే ఉపయోగవచనం న పాపుణాతి సామివచనప్పసఙ్గే అన్తరాసద్దయోగేన ఉపయోగవచనస్స ఇచ్ఛితత్తా. ఇధ పన యోజేత్వా ఏవం వుత్తో. రాజాగారకేతి తత్థ రఞ్ఞో కీళనత్థం పటిభానచిత్తవిచిత్రం అగారం అకంసు, తం రాజాగారకన్తి పవుచ్చతి, తస్మిం. అమ్బలట్ఠికాతి రఞ్ఞో ఉయ్యానం. తస్స కిర ద్వారసమీపే తరుణో అమ్బరుక్ఖో అత్థి, తం అమ్బలట్ఠికాతి వదన్తి. తస్స అవిదూరభవత్తా ఉయ్యానమ్పి అమ్బలట్ఠికాత్వేవ సఙ్ఖ్యం గతం ‘‘వరుణానగర’’న్తిఆదీసు వియ.

    Antarāca bhante rājagahaṃ antarā ca nāḷandanti ettha antarā-saddo kāraṇakhaṇacittavemajjhavivarādīsu dissati. Tathā hi ‘‘tadantaraṃ ko jāneyya aññatra tathāgatā’’ti (a. ni. 6.44; 10.75) ca, ‘‘janā saṅgamma mantenti, mañca tañca kimantara’’nti (saṃ. ni. 1.228) ca ādīsu kāraṇe antarāsaddo vattati. ‘‘Addasa maṃ bhante aññatarā itthī vijjantarikāya bhājanaṃ dhovantī’’tiādīsu (ma. ni. 2.149) khaṇe. ‘‘Yassantarato na santi kopā’’tiādīsu (udā. 20) citte. ‘‘Antarā vosānamāpādī’’tiādīsu vemajjhe. ‘‘Api cāyaṃ tapodā dvinnaṃ mahānirayānaṃ antarikāya āgacchatī’’tiādīsu (pārā. 231) vivare. Svāyamidha vivare vattati, tasmā rājagahassa ca nāḷandāya ca vivareti evamettha attho daṭṭhabbo, antarāsaddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kataṃ. Īdisesu ca ṭhānesu akkharacintakā ‘‘antarā gāmañca nadiñca yātī’’ti evaṃ ekameva antarāsaddaṃ payujjanti, so dutiyapadenapi yojetabbo hoti. Ayojiyamāne upayogavacanaṃ na pāpuṇāti sāmivacanappasaṅge antarāsaddayogena upayogavacanassa icchitattā. Idha pana yojetvā evaṃ vutto. Rājāgāraketi tattha rañño kīḷanatthaṃ paṭibhānacittavicitraṃ agāraṃ akaṃsu, taṃ rājāgārakanti pavuccati, tasmiṃ. Ambalaṭṭhikāti rañño uyyānaṃ. Tassa kira dvārasamīpe taruṇo ambarukkho atthi, taṃ ambalaṭṭhikāti vadanti. Tassa avidūrabhavattā uyyānampi ambalaṭṭhikātveva saṅkhyaṃ gataṃ ‘‘varuṇānagara’’ntiādīsu viya.

    సుప్పియఞ్చ పరిబ్బాజకన్తి ఏత్థ సుప్పియోతి తస్స నామం, పరిబ్బాజకోతి సఞ్జయస్స అన్తేవాసీ ఛన్నపరిబ్బాజకో. బ్రహ్మదత్తఞ్చ మాణవకన్తి ఏత్థ బ్రహ్మదత్తోతి తస్స నామం. మాణవోతి సత్తోపి చోరోపి తరుణోపి వుచ్చతి. తథా హి –

    Suppiyañca paribbājakanti ettha suppiyoti tassa nāmaṃ, paribbājakoti sañjayassa antevāsī channaparibbājako. Brahmadattañca māṇavakanti ettha brahmadattoti tassa nāmaṃ. Māṇavoti sattopi coropi taruṇopi vuccati. Tathā hi –

    ‘‘చోదితా దేవదూతేహి, యే పమజ్జన్తి మాణవా;

    ‘‘Coditā devadūtehi, ye pamajjanti māṇavā;

    తే దీఘరత్తం సోచన్తి, హీనకాయూపగా నరా’’తి. (మ॰ ని॰ ౩.౨౭౧; అ॰ ని॰ ౩.౩౬) –

    Te dīgharattaṃ socanti, hīnakāyūpagā narā’’ti. (ma. ni. 3.271; a. ni. 3.36) –

    ఆదీసు సత్తో మాణవోతి వుత్తో. ‘‘మాణవేహిపి సమాగచ్ఛన్తి కతకమ్మేహిపి అకతకమ్మేహిపీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౨.౧౪౯) చోరో. ‘‘అమ్బట్ఠమాణవో అఙ్గకో మాణవో’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౨౫౮-౨౬౧, ౩౧౬) తరుణో మాణవోతి వుత్తో. ఇధాపి అయమేవ అధిప్పేతో. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘బ్రహ్మదత్తం నామ తరుణపురిసం ఆరబ్భా’’తి. జీవకమ్బవనేతి జీవకస్స కోమారభచ్చస్స అమ్బవనే. అథ ‘‘కం ఆరబ్భా’’తి అవత్వా ‘‘కేనసద్ధి’’న్తి కస్మా వుత్తం? న ఏతం సుత్తం భగవతా ఏవ వుత్తం, రఞ్ఞాపి ‘‘యథా ను ఖో ఇమాని పుథుసిప్పాయతనానీ’’తిఆదినా కిఞ్చి కిఞ్చి వుత్తం అత్థి, తస్మా ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. వేదేహిపుత్తేనాతి అయం కోసలరఞ్ఞో ధీతాయ పుత్తో, న విదేహరఞ్ఞో, ‘‘వేదేహీ’’తి పన పణ్డితాధివచనమేతం. విదన్తి ఏతేనాతి వేదో, ఞాణస్సేతం అధివచనం. వేదేన ఈహతి ఘటతి వాయమతీతి వేదేహీ, వేదేహియా పుత్తో వేదేహిపుత్తో, తేన.

    Ādīsu satto māṇavoti vutto. ‘‘Māṇavehipi samāgacchanti katakammehipi akatakammehipī’’tiādīsu (ma. ni. 2.149) coro. ‘‘Ambaṭṭhamāṇavo aṅgako māṇavo’’tiādīsu (dī. ni. 1.258-261, 316) taruṇo māṇavoti vutto. Idhāpi ayameva adhippeto. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘brahmadattaṃ nāma taruṇapurisaṃ ārabbhā’’ti. Jīvakambavaneti jīvakassa komārabhaccassa ambavane. Atha ‘‘kaṃ ārabbhā’’ti avatvā ‘‘kenasaddhi’’nti kasmā vuttaṃ? Na etaṃ suttaṃ bhagavatā eva vuttaṃ, raññāpi ‘‘yathā nu kho imāni puthusippāyatanānī’’tiādinā kiñci kiñci vuttaṃ atthi, tasmā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Vedehiputtenāti ayaṃ kosalarañño dhītāya putto, na videharañño, ‘‘vedehī’’ti pana paṇḍitādhivacanametaṃ. Vidanti etenāti vedo, ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Vedena īhati ghaṭati vāyamatīti vedehī, vedehiyā putto vedehiputto, tena.

    ఏతేనేవుపాయేన పఞ్చ నికాయే పుచ్ఛీతి ఏత్థ అయమనుక్కమో వేదితబ్బో. వుత్తనయేన బ్రహ్మజాలస్స పుచ్ఛావిసజ్జనావసానే పఞ్చ అరహన్తసతాని సజ్ఝాయమకంసు. వుత్తనయేనేవ చ పథవీకమ్పో అహోసి. ఏవం బ్రహ్మజాలం సఙ్గాయిత్వా తతో పరం ‘‘సామఞ్ఞఫలం పనావుసో ఆనన్ద, కత్థ భాసిత’’న్తిఆదినా పుచ్ఛావిసజ్జనానుక్కమేన సద్ధిం బ్రహ్మజాలేన తేరససుత్తన్తం సఙ్గాయిత్వా ‘‘అయం సీలక్ఖన్ధవగ్గో నామా’’తి కిత్తేత్వా ఠపేసుం. తదనన్తరం మహావగ్గం, తదనన్తరం పాథికవగ్గన్తి ఏవం తివగ్గసఙ్గహం చతుత్తింససుత్తన్తపటిమణ్డితం చతుసట్ఠిభాణవారపరిమాణం తన్తిం సఙ్గాయిత్వా ‘‘అయం దీఘనికాయో నామా’’తి వత్వా ఆయస్మన్తం ఆనన్దత్థేరం పటిచ్ఛాపేసుం ‘‘ఆవుసో, ఇమం తుయ్హం నిస్సితకే వాచేహీ’’తి. తతో అనన్తరం అసీతిభాణవారపరిమాణం మజ్ఝిమనికాయం సఙ్గాయిత్వా ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరస్స నిస్సితకే పటిచ్ఛాపేసుం ‘‘ఇమం తుమ్హే పరిహరథా’’తి. తదనన్తరం భాణవారసతపరిమాణం సంయుత్తనికాయం సఙ్గాయిత్వా మహాకస్సపత్థేరం పటిచ్ఛాపేసుం ‘‘భన్తే, ఇమం తుమ్హాకం నిస్సితకే వాచేథా’’తి. తదనన్తరం వీసతిభాణవారసతపఅమాణం అఙ్గుత్తరనికాయం సఙ్గాయిత్వా అనురుద్ధత్థేరం పటిచ్ఛాపేసుం ‘‘ఇమం తుమ్హాకం నిస్సితకే వాచేథా’’తి.

    Etenevupāyena pañca nikāye pucchīti ettha ayamanukkamo veditabbo. Vuttanayena brahmajālassa pucchāvisajjanāvasāne pañca arahantasatāni sajjhāyamakaṃsu. Vuttanayeneva ca pathavīkampo ahosi. Evaṃ brahmajālaṃ saṅgāyitvā tato paraṃ ‘‘sāmaññaphalaṃ panāvuso ānanda, kattha bhāsita’’ntiādinā pucchāvisajjanānukkamena saddhiṃ brahmajālena terasasuttantaṃ saṅgāyitvā ‘‘ayaṃ sīlakkhandhavaggo nāmā’’ti kittetvā ṭhapesuṃ. Tadanantaraṃ mahāvaggaṃ, tadanantaraṃ pāthikavagganti evaṃ tivaggasaṅgahaṃ catuttiṃsasuttantapaṭimaṇḍitaṃ catusaṭṭhibhāṇavāraparimāṇaṃ tantiṃ saṅgāyitvā ‘‘ayaṃ dīghanikāyo nāmā’’ti vatvā āyasmantaṃ ānandattheraṃ paṭicchāpesuṃ ‘‘āvuso, imaṃ tuyhaṃ nissitake vācehī’’ti. Tato anantaraṃ asītibhāṇavāraparimāṇaṃ majjhimanikāyaṃ saṅgāyitvā dhammasenāpatisāriputtattherassa nissitake paṭicchāpesuṃ ‘‘imaṃ tumhe pariharathā’’ti. Tadanantaraṃ bhāṇavārasataparimāṇaṃ saṃyuttanikāyaṃ saṅgāyitvā mahākassapattheraṃ paṭicchāpesuṃ ‘‘bhante, imaṃ tumhākaṃ nissitake vācethā’’ti. Tadanantaraṃ vīsatibhāṇavārasatapaamāṇaṃ aṅguttaranikāyaṃ saṅgāyitvā anuruddhattheraṃ paṭicchāpesuṃ ‘‘imaṃ tumhākaṃ nissitake vācethā’’ti.

    తదనన్తరం –

    Tadanantaraṃ –

    ‘‘ధమ్మసఙ్గణిం విభఙ్గఞ్చ, కథావత్థుఞ్చ పుగ్గలం;

    ‘‘Dhammasaṅgaṇiṃ vibhaṅgañca, kathāvatthuñca puggalaṃ;

    ధాతుయమకం పట్ఠానం, అభిధమ్మోతి వుచ్చతీ’’తి. –

    Dhātuyamakaṃ paṭṭhānaṃ, abhidhammoti vuccatī’’ti. –

    ఏవం సంవణ్ణితం సుఖుమఞాణగోచరం తన్తిం సఙ్గాయిత్వా ‘‘ఇదం అభిధమ్మపిటకం నామా’’తి వత్వా పఞ్చ అరహన్తసతాని సజ్ఝాయమకంసు. వుత్తనయేనేవ పథవీకమ్పో అహోసి. తతో పరం జాతకం మహానిద్దేసో పటిసమ్భిదామగ్గో అపదానం సుత్తనిపాతో ఖుద్దకపాఠో ధమ్మపదం ఉదానం ఇతివుత్తకం విమానవత్థు పేతవత్థు థేరగాథా థేరీగాథాతి ఇమం తన్తిం సఙ్గాయిత్వా ‘‘ఖుద్దకగన్థో నామ అయ’’న్తి చ వత్వా అభిధమ్మపిటకస్మింయేవ సఙ్గహం ఆరోపయింసూతి దీఘభాణకా వదన్తి. మజ్ఝిమభాణకా పన ‘‘చరియాపిటకబుద్ధవంసేహి సద్ధిం సబ్బమ్పి తం ఖుద్దకగన్థం సుత్తన్తపిటకే పరియాపన్న’’న్తి వదన్తి. అయమేత్థ అధిప్పాయో – జాతకాదికే ఖుద్దకనికాయపరియాపన్నే యేభుయ్యేన చ ధమ్మనిద్దేసభూతే తాదిసే అభిధమ్మపిటకే సఙ్గణ్హితుం యుత్తం, న పన దీఘనికాయాదిప్పకారే సుత్తన్తపిటకే, నాపి పఞ్ఞత్తినిద్దేసభూతే వినయపిటకేతి. దీఘభాణకా ‘‘జాతకాదీనం అభిధమ్మపిటకే సఙ్గహో’’తి వదన్తి. చరియాపిటకబుద్ధవంసానఞ్చేత్థ అగ్గహణం జాతకగతికత్తా. మజ్ఝిమభాణకా పన అట్ఠుప్పత్తివసేన దేసితానం జాతకాదీనం యథానులోమదేసనాభావతో తాదిసే సుత్తన్తపిటకే సఙ్గహో యుత్తో, న పన సభావధమ్మనిద్దేసభూతే యథాధమ్మసాసనే అభిధమ్మపిటకేతి జాతకాదీనం సుత్తపరియాపన్నతం వదన్తి. తత్థ యుత్తం విచారేత్వా గహేతబ్బం. ఖుద్దకనికాయస్స సేసనికాయానం వియ అపాకటత్తా సేసే ఠపేత్వా ఖుద్దకనికాయం పాకటం కత్వా దస్సేన్తో ‘‘తత్థ ఖుద్దకనికాయో నామా’’తిఆదిమాహ. తత్థాతి తేసు నికాయేసు. తత్థాతి ఖుద్దకనికాయే.

    Evaṃ saṃvaṇṇitaṃ sukhumañāṇagocaraṃ tantiṃ saṅgāyitvā ‘‘idaṃ abhidhammapiṭakaṃ nāmā’’ti vatvā pañca arahantasatāni sajjhāyamakaṃsu. Vuttanayeneva pathavīkampo ahosi. Tato paraṃ jātakaṃ mahāniddeso paṭisambhidāmaggo apadānaṃ suttanipāto khuddakapāṭho dhammapadaṃ udānaṃ itivuttakaṃ vimānavatthu petavatthu theragāthā therīgāthāti imaṃ tantiṃ saṅgāyitvā ‘‘khuddakagantho nāma aya’’nti ca vatvā abhidhammapiṭakasmiṃyeva saṅgahaṃ āropayiṃsūti dīghabhāṇakā vadanti. Majjhimabhāṇakā pana ‘‘cariyāpiṭakabuddhavaṃsehi saddhiṃ sabbampi taṃ khuddakaganthaṃ suttantapiṭake pariyāpanna’’nti vadanti. Ayamettha adhippāyo – jātakādike khuddakanikāyapariyāpanne yebhuyyena ca dhammaniddesabhūte tādise abhidhammapiṭake saṅgaṇhituṃ yuttaṃ, na pana dīghanikāyādippakāre suttantapiṭake, nāpi paññattiniddesabhūte vinayapiṭaketi. Dīghabhāṇakā ‘‘jātakādīnaṃ abhidhammapiṭake saṅgaho’’ti vadanti. Cariyāpiṭakabuddhavaṃsānañcettha aggahaṇaṃ jātakagatikattā. Majjhimabhāṇakā pana aṭṭhuppattivasena desitānaṃ jātakādīnaṃ yathānulomadesanābhāvato tādise suttantapiṭake saṅgaho yutto, na pana sabhāvadhammaniddesabhūte yathādhammasāsane abhidhammapiṭaketi jātakādīnaṃ suttapariyāpannataṃ vadanti. Tattha yuttaṃ vicāretvā gahetabbaṃ. Khuddakanikāyassa sesanikāyānaṃ viya apākaṭattā sese ṭhapetvā khuddakanikāyaṃ pākaṭaṃ katvā dassento ‘‘tattha khuddakanikāyo nāmā’’tiādimāha. Tatthāti tesu nikāyesu. Tatthāti khuddakanikāye.

    ఏవం నిమిత్తపయోజనకాలదేసకారకకరణప్పకారేహి పఠమమహాసఙ్గీతిం దస్సేత్వా ఇదాని తత్థ వవత్థాపితేసు ధమ్మవినయేసు నానప్పకారకోసల్లత్థం ఏకవిధాదిభేదే దస్సేతుం ‘‘తదేతం సబ్బమ్పీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిన్తి ఏత్థ అనావరణఞాణపదట్ఠానం మగ్గఞాణం మగ్గఞాణపదట్ఠానఞ్చ అనావరణఞాణం ‘‘సమ్మాసమ్బోధీ’’తి వుచ్చతి. పచ్చవేక్ఖన్తేన వాతి ఉదానాదివసేన పవత్తధమ్మం సన్ధాయాహ. విముత్తిరసన్తి అరహత్తఫలస్సాదం విముత్తిసమ్పత్తికం వా అగ్గఫలనిప్ఫాదనతో, విముత్తికిచ్చం వా కిలేసానం అచ్చన్తవిముత్తిసమ్పాదనతో.

    Evaṃ nimittapayojanakāladesakārakakaraṇappakārehi paṭhamamahāsaṅgītiṃ dassetvā idāni tattha vavatthāpitesu dhammavinayesu nānappakārakosallatthaṃ ekavidhādibhede dassetuṃ ‘‘tadetaṃ sabbampī’’tiādimāha. Tattha anuttaraṃ sammāsambodhinti ettha anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānaṃ maggañāṇaṃ maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccati. Paccavekkhantena vāti udānādivasena pavattadhammaṃ sandhāyāha. Vimuttirasanti arahattaphalassādaṃ vimuttisampattikaṃ vā aggaphalanipphādanato, vimuttikiccaṃ vā kilesānaṃ accantavimuttisampādanato.

    కిఞ్చాపి అవిసేసేన సబ్బమ్పి బుద్ధవచనం కిలేసవినయనేన వినయో, యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే అపాయపతనాదితో ధారణేన ధమ్మో చ హోతి , ఇధాధిప్పేతే పన ధమ్మవినయే నిద్ధారేతుం ‘‘తత్థ వినయపిటక’’న్తిఆదిమాహ. ఖన్ధాదివసేన సభావధమ్మదేసనాబాహుల్లతో ఆహ ‘‘అవసేసం బుద్ధవచనం ధమ్మో’’తి. అథ వా యదిపి ధమ్మోయేవ వినయో పరియత్తిఆదిభావతో, తథాపి వినయసద్దసన్నిధానో అభిన్నాధికరణభావేన పయుత్తో ధమ్మసద్దో వినయతన్తివిపరీతం తన్తిం దీపేతి యథా ‘‘పుఞ్ఞఞాణసమ్భారో, గోబలీబద్ద’’న్తిఆది.

    Kiñcāpi avisesena sabbampi buddhavacanaṃ kilesavinayanena vinayo, yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyapatanādito dhāraṇena dhammo ca hoti , idhādhippete pana dhammavinaye niddhāretuṃ ‘‘tattha vinayapiṭaka’’ntiādimāha. Khandhādivasena sabhāvadhammadesanābāhullato āha ‘‘avasesaṃ buddhavacanaṃ dhammo’’ti. Atha vā yadipi dhammoyeva vinayo pariyattiādibhāvato, tathāpi vinayasaddasannidhāno abhinnādhikaraṇabhāvena payutto dhammasaddo vinayatantiviparītaṃ tantiṃ dīpeti yathā ‘‘puññañāṇasambhāro, gobalībadda’’ntiādi.

    అనేకజాతిసంసారన్తి అయం గాథా భగవతా అత్తనో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానం అరహత్తప్పత్తిం పచ్చవేక్ఖన్తేన ఏకూనవీసతిమస్స పచ్చవేక్ఖణఞాణస్స అనన్తరం భాసితా. తేనాహ ‘‘ఇదం పఠమబుద్ధవచన’’న్తి. ఇదం కిర సబ్బబుద్ధేహి అవిజహితఉదానం. అయమస్స సఙ్ఖేపత్థో (ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౫౪) – అహం ఇమస్స అత్తభావగేహస్స కారకం తణ్హావడ్ఢకిం గవేసన్తో యేన ఞాణేన తం దట్ఠుం సక్కా, తస్స బోధిఞాణస్సత్థాయ దీపఙ్కరపాదమూలే కతాభినీహారో ఏత్తకం కాలం అనేకజాతిసంసారం అనేకజాతిసతసహస్ససఙ్ఖ్యం సంసారవట్టం అనిబ్బిసం అనిబ్బిసన్తో తం ఞాణం అవిన్దన్తో అలభన్తోయేవ సన్ధావిస్సం సంసరిం. యస్మా జరాబ్యాధిమరణమిస్సతాయ జాతి నామేసా పునప్పునం ఉపగన్తుం దుక్ఖా, న చ సా తస్మిం అదిట్ఠే నివత్తతి, తస్మా తం గవేసన్తో సన్ధావిస్సన్తి అత్థో.

    Anekajātisaṃsāranti ayaṃ gāthā bhagavatā attano sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānaṃ arahattappattiṃ paccavekkhantena ekūnavīsatimassa paccavekkhaṇañāṇassa anantaraṃ bhāsitā. Tenāha ‘‘idaṃ paṭhamabuddhavacana’’nti. Idaṃ kira sabbabuddhehi avijahitaudānaṃ. Ayamassa saṅkhepattho (dha. pa. aṭṭha. 2.154) – ahaṃ imassa attabhāvagehassa kārakaṃ taṇhāvaḍḍhakiṃ gavesanto yena ñāṇena taṃ daṭṭhuṃ sakkā, tassa bodhiñāṇassatthāya dīpaṅkarapādamūle katābhinīhāro ettakaṃ kālaṃ anekajātisaṃsāraṃ anekajātisatasahassasaṅkhyaṃ saṃsāravaṭṭaṃ anibbisaṃ anibbisanto taṃ ñāṇaṃ avindanto alabhantoyeva sandhāvissaṃ saṃsariṃ. Yasmā jarābyādhimaraṇamissatāya jāti nāmesā punappunaṃ upagantuṃ dukkhā, na ca sā tasmiṃ adiṭṭhe nivattati, tasmā taṃ gavesanto sandhāvissanti attho.

    దిట్ఠోసీతి ఇదాని మయా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝన్తేన దిట్ఠో అసి. పున గేహన్తి పున ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం మమ గేహం న కాహసి న కరిస్ససి. తవ సబ్బా అనవసేసా కిలేసఫాసుకా మయా భగ్గా. ఇమస్స తయా కతస్స అత్తభావగేహస్స కూటం అవిజ్జాసఙ్ఖాతం కణ్ణికమణ్డలం విసఙ్ఖతం విద్ధంసితం. విసఙ్ఖారం నిబ్బానం ఆరమ్మణకరణవసేన గతం అనుపవిట్ఠం ఇదాని మమ చిత్తం, అహఞ్చ తణ్హానం ఖయసఙ్ఖాతం అరహత్తమగ్గం అరహత్తఫలం వా అజ్ఝగా అధిగతో పత్తోస్మీతి అత్థో. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘విసఙ్ఖారగతన్తి చిత్తమేవ తణ్హానం ఖయసఙ్ఖాతం అరహత్తమగ్గం అరహత్తఫలం వా అజ్ఝగా అధిగతో పత్తో’’తి ఏవమ్పి అత్థో వుత్తో. అయం మనసా పవత్తితధమ్మానం ఆది. ‘‘యదా హవే పాతుభవన్తి ధమ్మాతి అయం పన వాచాయ పవత్తితధమ్మానం ఆదీ’’తి వదన్తి. అన్తోజప్పనవసేన కిర భగవా ‘‘అనేకజాతిసంసార’’న్తిఆదిమాహ.

    Diṭṭhosīti idāni mayā sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhantena diṭṭho asi. Puna gehanti puna imaṃ attabhāvasaṅkhātaṃ mama gehaṃ na kāhasi na karissasi. Tava sabbā anavasesā kilesaphāsukā mayā bhaggā. Imassa tayā katassa attabhāvagehassa kūṭaṃ avijjāsaṅkhātaṃ kaṇṇikamaṇḍalaṃ visaṅkhataṃ viddhaṃsitaṃ. Visaṅkhāraṃ nibbānaṃ ārammaṇakaraṇavasena gataṃ anupaviṭṭhaṃ idāni mama cittaṃ, ahañca taṇhānaṃ khayasaṅkhātaṃ arahattamaggaṃ arahattaphalaṃ vā ajjhagā adhigato pattosmīti attho. Gaṇṭhipadesu pana ‘‘visaṅkhāragatanti cittameva taṇhānaṃ khayasaṅkhātaṃ arahattamaggaṃ arahattaphalaṃ vā ajjhagā adhigato patto’’ti evampi attho vutto. Ayaṃ manasā pavattitadhammānaṃ ādi. ‘‘Yadā have pātubhavanti dhammāti ayaṃ pana vācāya pavattitadhammānaṃ ādī’’ti vadanti. Antojappanavasena kira bhagavā ‘‘anekajātisaṃsāra’’ntiādimāha.

    కేచీతి ఖన్ధకభాణకా. పఠమం వుత్తో పన ధమ్మపదభాణకానం అధిప్పాయోతి వేదితబ్బో. ఏత్థ చ ఖన్ధకభాణకా వదన్తి ‘‘ధమ్మపదభాణకానం గాథా మనసా దేసితత్తా తదా మహతో జనస్స ఉపకారాయ న హోతి, అమ్హాకం పన గాథా వచీభేదం కత్వా దేసితత్తా తదా సుణన్తానం దేవబ్రహ్మానం ఉపకారాయ అహోసి, తస్మా ఇదమేవ పఠమబుద్ధవచన’’న్తి. ధమ్మపదభాణకా పన ‘‘దేసనాయ జనస్స ఉపకారానుపకారభావో లక్ఖణం న హోతి, భగవతా మనసా దేసితత్తాయేవ ఇదం పఠమబుద్ధవచన’’న్తి వదన్తి, తస్మా ఉభయమ్పి అఞ్ఞమఞ్ఞం విరుద్ధం న హోతీతి వేదితబ్బం. నను చ యది ‘‘అనేకజాతిసంసార’’న్తి మనసా దేసితం, అథ కస్మా ధమ్మపదఅట్ఠకథాయం (ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౨.౧౫౩-౧౫౪) ‘‘అనేకజాతిసంసారన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా బోధిరుక్ఖమూలే నిసిన్నో ఉదానవసేన ఉదానేత్వా అపరభాగే ఆనన్దత్థేరేన పుట్ఠో కథేసీ’’తి వుత్తన్తి? తత్థాపి మనసా ఉదానేత్వాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. అథ వా మనసావ దేసితన్తి ఏవం గహణే కిం కారణన్తి చే? యది వచీభేదం కత్వా దేసితం సియా, ఉదానపాళియం ఆరుళ్హం భవేయ్య, తస్మా ఉదానపాళియం అనారుళ్హభావోయేవ వచీభేదం అకత్వా మనసా దేసితభావే కారణన్తి వదన్తి.

    Kecīti khandhakabhāṇakā. Paṭhamaṃ vutto pana dhammapadabhāṇakānaṃ adhippāyoti veditabbo. Ettha ca khandhakabhāṇakā vadanti ‘‘dhammapadabhāṇakānaṃ gāthā manasā desitattā tadā mahato janassa upakārāya na hoti, amhākaṃ pana gāthā vacībhedaṃ katvā desitattā tadā suṇantānaṃ devabrahmānaṃ upakārāya ahosi, tasmā idameva paṭhamabuddhavacana’’nti. Dhammapadabhāṇakā pana ‘‘desanāya janassa upakārānupakārabhāvo lakkhaṇaṃ na hoti, bhagavatā manasā desitattāyeva idaṃ paṭhamabuddhavacana’’nti vadanti, tasmā ubhayampi aññamaññaṃ viruddhaṃ na hotīti veditabbaṃ. Nanu ca yadi ‘‘anekajātisaṃsāra’’nti manasā desitaṃ, atha kasmā dhammapadaaṭṭhakathāyaṃ (dha. pa. aṭṭha. 2.153-154) ‘‘anekajātisaṃsāranti imaṃ dhammadesanaṃ satthā bodhirukkhamūle nisinno udānavasena udānetvā aparabhāge ānandattherena puṭṭho kathesī’’ti vuttanti? Tatthāpi manasā udānetvāti evamattho gahetabbo. Atha vā manasāva desitanti evaṃ gahaṇe kiṃ kāraṇanti ce? Yadi vacībhedaṃ katvā desitaṃ siyā, udānapāḷiyaṃ āruḷhaṃ bhaveyya, tasmā udānapāḷiyaṃ anāruḷhabhāvoyeva vacībhedaṃ akatvā manasā desitabhāve kāraṇanti vadanti.

    యదా హవే పాతుభవన్తి ధమ్మాతి ఏత్థ ఇతిసద్దో ఆదిఅత్థో. తేన ‘‘ఆతాపినో ఝాయతో బ్రాహ్మణస్స, అథస్స కఙ్ఖా వపయన్తి సబ్బా. యతో పజానాతి సహేతుధమ్మ’’న్తి ఆదిగాథాత్తయం సఙ్గణ్హాతి. ఉదానగాథన్తి పన జాతియా ఏకవచనం, తత్థాపి పఠమగాథంయేవ వా గహేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏత్థ పన యం వత్తబ్బం, తం ఖన్ధకే ఆవి భవిస్సతి. పాటిపదదివసేతి ఇదం ‘‘సబ్బఞ్ఞుభావప్పత్తస్సా’’తి న ఏతేన సమ్బన్ధితబ్బం, ‘‘పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నా’’తి ఏతేన పన సమ్బన్ధితబ్బం. విసాఖపుణ్ణమాయమేవ హి భగవా పచ్చూససమయే సబ్బఞ్ఞుతం పత్తోతి. సోమనస్సమయఞాణేనాతి సోమనస్ససమ్పయుత్తఞాణేన. ఆమన్తయామీతి నివేదయామి, బోధేమీతి అత్థో. వయధమ్మాతి అనిచ్చలక్ఖణముఖేన దుక్ఖానత్తలక్ఖణమ్పి సఙ్ఖారానం విభావేతి ‘‘యదనిచ్చం తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం తదనత్తా’’తి (సం॰ ని॰ ౩.౧౫) వచనతో. లక్ఖణత్తయవిభావననయేనేవ తదారమ్మణం విపస్సనం దస్సేన్తో సబ్బతిత్థియానం అవిసయభూతం బుద్ధావేణికం చతుసచ్చకమ్మట్ఠానాధిట్ఠానం అవిపరీతం నిబ్బానగామినిం పటిపదం పకాసేతీతి దట్ఠబ్బం . ఇదాని తత్థ సమ్మాపటిపత్తియం నియోజేతి ‘‘అప్పమాదేన సమ్పాదేథా’’తి. అథ వా ‘‘వయధమ్మా సఙ్ఖారా’’తి ఏతేన సఙ్ఖేపేన సంవేజేత్వా ‘‘అప్పమాదేన సమ్పాదేథా’’తి సఙ్ఖేపేనేవ నిరవసేసం సమ్మాపటిపత్తిం దస్సేతి. అప్పమాదపదఞ్హి సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం కేవలపరిపుణ్ణం సాసనం పరియాదియిత్వా తిట్ఠతీతి. అన్తరేతి అన్తరాళే, వేమజ్ఝేతి అత్థో.

    Yadā have pātubhavanti dhammāti ettha itisaddo ādiattho. Tena ‘‘ātāpino jhāyato brāhmaṇassa, athassa kaṅkhā vapayanti sabbā. Yato pajānāti sahetudhamma’’nti ādigāthāttayaṃ saṅgaṇhāti. Udānagāthanti pana jātiyā ekavacanaṃ, tatthāpi paṭhamagāthaṃyeva vā gahetvā vuttanti veditabbaṃ. Ettha pana yaṃ vattabbaṃ, taṃ khandhake āvi bhavissati. Pāṭipadadivaseti idaṃ ‘‘sabbaññubhāvappattassā’’ti na etena sambandhitabbaṃ, ‘‘paccavekkhantassa uppannā’’ti etena pana sambandhitabbaṃ. Visākhapuṇṇamāyameva hi bhagavā paccūsasamaye sabbaññutaṃ pattoti. Somanassamayañāṇenāti somanassasampayuttañāṇena. Āmantayāmīti nivedayāmi, bodhemīti attho. Vayadhammāti aniccalakkhaṇamukhena dukkhānattalakkhaṇampi saṅkhārānaṃ vibhāveti ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15) vacanato. Lakkhaṇattayavibhāvananayeneva tadārammaṇaṃ vipassanaṃ dassento sabbatitthiyānaṃ avisayabhūtaṃ buddhāveṇikaṃ catusaccakammaṭṭhānādhiṭṭhānaṃ aviparītaṃ nibbānagāminiṃ paṭipadaṃ pakāsetīti daṭṭhabbaṃ . Idāni tattha sammāpaṭipattiyaṃ niyojeti ‘‘appamādena sampādethā’’ti. Atha vā ‘‘vayadhammā saṅkhārā’’ti etena saṅkhepena saṃvejetvā ‘‘appamādena sampādethā’’ti saṅkhepeneva niravasesaṃ sammāpaṭipattiṃ dasseti. Appamādapadañhi sikkhattayasaṅgahitaṃ kevalaparipuṇṇaṃ sāsanaṃ pariyādiyitvā tiṭṭhatīti. Antareti antarāḷe, vemajjheti attho.

    సుత్తన్తపిటకన్తి ఏత్థ యథా కమ్మమేవ కమ్మన్తం, ఏవం సుత్తమేవ సుత్తన్తన్తి వేదితబ్బం. అసఙ్గీతన్తి సఙ్గీతిక్ఖన్ధకకథావత్థుప్పకరణాది. కేచి పన ‘‘సుభసుత్తమ్పి పఠమసఙ్గీతియం అసఙ్గీత’’న్తి వదన్తి, తం న యుజ్జతి. ‘‘పఠమసఙ్గీతితో పురేతరమేవ హి ఆయస్మతా ఆనన్దత్థేరేన జేతవనే విహరన్తేన సుభస్స మాణవస్స దేసిత’’న్తి ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం. సుభసుత్తం పన ‘‘ఏవం మే సుతం – ఏకం సమయం ఆయస్మా ఆనన్దో సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే అచిరపరినిబ్బుతే భగవతీ’’తిఆదినా (దీ॰ ని॰ ౧.౪౪౪) ఆగతం. తత్థ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదివచనం పఠమసఙ్గీతియం ఆయస్మతా ఆనన్దత్థేరేనేవ వత్తుం యుత్తరూపం న హోతి. న హి ఆనన్దత్థేరో సయమేవ సుభసుత్తం దేసేత్వా ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదీని వదతి. ఏవం పన వత్తబ్బం సియా ‘‘ఏకమిదాహం, భన్తే, సమయం సావత్థియం విహరామి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి, తస్మా దుతియతతియసఙ్గీతికారకేహి ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదినా సుభసుత్తం సఙ్గీతిమారోపితం వియ దిస్సతి. అథ ఆచరియధమ్మపాలత్థేరస్స ఏవమధిప్పాయో సియా ‘‘ఆనన్దత్థేరేనేవ వుత్తమ్పి సుభసుత్తం పఠమసఙ్గీతిం ఆరోపేత్వా తన్తిం ఠపేతుకామేహి మహాకస్సపత్థేరాదీహి అఞ్ఞేసు సుత్తేసు ఆగతనయేనేవ ‘ఏవం మే సుత’న్తిఆదినా తన్తి ఠపితా’’తి, ఏవం సతి యుజ్జేయ్య. అథ వా ఆయస్మా ఆనన్దత్థేరో సుభసుత్తం సయం దేసేన్తోపి సామఞ్ఞఫలాదీసు భగవతా దేసితనయేనేవ దేసేసీతి భగవతో సమ్ముఖా లద్ధనయే ఠత్వా దేసితత్తా భగవతా దేసితం ధమ్మం అత్తని అదహన్తో ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదిమాహాతి ఏవమధిప్పాయో వేదితబ్బో.

    Suttantapiṭakanti ettha yathā kammameva kammantaṃ, evaṃ suttameva suttantanti veditabbaṃ. Asaṅgītanti saṅgītikkhandhakakathāvatthuppakaraṇādi. Keci pana ‘‘subhasuttampi paṭhamasaṅgītiyaṃ asaṅgīta’’nti vadanti, taṃ na yujjati. ‘‘Paṭhamasaṅgītito puretarameva hi āyasmatā ānandattherena jetavane viharantena subhassa māṇavassa desita’’nti ācariyadhammapālattherena vuttaṃ. Subhasuttaṃ pana ‘‘evaṃ me sutaṃ – ekaṃ samayaṃ āyasmā ānando sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme aciraparinibbute bhagavatī’’tiādinā (dī. ni. 1.444) āgataṃ. Tattha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādivacanaṃ paṭhamasaṅgītiyaṃ āyasmatā ānandatthereneva vattuṃ yuttarūpaṃ na hoti. Na hi ānandatthero sayameva subhasuttaṃ desetvā ‘‘evaṃ me suta’’ntiādīni vadati. Evaṃ pana vattabbaṃ siyā ‘‘ekamidāhaṃ, bhante, samayaṃ sāvatthiyaṃ viharāmi jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme’’ti, tasmā dutiyatatiyasaṅgītikārakehi ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā subhasuttaṃ saṅgītimāropitaṃ viya dissati. Atha ācariyadhammapālattherassa evamadhippāyo siyā ‘‘ānandatthereneva vuttampi subhasuttaṃ paṭhamasaṅgītiṃ āropetvā tantiṃ ṭhapetukāmehi mahākassapattherādīhi aññesu suttesu āgatanayeneva ‘evaṃ me suta’ntiādinā tanti ṭhapitā’’ti, evaṃ sati yujjeyya. Atha vā āyasmā ānandatthero subhasuttaṃ sayaṃ desentopi sāmaññaphalādīsu bhagavatā desitanayeneva desesīti bhagavato sammukhā laddhanaye ṭhatvā desitattā bhagavatā desitaṃ dhammaṃ attani adahanto ‘‘evaṃ me suta’’ntiādimāhāti evamadhippāyo veditabbo.

    ఉభయాని పాతిమోక్ఖానీతి భిక్ఖుభిక్ఖునీపాతిమోక్ఖవసేన. ద్వే విభఙ్గానీతి భిక్ఖుభిక్ఖునీవిభఙ్గవసేనేవ ద్వే విభఙ్గాని. ద్వావీసతి ఖన్ధకానీతి మహావగ్గచూళవగ్గేసు ఆగతాని ద్వావీసతి ఖన్ధకాని. సోళసపరివారాతి సోళసహి పరివారేహి ఉపలక్ఖితత్తా సోళసపరివారాతి వుత్తం. తథా హి పరివారపాళియం ‘‘యం తేన భగవతా జానతా పస్సతా అరహతా సమ్మాసమ్బుద్ధేన పఠమం పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తిఆదినా (పరి॰ ౧) పఞ్ఞత్తివారో, తతో పరం ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తో కతి ఆపత్తియో ఆపజ్జతీ’’తిఆదినా (పరి॰ ౧౫౭) కతాపత్తివారో, ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స ఆపత్తియో చతున్నం విపత్తీనం కతి విపత్తియో భజన్తీ’’తిఆదిప్పభేదో (పరి॰ ౧౮౨) విపత్తివారో, ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స ఆపత్తియో సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానం కతిహి ఆపత్తిక్ఖన్ధేహి సఙ్గహితా’’తిఆదిప్పభేదో (పరి॰ ౧౮౩) సఙ్గహవారో, ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స ఆపత్తియో ఛన్నం ఆపత్తిసముట్ఠానానం కతిహి సముట్ఠానేహి సముట్ఠన్తీ’’తిఆదినా (పరి॰ ౧౮౪) సముట్ఠానవారో, ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స ఆపత్తియో చతున్నం అధికరణానం కతమం అధికరణ’’న్తిఆదినా (పరి॰ ౧౮౫) అధికరణవారో, ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స ఆపత్తియో సత్తన్నం సమథానం కతిహి సమథేహి సమ్మన్తీ’’తిఆదిప్పభేదో (పరి॰ ౧౮౬) సమథవారో, తదనన్తరం సముచ్చయవారో చాతి అట్ఠ వారా వుత్తా. తతో పరం ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవనపచ్చయా పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తిఆదినా (పరి॰ ౧౮౮) నయేన పున పచ్చయవసేన ఏకో పఞ్ఞత్తివారో, తస్స వసేన పురిమసదిసా ఏవ కతాపత్తివారాదయో సత్త వారాతి ఏవం అపరేపి అట్ఠ వారా వుత్తా. ఇతి ఇమాని అట్ఠ, పురిమానిపి అట్ఠాతి మహావిభఙ్గే సోళస వారా దస్సితా. తతో పరం తేనేవ నయేన భిక్ఖునివిభఙ్గేపి సోళస వారా ఆగతాతి ఇమేహి సోళసహి వారేహి ఉపలక్ఖితత్తా సోళసపరివారాతి వుచ్చతి. పోత్థకేసు పన కత్థచి ‘‘పరివారో’’తి ఏత్తకమేవ దిస్సతి, బహూసు పన పోత్థకేసు దీఘనికాయట్ఠకథాయం అభిధమ్మట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘సోళసపరివారా’’తి ఏవమేవ వుత్తత్తా అయమ్పి పాఠో న సక్కా పటిబాహితున్తి తస్సేవత్థో వుత్తో.

    Ubhayāni pātimokkhānīti bhikkhubhikkhunīpātimokkhavasena. Dve vibhaṅgānīti bhikkhubhikkhunīvibhaṅgavaseneva dve vibhaṅgāni. Dvāvīsati khandhakānīti mahāvaggacūḷavaggesu āgatāni dvāvīsati khandhakāni. Soḷasaparivārāti soḷasahi parivārehi upalakkhitattā soḷasaparivārāti vuttaṃ. Tathā hi parivārapāḷiyaṃ ‘‘yaṃ tena bhagavatā jānatā passatā arahatā sammāsambuddhena paṭhamaṃ pārājikaṃ kattha paññatta’’ntiādinā (pari. 1) paññattivāro, tato paraṃ ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevanto kati āpattiyo āpajjatī’’tiādinā (pari. 157) katāpattivāro, ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa āpattiyo catunnaṃ vipattīnaṃ kati vipattiyo bhajantī’’tiādippabhedo (pari. 182) vipattivāro, ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa āpattiyo sattannaṃ āpattikkhandhānaṃ katihi āpattikkhandhehi saṅgahitā’’tiādippabhedo (pari. 183) saṅgahavāro, ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa āpattiyo channaṃ āpattisamuṭṭhānānaṃ katihi samuṭṭhānehi samuṭṭhantī’’tiādinā (pari. 184) samuṭṭhānavāro, ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa āpattiyo catunnaṃ adhikaraṇānaṃ katamaṃ adhikaraṇa’’ntiādinā (pari. 185) adhikaraṇavāro, ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa āpattiyo sattannaṃ samathānaṃ katihi samathehi sammantī’’tiādippabhedo (pari. 186) samathavāro, tadanantaraṃ samuccayavāro cāti aṭṭha vārā vuttā. Tato paraṃ ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevanapaccayā pārājikaṃ kattha paññatta’’ntiādinā (pari. 188) nayena puna paccayavasena eko paññattivāro, tassa vasena purimasadisā eva katāpattivārādayo satta vārāti evaṃ aparepi aṭṭha vārā vuttā. Iti imāni aṭṭha, purimānipi aṭṭhāti mahāvibhaṅge soḷasa vārā dassitā. Tato paraṃ teneva nayena bhikkhunivibhaṅgepi soḷasa vārā āgatāti imehi soḷasahi vārehi upalakkhitattā soḷasaparivārāti vuccati. Potthakesu pana katthaci ‘‘parivāro’’ti ettakameva dissati, bahūsu pana potthakesu dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ abhidhammaṭṭhakathāyañca ‘‘soḷasaparivārā’’ti evameva vuttattā ayampi pāṭho na sakkā paṭibāhitunti tassevattho vutto.

    బ్రహ్మజాలాదిచతుత్తింససుత్తసఙ్గహోతి బ్రహ్మజాలసుత్తాదీని చతుత్తింస సుత్తాని సఙ్గయ్హన్తి ఏత్థ, ఏతేనాతి వా బ్రహ్మజాలాదిచతుత్తింససుత్తసఙ్గహో. వుత్తప్పమాణానం వా సుత్తానం సఙ్గహో ఏతస్సాతి బ్రహ్మజాలాదిచతుత్తింససుత్తసఙ్గహోతి. ఏవం సేసేసుపి వేదితబ్బం.

    Brahmajālādicatuttiṃsasuttasaṅgahoti brahmajālasuttādīni catuttiṃsa suttāni saṅgayhanti ettha, etenāti vā brahmajālādicatuttiṃsasuttasaṅgaho. Vuttappamāṇānaṃ vā suttānaṃ saṅgaho etassāti brahmajālādicatuttiṃsasuttasaṅgahoti. Evaṃ sesesupi veditabbaṃ.

    వివిధవిసేసనయత్తాతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థం విభావేన్తో ఆహ ‘‘వివిధా హీ’’తిఆది. దళ్హీకమ్మసిథిలకరణప్పయోజనాతి యథాక్కమం లోకవజ్జేసు సిక్ఖాపదేసు దళ్హీకమ్మప్పయోజనా, పణ్ణత్తివజ్జేసు సిథిలకరణప్పయోజనాతి వేదితబ్బం. అజ్ఝాచారనిసేధనతోతి సఞ్ఞమవేలం అతిభవిత్వా పవత్తో ఆచారో అజ్ఝాచారో, వీతిక్కమో, తస్స నిసేధనతోతి అత్థో. తేనాతి వివిధనయత్తాదిహేతునా. ఏతన్తి ‘‘వివిధవిసేసనయత్తా’’తిఆదిగాథావచనం. ఏతస్సాతి వినయస్స. ఇతరం పనాతి సుత్తం.

    Vividhavisesanayattāti imissā gāthāya atthaṃ vibhāvento āha ‘‘vividhā hī’’tiādi. Daḷhīkammasithilakaraṇappayojanāti yathākkamaṃ lokavajjesu sikkhāpadesu daḷhīkammappayojanā, paṇṇattivajjesu sithilakaraṇappayojanāti veditabbaṃ. Ajjhācāranisedhanatoti saññamavelaṃ atibhavitvā pavatto ācāro ajjhācāro, vītikkamo, tassa nisedhanatoti attho. Tenāti vividhanayattādihetunā. Etanti ‘‘vividhavisesanayattā’’tiādigāthāvacanaṃ. Etassāti vinayassa. Itaraṃ panāti suttaṃ.

    ఇదాని అత్థానం సూచనతోతిఆదిగాథాయ అత్థం పకాసేన్తో ఆహ ‘‘తఞ్హీ’’తిఆది. అత్తత్థపరత్థాదిభేదేతి యో తం సుత్తం సజ్ఝాయతి సుణాతి వాచేతి చిన్తేతి దేసేతి చ, సుత్తేన సఙ్గహితో సీలాదిఅత్థో తస్సపి హోతి, తేన పరస్స సాధేతబ్బతో పరస్సపి హోతీతి తదుభయం తం సుత్తం సూచేతి దీపేతి. తథా దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికత్థే లోకియలోకుత్తరత్థే చాతి ఏవమాదిభేదే అత్థే ఆదిసద్దేన సఙ్గణ్హాతి. అత్థసద్దో చాయం హితపరియాయవచనో, న భాసితత్థవచనో. యది సియా, సుత్తం అత్తనోపి భాసితత్థం సూచేతి పరస్సపీతి అయమత్థో వుత్తో సియా, సుత్తేన చ యో అత్థో పకాసితో, సో తస్సేవ హోతి, న తేన పరత్థో సూచితో హోతీతి. తేన సూచేతబ్బస్స పరత్థస్స నివత్తేతబ్బస్స అభావా అత్తగ్గహణఞ్చ న కత్తబ్బం. అత్తత్థపరత్థవినిముత్తస్స భాసితత్థస్స అభావా ఆదిగ్గహణఞ్చ న కత్తబ్బం, తస్మా యథావుత్తస్స హితపరియాయస్స అత్థస్స సుత్తే అసమ్భవతో సుత్తాధారస్స పుగ్గలస్స వసేన అత్తత్థపరత్థా వుత్తా.

    Idāni atthānaṃ sūcanatotiādigāthāya atthaṃ pakāsento āha ‘‘tañhī’’tiādi. Attatthaparatthādibhedeti yo taṃ suttaṃ sajjhāyati suṇāti vāceti cinteti deseti ca, suttena saṅgahito sīlādiattho tassapi hoti, tena parassa sādhetabbato parassapi hotīti tadubhayaṃ taṃ suttaṃ sūceti dīpeti. Tathā diṭṭhadhammikasamparāyikatthe lokiyalokuttaratthe cāti evamādibhede atthe ādisaddena saṅgaṇhāti. Atthasaddo cāyaṃ hitapariyāyavacano, na bhāsitatthavacano. Yadi siyā, suttaṃ attanopi bhāsitatthaṃ sūceti parassapīti ayamattho vutto siyā, suttena ca yo attho pakāsito, so tasseva hoti, na tena parattho sūcito hotīti. Tena sūcetabbassa paratthassa nivattetabbassa abhāvā attaggahaṇañca na kattabbaṃ. Attatthaparatthavinimuttassa bhāsitatthassa abhāvā ādiggahaṇañca na kattabbaṃ, tasmā yathāvuttassa hitapariyāyassa atthassa sutte asambhavato suttādhārassa puggalassa vasena attatthaparatthā vuttā.

    అథ వా సుత్తం అనపేక్ఖిత్వా యే అత్తత్థాదయో అత్థప్పభేదా ‘‘న హఞ్ఞదత్థత్థి పసంసలాభా’’తి ఏతస్స పదస్స నిద్దేసే (మహాని॰ ౬౩) వుత్తా అత్తత్థో, పరత్థో, ఉభయత్థో, దిట్ఠధమ్మికో అత్థో, సమ్పరాయికో అత్థో, ఉత్తానో అత్థో, గమ్భీరో అత్థో, గుళ్హో అత్థో, పటిచ్ఛన్నో అత్థో, నేయ్యో అత్థో, నీతో అత్థో, అనవజ్జో అత్థో, నిక్కిలేసో అత్థో, వోదానో అత్థో, పరమత్థోతి, తే అత్థే సుత్తం సూచేతీతి అత్థో గహేతబ్బో. తథా హి కిఞ్చాపి సుత్తనిరపేక్ఖం అత్తత్థాదయో వుత్తా సుత్తత్థభావేన అనిద్దిట్ఠత్తా, తేసు పన ఏకోపి అత్థప్పభేదో సుత్తేన దీపేతబ్బతం నాతిక్కమతి, తస్మా తే అత్థే సుత్తం సూచేతీతి వుచ్చతి. ఇమస్మిఞ్చ అత్థవికప్పే అత్థ-సద్దోయం భాసితత్థపరియాయోపి హోతి. ఏత్థ హి పురిమకా పఞ్చ అత్థప్పభేదా హితపరియాయా, తతో పరే ఛ భాసితత్థభేదా, పచ్ఛిమకా పన ఉభయసభావా. తత్థ దురధిగమతాయ విభావనే అగాధభావో గమ్భీరో, న వివటో గుళ్హో, మూలుదకాదయో వియ పంసునా అక్ఖరసన్నివేసాదినా తిరోహితో పటిచ్ఛన్నో. నిద్ధారేత్వా ఞాపేతబ్బో నేయ్యో, యథారుతవసేన వేదితబ్బో నీతో. అనవజ్జనిక్కిలేసవోదానా పరియాయవసేన వుత్తా, కుసలవిపాకకిరియధమ్మవసేన వా. పరమత్థో నిబ్బానం, ధమ్మానం అవిపరీతసభావో ఏవ వా.

    Atha vā suttaṃ anapekkhitvā ye attatthādayo atthappabhedā ‘‘na haññadatthatthi pasaṃsalābhā’’ti etassa padassa niddese (mahāni. 63) vuttā attattho, parattho, ubhayattho, diṭṭhadhammiko attho, samparāyiko attho, uttāno attho, gambhīro attho, guḷho attho, paṭicchanno attho, neyyo attho, nīto attho, anavajjo attho, nikkileso attho, vodāno attho, paramatthoti, te atthe suttaṃ sūcetīti attho gahetabbo. Tathā hi kiñcāpi suttanirapekkhaṃ attatthādayo vuttā suttatthabhāvena aniddiṭṭhattā, tesu pana ekopi atthappabhedo suttena dīpetabbataṃ nātikkamati, tasmā te atthe suttaṃ sūcetīti vuccati. Imasmiñca atthavikappe attha-saddoyaṃ bhāsitatthapariyāyopi hoti. Ettha hi purimakā pañca atthappabhedā hitapariyāyā, tato pare cha bhāsitatthabhedā, pacchimakā pana ubhayasabhāvā. Tattha duradhigamatāya vibhāvane agādhabhāvo gambhīro, na vivaṭo guḷho, mūludakādayo viya paṃsunā akkharasannivesādinā tirohito paṭicchanno. Niddhāretvā ñāpetabbo neyyo, yathārutavasena veditabbo nīto. Anavajjanikkilesavodānā pariyāyavasena vuttā, kusalavipākakiriyadhammavasena vā. Paramattho nibbānaṃ, dhammānaṃ aviparītasabhāvo eva vā.

    అథ వా అత్తనా చ అప్పిచ్ఛో హోతీతి అత్తత్థం, అప్పిచ్ఛాకథఞ్చ పరేసం కత్తా హోతీతి పరత్థం సూచేతి. ఏవం ‘‘అత్తనా చ పాణాతిపాతా పటివిరతో హోతీ’’తిఆదీని (అ॰ ని॰ ౪.౯౯) సుత్తాని యోజేతబ్బాని. వినయాభిధమ్మేహి చ విసేసేత్వా సుత్తసద్దస్స అత్థో వత్తబ్బో, తస్మా వేనేయ్యజ్ఝాసయవసప్పవత్తాయ దేసనాయ అత్తహితపరహితాదీని సాతిసయం పకాసితాని హోన్తి తప్పధానభావతో, న ఆణాధమ్మసభావవసప్పవత్తాయాతి ఇదమేవ అత్థానం సూచనతో సుత్తన్తి వుత్తం. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘ఏత్తకం తస్స భగవతో సుత్తాగతం సుత్తపరియాపన్న’’న్తి (పాచి॰ ౬౫౫) చ ‘‘సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతానీ’’తి (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా) చ ఏవమాదీసు సుత్తసద్దో ఉపచరితోతి గహేతబ్బో.

    Atha vā attanā ca appiccho hotīti attatthaṃ, appicchākathañca paresaṃ kattā hotīti paratthaṃ sūceti. Evaṃ ‘‘attanā ca pāṇātipātā paṭivirato hotī’’tiādīni (a. ni. 4.99) suttāni yojetabbāni. Vinayābhidhammehi ca visesetvā suttasaddassa attho vattabbo, tasmā veneyyajjhāsayavasappavattāya desanāya attahitaparahitādīni sātisayaṃ pakāsitāni honti tappadhānabhāvato, na āṇādhammasabhāvavasappavattāyāti idameva atthānaṃ sūcanato suttanti vuttaṃ. Evañca katvā ‘‘ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpanna’’nti (pāci. 655) ca ‘‘sakavāde pañca suttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) ca evamādīsu suttasaddo upacaritoti gahetabbo.

    సుత్తేసు ఆణాధమ్మసభావా చ వేనేయ్యజ్ఝాసయం అనువత్తన్తి, న వినయాభిధమ్మేసు వియ వేనేయ్యజ్ఝాసయో ఆణాధమ్మసభావే, తస్మా వేనేయ్యానం ఏకన్తహితపటిలాభసంవత్తనికా సుత్తన్తదేసనా హోతీతి ‘‘సువుత్తా చేత్థ అత్థా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘ఏకన్తహితపటిలాభసంవత్తనికా సుత్తన్తదేసనా’’తి ఇదమ్పి వేనేయ్యానం హితసమ్పాపనే సుత్తన్తదేసనాయ తప్పరభావంయేవ సన్ధాయ వుత్తం. తప్పరభావో చ వేనేయ్యజ్ఝాసయానులోమతో దట్ఠబ్బో. తేనేవాహ ‘‘వేనేయ్యజ్ఝాసయానులోమేన వుత్తత్తా’’తి . వినయదేసనం వియ ఇస్సరభావతో ఆణాపతిట్ఠాపనవసేన అదేసేత్వా వేనేయ్యానం అజ్ఝాసయానులోమేన చరియానురూపం వుత్తత్తా దేసితత్తాతి అత్థో.

    Suttesu āṇādhammasabhāvā ca veneyyajjhāsayaṃ anuvattanti, na vinayābhidhammesu viya veneyyajjhāsayo āṇādhammasabhāve, tasmā veneyyānaṃ ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanā hotīti ‘‘suvuttā cettha atthā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanā’’ti idampi veneyyānaṃ hitasampāpane suttantadesanāya tapparabhāvaṃyeva sandhāya vuttaṃ. Tapparabhāvo ca veneyyajjhāsayānulomato daṭṭhabbo. Tenevāha ‘‘veneyyajjhāsayānulomena vuttattā’’ti . Vinayadesanaṃ viya issarabhāvato āṇāpatiṭṭhāpanavasena adesetvā veneyyānaṃ ajjhāsayānulomena cariyānurūpaṃ vuttattā desitattāti attho.

    అనుపుబ్బసిక్ఖాదివసేన కాలన్తరే అభినిప్ఫత్తిం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సస్సమివ ఫల’’న్తి. పసవతీతి ఫలతి, నిప్ఫాదేతీతి అత్థో. ఉపాయసమఙ్గీనంయేవ నిప్ఫజ్జనభావం దస్సేన్తో ‘‘ధేను వియ ఖీర’’న్తి ఆహ. ధేనుతోపి హి ఉపాయవన్తానంయేవ ఖీరపటిలాభో హోతి. అనుపాయేన హి అకాలే అజాతవచ్ఛం ధేనుం దోహన్తో కాలేపి వా విసాణం గహేత్వా దోహన్తో నేవ ఖీరం పటిలభతి. ‘‘సుత్తాణా’’తి ఏతస్స అత్థం పకాసేతుం ‘‘సుట్ఠు చ నే తాయతీ’’తి వుత్తం.

    Anupubbasikkhādivasena kālantare abhinipphattiṃ dassento āha ‘‘sassamiva phala’’nti. Pasavatīti phalati, nipphādetīti attho. Upāyasamaṅgīnaṃyeva nipphajjanabhāvaṃ dassento ‘‘dhenu viya khīra’’nti āha. Dhenutopi hi upāyavantānaṃyeva khīrapaṭilābho hoti. Anupāyena hi akāle ajātavacchaṃ dhenuṃ dohanto kālepi vā visāṇaṃ gahetvā dohanto neva khīraṃ paṭilabhati. ‘‘Suttāṇā’’ti etassa atthaṃ pakāsetuṃ ‘‘suṭṭhu ca ne tāyatī’’ti vuttaṃ.

    సుత్తసభాగన్తి సుత్తసదిసం. సుత్తసభాగతంయేవ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యథా హీ’’తిఆది. తచ్ఛకానం సుత్తన్తి వడ్ఢకీనం కాళసుత్తం. పమాణం హోతీతి తదనుసారేన తచ్ఛనతో. ఏవమేతమ్పి విఞ్ఞూనన్తి యథా కాళసుత్తం పసారేత్వా సఞ్ఞాణే కతే గహేతబ్బం విస్సజ్జేతబ్బఞ్చ పఞ్ఞాయతి, ఏవం వివాదేసు ఉప్పన్నేసు సుత్తే ఆనీతమత్తే ‘‘ఇదం గహేతబ్బం, ఇదం విస్సజ్జేతబ్బ’’న్తి విఞ్ఞూనం పాకటత్తా వివాదో వూపసమ్మతీతి ఏతమ్పి సుత్తం విఞ్ఞూనం పమాణం హోతీతి అత్థో. ఇదాని అఞ్ఞథాపి సుత్తసభాగతం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యథా చా’’తిఆది. సుత్తం వియ పమాణత్తా సఙ్గాహకత్తా చ సుత్తమివ సుత్తన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ అత్తత్థాదివిధానే సుత్తస్స పమాణభావో అత్తత్థాదీనంయేవ చ సఙ్గాహకత్తం యోజేతబ్బం తదత్థప్పకాసనపధానత్తా సుత్తస్స. వినయాభిధమ్మేహి విసేసత్తఞ్చ పుబ్బే వుత్తనయేనేవ యోజేతబ్బం. ఏతన్తి ‘‘అత్థానం సూచనతో’’తిఆదికం అత్థవచనం. ఏతస్సాతి సుత్తస్స.

    Suttasabhāganti suttasadisaṃ. Suttasabhāgataṃyeva dassento āha ‘‘yathā hī’’tiādi. Tacchakānaṃ suttanti vaḍḍhakīnaṃ kāḷasuttaṃ. Pamāṇaṃ hotīti tadanusārena tacchanato. Evametampi viññūnanti yathā kāḷasuttaṃ pasāretvā saññāṇe kate gahetabbaṃ vissajjetabbañca paññāyati, evaṃ vivādesu uppannesu sutte ānītamatte ‘‘idaṃ gahetabbaṃ, idaṃ vissajjetabba’’nti viññūnaṃ pākaṭattā vivādo vūpasammatīti etampi suttaṃ viññūnaṃ pamāṇaṃ hotīti attho. Idāni aññathāpi suttasabhāgataṃ dassento āha ‘‘yathā cā’’tiādi. Suttaṃ viya pamāṇattā saṅgāhakattā ca suttamiva suttanti vuttaṃ hoti. Ettha ca attatthādividhāne suttassa pamāṇabhāvo attatthādīnaṃyeva ca saṅgāhakattaṃ yojetabbaṃ tadatthappakāsanapadhānattā suttassa. Vinayābhidhammehi visesattañca pubbe vuttanayeneva yojetabbaṃ. Etanti ‘‘atthānaṃ sūcanato’’tiādikaṃ atthavacanaṃ. Etassāti suttassa.

    న్తి యస్మా. ఏత్థాతి అభిధమ్మే. అభిక్కమన్తీతి ఏత్థ అభి-సద్దో కమనకిరియాయ వుడ్ఢిభావం అతిరేకతం దీపేతీతి ఆహ ‘‘అభిక్కమన్తీతిఆదీసు వుడ్ఢియం ఆగతో’’తి. అభిఞ్ఞాతాతి అడ్ఢచన్దాదినా కేనచి సఞ్ఞాణేన ఞాతా పఞ్ఞాతా పాకటాతి అత్థో. అడ్ఢచన్దాదిభావో హి రత్తియా ఉపలక్ఖణవసేన సఞ్ఞాణం హోతి, యస్మా అడ్ఢో చన్దో, తస్మా అట్ఠమీ, యస్మా ఊనో, తస్మా చాతుద్దసీ, యస్మా పుణ్ణో, తస్మా పన్నరసీతి. అభిలక్ఖితాతి ఏత్థాపి అయమేవత్థో వేదితబ్బో. అభిలక్ఖితసద్దపరియాయో అభిఞ్ఞాతసద్దోతి ఆహ ‘‘అభిఞ్ఞాతా అభిలక్ఖితాతిఆదీసు లక్ఖణే’’తి. ఏత్థ చ వాచకసద్దన్తరసన్నిధానేన నిపాతానం తదత్థజోతకమత్తత్తా లక్ఖితసద్దత్థజోతకో అభిసద్దో లక్ఖణే వత్తతీతి వుత్తో. రాజాభిరాజాతి రాజూహి పూజేతుం అరహో రాజా. పూజితేతి పూజారహే.

    Yanti yasmā. Etthāti abhidhamme. Abhikkamantīti ettha abhi-saddo kamanakiriyāya vuḍḍhibhāvaṃ atirekataṃ dīpetīti āha ‘‘abhikkamantītiādīsu vuḍḍhiyaṃ āgato’’ti. Abhiññātāti aḍḍhacandādinā kenaci saññāṇena ñātā paññātā pākaṭāti attho. Aḍḍhacandādibhāvo hi rattiyā upalakkhaṇavasena saññāṇaṃ hoti, yasmā aḍḍho cando, tasmā aṭṭhamī, yasmā ūno, tasmā cātuddasī, yasmā puṇṇo, tasmā pannarasīti. Abhilakkhitāti etthāpi ayamevattho veditabbo. Abhilakkhitasaddapariyāyo abhiññātasaddoti āha ‘‘abhiññātā abhilakkhitātiādīsu lakkhaṇe’’ti. Ettha ca vācakasaddantarasannidhānena nipātānaṃ tadatthajotakamattattā lakkhitasaddatthajotako abhisaddo lakkhaṇe vattatīti vutto. Rājābhirājāti rājūhi pūjetuṃ araho rājā. Pūjiteti pūjārahe.

    అభిధమ్మేతి ‘‘సుపినన్తేన సుక్కవిస్సట్ఠియా అనాపత్తిభావేపి అకుసలచేతనా ఉపలబ్భతీ’’తిఆదినా వినయపఞ్ఞత్తియా సఙ్కరవిరహితే ధమ్మే. ‘‘పుబ్బాపరవిరోధాభావతో ధమ్మానంయేవ చ అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరవిరహితే ధమ్మే’’తిపి వదన్తి. ‘‘పాణాతిపాతో అకుసల’’న్తి ఏవమాదీసు చ మరణాధిప్పాయస్స జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా అకుసలం, న పాణసఙ్ఖాతజీవితిన్ద్రియస్స ఉపచ్ఛేదసఙ్ఖాతో అతిపాతో, తథా అదిన్నస్స పరసన్తకస్స ఆదానసఙ్ఖాతా విఞ్ఞత్తి అబ్యాకతో ధమ్మో, తంవిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా థేయ్యచేతనా అకుసలో ధమ్మోతి ఏవమాదినాపి అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరవిరహితే ధమ్మేతి అత్థో వేదితబ్బో. అభివినయేతి ఏత్థ ‘‘జాతరూపరజతం న పటిగ్గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తో వినయే వినేతి నామ. ఏత్థ ‘‘ఏవం పటిగ్గణ్హతో పాచిత్తియం, ఏవం దుక్కటన్తి వదన్తో చ అభివినయే వినేతి నామా’’తి వదన్తి. తస్మా జాతరూపరజతం థేయ్యచిత్తేన పరసన్తకం గణ్హన్తస్స యథావత్థు పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటేసు అఞ్ఞతరం, భణ్డాగారికసీసేన గణ్హన్తస్స పాచిత్తియం, అత్తత్థాయ గణ్హన్తస్స నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం. కేవలం లోలతాయ గణ్హన్తస్స అనామాసదుక్కటం, రూపియఛడ్డకస్స సమ్మతస్స అనాపత్తీతి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరవిరహితే వినయే పటిబలో వినేతున్తి అత్థో వేదితబ్బో. అభిక్కన్తేనాతి ఏత్థ కన్తియా అధికత్తం అభిసద్దో దీపేతీతి ఆహ ‘‘అధికే’’తి.

    Abhidhammeti ‘‘supinantena sukkavissaṭṭhiyā anāpattibhāvepi akusalacetanā upalabbhatī’’tiādinā vinayapaññattiyā saṅkaravirahite dhamme. ‘‘Pubbāparavirodhābhāvato dhammānaṃyeva ca aññamaññasaṅkaravirahite dhamme’’tipi vadanti. ‘‘Pāṇātipāto akusala’’nti evamādīsu ca maraṇādhippāyassa jīvitindriyupacchedakapayogasamuṭṭhāpikā cetanā akusalaṃ, na pāṇasaṅkhātajīvitindriyassa upacchedasaṅkhāto atipāto, tathā adinnassa parasantakassa ādānasaṅkhātā viññatti abyākato dhammo, taṃviññattisamuṭṭhāpikā theyyacetanā akusalo dhammoti evamādināpi aññamaññasaṅkaravirahite dhammeti attho veditabbo. Abhivinayeti ettha ‘‘jātarūparajataṃ na paṭiggahetabba’’nti vadanto vinaye vineti nāma. Ettha ‘‘evaṃ paṭiggaṇhato pācittiyaṃ, evaṃ dukkaṭanti vadanto ca abhivinaye vineti nāmā’’ti vadanti. Tasmā jātarūparajataṃ theyyacittena parasantakaṃ gaṇhantassa yathāvatthu pārājikathullaccayadukkaṭesu aññataraṃ, bhaṇḍāgārikasīsena gaṇhantassa pācittiyaṃ, attatthāya gaṇhantassa nissaggiyaṃ pācittiyaṃ. Kevalaṃ lolatāya gaṇhantassa anāmāsadukkaṭaṃ, rūpiyachaḍḍakassa sammatassa anāpattīti evaṃ aññamaññasaṅkaravirahite vinaye paṭibalo vinetunti attho veditabbo. Abhikkantenāti ettha kantiyā adhikattaṃ abhisaddo dīpetīti āha ‘‘adhike’’ti.

    నను చ ‘‘అభిక్కమన్తీ’’తి ఏత్థ అభిసద్దో కమనకిరియాయ వుడ్ఢిభావం అతిరేకతం దీపేతి, ‘‘అభిఞ్ఞాతా అభిలక్ఖితా’’తి ఏత్థ ఞాణలక్ఖణకిరియానం సుపాకటత్తా విసేసం, ‘‘అభిక్కన్తేనా’’తి ఏత్థ కన్తియా అధికత్తం విసిట్ఠతం దీపేతీతి ఇదం తావ యుత్తం కిరియావిసేసకత్తా ఉపసగ్గస్స, ‘‘అభిరాజా అభివినయో’’తి పన పూజితపరిచ్ఛిన్నేసు రాజవినయేసు అభిసద్దో వత్తతీతి కథమేతం యుజ్జేయ్యాతి చే? ఇధాపి నత్థి దోసో పూజనపరిచ్ఛేదనకిరియాదీపనతో, తాహి చ కిరియాహి రాజవినయానం యుత్తత్తా, తస్మా ఏత్థ అతిమాలాదీసు అతిసద్దో వియ అభిసద్దో సహ సాధనేన కిరియం వదతీతి అభిరాజఅభివినయసద్దా సిద్ధా, ఏవం అభిధమ్మసద్దే అభిసద్దో సహ సాధనేన వుడ్ఢియాదికిరియం దీపేతీతి అయమత్థో దస్సితోతి దట్ఠబ్బం.

    Nanu ca ‘‘abhikkamantī’’ti ettha abhisaddo kamanakiriyāya vuḍḍhibhāvaṃ atirekataṃ dīpeti, ‘‘abhiññātā abhilakkhitā’’ti ettha ñāṇalakkhaṇakiriyānaṃ supākaṭattā visesaṃ, ‘‘abhikkantenā’’ti ettha kantiyā adhikattaṃ visiṭṭhataṃ dīpetīti idaṃ tāva yuttaṃ kiriyāvisesakattā upasaggassa, ‘‘abhirājā abhivinayo’’ti pana pūjitaparicchinnesu rājavinayesu abhisaddo vattatīti kathametaṃ yujjeyyāti ce? Idhāpi natthi doso pūjanaparicchedanakiriyādīpanato, tāhi ca kiriyāhi rājavinayānaṃ yuttattā, tasmā ettha atimālādīsu atisaddo viya abhisaddo saha sādhanena kiriyaṃ vadatīti abhirājaabhivinayasaddā siddhā, evaṃ abhidhammasadde abhisaddo saha sādhanena vuḍḍhiyādikiriyaṃ dīpetīti ayamattho dassitoti daṭṭhabbaṃ.

    ఏత్థ చాతి అభిధమ్మే. భావేతీతి చిత్తస్స వడ్ఢనం వుత్తం. ఫరిత్వాతి ఆరమ్మణస్స వడ్ఢనం వుత్తం. వుడ్ఢిమన్తోతి భావనాఫరణవుడ్ఢీహి వుడ్ఢిమన్తోపి ధమ్మా వుత్తాతి అత్థో. ఆరమ్మణాదీహీతి ఆరమ్మణసమ్పయుత్తకమ్మద్వారపటిపదాదీహి. లక్ఖణీయత్తాతి సఞ్జానితబ్బత్తా. ఏకన్తతో లోకుత్తరధమ్మానంయేవ పూజారహత్తా ‘‘సేక్ఖా ధమ్మా’’తిఆదినా లోకుత్తరాయేవ పూజితాతి దస్సితా. సభావపరిచ్ఛిన్నత్తాతి ఫుసనాదిసభావేన పరిచ్ఛిన్నత్తా. అధికాపి ధమ్మా వుత్తాతి ఏత్థ కామావచరేహి మహన్తభావతో మహగ్గతా ధమ్మాపి అధికా నామ హోన్తీతి తేహి సద్ధిం అధికా ధమ్మా వుత్తా.

    Etthati abhidhamme. Bhāvetīti cittassa vaḍḍhanaṃ vuttaṃ. Pharitvāti ārammaṇassa vaḍḍhanaṃ vuttaṃ. Vuḍḍhimantoti bhāvanāpharaṇavuḍḍhīhi vuḍḍhimantopi dhammā vuttāti attho. Ārammaṇādīhīti ārammaṇasampayuttakammadvārapaṭipadādīhi. Lakkhaṇīyattāti sañjānitabbattā. Ekantato lokuttaradhammānaṃyeva pūjārahattā ‘‘sekkhā dhammā’’tiādinā lokuttarāyeva pūjitāti dassitā. Sabhāvaparicchinnattāti phusanādisabhāvena paricchinnattā. Adhikāpi dhammā vuttāti ettha kāmāvacarehi mahantabhāvato mahaggatā dhammāpi adhikā nāma hontīti tehi saddhiṃ adhikā dhammā vuttā.

    యం పనేత్థ అవిసిట్ఠన్తి ఏత్థ వినయాదీసు తీసు అఞ్ఞమఞ్ఞవిసిట్ఠేసు యం అవిసిట్ఠం సమానం, తం పిటకసద్దన్తి అత్థో. వినయాదయో హి తయో సద్దా అఞ్ఞమఞ్ఞం అసాధారణత్తా విసిట్ఠా నామ, పిటకసద్దో పన తేహి తీహిపి సాధారణత్తా అవిసిట్ఠోతి వుచ్చతి. మా పిటకసమ్పదానేనాతి పాళిసమ్పదానవసేన మా గణ్హథాతి వుత్తం హోతి. కుదాలఞ్చ పిటకఞ్చ కుదాలపిటకం. తత్థ కు వుచ్చతి పథవీ, తస్సా దాలనతో విదాలనతో అయోమయో ఉపకరణవిసేసో కుదాలం నామ, తాలపణ్ణవేత్తలతాదీహి కతో భాజనవిసేసో పిటకం నామ, తం ఆదాయ గహేత్వాతి అత్థో. యథావుత్తేనాతి ‘‘ఏవం దువిధత్థేనా’’తిఆదినా వుత్తప్పకారేన.

    Yaṃ panettha avisiṭṭhanti ettha vinayādīsu tīsu aññamaññavisiṭṭhesu yaṃ avisiṭṭhaṃ samānaṃ, taṃ piṭakasaddanti attho. Vinayādayo hi tayo saddā aññamaññaṃ asādhāraṇattā visiṭṭhā nāma, piṭakasaddo pana tehi tīhipi sādhāraṇattā avisiṭṭhoti vuccati. Mā piṭakasampadānenāti pāḷisampadānavasena mā gaṇhathāti vuttaṃ hoti. Kudālañca piṭakañca kudālapiṭakaṃ. Tattha ku vuccati pathavī, tassā dālanato vidālanato ayomayo upakaraṇaviseso kudālaṃ nāma, tālapaṇṇavettalatādīhi kato bhājanaviseso piṭakaṃ nāma, taṃ ādāya gahetvāti attho. Yathāvuttenāti ‘‘evaṃ duvidhatthenā’’tiādinā vuttappakārena.

    దేసనాసాసనకథాభేదన్తి ఏత్థ కథేతబ్బానం అత్థానం దేసకాయత్తేన ఆణాదివిధినా అభిసజ్జనం పబోధనం దేసనా. సాసితబ్బపుగ్గలగతేన యథాపరాధాదినా సాసితబ్బభావేన అనుసాసనం వినయనం సాసనం . కథేతబ్బస్స సంవరాసంవరాదినో అత్థస్స కథనం వచనపటిబద్ధతాకరణం కథాతి వుచ్చతి. తస్మా దేసితారం భగవన్తమపేక్ఖిత్వా దేసనా, సాసితబ్బపుగ్గలవసేన సాసనం, కథేతబ్బస్స అత్థస్స వసేన కథాతి ఏవమేత్థ దేసనాదీనం నానాకరణం వేదితబ్బం. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి దేసనాదయో దేసేతబ్బాదినిరపేక్ఖా న హోన్తి, ఆణాదయో పన విసేసతో దేసకాదిఅధీనాతి తంతంవిసేసయోగవసేన దేసనాదీనం భేదో వుత్తో. తథా హి ఆణావిధానం విసేసతో ఆణారహాధీనం తత్థ కోసల్లయోగతో. ఏవం వోహారపరమత్థవిధానాని చ విధాయకాధీనానీతి ఆణాదివిధినో దేసకాయత్తతా వుత్తా. అపరాధజ్ఝాసయానురూపం వియ ధమ్మానురూపమ్పి సాసనం విసేసతో, తథా వినేతబ్బపుగ్గలాపేక్ఖన్తి సాసితబ్బపుగ్గలవసేన సాసనం వుత్తం. సంవరాసంవరనామరూపానం వియ వినివేఠేతబ్బాయ దిట్ఠియాపి కథనం సతి వాచావత్థుస్మిం నాసతీతి విసేసతో తదధీనన్తి కథేతబ్బస్స అత్థస్స వసేన కథా వుత్తా. భేదసద్దో విసుం విసుం యోజేతబ్బో ‘‘దేసనాభేదం సాసనభేదం కథాభేదఞ్చ యథారహం పరిదీపయే’’తి. భేదన్తి చ నానత్తన్తి అత్థో. తేసు పిటకేసు సిక్ఖా చ పహానాని చ గమ్భీరభావో చ సిక్ఖాపహానగమ్భీరభావం, తఞ్చ యథారహం పరిదీపయేతి అత్థో. పరియత్తిభేదఞ్చ విభావయేతి సమ్బన్ధో.

    Desanāsāsanakathābhedanti ettha kathetabbānaṃ atthānaṃ desakāyattena āṇādividhinā abhisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā. Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādinā sāsitabbabhāvena anusāsanaṃ vinayanaṃ sāsanaṃ. Kathetabbassa saṃvarāsaṃvarādino atthassa kathanaṃ vacanapaṭibaddhatākaraṇaṃ kathāti vuccati. Tasmā desitāraṃ bhagavantamapekkhitvā desanā, sāsitabbapuggalavasena sāsanaṃ, kathetabbassa atthassa vasena kathāti evamettha desanādīnaṃ nānākaraṇaṃ veditabbaṃ. Ettha ca kiñcāpi desanādayo desetabbādinirapekkhā na honti, āṇādayo pana visesato desakādiadhīnāti taṃtaṃvisesayogavasena desanādīnaṃ bhedo vutto. Tathā hi āṇāvidhānaṃ visesato āṇārahādhīnaṃ tattha kosallayogato. Evaṃ vohāraparamatthavidhānāni ca vidhāyakādhīnānīti āṇādividhino desakāyattatā vuttā. Aparādhajjhāsayānurūpaṃ viya dhammānurūpampi sāsanaṃ visesato, tathā vinetabbapuggalāpekkhanti sāsitabbapuggalavasena sāsanaṃ vuttaṃ. Saṃvarāsaṃvaranāmarūpānaṃ viya viniveṭhetabbāya diṭṭhiyāpi kathanaṃ sati vācāvatthusmiṃ nāsatīti visesato tadadhīnanti kathetabbassa atthassa vasena kathā vuttā. Bhedasaddo visuṃ visuṃ yojetabbo ‘‘desanābhedaṃ sāsanabhedaṃ kathābhedañca yathārahaṃ paridīpaye’’ti. Bhedanti ca nānattanti attho. Tesu piṭakesu sikkhā ca pahānāni ca gambhīrabhāvo ca sikkhāpahānagambhīrabhāvaṃ, tañca yathārahaṃ paridīpayeti attho. Pariyattibhedañca vibhāvayeti sambandho.

    పరియత్తిభేదన్తి చ పరియాపుణనభేదన్తి అత్థో. యహిన్తి యస్మిం వినయాదికే పిటకే. యం సమ్పత్తిఞ్చ విపత్తిఞ్చ యథా పాపుణాతి, తమ్పి సబ్బం విభావయేతి సమ్బన్ధో. అథ వా యం పరియత్తిభేదం సమ్పత్తిఞ్చ విపత్తిఞ్చాపి యహిం యథా పాపుణాతి, తమ్పి సబ్బం విభావయేతి యోజేతబ్బం. ఏత్థ యథాతి యేహి ఉపారమ్భాదిహేతుపరియాపుణనాదిప్పకారేహి ఉపారమ్భనిస్సరణధమ్మకోసకరక్ఖణహేతుపరియాపుణనం సుప్పటిపత్తి దుప్పటిపత్తీతి ఏతేహి పకారేహీతి వుత్తం హోతి.

    Pariyattibhedanti ca pariyāpuṇanabhedanti attho. Yahinti yasmiṃ vinayādike piṭake. Yaṃ sampattiñca vipattiñca yathā pāpuṇāti, tampi sabbaṃ vibhāvayeti sambandho. Atha vā yaṃ pariyattibhedaṃ sampattiñca vipattiñcāpi yahiṃ yathā pāpuṇāti, tampi sabbaṃ vibhāvayeti yojetabbaṃ. Ettha yathāti yehi upārambhādihetupariyāpuṇanādippakārehi upārambhanissaraṇadhammakosakarakkhaṇahetupariyāpuṇanaṃ suppaṭipatti duppaṭipattīti etehi pakārehīti vuttaṃ hoti.

    పరిదీపనా విభావనా చాతి హేట్ఠా వుత్తస్స అనురూపతో వుత్తం, అత్థతో పన ఏకమేవ. ఆణారహేనాతి ఆణం ఠపేతుం అరహతీతి ఆణారహో, భగవా. సో హి సమ్మాసమ్బుద్ధతాయ మహాకారుణికతాయ చ అవిపరీతహితోపదేసకభావేన పమాణవచనత్తా ఆణం పణేతుం అరహతి, వోహారపరమత్థానమ్పి సమ్భవతో ఆహ ‘‘ఆణాబాహుల్లతో’’తి. ఇతో పరేసుపి ఏసేవ నయో.

    Paridīpanā vibhāvanā cāti heṭṭhā vuttassa anurūpato vuttaṃ, atthato pana ekameva. Āṇārahenāti āṇaṃ ṭhapetuṃ arahatīti āṇāraho, bhagavā. So hi sammāsambuddhatāya mahākāruṇikatāya ca aviparītahitopadesakabhāvena pamāṇavacanattā āṇaṃ paṇetuṃ arahati, vohāraparamatthānampi sambhavato āha ‘‘āṇābāhullato’’ti. Ito paresupi eseva nayo.

    పఠమన్తి వినయపిటకం. పచురాపరాధా సేయ్యసకత్థేరాదయో. తే హి దోసబాహుల్లతో ‘‘పచురాపరాధా’’తి వుత్తా. పచురో బహుకో బహులో అపరాధో దోసో వీతిక్కమో యేసం తే పచురాపరాధా. అనేకజ్ఝాసయాతిఆదీసు ఆసయోవ అజ్ఝాసయో. సో చ అత్థతో దిట్ఠి ఞాణఞ్చ, పభేదతో పన చతుబ్బిధం హోతి. తథా హి పుబ్బచరియవసేన ఆయతిం సతి పచ్చయే ఉప్పజ్జమానారహా సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతా మిచ్ఛాదిట్ఠి సచ్చానులోమికఞాణకమ్మస్సకతఞ్ఞాణసఙ్ఖాతా సమ్మాదిట్ఠి చ ‘‘ఆసయో’’తి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హేతం –

    Paṭhamanti vinayapiṭakaṃ. Pacurāparādhā seyyasakattherādayo. Te hi dosabāhullato ‘‘pacurāparādhā’’ti vuttā. Pacuro bahuko bahulo aparādho doso vītikkamo yesaṃ te pacurāparādhā. Anekajjhāsayātiādīsu āsayova ajjhāsayo. So ca atthato diṭṭhi ñāṇañca, pabhedato pana catubbidhaṃ hoti. Tathā hi pubbacariyavasena āyatiṃ sati paccaye uppajjamānārahā sassatucchedasaṅkhātā micchādiṭṭhi saccānulomikañāṇakammassakataññāṇasaṅkhātā sammādiṭṭhi ca ‘‘āsayo’’ti vuccati. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠి చ, ఖన్తి చేవానులోమికా;

    ‘‘Sassatucchedadiṭṭhi ca, khanti cevānulomikā;

    యథాభూతఞ్చ యం ఞాణం, ఏతం ఆసయసఞ్ఞిత’’న్తి.

    Yathābhūtañca yaṃ ñāṇaṃ, etaṃ āsayasaññita’’nti.

    ఇదఞ్చ చతుబ్బిధం ఆసయన్తి ఏత్థ సత్తా నివసన్తీతి ఆసయోతి వుచ్చతి. అనుసయా కామరాగభవరాగదిట్ఠిపటిఘవిచికిచ్ఛామానావిజ్జావసేన సత్త. మూసికవిసం వియ కారణలాభే ఉప్పజ్జనారహా అనాగతా కిలేసా, అతీతా పచ్చుప్పన్నా చ తథేవ వుచ్చన్తి. న హి కాలభేదేన ధమ్మానం సభావభేదో అత్థీతి. చరియాతి రాగచరియాదికా ఛ మూలచరియా, అన్తరభేదేన అనేకవిధా, సంసగ్గవసేన పన తేసట్ఠి హోన్తి. అథ వా చరియాతి చరితం, తం సుచరితదుచ్చరితవసేన దువిధం. ‘‘అధిముత్తి నామ ‘అజ్జేవ పబ్బజిస్సామి, అజ్జేవ అరహత్తం గణ్హిస్సామీ’తిఆదినా తన్నిన్నభావేన పవత్తమానం సన్నిట్ఠాన’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన పన ‘‘సత్తానం పుబ్బచరియవసేన అభిరుచీ’’తి వుత్తం. సా దువిధా హీనపణీతభేదేన. యథానులోమన్తి అజ్ఝాసయాదీనం అనురూపం. అహం మమాతి సఞ్ఞినోతి దిట్ఠిమానతణ్హావసేన అహం మమాతి ఏవం పవత్తసఞ్ఞినో. యథాధమ్మన్తి నత్థేత్థ అత్తా అత్తనియం వా, కేవలం ధమ్మమత్తమేతన్తి ఏవం ధమ్మసభావానురూపన్తి అత్థో.

    Idañca catubbidhaṃ āsayanti ettha sattā nivasantīti āsayoti vuccati. Anusayā kāmarāgabhavarāgadiṭṭhipaṭighavicikicchāmānāvijjāvasena satta. Mūsikavisaṃ viya kāraṇalābhe uppajjanārahā anāgatā kilesā, atītā paccuppannā ca tatheva vuccanti. Na hi kālabhedena dhammānaṃ sabhāvabhedo atthīti. Cariyāti rāgacariyādikā cha mūlacariyā, antarabhedena anekavidhā, saṃsaggavasena pana tesaṭṭhi honti. Atha vā cariyāti caritaṃ, taṃ sucaritaduccaritavasena duvidhaṃ. ‘‘Adhimutti nāma ‘ajjeva pabbajissāmi, ajjeva arahattaṃ gaṇhissāmī’tiādinā tanninnabhāvena pavattamānaṃ sanniṭṭhāna’’nti gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Ācariyadhammapālattherena pana ‘‘sattānaṃ pubbacariyavasena abhirucī’’ti vuttaṃ. Sā duvidhā hīnapaṇītabhedena. Yathānulomanti ajjhāsayādīnaṃ anurūpaṃ. Ahaṃ mamāti saññinoti diṭṭhimānataṇhāvasena ahaṃ mamāti evaṃ pavattasaññino. Yathādhammanti natthettha attā attaniyaṃ vā, kevalaṃ dhammamattametanti evaṃ dhammasabhāvānurūpanti attho.

    సంవరాసంవరోతి ఏత్థ సంవరణం సంవరో, కాయవాచాహి అవీతిక్కమో. మహన్తో సంవరో అసంవరో. వుడ్ఢిఅత్థో హి అయం అ-కారో యథా ‘‘అసేక్ఖా ధమ్మా’’తి, తస్మా ఖుద్దకో మహన్తో చ సంవరోతి అత్థో. దిట్ఠివినివేఠనాతి దిట్ఠియా విమోచనం. అధిసీలసిక్ఖాదీనం విభాగో పరతో పఠమపారాజికసంవణ్ణనాయ ఆవి భవిస్సతి. సుత్తన్తపాళియం ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తిఆదినా సమాధిదేసనాబాహుల్లతో ‘‘సుత్తన్తపిటకే అధిచిత్తసిక్ఖా’’తి వుత్తం. వీతిక్కమప్పహానం కిలేసానన్తి సంకిలేసధమ్మానం కమ్మకిలేసానం వా యో కాయవచీద్వారేహి వీతిక్కమో, తస్స పహానం. అనుసయవసేన సన్తానే అనువత్తన్తా కిలేసా కారణలాభే పరియుట్ఠితాపి సీలభేదవసేన వీతిక్కమితుం న లభన్తీతి ఆహ ‘‘వీతిక్కమపటిపక్ఖత్తా సీలస్సా’’తి. పరియుట్ఠానప్పహానన్తి ఓకాసదానవసేన కిలేసానం చిత్తే కుసలప్పవత్తిం పరియాదియిత్వా ఉట్ఠానం పరియుట్ఠానం, తస్స పహానం చిత్తసన్తానేసు ఉప్పత్తివసేన కిలేసానం పరియుట్ఠానస్స పహానన్తి వుత్తం హోతి. అనుసయప్పహానన్తి అప్పహీనభావేన సన్తానే అను అను సయనకా కారణలాభే ఉప్పత్తిఅరహా అనుసయా. తే పన అనురూపం కారణం లద్ధా ఉప్పజ్జనారహా థామగతా కామరాగాదయో సత్త కిలేసా, తేసం పహానం అనుసయప్పహానం. తే చ సబ్బసో అరియమగ్గపఞ్ఞాయ పహీయన్తీతి ఆహ ‘‘అనుసయపటిపక్ఖత్తా పఞ్ఞాయా’’తి.

    Saṃvarāsaṃvaroti ettha saṃvaraṇaṃ saṃvaro, kāyavācāhi avītikkamo. Mahanto saṃvaro asaṃvaro. Vuḍḍhiattho hi ayaṃ a-kāro yathā ‘‘asekkhā dhammā’’ti, tasmā khuddako mahanto ca saṃvaroti attho. Diṭṭhiviniveṭhanāti diṭṭhiyā vimocanaṃ. Adhisīlasikkhādīnaṃ vibhāgo parato paṭhamapārājikasaṃvaṇṇanāya āvi bhavissati. Suttantapāḷiyaṃ ‘‘vivicceva kāmehī’’tiādinā samādhidesanābāhullato ‘‘suttantapiṭake adhicittasikkhā’’ti vuttaṃ. Vītikkamappahānaṃ kilesānanti saṃkilesadhammānaṃ kammakilesānaṃ vā yo kāyavacīdvārehi vītikkamo, tassa pahānaṃ. Anusayavasena santāne anuvattantā kilesā kāraṇalābhe pariyuṭṭhitāpi sīlabhedavasena vītikkamituṃ na labhantīti āha ‘‘vītikkamapaṭipakkhattā sīlassā’’ti. Pariyuṭṭhānappahānanti okāsadānavasena kilesānaṃ citte kusalappavattiṃ pariyādiyitvā uṭṭhānaṃ pariyuṭṭhānaṃ, tassa pahānaṃ cittasantānesu uppattivasena kilesānaṃ pariyuṭṭhānassa pahānanti vuttaṃ hoti. Anusayappahānanti appahīnabhāvena santāne anu anu sayanakā kāraṇalābhe uppattiarahā anusayā. Te pana anurūpaṃ kāraṇaṃ laddhā uppajjanārahā thāmagatā kāmarāgādayo satta kilesā, tesaṃ pahānaṃ anusayappahānaṃ. Te ca sabbaso ariyamaggapaññāya pahīyantīti āha ‘‘anusayapaṭipakkhattā paññāyā’’ti.

    తదఙ్గప్పహానన్తి దీపాలోకేనేవ తమస్స దానాదిపుఞ్ఞకిరియవత్థుగతేన తేన తేన కుసలఙ్గేన తస్స తస్స అకుసలఙ్గస్స పహానం ‘‘తదఙ్గప్పహాన’’న్తి వుచ్చతి. ఇధ పన తేన తేన సుసీల్యఙ్గేన తస్స తస్స దుస్సీల్యఙ్గస్స పహానం ‘‘తదఙ్గప్పహాన’’న్తి వేదితబ్బం. విక్ఖమ్భనసమఉచ్ఛేదప్పహానానీతి ఏత్థ ఉపచారప్పనాభేదేన సమాధినా పవత్తినివారణేన ఘటప్పహారేనేవ జలతలే సేవాలస్స తేసం తేసం నీవరణానం ధమ్మానం విక్ఖమ్భనవసేన పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం. చతున్నం అరియమగ్గానం భావితత్తా తంతంమగ్గవతో సన్తానే సముదయపక్ఖికస్స కిలేసగణస్స అచ్చన్తం అప్పవత్తిసఙ్ఖాతసముచ్ఛేదవసేన పహానం సముచ్ఛేదప్పహానం. దుచ్చరితసంకిలేసస్స పహానన్తి కాయదుచ్చరితాది దుట్ఠు చరితం, కిలేసేహి వా దూసితం చరితన్తి దుచ్చరితం. తదేవ యత్థ ఉప్పన్నం, తం సన్తానం సమ్మా కిలేసేతి బాధయతి ఉపతాపేతి చాతి సంకిలేసో, తస్స పహానం, కాయవచీదుచ్చరితవసేన పవత్తసంకిలేసస్స తదఙ్గవసేన పహానన్తి వుత్తం హోతి. సమాధిస్స కామచ్ఛన్దపటిపక్ఖత్తా సుత్తన్తపిటకే తణ్హాసంకిలేసస్స పహానం వుత్తం. అత్తాదివినిముత్తసభావధమ్మప్పకాసనతో అభిధమ్మపిటకే దిట్ఠిసంకిలేసస్స పహానం వుత్తం.

    Tadaṅgappahānanti dīpālokeneva tamassa dānādipuññakiriyavatthugatena tena tena kusalaṅgena tassa tassa akusalaṅgassa pahānaṃ ‘‘tadaṅgappahāna’’nti vuccati. Idha pana tena tena susīlyaṅgena tassa tassa dussīlyaṅgassa pahānaṃ ‘‘tadaṅgappahāna’’nti veditabbaṃ. Vikkhambhanasamaucchedappahānānīti ettha upacārappanābhedena samādhinā pavattinivāraṇena ghaṭappahāreneva jalatale sevālassa tesaṃ tesaṃ nīvaraṇānaṃ dhammānaṃ vikkhambhanavasena pahānaṃ vikkhambhanappahānaṃ. Catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato santāne samudayapakkhikassa kilesagaṇassa accantaṃ appavattisaṅkhātasamucchedavasena pahānaṃ samucchedappahānaṃ. Duccaritasaṃkilesassa pahānanti kāyaduccaritādi duṭṭhu caritaṃ, kilesehi vā dūsitaṃ caritanti duccaritaṃ. Tadeva yattha uppannaṃ, taṃ santānaṃ sammā kileseti bādhayati upatāpeti cāti saṃkileso, tassa pahānaṃ, kāyavacīduccaritavasena pavattasaṃkilesassa tadaṅgavasena pahānanti vuttaṃ hoti. Samādhissa kāmacchandapaṭipakkhattā suttantapiṭake taṇhāsaṃkilesassa pahānaṃ vuttaṃ. Attādivinimuttasabhāvadhammappakāsanato abhidhammapiṭake diṭṭhisaṃkilesassa pahānaṃ vuttaṃ.

    ఏకమేకస్మిఞ్చేత్థాతి ఏతేసు తీసు పిటకేసు ఏకమేకస్మిం పిటకేతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ధమ్మోతి పాళీతి ఏత్థ పకట్ఠానం ఉక్కట్ఠానం సీలాదిఅత్థానం బోధనతో సభావనిరుత్తిభావతో బుద్ధాదీహి భాసితత్తా చ పకట్ఠానం వచనప్పబన్ధానం ఆళీతి పాళి, పరియత్తిధమ్మో. ‘‘ధమ్మోతి పాళీతి ఏత్థ భగవతా వుచ్చమానస్స అత్థస్స వోహారస్స చ దీపనో సద్దోయేవ పాళి నామా’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అభిధమ్మట్ఠకథాయ లిఖితే సీహళగణ్ఠిపదే పన ఇదం వుత్తం – సభావత్థస్స సభావవోహారస్స చ అనురూపవసేన భగవతా మనసా వవత్థాపితా పణ్డత్తి పాళీతి వుచ్చతి. యది సద్దోయేవ పాళి సియా, పాళియా దేసనాయ చ నానత్తేన భవితబ్బం. మనసా వవత్థాపితాయ చ పాళియా వచీభేదకరణమత్తం ఠపేత్వా దేసనాయ నానత్తం నత్థి. తథా హి దేసనం దస్సేన్తేన మనసా వవత్థాపితాయ పాళియా దేసనాతి వచీభేదకరణమత్తం వినా పాళియా సహ దేసనాయ అనఞ్ఞథా వుత్తా. తథా చ ఉపరి ‘‘దేసనాతి పఞ్ఞత్తీ’’తి వుత్తత్తా దేసనాయ అనఞ్ఞభావేన పాళియా పణ్ణత్తిభావో కథితో హోతి. అపిచ యది పాళియా అఞ్ఞాయేవ దేసనా సియా, ‘‘పాళియా చ పాళిఅత్థస్స చ దేసనాయ చ యథాభూతావబోధో’’తి వత్తబ్బం సియా, ఏవం పన అవత్వా ‘‘పాళియా చ పాళిఅత్థస్స చ యథాభూతావబోధో’’తి వుత్తత్తా పాళియా దేసనాయ చ అనఞ్ఞభావో దస్సితో హోతి. ఏవఞ్చ కత్వా ఉపరి ‘‘దేసనా నామ పఞ్ఞత్తీ’’తి దస్సేన్తేన దేసనాయ అనఞ్ఞభావతో పాళియా పణ్ణత్తిభావో కథితోవ హోతీతి.

    Ekamekasmiñcetthāti etesu tīsu piṭakesu ekamekasmiṃ piṭaketi attho daṭṭhabbo. Dhammoti pāḷīti ettha pakaṭṭhānaṃ ukkaṭṭhānaṃ sīlādiatthānaṃ bodhanato sabhāvaniruttibhāvato buddhādīhi bhāsitattā ca pakaṭṭhānaṃ vacanappabandhānaṃ āḷīti pāḷi, pariyattidhammo. ‘‘Dhammoti pāḷīti ettha bhagavatā vuccamānassa atthassa vohārassa ca dīpano saddoyeva pāḷi nāmā’’ti gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Abhidhammaṭṭhakathāya likhite sīhaḷagaṇṭhipade pana idaṃ vuttaṃ – sabhāvatthassa sabhāvavohārassa ca anurūpavasena bhagavatā manasā vavatthāpitā paṇḍatti pāḷīti vuccati. Yadi saddoyeva pāḷi siyā, pāḷiyā desanāya ca nānattena bhavitabbaṃ. Manasā vavatthāpitāya ca pāḷiyā vacībhedakaraṇamattaṃ ṭhapetvā desanāya nānattaṃ natthi. Tathā hi desanaṃ dassentena manasā vavatthāpitāya pāḷiyā desanāti vacībhedakaraṇamattaṃ vinā pāḷiyā saha desanāya anaññathā vuttā. Tathā ca upari ‘‘desanāti paññattī’’ti vuttattā desanāya anaññabhāvena pāḷiyā paṇṇattibhāvo kathito hoti. Apica yadi pāḷiyā aññāyeva desanā siyā, ‘‘pāḷiyā ca pāḷiatthassa ca desanāya ca yathābhūtāvabodho’’ti vattabbaṃ siyā, evaṃ pana avatvā ‘‘pāḷiyā ca pāḷiatthassa ca yathābhūtāvabodho’’ti vuttattā pāḷiyā desanāya ca anaññabhāvo dassito hoti. Evañca katvā upari ‘‘desanā nāma paññattī’’ti dassentena desanāya anaññabhāvato pāḷiyā paṇṇattibhāvo kathitova hotīti.

    ఏత్థ చ ‘‘సద్దోయేవ పాళి నామా’’తి ఇమస్మిం పక్ఖే ధమ్మస్సపి సద్దసభావత్తా ధమ్మదేసనానం కో విసేసోతి చే? తేసం తేసం అత్థానం బోధకభావేన ఞాతో ఉగ్గహణాదివసేన చ పుబ్బే వవత్థాపితో సద్దప్పబన్ధో ధమ్మో, పచ్ఛా పరేసం అవబోధనత్థం పవత్తితో తదత్థప్పకాసకో సద్దో దేసనాతి వేదితబ్బం. అథ వా యథావుత్తసద్దసముట్ఠాపకో చిత్తుప్పాదో దేసనా ‘‘దేసీయతి సముట్ఠాపీయతి సద్దో ఏతేనా’’తి కత్వా ముసావాదాదయో వియ. తత్థాపి హి ముసావాదాదిసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదాదిసద్దేన వోహరీయతి.

    Ettha ca ‘‘saddoyeva pāḷi nāmā’’ti imasmiṃ pakkhe dhammassapi saddasabhāvattā dhammadesanānaṃ ko visesoti ce? Tesaṃ tesaṃ atthānaṃ bodhakabhāvena ñāto uggahaṇādivasena ca pubbe vavatthāpito saddappabandho dhammo, pacchā paresaṃ avabodhanatthaṃ pavattito tadatthappakāsako saddo desanāti veditabbaṃ. Atha vā yathāvuttasaddasamuṭṭhāpako cittuppādo desanā ‘‘desīyati samuṭṭhāpīyati saddo etenā’’ti katvā musāvādādayo viya. Tatthāpi hi musāvādādisamuṭṭhāpikā cetanā musāvādādisaddena voharīyati.

    తీసుపి చేతేసు ఏతే ధమ్మత్థదేసనాపటివేధాతి ఏత్థ పాళిఅత్థో పాళిదేసనా పాళిఅత్థపటివేధో చాతి ఇమే తయో పాళివిసయా హోన్తీతి వినయపిటకాదీనం అత్థస్స దేసనాయ పటివేధస్స చ ఆధారభావో యుత్తో, పిటకాని పన పాళియోయేవాతి తేసం ధమ్మస్స ఆధారభావో కథం యుజ్జేయ్యాతి చే? పాళిసముదాయస్స అవయవపాళియా ఆధారభావతో. అవయవస్స హి సముదాయో ఆధారభావేన వుచ్చతి యథా ‘‘రుక్ఖే సాఖా’’తి. ఏత్థ చ ధమ్మాదీనం దుక్ఖోగాహభావతో తేహి ధమ్మాదీహి వినయాదయో గమ్భీరాతి వినయాదీనమ్పి చతుబ్బిధో గమ్భీరభావో వుత్తోయేవ, తస్మా ధమ్మాదయో ఏవ దుక్ఖోగాహత్తా గమ్భీరా, న వినయాదయోతి న చోదేతబ్బమేతం సమ్ముఖేన విసయవిసయీముఖేన చ వినయాదీనంయేవ గమ్భీరభావస్స వుత్తత్తా. ధమ్మో హి వినయాదయో, తేసం విసయో అత్థో, ధమ్మత్థవిసయా చ దేసనాపటివేధాతి. తత్థ పటివేధస్స దుక్కరభావతో ధమ్మత్థానం, దేసనాఞాణస్స దుక్కరభావతో దేసనాయ చ దుక్ఖోగాహభావో వేదితబ్బో. పటివేధస్స పన ఉప్పాదేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా తంవిసయఞాణుప్పత్తియా చ దుక్కరభావతో దుక్ఖోగాహతా వేదితబ్బా. దుక్ఖేన ఓగయ్హన్తీతి దుక్ఖోగాహా. ఏకదేసేన ఓగాహన్తేహిపి మన్దబుద్ధీహి పతిట్ఠా లద్ధుం న సక్కాతి ఆహ ‘‘అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠా చా’’తి. ఏకమేకస్మిన్తి ఏకేకస్మిం పిటకే. ఏత్థాతి ఏతేసు పిటకేసు. నిద్ధారణే చేతం భుమ్మవచనం.

    Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhāti ettha pāḷiattho pāḷidesanā pāḷiatthapaṭivedho cāti ime tayo pāḷivisayā hontīti vinayapiṭakādīnaṃ atthassa desanāya paṭivedhassa ca ādhārabhāvo yutto, piṭakāni pana pāḷiyoyevāti tesaṃ dhammassa ādhārabhāvo kathaṃ yujjeyyāti ce? Pāḷisamudāyassa avayavapāḷiyā ādhārabhāvato. Avayavassa hi samudāyo ādhārabhāvena vuccati yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Ettha ca dhammādīnaṃ dukkhogāhabhāvato tehi dhammādīhi vinayādayo gambhīrāti vinayādīnampi catubbidho gambhīrabhāvo vuttoyeva, tasmā dhammādayo eva dukkhogāhattā gambhīrā, na vinayādayoti na codetabbametaṃ sammukhena visayavisayīmukhena ca vinayādīnaṃyeva gambhīrabhāvassa vuttattā. Dhammo hi vinayādayo, tesaṃ visayo attho, dhammatthavisayā ca desanāpaṭivedhāti. Tattha paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ, desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya ca dukkhogāhabhāvo veditabbo. Paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā taṃvisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā. Dukkhena ogayhantīti dukkhogāhā. Ekadesena ogāhantehipi mandabuddhīhi patiṭṭhā laddhuṃ na sakkāti āha ‘‘alabbhaneyyapatiṭṭhā cā’’ti. Ekamekasminti ekekasmiṃ piṭake. Etthāti etesu piṭakesu. Niddhāraṇe cetaṃ bhummavacanaṃ.

    ఇదాని హేతుహేతుఫలాదీనం వసేనపి గమ్భీరభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అపరో నయో’’తిఆది. హేతూతి పచ్చయో. సో హి అత్తనో ఫలం దహతి విదహతీతి ధమ్మోతి వుచ్చతి. ధమ్మసద్దస్స చేత్థ హేతుపరియాయతా కథం విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆది. నను చ ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తి ఏతేన వచనేన ధమ్మస్స హేతుభావో కథం విఞ్ఞాయతీతి చే? ధమ్మపటిసమ్భిదాతి ఏతస్స సమాసపదస్స అవయవపదత్థం దస్సేన్తేన ‘‘హేతుమ్హి ఞాణ’’న్తి వుత్తత్తా. ‘‘ధమ్మే పటిసమ్భిదా ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తి ఏత్థ హి ‘‘ధమ్మే’’తి ఏతస్స అత్థం దస్సేన్తేన ‘‘హేతుమ్హీ’’తి వుత్తం, ‘‘పటిసమ్భిదా’’తి ఏతస్స అత్థం దస్సేన్తేన ‘‘ఞాణ’’న్తి, తస్మా హేతుధమ్మసద్దా ఏకత్థా ఞాణపటిసమ్భిదాసద్దా చాతి ఇమమత్థం వదన్తేన సాధితో ధమ్మస్స హేతుభావో. హేతుఫలే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదాతి ఏతేన వచనేన సాధితో అత్థస్స హేతుఫలభావోపి ఏవమేవ దట్ఠబ్బో. హేతునో ఫలం హేతుఫలం. తఞ్చ యస్మా హేతుఅనుసారేన అరీయతి అధిగమీయతి సమ్పాపుణీయతి, తస్మా అత్థోతి వుచ్చతి.

    Idāni hetuhetuphalādīnaṃ vasenapi gambhīrabhāvaṃ dassento āha ‘‘aparo nayo’’tiādi. Hetūti paccayo. So hi attano phalaṃ dahati vidahatīti dhammoti vuccati. Dhammasaddassa cettha hetupariyāyatā kathaṃ viññāyatīti āha ‘‘vuttañheta’’ntiādi. Nanu ca ‘‘hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti etena vacanena dhammassa hetubhāvo kathaṃ viññāyatīti ce? Dhammapaṭisambhidāti etassa samāsapadassa avayavapadatthaṃ dassentena ‘‘hetumhi ñāṇa’’nti vuttattā. ‘‘Dhamme paṭisambhidā dhammapaṭisambhidā’’ti ettha hi ‘‘dhamme’’ti etassa atthaṃ dassentena ‘‘hetumhī’’ti vuttaṃ, ‘‘paṭisambhidā’’ti etassa atthaṃ dassentena ‘‘ñāṇa’’nti, tasmā hetudhammasaddā ekatthā ñāṇapaṭisambhidāsaddā cāti imamatthaṃ vadantena sādhito dhammassa hetubhāvo. Hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidāti etena vacanena sādhito atthassa hetuphalabhāvopi evameva daṭṭhabbo. Hetuno phalaṃ hetuphalaṃ. Tañca yasmā hetuanusārena arīyati adhigamīyati sampāpuṇīyati, tasmā atthoti vuccati.

    యథాధమ్మన్తి ఏత్థ ధమ్మసద్దో హేతుం హేతుఫలఞ్చ సబ్బం సఙ్గణ్హాతి. సభావవాచకో హేస ధమ్మసద్దో, న పరియత్తిహేతుభావవాచకో, తస్మా యథాధమ్మన్తి యో యో అవిజ్జాదిసఙ్ఖారాదిధమ్మో, తస్మిం తస్మిన్తి అత్థో. ధమ్మానురూపం వా యథాధమ్మం. దేసనాపి హి పటివేధో వియ అవిపరీతవిసయవిభావనతో ధమ్మానురూపం పవత్తతి, తతోయేవ చ అవిపరీతాభిలాపోతి వుచ్చతి. ధమ్మాభిలాపోతి అత్థబ్యఞ్జనకో అవిపరీతాభిలాపో. ఏత్థ చ అభిలప్పతీతి అభిలాపోతి సద్దో వుచ్చతి. ఏతేన ‘‘తత్ర ధమ్మనిరుత్తాభిలాపే ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా’’తి (విభ॰ ౭౧౮) ఏత్థ వుత్తం ధమ్మనిరుత్తిం దస్సేతి సద్దసభావత్తా దేసనాయ. తథా హి నిరుత్తిపటిసమ్భిదాయ పరిత్తారమ్మణాదిభావో పటిసమ్భిదావిభఙ్గపాళియం (విభ॰ ౭౧౮ ఆదయో) వుత్తో. అట్ఠకథాయఞ్చ (విభ॰ అట్ఠ॰ ౭౧౮) ‘‘తం సభావనిరుత్తిం సద్దం ఆరమ్మణం కత్వా’’తిఆదినా సద్దారమ్మణతా దస్సితా. తథా హి ఇమస్స అత్థస్స అయం సద్దో వాచకోతి వచనవచనత్థే వవత్థపేత్వా తంతంవచనత్థవిభావనవసేన పవత్తితో సద్దో దేసనాతి వుచ్చతి. అధిప్పాయోతి ఏతేన ‘‘దేసనాతి పఞ్ఞత్తీ’’తి ఏతం వచనం ధమ్మనిరుత్తాభిలాపం సన్ధాయ వుత్తం, న తతో వినిముత్తం పఞ్ఞత్తిం సన్ధాయాతి అధిప్పాయం దస్సేతి. దేసీయతి అత్థో ఏతేనాతి హి దేసనా, పకారేన ఞాపీయతి ఏతేన, పకారతో ఞాపేతీతి వా పఞ్ఞత్తీతి ధమ్మనిరుత్తాభిలాపో వుచ్చతి. ఏవం ‘‘దేసనా నామ సద్దో’’తి ఇమస్మిం పక్ఖే అయమత్థో వేదితబ్బో. ‘‘దేసనాతి పఞ్ఞత్తీ’’తి ఏత్థ పఞ్ఞత్తివాదినో పన ఏవం వదన్తి – కిఞ్చాపి ‘‘ధమ్మాభిలాపో’’తి ఏత్థ అభిలప్పతీతి అభిలాపోతి సద్దో వుచ్చతి, న పణ్ణత్తి, తథాపి సద్దే వుచ్చమానే తదనురూపం వోహారం గహేత్వా తేన వోహారేన దీపితస్స అత్థస్స జాననతో సద్దే కథితే తదనురూపా పణ్ణత్తిపి కారణూపచారేన కథితాయేవ హోతి. అథ వా ‘‘ధమ్మాభిలాపోతి అత్థో’’తి అవత్వా ‘‘ధమ్మాభిలాపోతి అధిప్పాయో’’తి వుత్తత్తా దేసనా నామ సద్దో న హోతీతి దీపితమేవాతి.

    Yathādhammanti ettha dhammasaddo hetuṃ hetuphalañca sabbaṃ saṅgaṇhāti. Sabhāvavācako hesa dhammasaddo, na pariyattihetubhāvavācako, tasmā yathādhammanti yo yo avijjādisaṅkhārādidhammo, tasmiṃ tasminti attho. Dhammānurūpaṃ vā yathādhammaṃ. Desanāpi hi paṭivedho viya aviparītavisayavibhāvanato dhammānurūpaṃ pavattati, tatoyeva ca aviparītābhilāpoti vuccati. Dhammābhilāpoti atthabyañjanako aviparītābhilāpo. Ettha ca abhilappatīti abhilāpoti saddo vuccati. Etena ‘‘tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā’’ti (vibha. 718) ettha vuttaṃ dhammaniruttiṃ dasseti saddasabhāvattā desanāya. Tathā hi niruttipaṭisambhidāya parittārammaṇādibhāvo paṭisambhidāvibhaṅgapāḷiyaṃ (vibha. 718 ādayo) vutto. Aṭṭhakathāyañca (vibha. aṭṭha. 718) ‘‘taṃ sabhāvaniruttiṃ saddaṃ ārammaṇaṃ katvā’’tiādinā saddārammaṇatā dassitā. Tathā hi imassa atthassa ayaṃ saddo vācakoti vacanavacanatthe vavatthapetvā taṃtaṃvacanatthavibhāvanavasena pavattito saddo desanāti vuccati. Adhippāyoti etena ‘‘desanāti paññattī’’ti etaṃ vacanaṃ dhammaniruttābhilāpaṃ sandhāya vuttaṃ, na tato vinimuttaṃ paññattiṃ sandhāyāti adhippāyaṃ dasseti. Desīyati attho etenāti hi desanā, pakārena ñāpīyati etena, pakārato ñāpetīti vā paññattīti dhammaniruttābhilāpo vuccati. Evaṃ ‘‘desanā nāma saddo’’ti imasmiṃ pakkhe ayamattho veditabbo. ‘‘Desanāti paññattī’’ti ettha paññattivādino pana evaṃ vadanti – kiñcāpi ‘‘dhammābhilāpo’’ti ettha abhilappatīti abhilāpoti saddo vuccati, na paṇṇatti, tathāpi sadde vuccamāne tadanurūpaṃ vohāraṃ gahetvā tena vohārena dīpitassa atthassa jānanato sadde kathite tadanurūpā paṇṇattipi kāraṇūpacārena kathitāyeva hoti. Atha vā ‘‘dhammābhilāpoti attho’’ti avatvā ‘‘dhammābhilāpoti adhippāyo’’ti vuttattā desanā nāma saddo na hotīti dīpitamevāti.

    ఇదాని పటివేధం నిద్దిసన్తో ఆహ ‘‘పటివేధోతి అభిసమయో’’తి. పటివిజ్ఝతీతి ఞాణం పటివేధోతి వుచ్చతి. పటివిజ్ఝన్తి ఏతేనాతి వా పటివేధో , అభిసమేతీతి అభిసమయో, అభిసమేన్తి ఏతేనాతి వా అభిసమయో. ఇదాని అభిసమయప్పభేదతో అభిసమయప్పకారతో ఆరమ్మణతో సభావతో చ పాకటం కాతుం ‘‘సో చ లోకియలోకుత్తరో’’తిఆదిమాహ. విసయతో అసమ్మోహతో చ అవబోధోతి సమ్బన్ధో. తత్థ విసయతో అత్థాదిఅనురూపం ధమ్మాదీసు అవబోధో నామ అవిజ్జాదిధమ్మారమ్మణో సఙ్ఖారాదిఅత్థారమ్మణో తదుభయపఞ్ఞాపనారమ్మణో లోకియో అవబోధో. అసమ్మోహతో అత్థాదిఅనురూపం ధమ్మాదీసు అవబోధో పన నిబ్బానారమ్మణో మగ్గయుత్తో యథావుత్తధమ్మత్థపఞ్ఞత్తీసు సమ్మోహవిద్ధంసనో లోకుత్తరో అభిసమయో. తథా హి ‘‘అయం హేతు, ఇదమస్స ఫలం, అయం తదుభయానురూపో వోహారో’’తి ఏవం ఆరమ్మణకరణవసేన లోకియఞాణం విసయతో పటివిజ్ఝతి, లోకుత్తరఞాణం పన హేతుహేతుఫలాదీసు సమ్మోహస్స మగ్గఞాణేన సముచ్ఛిన్నత్తా అసమ్మోహతో పటివిజ్ఝతి. అత్థానురూపం ధమ్మేసూతి అవిజ్జా హేతు, సఙ్ఖారా హేతుసముప్పన్నా, సఙ్ఖారే ఉప్పాదేతి అవిజ్జాతి ఏవం కారియానురూపం కారణేసూతి అత్థో. అథ వా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారఅపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారేసు తీసు అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారస్స సమ్పయుత్తఅవిజ్జా పచ్చయో, ఇతరేసం యథానురూపన్తిఆదినా కారియానురూపం కారణేసు పటివేధోతి అత్థో. ధమ్మానురూపం అత్థేసూతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదినా కారణానురూపం కారియేసు అవబోధోతి అత్థో. పఞ్ఞత్తిపథానురూపం పఞ్ఞత్తీసూతి పఞ్ఞత్తియా వుచ్చమానధమ్మానురూపం పణ్ణత్తీసు అవబోధోతి అత్థో.

    Idāni paṭivedhaṃ niddisanto āha ‘‘paṭivedhoti abhisamayo’’ti. Paṭivijjhatīti ñāṇaṃ paṭivedhoti vuccati. Paṭivijjhanti etenāti vā paṭivedho , abhisametīti abhisamayo, abhisamenti etenāti vā abhisamayo. Idāni abhisamayappabhedato abhisamayappakārato ārammaṇato sabhāvato ca pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘so ca lokiyalokuttaro’’tiādimāha. Visayato asammohato ca avabodhoti sambandho. Tattha visayato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho nāma avijjādidhammārammaṇo saṅkhārādiatthārammaṇo tadubhayapaññāpanārammaṇo lokiyo avabodho. Asammohato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho pana nibbānārammaṇo maggayutto yathāvuttadhammatthapaññattīsu sammohaviddhaṃsano lokuttaro abhisamayo. Tathā hi ‘‘ayaṃ hetu, idamassa phalaṃ, ayaṃ tadubhayānurūpo vohāro’’ti evaṃ ārammaṇakaraṇavasena lokiyañāṇaṃ visayato paṭivijjhati, lokuttarañāṇaṃ pana hetuhetuphalādīsu sammohassa maggañāṇena samucchinnattā asammohato paṭivijjhati. Atthānurūpaṃ dhammesūti avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā, saṅkhāre uppādeti avijjāti evaṃ kāriyānurūpaṃ kāraṇesūti attho. Atha vā puññābhisaṅkhāraapuññābhisaṅkhāraāneñjābhisaṅkhāresu tīsu apuññābhisaṅkhārassa sampayuttaavijjā paccayo, itaresaṃ yathānurūpantiādinā kāriyānurūpaṃ kāraṇesu paṭivedhoti attho. Dhammānurūpaṃ atthesūti ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā kāraṇānurūpaṃ kāriyesu avabodhoti attho. Paññattipathānurūpaṃ paññattīsūti paññattiyā vuccamānadhammānurūpaṃ paṇṇattīsu avabodhoti attho.

    యథావుత్తేహి ధమ్మాదీహి పిటకానం గమ్భీరభావం దస్సేతుం ‘‘ఇదాని యస్మా ఏతేసు పిటకేసూ’’తిఆదిమాహ. ధమ్మజాతన్తి కారణప్పభేదో కారణమేవ వా. అత్థజాతన్తి కారియప్పభేదో కారియమేవ వా. యా చాయం దేసనాతి సమ్బన్ధో. యో చేత్థాతి ఏతాసు తంతంపిటకగతాసు ధమ్మత్థదేసనాసు యో పటివేధోతి అత్థో. దుక్ఖోగాహన్తి ఏత్థ అవిజ్జాసఙ్ఖారాదీనం ధమ్మత్థానం దుప్పటివిజ్ఝతాయ దుక్ఖోగాహతా. తేసం పఞ్ఞాపనస్స దుక్కరభావతో దేసనాయ పటివేధనసఙ్ఖాతస్స పటివేధస్స చ ఉప్పాదనవిసయీకరణానం అసక్కుణేయ్యతాయ దుక్ఖోగాహతా వేదితబ్బా. ఏవమ్పీతి పిసద్దో పుబ్బే వుత్తప్పకారన్తరం సమ్పిణ్డేతి. ఏత్థాతి ఏతేసు తీసు పిటకేసు. వుత్తత్థాతి వుత్తో సంవణ్ణితో అత్థో అస్సాతి వుత్తత్థా.

    Yathāvuttehi dhammādīhi piṭakānaṃ gambhīrabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘idāni yasmā etesu piṭakesū’’tiādimāha. Dhammajātanti kāraṇappabhedo kāraṇameva vā. Atthajātanti kāriyappabhedo kāriyameva vā. Yā cāyaṃ desanāti sambandho. Yo cetthāti etāsu taṃtaṃpiṭakagatāsu dhammatthadesanāsu yo paṭivedhoti attho. Dukkhogāhanti ettha avijjāsaṅkhārādīnaṃ dhammatthānaṃ duppaṭivijjhatāya dukkhogāhatā. Tesaṃ paññāpanassa dukkarabhāvato desanāya paṭivedhanasaṅkhātassa paṭivedhassa ca uppādanavisayīkaraṇānaṃ asakkuṇeyyatāya dukkhogāhatā veditabbā. Evampīti pisaddo pubbe vuttappakārantaraṃ sampiṇḍeti. Etthāti etesu tīsu piṭakesu. Vuttatthāti vutto saṃvaṇṇito attho assāti vuttatthā.

    తీసు పిటకేసూతి ఏత్థ ‘‘ఏకేకస్మి’’న్తి అధికారతో పకరణతో వా వేదితబ్బం. పరియత్తిభేదోతి పరియాపుణనం పరియత్తి. పరియాపుణనవాచకో హేత్థ పరియత్తిసద్దో, న పాళిపరియాయో, తస్మా ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో ‘‘తీసు పిటకేసు ఏకేకస్మిం పరియాపుణనప్పకారో దట్ఠబ్బో ఞాతబ్బో’’తి. తతోయేవ చ ‘‘పరియత్తియో పరియాపుణనప్పకారా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అథ వా తీహి పకారేహి పరియాపుణితబ్బా పాళియో ఏవ పరియత్తీతి వుచ్చన్తి, తతోయేవ చ ‘‘పరియత్తియో పాళిక్కమా’’తి అభిధమ్మట్ఠకథాయ లిఖితే సీహళగణ్ఠిపదే వుత్తం. ఏవమ్పి హి అలగద్దూపమాపరియాపుణనయోగతో అలగద్దూపమా పరియత్తీతి పాళిపి సక్కా వత్తుం, ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘దుగ్గహితా ఉపారమ్భాదిహేతు పరియాపుటా అలగద్దూపమా’’తి పరతో నిద్దేసవచనమ్పి ఉపపన్నం హోతి. తత్థ హి పాళియేవ దుగ్గహితా పరియాపుటాతి వత్తుం వట్టతి. అలగద్దూపమాతి అలగద్దో అలగద్దగ్గహణం ఉపమా ఏతిస్సాతి అలగద్దూపమా. అలగద్దస్స గహణఞ్హేత్థ అలగద్దసద్దేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘ఆపూపికో’’తి ఏత్థ అపూపసద్దేన అపూపఖాదనం వియ అలగద్దగ్గహణేన గహితపరియత్తి ఉపమీయతి, న పన అలగద్దేన. ‘‘అలగద్దగ్గహణూపమా’’తి వా వత్తబ్బే మజ్ఝేపదలోపం కత్వా ‘‘అలగద్దూపమా’’తి వుత్తం ‘‘ఓట్ఠముఖో’’తిఆదీసు వియ. అలగద్దోతి చేత్థ ఆసీవిసో వుచ్చతి. గదోతి హి విసస్స నామం. తఞ్చ తస్స అలం పరిపుణ్ణం అత్థి, తస్మా అలం పరియత్తో పరిపుణ్ణో గదో అస్సాతి అనునాసికలోపం దకారాగమఞ్చ కత్వా ‘‘అలగద్దో’’తి వుచ్చతి. అథ వా అలం జీవితహరణే సమత్థో గదో అస్సాతి అలగద్దో. నిస్సరణత్థాతి వట్టదుక్ఖతో నిస్సరణం అత్థో పయోజనం ఏతిస్సాతి నిస్సరణత్థా. భణ్డాగారికపరియత్తీతి ఏత్థ భణ్డాగారే నియుత్తో భణ్డాగారికో, భణ్డాగారికో వియ భణ్డాగారికో, ధమ్మరతనానుపాలకో. అఞ్ఞం అత్థం అనపేక్ఖిత్వా భణ్డాగారికస్సేవ సతో పరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తి.

    Tīsupiṭakesūti ettha ‘‘ekekasmi’’nti adhikārato pakaraṇato vā veditabbaṃ. Pariyattibhedoti pariyāpuṇanaṃ pariyatti. Pariyāpuṇanavācako hettha pariyattisaddo, na pāḷipariyāyo, tasmā evamettha attho daṭṭhabbo ‘‘tīsu piṭakesu ekekasmiṃ pariyāpuṇanappakāro daṭṭhabbo ñātabbo’’ti. Tatoyeva ca ‘‘pariyattiyo pariyāpuṇanappakārā’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Atha vā tīhi pakārehi pariyāpuṇitabbā pāḷiyo eva pariyattīti vuccanti, tatoyeva ca ‘‘pariyattiyo pāḷikkamā’’ti abhidhammaṭṭhakathāya likhite sīhaḷagaṇṭhipade vuttaṃ. Evampi hi alagaddūpamāpariyāpuṇanayogato alagaddūpamā pariyattīti pāḷipi sakkā vattuṃ, evañca katvā ‘‘duggahitā upārambhādihetu pariyāpuṭā alagaddūpamā’’ti parato niddesavacanampi upapannaṃ hoti. Tattha hi pāḷiyeva duggahitā pariyāpuṭāti vattuṃ vaṭṭati. Alagaddūpamāti alagaddo alagaddaggahaṇaṃ upamā etissāti alagaddūpamā. Alagaddassa gahaṇañhettha alagaddasaddena vuttanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Āpūpiko’’ti ettha apūpasaddena apūpakhādanaṃ viya alagaddaggahaṇena gahitapariyatti upamīyati, na pana alagaddena. ‘‘Alagaddaggahaṇūpamā’’ti vā vattabbe majjhepadalopaṃ katvā ‘‘alagaddūpamā’’ti vuttaṃ ‘‘oṭṭhamukho’’tiādīsu viya. Alagaddoti cettha āsīviso vuccati. Gadoti hi visassa nāmaṃ. Tañca tassa alaṃ paripuṇṇaṃ atthi, tasmā alaṃ pariyatto paripuṇṇo gado assāti anunāsikalopaṃ dakārāgamañca katvā ‘‘alagaddo’’ti vuccati. Atha vā alaṃ jīvitaharaṇe samattho gado assāti alagaddo. Nissaraṇatthāti vaṭṭadukkhato nissaraṇaṃ attho payojanaṃ etissāti nissaraṇatthā. Bhaṇḍāgārikapariyattīti ettha bhaṇḍāgāre niyutto bhaṇḍāgāriko, bhaṇḍāgāriko viya bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako. Aññaṃ atthaṃ anapekkhitvā bhaṇḍāgārikasseva sato pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti.

    దుగ్గహితాతి దుట్ఠు గహితా. దుగ్గహితభావమేవ విభావేన్తో ఆహ ‘‘ఉపారమ్భాదిహేతు పరియాపుటా’’తి, ఉపారమ్భా ఇతివాదప్పమోక్ఖాదిహేతు ఉగ్గహితాతి అత్థో. లాభసక్కారాదిహేతు పరియాపుణనమ్పి ఏత్థేవ సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. వుత్తఞ్హేతం అలగద్దసుత్తట్ఠకథాయం (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౨౩౯) –

    Duggahitāti duṭṭhu gahitā. Duggahitabhāvameva vibhāvento āha ‘‘upārambhādihetu pariyāpuṭā’’ti, upārambhā itivādappamokkhādihetu uggahitāti attho. Lābhasakkārādihetu pariyāpuṇanampi ettheva saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Vuttañhetaṃ alagaddasuttaṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.239) –

    ‘‘యో హి బుద్ధవచనం ‘ఏవం చీవరాదీని వా లభిస్సామి, చతుపరిసమజ్ఝే వా మం జానిస్సన్తీ’తి లాభసక్కారాదిహేతు పరియాపుణాతి, తస్స సా పరియత్తి అలగద్దపరియత్తి నామ. ఏవం పరియాపుణనతో హి బుద్ధవచనం అపరియాపుణిత్వా నిద్దోక్కమనం వరతర’’న్తి.

    ‘‘Yo hi buddhavacanaṃ ‘evaṃ cīvarādīni vā labhissāmi, catuparisamajjhe vā maṃ jānissantī’ti lābhasakkārādihetu pariyāpuṇāti, tassa sā pariyatti alagaddapariyatti nāma. Evaṃ pariyāpuṇanato hi buddhavacanaṃ apariyāpuṇitvā niddokkamanaṃ varatara’’nti.

    నను చ అలగద్దగ్గహణూపమా పరియత్తి అలగద్దూపమాతి వుచ్చతి, ఏవఞ్చ సతి సుగ్గహితాపి పరియత్తి అలగద్దూపమాతి వత్తుం వట్టతి తత్థాపి అలగద్దగ్గహణస్స ఉపమాభావేన పాళియం వుత్తత్తా. వుత్తఞ్హేతం –

    Nanu ca alagaddaggahaṇūpamā pariyatti alagaddūpamāti vuccati, evañca sati suggahitāpi pariyatti alagaddūpamāti vattuṃ vaṭṭati tatthāpi alagaddaggahaṇassa upamābhāvena pāḷiyaṃ vuttattā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, పురిసో అలగద్దత్థికో అలగద్దగవేసీ అలగద్దపరియేసనం చరమానో, సో పస్సేయ్య మహన్తం అలగద్దం, తమేనం అజపదేన దణ్డేన సునిగ్గహితం నిగ్గణ్హేయ్య, అజపదేన దణ్డేన సునిగ్గహితం నిగ్గహేత్వా గీవాయ సుగ్గహితం గణ్హేయ్య. కిఞ్చాపి సో, భిక్ఖవే, అలగద్దో తస్స పురిసస్స హత్థం వా బాహం వా అఞ్ఞతరం వా అఙ్గపచ్చఙ్గం భోగేహి పలివేఠేయ్య, అథ ఖో సో నేవ తతోనిదానం మరణం వా నిగచ్ఛేయ్య మరణత్తం వా దుక్ఖం. తం కిస్స హేతు, సుగ్గహితత్తా, భిక్ఖవే, అలగద్దస్స, ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చే కులపుత్తా ధమ్మం పరియాపుణన్తి సుత్తం గేయ్య’’న్తిఆది (మ॰ ని॰ ౧.౨౩౯).

    ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, puriso alagaddatthiko alagaddagavesī alagaddapariyesanaṃ caramāno, so passeyya mahantaṃ alagaddaṃ, tamenaṃ ajapadena daṇḍena suniggahitaṃ niggaṇheyya, ajapadena daṇḍena suniggahitaṃ niggahetvā gīvāya suggahitaṃ gaṇheyya. Kiñcāpi so, bhikkhave, alagaddo tassa purisassa hatthaṃ vā bāhaṃ vā aññataraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ bhogehi paliveṭheyya, atha kho so neva tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya maraṇattaṃ vā dukkhaṃ. Taṃ kissa hetu, suggahitattā, bhikkhave, alagaddassa, evameva kho, bhikkhave, idhekacce kulaputtā dhammaṃ pariyāpuṇanti suttaṃ geyya’’ntiādi (ma. ni. 1.239).

    తస్మా ఇధ దుగ్గహితా ఏవ పరియత్తి అలగద్దూపమాతి అయం విసేసో కుతో విఞ్ఞాయతి, యేన దుగ్గహితా ఉపారమ్భాదిహేతు పరియాపుటా అలగద్దూపమాతి వుచ్చతీతి? సచ్చమేతం, ఇదం పన పారిసేసఞాయేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తథా హి నిస్సరణత్థభణ్డాగారికపరియత్తీనం విసుం గహితత్తా పారిసేసతో అలగద్దస్స దుగ్గహణూపమా పరియత్తి అలగద్దూపమాతి విఞ్ఞాయతి. సుగ్గహణూపమా హి పరియత్తి నిస్సరణత్థా వా హోతి భణ్డాగారికపరియత్తి వా, తస్మా సువుత్తమేతం ‘‘దుగ్గహితా ఉపారమ్భాదిహేతు పరియాపుటా అలగద్దూపమా’’తి. యం సన్ధాయాతి యం పరియత్తిదుగ్గహణం సన్ధాయ. వుత్తన్తి అలగద్దసుత్తే వుత్తం.

    Tasmā idha duggahitā eva pariyatti alagaddūpamāti ayaṃ viseso kuto viññāyati, yena duggahitā upārambhādihetu pariyāpuṭā alagaddūpamāti vuccatīti? Saccametaṃ, idaṃ pana pārisesañāyena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi nissaraṇatthabhaṇḍāgārikapariyattīnaṃ visuṃ gahitattā pārisesato alagaddassa duggahaṇūpamā pariyatti alagaddūpamāti viññāyati. Suggahaṇūpamā hi pariyatti nissaraṇatthā vā hoti bhaṇḍāgārikapariyatti vā, tasmā suvuttametaṃ ‘‘duggahitā upārambhādihetu pariyāpuṭā alagaddūpamā’’ti. Yaṃ sandhāyāti yaṃ pariyattiduggahaṇaṃ sandhāya. Vuttanti alagaddasutte vuttaṃ.

    అలగద్దత్థికోతి ఆసీవిసత్థికో. అలగద్దం గవేసతి పరియేసతి సీలేనాతి అలగద్దగవేసీ. అలగద్దపరియేసనం చరమానోతి అలగద్దపరియేసనత్థం చరమానో. భోగేతి సరీరే. హత్థే వా బాహాయ వాతి ఏత్థ మణిబన్ధకో యావ అగ్గనఖా ‘‘హత్థో’’తి వేదితబ్బో, సద్ధిం అగ్గబాహాయ అవసేసా ‘‘బాహా’’తి. కత్థచి పన ‘‘కప్పరతో పట్ఠాయపి యావ అగ్గనఖా హత్థో’’తి వుచ్చతి. అఞ్ఞతరస్మిం వా అఙ్గపచ్చఙ్గేతి వుత్తలక్ఖణం హత్థఞ్చ బాహఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసం సరీరం ‘‘అఙ్గపచ్చఙ్గ’’న్తి వేదితబ్బం. తతోనిదానన్తి తంనిదానం, తంకారణాతి వుత్తం హోతి. పురిమపదే హి విభత్తిఅలోపం కత్వా నిద్దేసో. తం హత్థాదీసు డంసనం నిదానం కారణం ఏతస్సాతి తంనిదానన్తి హి వత్తబ్బే ‘‘తతోనిదాన’’న్తి పురిమపదే పచ్చత్తే నిస్సక్కవచనం కత్వా తస్స చ లోపం అకత్వా నిద్దేసో. తం కిస్స హేతూతి యం వుత్తం హత్థాదీసు డంసనం తంనిదానఞ్చ మరణాదిఉపగమనం, తం కిస్స హేతు కేన కారణేనాతి చే. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. ఏకచ్చే మోఘపురిసాతి ఏకచ్చే తుచ్ఛపురిసా. ధమ్మన్తి పాళిధమ్మం. పరియాపుణన్తీతి ఉగ్గణ్హన్తీతి అత్థో, సజ్ఝాయన్తి చేవ వాచుగ్గతా కరోన్తా ధారేన్తి చాతి వుత్తం హోతి. అత్థన్తి యథాభూతం భాసితత్థం పయోజనత్థఞ్చ. న ఉపపరిక్ఖన్తీతి న పరిగ్గణ్హన్తి న విచారేన్తి. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘ఇమస్మిం ఠానే సీలం కథితం, ఇధ సమాధి, ఇధ పఞ్ఞా కథితా, మయఞ్చ తం పూరేస్సామా’’తి ఏవం భాసితత్థం పయోజనత్థఞ్చ ‘‘సీలం సమాధిస్స కారణం, సమాధి విపస్సనాయా’’తిఆదినా న పరిగ్గణ్హన్తీతి. అనుపపరిక్ఖతన్తి అనుపపరిక్ఖన్తానం. న నిజ్ఝానం ఖమన్తీతి నిజ్ఝానపఞ్ఞం నక్ఖమన్తి, నిజ్ఝాయిత్వా పఞ్ఞాయ దిస్వా రోచేత్వా గహేతబ్బా న హోన్తీతి అధిప్పాయో. తేన ఇమమత్థం దీపేతి ‘‘తేసం పఞ్ఞాయ అత్థం అనుపపరిక్ఖన్తానం తే ధమ్మా న ఉపట్ఠహన్తి, ‘ఇమస్మిం ఠానే సీలం, సమాధి, విపస్సనా, మగ్గో, ఫలం, వట్టం, వివట్టం కథిత’న్తి ఏవం జానితుం న సక్కా హోన్తీ’’తి.

    Alagaddatthikoti āsīvisatthiko. Alagaddaṃ gavesati pariyesati sīlenāti alagaddagavesī. Alagaddapariyesanaṃ caramānoti alagaddapariyesanatthaṃ caramāno. Bhogeti sarīre. Hatthe vā bāhāyati ettha maṇibandhako yāva agganakhā ‘‘hattho’’ti veditabbo, saddhiṃ aggabāhāya avasesā ‘‘bāhā’’ti. Katthaci pana ‘‘kapparato paṭṭhāyapi yāva agganakhā hattho’’ti vuccati. Aññatarasmiṃ vā aṅgapaccaṅgeti vuttalakkhaṇaṃ hatthañca bāhañca ṭhapetvā avasesaṃ sarīraṃ ‘‘aṅgapaccaṅga’’nti veditabbaṃ. Tatonidānanti taṃnidānaṃ, taṃkāraṇāti vuttaṃ hoti. Purimapade hi vibhattialopaṃ katvā niddeso. Taṃ hatthādīsu ḍaṃsanaṃ nidānaṃ kāraṇaṃ etassāti taṃnidānanti hi vattabbe ‘‘tatonidāna’’nti purimapade paccatte nissakkavacanaṃ katvā tassa ca lopaṃ akatvā niddeso. Taṃ kissa hetūti yaṃ vuttaṃ hatthādīsu ḍaṃsanaṃ taṃnidānañca maraṇādiupagamanaṃ, taṃ kissa hetu kena kāraṇenāti ce. Idhāti imasmiṃ sāsane. Ekacce moghapurisāti ekacce tucchapurisā. Dhammanti pāḷidhammaṃ. Pariyāpuṇantīti uggaṇhantīti attho, sajjhāyanti ceva vācuggatā karontā dhārenti cāti vuttaṃ hoti. Atthanti yathābhūtaṃ bhāsitatthaṃ payojanatthañca. Na upaparikkhantīti na pariggaṇhanti na vicārenti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘imasmiṃ ṭhāne sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā kathitā, mayañca taṃ pūressāmā’’ti evaṃ bhāsitatthaṃ payojanatthañca ‘‘sīlaṃ samādhissa kāraṇaṃ, samādhi vipassanāyā’’tiādinā na pariggaṇhantīti. Anupaparikkhatanti anupaparikkhantānaṃ. Na nijjhānaṃ khamantīti nijjhānapaññaṃ nakkhamanti, nijjhāyitvā paññāya disvā rocetvā gahetabbā na hontīti adhippāyo. Tena imamatthaṃ dīpeti ‘‘tesaṃ paññāya atthaṃ anupaparikkhantānaṃ te dhammā na upaṭṭhahanti, ‘imasmiṃ ṭhāne sīlaṃ, samādhi, vipassanā, maggo, phalaṃ, vaṭṭaṃ, vivaṭṭaṃ kathita’nti evaṃ jānituṃ na sakkā hontī’’ti.

    తే ఉపారమ్భానిసంసా చేవాతి తే పరేసం వాదే దోసారోపనానిసంసా హుత్వా పరియాపుణన్తీతి అత్థో. ఇతివాదప్పమోక్ఖానిసంసా చాతి ఇతి ఏవం ఏతాయ పరియత్తియా వాదప్పమోక్ఖానిసంసా, అత్తనో ఉపరి పరేహి ఆరోపితవాదస్స నిగ్గహస్స పమోక్ఖప్పయోజనా హుత్వా ధమ్మం పరియాపుణన్తీతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – పరేహి సకవాదే దోసే ఆరోపితే తం దోసం ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ మోచేస్సామాతి ఇమినా చ కారణేన పరియాపుణన్తీతి. అథ వా సో సో వాదో ఇతివాదో, ఇతివాదస్స పమోక్ఖో ఇతివాదప్పమోక్ఖో, ఇతివాదప్పమోక్ఖో ఆనిసంసో ఏతేసన్తి ఇతివాదప్పమోక్ఖానిసంసా, తంతంవాదప్పమోచనానిసంసా చాతి అత్థో . యస్స చత్థాయ ధమ్మం పరియాపుణన్తీతి యస్స చ సీలాదిపూరణస్స మగ్గఫలనిబ్బానస్స వా అత్థాయ ఇమస్మిం సాసనే కులపుత్తా ధమ్మం పరియాపుణన్తి. తఞ్చస్స అత్థం నానుభోన్తీతి తఞ్చ అస్స ధమ్మస్స సీలాదిపరిపూరణసఙ్ఖాతం అత్థం ఏతే దుగ్గహితగాహినో నానుభోన్తి న విన్దన్తి.

    Te upārambhānisaṃsā cevāti te paresaṃ vāde dosāropanānisaṃsā hutvā pariyāpuṇantīti attho. Itivādappamokkhānisaṃsā cāti iti evaṃ etāya pariyattiyā vādappamokkhānisaṃsā, attano upari parehi āropitavādassa niggahassa pamokkhappayojanā hutvā dhammaṃ pariyāpuṇantīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – parehi sakavāde dose āropite taṃ dosaṃ evañca evañca mocessāmāti iminā ca kāraṇena pariyāpuṇantīti. Atha vā so so vādo itivādo, itivādassa pamokkho itivādappamokkho, itivādappamokkho ānisaṃso etesanti itivādappamokkhānisaṃsā, taṃtaṃvādappamocanānisaṃsā cāti attho . Yassa catthāya dhammaṃ pariyāpuṇantīti yassa ca sīlādipūraṇassa maggaphalanibbānassa vā atthāya imasmiṃ sāsane kulaputtā dhammaṃ pariyāpuṇanti. Tañcassa atthaṃ nānubhontīti tañca assa dhammassa sīlādiparipūraṇasaṅkhātaṃ atthaṃ ete duggahitagāhino nānubhonti na vindanti.

    అథ వా యస్స ఉపారమ్భస్స ఇతివాదప్పమోక్ఖస్స వా అత్థాయ యే మోఘపురిసా ధమ్మం పరియాపుణన్తి, తే పరేహి ‘‘అయమత్థో న హోతీ’’తి వుత్తే దుగ్గహితత్తాయేవ సోయేవత్థోతి పటిపాదనక్ఖమా న హోన్తీతి పరస్స వాదే ఉపారమ్భం ఆరోపేతుం అత్తనో వాదా తం మోచేతుఞ్చ అసక్కోన్తాపి తం అత్థం నానుభోన్తియేవాతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తీతి తేసం తే ధమ్మా దుగ్గహితత్తా ఉపారమ్భమానదప్పమక్ఖపలాసాదిహేతుభావేన దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి. ఏత్థ హి కారణే ఫలవోహారేన ‘‘తే ధమ్మా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తీ’’తి వుత్తం. తథా హి కిఞ్చాపి న తే ధమ్మా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి, తథాపి వుత్తనయేన పరియాపుణన్తానం సజ్ఝాయకాలే వివాదసమయే చ తంమూలకానం ఉపారమ్భాదీనం అనేకేసం అకుసలానం ఉప్పత్తిసబ్భావతో ‘‘తే ధమ్మా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తీ’’తి కారణే ఫలవోహారేన వుత్తం. తం కిస్స హేతూతి ఏత్థ న్తి యథావుత్తస్సత్థస్స అనభిసమ్భుణనం తేసఞ్చ ధమ్మానం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తనం పరామసతి.

    Atha vā yassa upārambhassa itivādappamokkhassa vā atthāya ye moghapurisā dhammaṃ pariyāpuṇanti, te parehi ‘‘ayamattho na hotī’’ti vutte duggahitattāyeva soyevatthoti paṭipādanakkhamā na hontīti parassa vāde upārambhaṃ āropetuṃ attano vādā taṃ mocetuñca asakkontāpi taṃ atthaṃ nānubhontiyevāti evamattho daṭṭhabbo. Dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattantīti tesaṃ te dhammā duggahitattā upārambhamānadappamakkhapalāsādihetubhāvena dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Ettha hi kāraṇe phalavohārena ‘‘te dhammā ahitāya dukkhāya saṃvattantī’’ti vuttaṃ. Tathā hi kiñcāpi na te dhammā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, tathāpi vuttanayena pariyāpuṇantānaṃ sajjhāyakāle vivādasamaye ca taṃmūlakānaṃ upārambhādīnaṃ anekesaṃ akusalānaṃ uppattisabbhāvato ‘‘te dhammā ahitāya dukkhāya saṃvattantī’’ti kāraṇe phalavohārena vuttaṃ. Taṃ kissa hetūti ettha tanti yathāvuttassatthassa anabhisambhuṇanaṃ tesañca dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanaṃ parāmasati.

    సీలక్ఖన్ధాదిపారిపూరింయేవాతి ఏత్థ ఆదిసద్దేన సమాధివిపస్సనాదీనం సఙ్గహో వేదితబ్బో. యో హి బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా సీలస్స ఆగతట్ఠానే సీలం పూరేత్వా సమాధినో ఆగతట్ఠానే సమాధిగబ్భం గణ్హాపేత్వా విపస్సనాయ ఆగతట్ఠానే విపస్సనం పట్ఠపేత్వా మగ్గఫలానం ఆగతట్ఠానే మగ్గం భావేస్సామి, ఫలం సచ్ఛికరిస్సామీతి ఉగ్గణ్హాతి, తస్సేవ సా పరియత్తి నిస్సరణత్థా నామ హోతి. యం సన్ధాయ వుత్తన్తి యం పరియత్తిసుగ్గహణం సన్ధాయ అలగద్దసుత్తే వుత్తం. దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తన్తీతి సీలాదీనం ఆగతట్ఠానే సీలాదీని పూరేన్తానమ్పి అరహత్తం పత్వా పరిసమజ్ఝే ధమ్మం దేసేత్వా ధమ్మదేసనాయ పసన్నేహి ఉపనీతే చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తానమ్పి పరేసం వాదే సహధమ్మేన ఉపారమ్భం ఆరోపేన్తానమ్పి సకవాదతో దోసం హరన్తానమ్పి దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తన్తి. తథా హి న కేవలం సుగ్గహితపరియత్తిం నిస్సాయ మగ్గభావనాఫలసచ్ఛికిరియాదీనేవ, పరవాదనిగ్గహసకవాదపతిట్ఠాపనానిపి ఇజ్ఝన్తి. తథా చ వుత్తం ‘‘ఉప్పన్నం పరప్పవాదం సహధమ్మేన సునిగ్గహితం నిగ్గహేత్వా’’తిఆది (దీ॰ ని॰ ౨.౧౬౮).

    Sīlakkhandhādipāripūriṃyevāti ettha ādisaddena samādhivipassanādīnaṃ saṅgaho veditabbo. Yo hi buddhavacanaṃ uggaṇhitvā sīlassa āgataṭṭhāne sīlaṃ pūretvā samādhino āgataṭṭhāne samādhigabbhaṃ gaṇhāpetvā vipassanāya āgataṭṭhāne vipassanaṃ paṭṭhapetvā maggaphalānaṃ āgataṭṭhāne maggaṃ bhāvessāmi, phalaṃ sacchikarissāmīti uggaṇhāti, tasseva sā pariyatti nissaraṇatthā nāma hoti. Yaṃ sandhāya vuttanti yaṃ pariyattisuggahaṇaṃ sandhāya alagaddasutte vuttaṃ. Dīgharattaṃ hitāya sukhāya saṃvattantīti sīlādīnaṃ āgataṭṭhāne sīlādīni pūrentānampi arahattaṃ patvā parisamajjhe dhammaṃ desetvā dhammadesanāya pasannehi upanīte cattāro paccaye paribhuñjantānampi paresaṃ vāde sahadhammena upārambhaṃ āropentānampi sakavādato dosaṃ harantānampi dīgharattaṃ hitāya sukhāya saṃvattanti. Tathā hi na kevalaṃ suggahitapariyattiṃ nissāya maggabhāvanāphalasacchikiriyādīneva, paravādaniggahasakavādapatiṭṭhāpanānipi ijjhanti. Tathā ca vuttaṃ ‘‘uppannaṃ parappavādaṃ sahadhammena suniggahitaṃ niggahetvā’’tiādi (dī. ni. 2.168).

    పరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధోతి దుక్ఖపరిజాననేన పరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధో. పహీనకిలేసోతి సముదయప్పహానేన పహీనకిలేసో. పటివిద్ధాకుప్పోతి పటివిద్ధఅరహత్తఫలో. న కుప్పతీతి అకుప్పన్తి హి అరహత్తఫలస్సేతం నామం. సతిపి హి చతున్నం మగ్గానం చతున్నఞ్చ ఫలానం అకుప్పసభావే సత్తన్నం సేక్ఖానం సకసకనామపరిచ్చాగేన ఉపరూపరి నామన్తరప్పత్తితో తేసం మగ్గఫలాని ‘‘అకుప్పానీ’’తి న వుచ్చన్తి, అరహా పన సబ్బదాపి అరహాయేవ నామాతి తస్సేవ ఫలం ‘‘అకుప్ప’’న్తి వుత్తం. ఇమినా చ ఇమమత్థం దస్సేతి ‘‘ఖీణాసవస్సేవ పరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తి నామా’’తి. తస్స హి అపరిఞ్ఞాతం అప్పహీనం అభావితం అసచ్ఛికతం వా నత్థి, తస్మా బుద్ధవచనం పరియాపుణన్తో తన్తిధారకో పవేణీపాలకో వంసానురక్ఖకో చ హుత్వా ఉగ్గణ్హాతి. తేనేవాహ ‘‘పవేణీపాలనత్థాయా’’తిఆది. తత్థ పవేణీతి ధమ్మసన్తతి, ధమ్మస్స అవిచ్ఛేదేన పవత్తీతి అత్థో. వంసానురక్ఖణత్థాయాతి బుద్ధస్స భగవతో వంసానురక్ఖణత్థం. తస్స వంసోపి అత్థతో పవేణీయేవాతి వేదితబ్బం.

    Pariññātakkhandhoti dukkhaparijānanena pariññātakkhandho. Pahīnakilesoti samudayappahānena pahīnakileso. Paṭividdhākuppoti paṭividdhaarahattaphalo. Na kuppatīti akuppanti hi arahattaphalassetaṃ nāmaṃ. Satipi hi catunnaṃ maggānaṃ catunnañca phalānaṃ akuppasabhāve sattannaṃ sekkhānaṃ sakasakanāmapariccāgena uparūpari nāmantarappattito tesaṃ maggaphalāni ‘‘akuppānī’’ti na vuccanti, arahā pana sabbadāpi arahāyeva nāmāti tasseva phalaṃ ‘‘akuppa’’nti vuttaṃ. Iminā ca imamatthaṃ dasseti ‘‘khīṇāsavasseva pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti nāmā’’ti. Tassa hi apariññātaṃ appahīnaṃ abhāvitaṃ asacchikataṃ vā natthi, tasmā buddhavacanaṃ pariyāpuṇanto tantidhārako paveṇīpālako vaṃsānurakkhako ca hutvā uggaṇhāti. Tenevāha ‘‘paveṇīpālanatthāyā’’tiādi. Tattha paveṇīti dhammasantati, dhammassa avicchedena pavattīti attho. Vaṃsānurakkhaṇatthāyāti buddhassa bhagavato vaṃsānurakkhaṇatthaṃ. Tassa vaṃsopi atthato paveṇīyevāti veditabbaṃ.

    నను చ యది పవేణీపాలనత్థాయ బుద్ధవచనస్స పరియాపుణనం భణ్డాగారికపరియత్తి, కస్మా ‘‘ఖీణాసవో’’తి విసేసేత్వా వుత్తం. ఏకచ్చస్స పుథుజ్జనస్సపి హి అయం నయో లబ్భతి. తథా హి ఏకచ్చో భిక్ఖు ఛాతకభయాదీసు గన్థధరేసు ఏకస్మిం ఠానే వసితుం అసక్కోన్తేసు సయం భిక్ఖాచారేన అకిలమమానో అతిమధురం బుద్ధవచనం మా నస్సతు, తన్తిం ధారేస్సామి, వంసం ఠపేస్సామి, పవేణిం పాలేస్సామీతి పరియాపుణాతి, తస్మా తస్సపి పరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తి నామ కస్మా న హోతీతి? వుచ్చతే – ఏవం సన్తేపి పుథుజ్జనస్స పరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తి నామ న హోతి. కిఞ్చాపి హి పుథుజ్జనో ‘‘పవేణిం పాలేస్సామీ’’తి అజ్ఝాసయేన పరియాపుణాతి, అత్తనో పన భవకన్తారతో అనిత్తిణ్ణత్తా తస్స పరియత్తి నిస్సరణపరియత్తి నామ హోతి, తస్మా పుథుజ్జనస్స పరియత్తి అలగద్దూపమా వా హోతి నిస్సరణత్థా వా, సత్తన్నం సేక్ఖానం నిస్సరణత్థావ, ఖీణాసవానం భణ్డాగారికపరియత్తియేవాతి వేదితబ్బం. ఖీణాసవో చ భణ్డాగారికసదిసత్తా భణ్డాగారికోతి వుచ్చతి. యథా హి భణ్డాగారికో అలఙ్కారభణ్డం పటిసామేత్వా పసాధనకాలే తదుపియం అలఙ్కారభణ్డం రఞ్ఞో ఉపనామేత్వా అలఙ్కరోతి, ఏవం ఖీణాసవోపి ధమ్మరతనభణ్డం సమ్పటిచ్ఛిత్వా మోక్ఖాధిగమస్స భబ్బరూపే సహేతుకే సత్తే పస్సిత్వా తదనురూపం ధమ్మదేసనం వడ్ఢేత్వా మగ్గఙ్గబోజ్ఝఙ్గాదిసఙ్ఖాతేన లోకుత్తరేన అలఙ్కారేన అలఙ్కరోతీతి భణ్డాగారికోతి వుచ్చతి.

    Nanu ca yadi paveṇīpālanatthāya buddhavacanassa pariyāpuṇanaṃ bhaṇḍāgārikapariyatti, kasmā ‘‘khīṇāsavo’’ti visesetvā vuttaṃ. Ekaccassa puthujjanassapi hi ayaṃ nayo labbhati. Tathā hi ekacco bhikkhu chātakabhayādīsu ganthadharesu ekasmiṃ ṭhāne vasituṃ asakkontesu sayaṃ bhikkhācārena akilamamāno atimadhuraṃ buddhavacanaṃ mā nassatu, tantiṃ dhāressāmi, vaṃsaṃ ṭhapessāmi, paveṇiṃ pālessāmīti pariyāpuṇāti, tasmā tassapi pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti nāma kasmā na hotīti? Vuccate – evaṃ santepi puthujjanassa pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti nāma na hoti. Kiñcāpi hi puthujjano ‘‘paveṇiṃ pālessāmī’’ti ajjhāsayena pariyāpuṇāti, attano pana bhavakantārato anittiṇṇattā tassa pariyatti nissaraṇapariyatti nāma hoti, tasmā puthujjanassa pariyatti alagaddūpamā vā hoti nissaraṇatthā vā, sattannaṃ sekkhānaṃ nissaraṇatthāva, khīṇāsavānaṃ bhaṇḍāgārikapariyattiyevāti veditabbaṃ. Khīṇāsavo ca bhaṇḍāgārikasadisattā bhaṇḍāgārikoti vuccati. Yathā hi bhaṇḍāgāriko alaṅkārabhaṇḍaṃ paṭisāmetvā pasādhanakāle tadupiyaṃ alaṅkārabhaṇḍaṃ rañño upanāmetvā alaṅkaroti, evaṃ khīṇāsavopi dhammaratanabhaṇḍaṃ sampaṭicchitvā mokkhādhigamassa bhabbarūpe sahetuke satte passitvā tadanurūpaṃ dhammadesanaṃ vaḍḍhetvā maggaṅgabojjhaṅgādisaṅkhātena lokuttarena alaṅkārena alaṅkarotīti bhaṇḍāgārikoti vuccati.

    ఏవం తిస్సో పరియత్తియో విభజిత్వా ఇదాని తీసుపి పిటకేసు యథారహం సమ్పత్తివిపత్తియో విత్థారేత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వినయే పనా’’తిఆది. సీలసమ్పత్తిం నిస్సాయ తిస్సో విజ్జా పాపుణాతీతిఆదీసు యస్మా సీలం విసుజ్ఝమానం సతిసమ్పజఞ్ఞబలేన కమ్మస్సకతఞ్ఞాణబలేన చ సంకిలేసమలతో విసుజ్ఝతి, పారిపూరిఞ్చ గచ్ఛతి, తస్మా సీలసమ్పదా సిజ్ఝమానా ఉపనిస్సయసమ్పత్తిభావేన సతిబలం ఞాణబలఞ్చ పచ్చుపట్ఠపేతీతి తస్సా విజ్జత్తయూపనిస్సయతా వేదితబ్బా సభాగహేతుసమ్పదానతో. సతిబలేన హి పుబ్బేనివాసవిజ్జాసిద్ధి, సమ్పజఞ్ఞేన సబ్బకిచ్చేసు సుదిట్ఠకారితాపరిచయేన చుతూపపాతఞాణానుబద్ధాయ దుతియవిజ్జాయ సిద్ధి, వీతిక్కమాభావేన సంకిలేసప్పహానసబ్భావతో వివట్టూపనిస్సయతావసేన అజ్ఝాసయసుద్ధియా తతియవిజ్జాసిద్ధి. పురేతరసిద్ధానం సమాధిపఞ్ఞానం పారిపూరిం వినా సీలస్స ఆసవక్ఖయఞాణూపనిస్సయతా సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవేహి దీపేతబ్బా. ‘‘సమాహితో యథాభూతం పజానాతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౪.౯౯; ౩.౫; నేత్తి॰ ౪౦; మి॰ ప॰ ౨.౧.౧౪) వచనతో సమాధిసమ్పదా ఛళభిఞ్ఞతాయ ఉపనిస్సయో. ‘‘యోగా వే జాయతి భూరీ’’తి (ధ॰ ప॰ ౨౮౨) వచనతో పుబ్బయోగేన గరువాసదేసభాసాకోసల్లఉగ్గహణపరిపుచ్ఛాదీహి చ పరిభావితా పఞ్ఞాసమ్పత్తి పటిసమ్భిదాప్పభేదస్స ఉపనిస్సయో. ఏత్థ చ ‘‘సీలసమ్పత్తిం నిస్సాయా’’తి వుత్తత్తా యస్స సమాధివిజమ్భనభూతా అనవసేసా ఛ అభిఞ్ఞా న ఇజ్ఝన్తి, తస్స ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన న సమాధిసమ్పదా అత్థీతి సతిపి విజ్జానం అభిఞ్ఞేకదేసభావే సీలసమ్పత్తిసముదాగతా ఏవ తిస్సో విజ్జా గహితా. యథా హి పఞ్ఞాసమ్పత్తిసముదాగతా చతస్సో పటిసమ్భిదా ఉపనిస్సయసమ్పన్నస్స మగ్గేనేవ ఇజ్ఝన్తి మగ్గక్ఖణే ఏవ తాసం పటిలభితబ్బతో. ఏవం సీలసమ్పత్తిసముదాగతా తిస్సో విజ్జా సమాధిసమ్పత్తిసముదాగతా చ ఛ అభిఞ్ఞా ఉపనిస్సయసమ్పన్నస్స మగ్గేనేవ ఇజ్ఝన్తీతి మగ్గాధిగమేనేవ తాసం అధిగమో వేదితబ్బో. పచ్చేకబుద్ధానం సమ్మాసమ్బుద్ధానఞ్చ పచ్చేకబోధిసమ్మాసమ్బోధిధమ్మసమధిగమసదిసా హి ఇమేసం అరియానం ఇమే విసేసాధిగమాతి.

    Evaṃ tisso pariyattiyo vibhajitvā idāni tīsupi piṭakesu yathārahaṃ sampattivipattiyo vitthāretvā dassento āha ‘‘vinaye panā’’tiādi. Sīlasampattiṃ nissāya tisso vijjā pāpuṇātītiādīsu yasmā sīlaṃ visujjhamānaṃ satisampajaññabalena kammassakataññāṇabalena ca saṃkilesamalato visujjhati, pāripūriñca gacchati, tasmā sīlasampadā sijjhamānā upanissayasampattibhāvena satibalaṃ ñāṇabalañca paccupaṭṭhapetīti tassā vijjattayūpanissayatā veditabbā sabhāgahetusampadānato. Satibalena hi pubbenivāsavijjāsiddhi, sampajaññena sabbakiccesu sudiṭṭhakāritāparicayena cutūpapātañāṇānubaddhāya dutiyavijjāya siddhi, vītikkamābhāvena saṃkilesappahānasabbhāvato vivaṭṭūpanissayatāvasena ajjhāsayasuddhiyā tatiyavijjāsiddhi. Puretarasiddhānaṃ samādhipaññānaṃ pāripūriṃ vinā sīlassa āsavakkhayañāṇūpanissayatā sukkhavipassakakhīṇāsavehi dīpetabbā. ‘‘Samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 4.99; 3.5; netti. 40; mi. pa. 2.1.14) vacanato samādhisampadā chaḷabhiññatāya upanissayo. ‘‘Yogā ve jāyati bhūrī’’ti (dha. pa. 282) vacanato pubbayogena garuvāsadesabhāsākosallauggahaṇaparipucchādīhi ca paribhāvitā paññāsampatti paṭisambhidāppabhedassa upanissayo. Ettha ca ‘‘sīlasampattiṃ nissāyā’’ti vuttattā yassa samādhivijambhanabhūtā anavasesā cha abhiññā na ijjhanti, tassa ukkaṭṭhaparicchedavasena na samādhisampadā atthīti satipi vijjānaṃ abhiññekadesabhāve sīlasampattisamudāgatā eva tisso vijjā gahitā. Yathā hi paññāsampattisamudāgatā catasso paṭisambhidā upanissayasampannassa maggeneva ijjhanti maggakkhaṇe eva tāsaṃ paṭilabhitabbato. Evaṃ sīlasampattisamudāgatā tisso vijjā samādhisampattisamudāgatā ca cha abhiññā upanissayasampannassa maggeneva ijjhantīti maggādhigameneva tāsaṃ adhigamo veditabbo. Paccekabuddhānaṃ sammāsambuddhānañca paccekabodhisammāsambodhidhammasamadhigamasadisā hi imesaṃ ariyānaṃ ime visesādhigamāti.

    తాసంయేవ చ తత్థ పభేదవచనతోతి ఏత్థ తాసంయేవాతి అవధారణం పాపుణితబ్బానం ఛళభిఞ్ఞాచతుపటిసమ్భిదానం వినయే పభేదవచనాభావం సన్ధాయ వుత్తం. వేరఞ్జకణ్డే హి తిస్సో విజ్జావ విభత్తాతి. దుతియే తాసంయేవాతి అవధారణం చతస్సో పటిసమ్భిదా అపేక్ఖిత్వా కతం, న తిస్సో విజ్జా. తా హి ఛసు అభిఞ్ఞాసు అన్తోగధత్తా సుత్తే విభత్తాయేవాతి. తాసఞ్చాతి ఏత్థ -సద్దేన సేసానమ్పి తత్థ అత్థిభావం దీపేతి. అభిధమ్మపిటకే హి తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా చతస్సో చ పటిసమ్భిదా వుత్తాయేవ. పటిసమ్భిదానం పన అఞ్ఞత్థ పభేదవచనాభావం తత్థేవ చ సమ్మా విభత్తభావం దీపేతుకామో హేట్ఠా వుత్తనయేన అవధారణం అకత్వా ‘‘తత్థేవా’’తి పరివత్తేత్వా అవధారణం ఠపేసి.

    Tāsaṃyeva ca tattha pabhedavacanatoti ettha tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ pāpuṇitabbānaṃ chaḷabhiññācatupaṭisambhidānaṃ vinaye pabhedavacanābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Verañjakaṇḍe hi tisso vijjāva vibhattāti. Dutiye tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ catasso paṭisambhidā apekkhitvā kataṃ, na tisso vijjā. Tā hi chasu abhiññāsu antogadhattā sutte vibhattāyevāti. Tāsañcāti ettha ca-saddena sesānampi tattha atthibhāvaṃ dīpeti. Abhidhammapiṭake hi tisso vijjā cha abhiññā catasso ca paṭisambhidā vuttāyeva. Paṭisambhidānaṃ pana aññattha pabhedavacanābhāvaṃ tattheva ca sammā vibhattabhāvaṃ dīpetukāmo heṭṭhā vuttanayena avadhāraṇaṃ akatvā ‘‘tatthevā’’ti parivattetvā avadhāraṇaṃ ṭhapesi.

    ఇదాని ‘‘వినయే దుప్పటిపన్నో ‘ముదుకానం అత్థరణాదీనం సమ్ఫస్సో వియ ఇత్థిసమ్ఫస్సోపి వట్టతీ’తి మేథునవీతిక్కమే దోసం అదిస్వా సీలవిపత్తిం పాపుణాతీ’’తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వినయే పన దుప్పటిపన్నో’’తిఆది. తత్థ సుఖో సమ్ఫస్సో ఏతేసన్తి సుఖసమ్ఫస్సాని, అత్థరణపావురణాదీని. ఉపాదిన్నఫస్సో ఇత్థిఫస్సో, మేథునధమ్మోతి వుత్తం హోతి. వుత్తమ్పి హేతన్తి అరిట్ఠేన భిక్ఖునా వుత్తం. సో హి బహుస్సుతో ధమ్మకథికో కమ్మకిలేసవిపాకఉపవాదఆణావీతిక్కమవసేన పఞ్చవిధేసు అన్తరాయికేసు సేసన్తరాయికే జానాతి, వినయే పన అకోవిదత్తా పణ్ణత్తివీతిక్కమన్తరాయికే న జానాతి, తస్మా రహోగతో ఏవం చిన్తేసి ‘‘ఇమే అగారికా పఞ్చ కామగుణే పరిభుఞ్జన్తా సోతాపన్నాపి సకదాగామినోపి అనాగామినోపి హోన్తి. భిక్ఖూపి మనాపికాని చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యాని రూపాని పస్సన్తి…పే॰… కాయవిఞ్ఞేయ్యే ఫోట్ఠబ్బే ఫుసన్తి, ముదుకాని అత్థరణపావురణాదీని పరిభుఞ్జన్తి, ఏతం సబ్బం వట్టతి, కస్మా ఇత్థీనంయేవ రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బా న వట్టన్తి, ఏతేపి వట్టన్తీ’’తి అనవజ్జేన పచ్చయపరిభుఞ్జనరసేన సావజ్జకామగుణపరిభోగరసం సంసన్దిత్వా సచ్ఛన్దరాగపరిభోగఞ్చ నిచ్ఛన్దరాగపరిభోగఞ్చ ఏకం కత్వా థూలవాకేహి సద్ధిం అతిసుఖుమసుత్తం ఘటేన్తో వియ సాసపేన సద్ధిం సినేరునో సదిసతం ఉపసంహరన్తో వియ పాపకం దిట్ఠిగతం ఉప్పాదేత్వా ‘‘కిం భగవతా మహాసముద్దం బన్ధన్తేన వియ మహతా ఉస్సాహేన పఠమపారాజికం పఞ్ఞత్తం, నత్థి ఏత్థ దోసో’’తి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం పటివిరుజ్ఝన్తో వేసారజ్జఞాణం పటిబాహన్తో అరియమగ్గే ఖాణుకణ్టకాదీని పక్ఖిపన్తో ‘‘మేథునధమ్మే దోసో నత్థీ’’తి జినస్స ఆణాచక్కే పహారమదాసి. తేనాహ ‘‘తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామీ’’తిఆది.

    Idāni ‘‘vinaye duppaṭipanno ‘mudukānaṃ attharaṇādīnaṃ samphasso viya itthisamphassopi vaṭṭatī’ti methunavītikkame dosaṃ adisvā sīlavipattiṃ pāpuṇātī’’ti dassento āha ‘‘vinaye pana duppaṭipanno’’tiādi. Tattha sukho samphasso etesanti sukhasamphassāni, attharaṇapāvuraṇādīni. Upādinnaphasso itthiphasso, methunadhammoti vuttaṃ hoti. Vuttampi hetanti ariṭṭhena bhikkhunā vuttaṃ. So hi bahussuto dhammakathiko kammakilesavipākaupavādaāṇāvītikkamavasena pañcavidhesu antarāyikesu sesantarāyike jānāti, vinaye pana akovidattā paṇṇattivītikkamantarāyike na jānāti, tasmā rahogato evaṃ cintesi ‘‘ime agārikā pañca kāmaguṇe paribhuñjantā sotāpannāpi sakadāgāminopi anāgāminopi honti. Bhikkhūpi manāpikāni cakkhuviññeyyāni rūpāni passanti…pe… kāyaviññeyye phoṭṭhabbe phusanti, mudukāni attharaṇapāvuraṇādīni paribhuñjanti, etaṃ sabbaṃ vaṭṭati, kasmā itthīnaṃyeva rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā na vaṭṭanti, etepi vaṭṭantī’’ti anavajjena paccayaparibhuñjanarasena sāvajjakāmaguṇaparibhogarasaṃ saṃsanditvā sacchandarāgaparibhogañca nicchandarāgaparibhogañca ekaṃ katvā thūlavākehi saddhiṃ atisukhumasuttaṃ ghaṭento viya sāsapena saddhiṃ sineruno sadisataṃ upasaṃharanto viya pāpakaṃ diṭṭhigataṃ uppādetvā ‘‘kiṃ bhagavatā mahāsamuddaṃ bandhantena viya mahatā ussāhena paṭhamapārājikaṃ paññattaṃ, natthi ettha doso’’ti sabbaññutaññāṇena saddhiṃ paṭivirujjhanto vesārajjañāṇaṃ paṭibāhanto ariyamagge khāṇukaṇṭakādīni pakkhipanto ‘‘methunadhamme doso natthī’’ti jinassa āṇācakke pahāramadāsi. Tenāha ‘‘tathāhaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmī’’tiādi.

    తత్థ అన్తరాయికాతి తంతంసమ్పత్తియా విబన్ధనవసేన సత్తసన్తానస్స అన్తరే వేమజ్ఝే ఏతి ఆగచ్ఛతీతి అన్తరాయో, దిట్ఠధమ్మికాదిఅనత్థో. అనతిక్కమనట్ఠేన తస్మిం అన్తరాయే నియుత్తా, అన్తరాయం వా ఫలం అరహన్తి, అన్తరాయస్స వా కరణసీలాతి అన్తరాయికా, సగ్గమోక్ఖానం అన్తరాయకరాతి వుత్తం హోతి. తే చ కమ్మకిలేసవిపాకఉపవాదఆణావీతిక్కమవసేన పఞ్చవిధా. తేసం విత్థారకథా పరతో అరిట్ఠసిక్ఖాపదే (పాచి॰ ౪౧౭) ఆవి భవిస్సతి. అయం పనేత్థ పదత్థసమ్బన్ధో – యే ఇమే ధమ్మా అన్తరాయికా అన్తరాయకరాతి భగవతా వుత్తా దేసితా చేవ పఞ్ఞత్తా చ, తే ధమ్మే పటిసేవతో పటిసేవన్తస్స యథా యేన పకారేన తే ధమ్మా అన్తరాయాయ సగ్గమోక్ఖానం అన్తరాయకరణత్థం నాలం సమత్థా న హోన్తి, తథా తేన పకారేనాహం భగవతా దేసితం ధమ్మం ఆజానామీతి. తతో దుస్సీలభావం పాపుణాతీతి తతో అనవజ్జసఞ్ఞీభావహేతుతో వీతిక్కమిత్వా దుస్సీలభావం పాపుణాతి.

    Tattha antarāyikāti taṃtaṃsampattiyā vibandhanavasena sattasantānassa antare vemajjhe eti āgacchatīti antarāyo, diṭṭhadhammikādianattho. Anatikkamanaṭṭhena tasmiṃ antarāye niyuttā, antarāyaṃ vā phalaṃ arahanti, antarāyassa vā karaṇasīlāti antarāyikā, saggamokkhānaṃ antarāyakarāti vuttaṃ hoti. Te ca kammakilesavipākaupavādaāṇāvītikkamavasena pañcavidhā. Tesaṃ vitthārakathā parato ariṭṭhasikkhāpade (pāci. 417) āvi bhavissati. Ayaṃ panettha padatthasambandho – ye ime dhammā antarāyikā antarāyakarāti bhagavatā vuttā desitā ceva paññattā ca, te dhamme paṭisevato paṭisevantassa yathā yena pakārena te dhammā antarāyāya saggamokkhānaṃ antarāyakaraṇatthaṃ nālaṃ samatthā na honti, tathā tena pakārenāhaṃ bhagavatā desitaṃ dhammaṃ ājānāmīti. Tato dussīlabhāvaṃ pāpuṇātīti tato anavajjasaññībhāvahetuto vītikkamitvā dussīlabhāvaṃ pāpuṇāti.

    చత్తారోమే , భిక్ఖవేతిఆదినా –

    Cattārome, bhikkhavetiādinā –

    ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా సన్తో సంవిజ్జమానా లోకస్మిం. కతమే చత్తారో, అత్తహితాయ పటిపన్నో హోతి, నో పరహితాయ, పరహితాయ పటిపన్నో హోతి, నో అత్తహితాయ, నేవ అత్తహితాయ పటిపన్నో హోతి నో పరహితాయ, అత్తహితాయ చేవ పటిపన్నో హోతి పరహితాయ చా’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౯౬; పు॰ ప॰ మాతికా, చతుక్కఉద్దేస ౨౪) –

    ‘‘Cattārome, bhikkhave, puggalā santo saṃvijjamānā lokasmiṃ. Katame cattāro, attahitāya paṭipanno hoti, no parahitāya, parahitāya paṭipanno hoti, no attahitāya, neva attahitāya paṭipanno hoti no parahitāya, attahitāya ceva paṭipanno hoti parahitāya cā’’ti (a. ni. 4.96; pu. pa. mātikā, catukkauddesa 24) –

    ఆదినా పుగ్గలదేసనాపటిసంయుత్తసుత్తన్తపాళిం నిదస్సేతి. అధిప్పాయం అజానన్తోతి ‘‘అయం పుగ్గలదేసనా వోహారవసేన, న పరమత్థతో’’తి ఏవం భగవతో అధిప్పాయం అజానన్తో. బుద్ధస్స హి భగవతో దువిధా దేసనా సమ్ముతిదేసనా పరమత్థదేసనా చాతి. తత్థ ‘‘పుగ్గలో సత్తో ఇత్థీ పురిసో ఖత్తియో బ్రాహ్మణో దేవో మారో’’తి ఏవరూపా సమ్ముతిదేసనా. ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా ఖన్ధా ధాతుయో ఆయతనాని సతిపట్ఠానా’’తి ఏవరూపా పరమత్థదేసనా. తత్థ భగవా యే సమ్ముతివసేన దేసనం సుత్వా అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా మోహం పహాయ విసేసమధిగన్తుం సమత్థా, తేసం సమ్ముతిదేసనం దేసేతి. యే పన పరమత్థవసేన దేసనం సుత్వా అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా మోహం పహాయ విసేసమధిగన్తుం సమత్థా, తేసం పరమత్థదేసనం దేసేతి.

    Ādinā puggaladesanāpaṭisaṃyuttasuttantapāḷiṃ nidasseti. Adhippāyaṃ ajānantoti ‘‘ayaṃ puggaladesanā vohāravasena, na paramatthato’’ti evaṃ bhagavato adhippāyaṃ ajānanto. Buddhassa hi bhagavato duvidhā desanā sammutidesanā paramatthadesanā cāti. Tattha ‘‘puggalo satto itthī puriso khattiyo brāhmaṇo devo māro’’ti evarūpā sammutidesanā. ‘‘Aniccaṃ dukkhaṃ anattā khandhā dhātuyo āyatanāni satipaṭṭhānā’’ti evarūpā paramatthadesanā. Tattha bhagavā ye sammutivasena desanaṃ sutvā atthaṃ paṭivijjhitvā mohaṃ pahāya visesamadhigantuṃ samatthā, tesaṃ sammutidesanaṃ deseti. Ye pana paramatthavasena desanaṃ sutvā atthaṃ paṭivijjhitvā mohaṃ pahāya visesamadhigantuṃ samatthā, tesaṃ paramatthadesanaṃ deseti.

    తత్రాయం ఉపమా – యథా హి దేసభాసాకుసలో తిణ్ణం వేదానం అత్థసంవణ్ణకో ఆచరియో యే దమిళభాసాయ వుత్తే అత్థం జానన్తి, తేసం దమిళభాసాయ ఆచిక్ఖతి, యే అన్ధకభాసాదీసు అఞ్ఞతరాయ, తేసం తాయ భాసాయ, ఏవం తే మాణవా ఛేకం బ్యత్తం ఆచరియమాగమ్మ ఖిప్పమేవ సిప్పం ఉగ్గణ్హన్తి. తత్థ ఆచరియో వియ బుద్ధో భగవా, తయో వేదా వియ కథేతబ్బభావే ఠితాని తీణి పిటకాని, దేసభాసాయ కోసల్లమివ సమ్ముతిపరమత్థకోసల్లం, నానాదేసభాసామాణవకా వియ సమ్ముతిపరమత్థవసేన పటివిజ్ఝనసమత్థా వేనేయ్యసత్తా, ఆచరియస్స దమిళభాసాదిఆచిక్ఖనం వియ భగవతో సమ్ముతిపరమత్థవసేనపి దేసనా వేదితబ్బా. ఆహ చేత్థ –

    Tatrāyaṃ upamā – yathā hi desabhāsākusalo tiṇṇaṃ vedānaṃ atthasaṃvaṇṇako ācariyo ye damiḷabhāsāya vutte atthaṃ jānanti, tesaṃ damiḷabhāsāya ācikkhati, ye andhakabhāsādīsu aññatarāya, tesaṃ tāya bhāsāya, evaṃ te māṇavā chekaṃ byattaṃ ācariyamāgamma khippameva sippaṃ uggaṇhanti. Tattha ācariyo viya buddho bhagavā, tayo vedā viya kathetabbabhāve ṭhitāni tīṇi piṭakāni, desabhāsāya kosallamiva sammutiparamatthakosallaṃ, nānādesabhāsāmāṇavakā viya sammutiparamatthavasena paṭivijjhanasamatthā veneyyasattā, ācariyassa damiḷabhāsādiācikkhanaṃ viya bhagavato sammutiparamatthavasenapi desanā veditabbā. Āha cettha –

    ‘‘దువే సచ్చాని అక్ఖాసి, సమ్బుద్ధో వదతం వరో;

    ‘‘Duve saccāni akkhāsi, sambuddho vadataṃ varo;

    సమ్ముతిం పరమత్థఞ్చ, తతియం నూపలబ్భతి.

    Sammutiṃ paramatthañca, tatiyaṃ nūpalabbhati.

    ‘‘సఙ్కేతవచనం సచ్చం, లోకసమ్ముతికారణా;

    ‘‘Saṅketavacanaṃ saccaṃ, lokasammutikāraṇā;

    పరమత్థవచనం సచ్చం, ధమ్మానం భూతకారణా.

    Paramatthavacanaṃ saccaṃ, dhammānaṃ bhūtakāraṇā.

    ‘‘తస్మా వోహారకుసలస్స, లోకనాథస్స సత్థునో;

    ‘‘Tasmā vohārakusalassa, lokanāthassa satthuno;

    సమ్ముతిం వోహరన్తస్స, ముసావాదో న జాయతీ’’తి. (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౫౭; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౧౭౦);

    Sammutiṃ voharantassa, musāvādo na jāyatī’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.57; a. ni. aṭṭha. 1.1.170);

    అపిచ అట్ఠహి కారణేహి భగవా పుగ్గలకథం కథేతి – హిరోత్తప్పదీపనత్థం కమ్మస్సకతాదీపనత్థం పచ్చత్తపురిసకారదీపనత్థం ఆనన్తరియదీపనత్థం బ్రహ్మవిహారదీపనత్థం పుబ్బేనివాసదీపనత్థం దక్ఖిణావిసుద్ధిదీపనత్థం లోకసమ్ముతియా అప్పహానత్థఞ్చాతి. ‘‘ఖన్ధా ధాతుయో ఆయతనాని హిరియన్తి ఓత్తప్పన్తీ’’తి వుత్తే మహాజనో న జానాతి, సమ్మోహమాపజ్జతి, పటిసత్తు హోతి ‘‘కిమిదం ఖన్ధా ధాతుయో ఆయతనాని హిరియన్తి ఓత్తప్పన్తి నామా’’తి. ‘‘ఇత్థీ హిరియతి ఓత్తప్పతి, పురిసో ఖత్తియో బ్రాహ్మణో దేవో మారో’’తి వుత్తే మహాజనో జానాతి, న సమ్మోహమాపజ్జతి, న పటిసత్తు హోతి, తస్మా భగవా హిరోత్తప్పదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘ఖన్ధా కమ్మస్సకా ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా కమ్మస్సకతాదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘వేళువనాదయో మహావిహారా ఖన్ధేహి కారాపితా, ధాతూహి ఆయతనేహీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా పచ్చత్తపురిసకారదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘ఖన్ధా మాతరం జీవితా వోరోపేన్తి, పితరం అరహన్తం, రుహిరుప్పాదకమ్మం సఙ్ఘభేదం కరోన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా ఆనన్తరియదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

    Apica aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā puggalakathaṃ katheti – hirottappadīpanatthaṃ kammassakatādīpanatthaṃ paccattapurisakāradīpanatthaṃ ānantariyadīpanatthaṃ brahmavihāradīpanatthaṃ pubbenivāsadīpanatthaṃ dakkhiṇāvisuddhidīpanatthaṃ lokasammutiyā appahānatthañcāti. ‘‘Khandhā dhātuyo āyatanāni hiriyanti ottappantī’’ti vutte mahājano na jānāti, sammohamāpajjati, paṭisattu hoti ‘‘kimidaṃ khandhā dhātuyo āyatanāni hiriyanti ottappanti nāmā’’ti. ‘‘Itthī hiriyati ottappati, puriso khattiyo brāhmaṇo devo māro’’ti vutte mahājano jānāti, na sammohamāpajjati, na paṭisattu hoti, tasmā bhagavā hirottappadīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti. ‘‘Khandhā kammassakā dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā kammassakatādīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti. ‘‘Veḷuvanādayo mahāvihārā khandhehi kārāpitā, dhātūhi āyatanehī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā paccattapurisakāradīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti. ‘‘Khandhā mātaraṃ jīvitā voropenti, pitaraṃ arahantaṃ, ruhiruppādakammaṃ saṅghabhedaṃ karonti, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā ānantariyadīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti.

    ‘‘ఖన్ధా మేత్తాయన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా బ్రహ్మవిహారదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘ఖన్ధా పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా పుబ్బేనివాసదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘ఖన్ధా దానం పటిగ్గణ్హన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి మహాజనో న జానాతి, సమ్మోహమాపజ్జతి, పటిసత్తు హోతి ‘‘కిమిదం ఖన్ధా ధాతుయో ఆయతనాని పటిగ్గణ్హన్తి నామా’’తి. ‘‘పుగ్గలా పటిగ్గణ్హన్తి సీలవన్తో కల్యాణధమ్మా’’తి వుత్తే పన జానాతి, న సమ్మోహమాపజ్జతి, న పటిసత్తు హోతి. తస్మా భగవా దక్ఖిణావిసుద్ధిదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. లోకసమ్ముతిఞ్చ బుద్ధా భగవన్తో న విజహన్తి, లోకసమఞ్ఞాయ లోకనిరుత్తియా లోకాభిలాపే ఠితాయేవ ధమ్మం దేసేన్తి. తస్మా భగవా లోకసమ్ముతియా అప్పహానత్థమ్పి పుగ్గలకథం కథేతి , తస్మా ఇమినా చ అధిప్పాయేన భగవతో పుగ్గలదేసనా, న పరమత్థదేసనాతి ఏవం అధిప్పాయం అజానన్తోతి వుత్తం హోతి.

    ‘‘Khandhā mettāyanti, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā brahmavihāradīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti. ‘‘Khandhā pubbenivāsaṃ anussaranti, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā pubbenivāsadīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti. ‘‘Khandhā dānaṃ paṭiggaṇhanti, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi mahājano na jānāti, sammohamāpajjati, paṭisattu hoti ‘‘kimidaṃ khandhā dhātuyo āyatanāni paṭiggaṇhanti nāmā’’ti. ‘‘Puggalā paṭiggaṇhanti sīlavanto kalyāṇadhammā’’ti vutte pana jānāti, na sammohamāpajjati, na paṭisattu hoti. Tasmā bhagavā dakkhiṇāvisuddhidīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti. Lokasammutiñca buddhā bhagavanto na vijahanti, lokasamaññāya lokaniruttiyā lokābhilāpe ṭhitāyeva dhammaṃ desenti. Tasmā bhagavā lokasammutiyā appahānatthampi puggalakathaṃ katheti , tasmā iminā ca adhippāyena bhagavato puggaladesanā, na paramatthadesanāti evaṃ adhippāyaṃ ajānantoti vuttaṃ hoti.

    దుగ్గహితం గణ్హాతీతి ‘‘తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి, యథా తదేవిదం విఞ్ఞాణం సన్ధావతి సంసరతి, అనఞ్ఞ’’న్తిఆదినా దుగ్గహితం కత్వా గణ్హాతి, విపరీతం గణ్హాతీతి వుత్తం హోతి. దుగ్గహితన్తి హి భావనపుంసకనిద్దేసో. యం సన్ధాయాతి యం దుగ్గహితగాహం సన్ధాయ. అత్తనా దుగ్గహితేన ధమ్మేనాతి పాఠసేసో వేదితబ్బో. అథ వా దుగ్గహణం దుగ్గహితం. అత్తనాతి చ సామిఅత్థే కరణవచనం, తస్మా అత్తనో దుగ్గహణేన విపరీతగాహేనాతి వుత్తం హోతి. అమ్హే చేవ అబ్భాచిక్ఖతీతి అమ్హాకఞ్చ అబ్భాచిక్ఖనం కరోతి. అత్తానఞ్చ ఖనతీతి అత్తనో కుసలమూలాని ఖనన్తో అత్తానం ఖనతి నామ.

    Duggahitaṃ gaṇhātīti ‘‘tathāhaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, yathā tadevidaṃ viññāṇaṃ sandhāvati saṃsarati, anañña’’ntiādinā duggahitaṃ katvā gaṇhāti, viparītaṃ gaṇhātīti vuttaṃ hoti. Duggahitanti hi bhāvanapuṃsakaniddeso. Yaṃ sandhāyāti yaṃ duggahitagāhaṃ sandhāya. Attanā duggahitena dhammenāti pāṭhaseso veditabbo. Atha vā duggahaṇaṃ duggahitaṃ. Attanāti ca sāmiatthe karaṇavacanaṃ, tasmā attano duggahaṇena viparītagāhenāti vuttaṃ hoti. Amhe ceva abbhācikkhatīti amhākañca abbhācikkhanaṃ karoti. Attānañca khanatīti attano kusalamūlāni khananto attānaṃ khanati nāma.

    ధమ్మచిన్తన్తి ధమ్మసభావవిజాననం. అతిధావన్తోతి ఠాతబ్బమరియాదాయం అట్ఠత్వా ‘‘చిత్తుప్పాదమత్తేన దానం హోతి, సయమేవ చిత్తం అత్తనో ఆరమ్మణం హోతి, సబ్బం చిత్తం అసభావధమ్మారమ్మణ’’న్తి ఏవమాదినా అతిధావన్తో అతిక్కమిత్వా పవత్తమానో. చత్తారీతి బుద్ధవిసయఇద్ధివిసయకమ్మవిపాకలోకవిసయసఙ్ఖాతాని చత్తారి. వుత్తఞ్హేతం –

    Dhammacintanti dhammasabhāvavijānanaṃ. Atidhāvantoti ṭhātabbamariyādāyaṃ aṭṭhatvā ‘‘cittuppādamattena dānaṃ hoti, sayameva cittaṃ attano ārammaṇaṃ hoti, sabbaṃ cittaṃ asabhāvadhammārammaṇa’’nti evamādinā atidhāvanto atikkamitvā pavattamāno. Cattārīti buddhavisayaiddhivisayakammavipākalokavisayasaṅkhātāni cattāri. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, అచిన్తేయ్యాని న చిన్తేతబ్బాని, యాని చిన్తేన్తో ఉమ్మాదస్స విఘాతస్స భాగీ అస్స. కతమాని చత్తారి? బుద్ధానం భిక్ఖవే బుద్ధవిసయో అచిన్తేయ్యో న చిన్తేతబ్బో, యం చిన్తేన్తో ఉమ్మాదస్స విఘాతస్స భాగీ అస్స. ఝాయిస్స, భిక్ఖవే, ఝానవిసయో అచిన్తేయ్యో న చిన్తేతబ్బో…పే॰… కమ్మవిపాకో, భిక్ఖవే, అచిన్తేయ్యో న చిన్తేతబ్బో…పే॰… లోకచిన్తా భిక్ఖవే అచిన్తేయ్యా న చిన్తేతబ్బా…పే॰… ఇమాని, భిక్ఖవే, చత్తారి అచిన్తేయ్యాని న చిన్తేతబ్బాని, యాని చిన్తేన్తో ఉమ్మాదస్స విఘాతస్స భాగీ అస్సా’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౭౭).

    ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, acinteyyāni na cintetabbāni, yāni cintento ummādassa vighātassa bhāgī assa. Katamāni cattāri? Buddhānaṃ bhikkhave buddhavisayo acinteyyo na cintetabbo, yaṃ cintento ummādassa vighātassa bhāgī assa. Jhāyissa, bhikkhave, jhānavisayo acinteyyo na cintetabbo…pe… kammavipāko, bhikkhave, acinteyyo na cintetabbo…pe… lokacintā bhikkhave acinteyyā na cintetabbā…pe… imāni, bhikkhave, cattāri acinteyyāni na cintetabbāni, yāni cintento ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77).

    తత్థ ‘‘అచిన్తేయ్యానీ’’తి తేసం సభావనిదస్సనం. ‘‘న చిన్తేతబ్బానీ’’తి తత్థ కత్తబ్బతానిదస్సనం. తత్థ అచిన్తేయ్యానీతి చిన్తేతుమసక్కుణేయ్యాని, చిన్తేతుం అరహరూపాని న హోన్తీతి అత్థో. అచిన్తేయ్యత్తా ఏవ న చిన్తేతబ్బాని, కామం అచిన్తేయ్యానిపి ఛ అసాధారణాదీని అనుస్సరన్తస్స కుసలుప్పత్తిహేతుభావతో తాని చిన్తేతబ్బాని, ఇమాని పన ఏవం న హోన్తీతి అఫలభావతో న చిన్తేతబ్బానీతి అధిప్పాయో. తేనేవాహ ‘‘యాని చిన్తేన్తో ఉమ్మాదస్స విఘాతస్స భాగీ అస్సా’’తి. తేసన్తి తేసం పిటకానం.

    Tattha ‘‘acinteyyānī’’ti tesaṃ sabhāvanidassanaṃ. ‘‘Na cintetabbānī’’ti tattha kattabbatānidassanaṃ. Tattha acinteyyānīti cintetumasakkuṇeyyāni, cintetuṃ araharūpāni na hontīti attho. Acinteyyattā eva na cintetabbāni, kāmaṃ acinteyyānipi cha asādhāraṇādīni anussarantassa kusaluppattihetubhāvato tāni cintetabbāni, imāni pana evaṃ na hontīti aphalabhāvato na cintetabbānīti adhippāyo. Tenevāha ‘‘yāni cintento ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti. Tesanti tesaṃ piṭakānaṃ.

    ఏతన్తి ఏతం బుద్ధవచనం. తివగ్గసఙ్గహానీతి సీలక్ఖన్ధవగ్గమహావగ్గపాథికవగ్గసఙ్ఖాతేహి తీహి వగ్గేహి సఙ్గహో ఏతేసన్తి తివగ్గసఙ్గహాని. చతుత్తింసేవ సుత్తన్తాతి గాథాయ ఏవమత్థయోజనా వేదితబ్బా – యస్స నికాయస్స సుత్తగణనాతో చతుత్తింసేవ చ సుత్తన్తా వగ్గసఙ్గహవసేన తయో వగ్గా అస్స సఙ్గహస్సాతి తివగ్గో సఙ్గహో. ఏస పఠమో నికాయో దీఘనికాయోతి అనులోమికో అపచ్చనీకో, అత్థానులోమనతో అన్వత్థనామోతి వుత్తం హోతి.

    Etanti etaṃ buddhavacanaṃ. Tivaggasaṅgahānīti sīlakkhandhavaggamahāvaggapāthikavaggasaṅkhātehi tīhi vaggehi saṅgaho etesanti tivaggasaṅgahāni. Catuttiṃseva suttantāti gāthāya evamatthayojanā veditabbā – yassa nikāyassa suttagaṇanāto catuttiṃseva ca suttantā vaggasaṅgahavasena tayo vaggā assa saṅgahassāti tivaggo saṅgaho. Esa paṭhamo nikāyo dīghanikāyoti anulomiko apaccanīko, atthānulomanato anvatthanāmoti vuttaṃ hoti.

    అత్థానులోమనతో అనులోమికో, అనులోమికత్తంయేవ విభావేతుం ‘‘కస్మా పనా’’తిఆదిమాహ. ఏకనికాయమ్పీతి ఏకసమూహమ్పి. ఏవం చిత్తన్తి ఏవం విచిత్తం. యథయిదన్తి యథా ఇమే. పోణికా చిక్ఖల్లికా చ ఖత్తియా, తేసం నివాసో పోణికనికాయో చిక్ఖల్లికనికాయోతి వుచ్చతి. ఏవమాదీని చేత్థ సాధకాని సాసనతో చ లోకతో చాతి ఏవమాదీని ఉదాహరణాని ఏత్థ నికాయసద్దస్స సమూహనివాసానం వాచకభావే సాసనతో చ వోహారతో చ సాధకాని పమాణానీతి అత్థో. ఏత్థ పఠమముదాహరణం సాసనతో సాధకవచనం, దుతియం లోకతోతి వేదితబ్బం.

    Atthānulomanato anulomiko, anulomikattaṃyeva vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādimāha. Ekanikāyampīti ekasamūhampi. Evaṃ cittanti evaṃ vicittaṃ. Yathayidanti yathā ime. Poṇikā cikkhallikā ca khattiyā, tesaṃ nivāso poṇikanikāyo cikkhallikanikāyoti vuccati. Evamādīni cettha sādhakāni sāsanato ca lokato cāti evamādīni udāharaṇāni ettha nikāyasaddassa samūhanivāsānaṃ vācakabhāve sāsanato ca vohārato ca sādhakāni pamāṇānīti attho. Ettha paṭhamamudāharaṇaṃ sāsanato sādhakavacanaṃ, dutiyaṃ lokatoti veditabbaṃ.

    పఞ్చదసవగ్గసఙ్గహానీతి మూలపరియాయవగ్గాదీహి పఞ్చదసహి వగ్గేహి సఙ్గహో ఏతేసన్తి పఞ్చదసవగ్గసఙ్గహాని. దియడ్ఢసతం ద్వే చ సుత్తానీతి అడ్ఢేన దుతియం దియడ్ఢం, ఏకం సతం ద్వే పఞ్ఞాససుత్తాని చాతి అత్థో. యత్థాతి యస్మిం నికాయే. పఞ్చదసవగ్గపరిగ్గహోతి పఞ్చదసహి వగ్గేహి పరిగ్గహితో సఙ్గహితోతి అత్థో.

    Pañcadasavaggasaṅgahānīti mūlapariyāyavaggādīhi pañcadasahi vaggehi saṅgaho etesanti pañcadasavaggasaṅgahāni. Diyaḍḍhasataṃ dve ca suttānīti aḍḍhena dutiyaṃ diyaḍḍhaṃ, ekaṃ sataṃ dve paññāsasuttāni cāti attho. Yatthāti yasmiṃ nikāye. Pañcadasavaggapariggahoti pañcadasahi vaggehi pariggahito saṅgahitoti attho.

    సుత్తన్తానం సహస్సాని సత్తసుత్తసతాని చాతి పాఠే సుత్తన్తానం సత్త సహస్సాని సత్త సతాని చాతి యోజేతబ్బం. కత్థచి పన ‘‘సత్త సుత్తసహస్సాని సత్త సుత్తసతాని చా’’తిపి పాఠో. సంయుత్తసఙ్గహోతి సంయుత్తనికాయస్స సఙ్గహో.

    Suttantānaṃ sahassāni sattasuttasatāni cāti pāṭhe suttantānaṃ satta sahassāni satta satāni cāti yojetabbaṃ. Katthaci pana ‘‘satta suttasahassāni satta suttasatāni cā’’tipi pāṭho. Saṃyuttasaṅgahoti saṃyuttanikāyassa saṅgaho.

    పుబ్బే నిదస్సితాతి సుత్తన్తపిటకనిద్దేసే నిదస్సితా. వుత్తమేవ పకారన్తరేన సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేతుం ‘‘ఠపేత్వా చత్తారో నికాయే అవసేసం బుద్ధవచన’’న్తి వుత్తం. సకలం వినయపిటకన్తిఆదినా నిద్దిట్ఠమేవ హి ఇమినా పకారన్తరేన సఙ్ఖిపిత్వా వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘ఠపేత్వా చతురోపేతే’’తిఆది. తదఞ్ఞన్తి తేహి చతూహి నికాయేహి అఞ్ఞం అవసేసన్తి అత్థో.

    Pubbe nidassitāti suttantapiṭakaniddese nidassitā. Vuttameva pakārantarena saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘ṭhapetvā cattāro nikāye avasesaṃ buddhavacana’’nti vuttaṃ. Sakalaṃ vinayapiṭakantiādinā niddiṭṭhameva hi iminā pakārantarena saṅkhipitvā vuttaṃ. Tenevāha ‘‘ṭhapetvā caturopete’’tiādi. Tadaññanti tehi catūhi nikāyehi aññaṃ avasesanti attho.

    సబ్బమేవహిదన్తి సబ్బమేవ ఇదం బుద్ధవచనం. నవప్పభేదన్తి ఏత్థ కథం పనేతం నవప్పభేదం హోతి. తథా హి నవహి అఙ్గేహి వవత్థితేహి అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరరహితేహి భవితబ్బం, తథా చ సతి అసుత్తసభావానేవ గేయ్యఙ్గాదీని సియుం, అథ సుత్తసభావానేవ గేయ్యఙ్గాదీని, ఏవం సతి సుత్తన్తి విసుం సుత్తఙ్గమేవ న సియా, ఏవం సన్తే అట్ఠఙ్గం సాసనన్తి ఆపజ్జతి. అపిచ ‘‘సగాథకం సుత్తం గేయ్యం, నిగ్గాథకం సుత్తం వేయ్యాకరణ’’న్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. సుత్తఞ్చ నామ సగాథకం వా సియా నిగ్గాథకం వాతి అఙ్గద్వయేనేవ తదుభయం సఙ్గహితన్తి తదుభయవినిముత్తఞ్చ సుత్తం ఉదానాదివిసేససఞ్ఞారహితం నత్థి, యం సుత్తఙ్గం సియా, అథాపి కథఞ్చి విసుం సుత్తఙ్గం సియా, మఙ్గలసుత్తాదీనం సుత్తఙ్గసఙ్గహో వా న సియా గాథాభావతో ధమ్మపదాదీనం వియ, గేయ్యఙ్గసఙ్గహో వా సియా సగాథకత్తా సగాథకవగ్గస్స వియ, తథా ఉభతోవిభఙ్గాదీసు సగాథకప్పదేసానన్తి? వుచ్చతే –

    Sabbameva2 hidanti sabbameva idaṃ buddhavacanaṃ. Navappabhedanti ettha kathaṃ panetaṃ navappabhedaṃ hoti. Tathā hi navahi aṅgehi vavatthitehi aññamaññasaṅkararahitehi bhavitabbaṃ, tathā ca sati asuttasabhāvāneva geyyaṅgādīni siyuṃ, atha suttasabhāvāneva geyyaṅgādīni, evaṃ sati suttanti visuṃ suttaṅgameva na siyā, evaṃ sante aṭṭhaṅgaṃ sāsananti āpajjati. Apica ‘‘sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇa’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Suttañca nāma sagāthakaṃ vā siyā niggāthakaṃ vāti aṅgadvayeneva tadubhayaṃ saṅgahitanti tadubhayavinimuttañca suttaṃ udānādivisesasaññārahitaṃ natthi, yaṃ suttaṅgaṃ siyā, athāpi kathañci visuṃ suttaṅgaṃ siyā, maṅgalasuttādīnaṃ suttaṅgasaṅgaho vā na siyā gāthābhāvato dhammapadādīnaṃ viya, geyyaṅgasaṅgaho vā siyā sagāthakattā sagāthakavaggassa viya, tathā ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānanti? Vuccate –

    సుత్తన్తి సామఞ్ఞవిధి, విసేసవిధయో పరే;

    Suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare;

    సనిమిత్తా నిరుళ్హత్తా, సహతాఞ్ఞేన నాఞ్ఞతో.

    Sanimittā niruḷhattā, sahatāññena nāññato.

    యథావుత్తస్స దోసస్స, నత్థి ఏత్థావగాహణం;

    Yathāvuttassa dosassa, natthi etthāvagāhaṇaṃ;

    తస్మా అసఙ్కరంయేవ, నవఙ్గం సత్థుసాసనం.

    Tasmā asaṅkaraṃyeva, navaṅgaṃ satthusāsanaṃ.

    సబ్బస్సపి హి బుద్ధవచనస్స సుత్తన్తి అయం సామఞ్ఞవిధి. తథా హి ‘‘ఏత్తకం తస్స భగవతో సుత్తాగతం సుత్తపరియాపన్నం, సావత్థియా సుత్తవిభఙ్గే, సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతానీ’’తిఆదివచనతో వినయాభిధమ్మపరియత్తివిసేసేసుపి సుత్తవోహారో దిస్సతి. తేనేవ చ ఆయస్మా మహాకచ్చానో నేత్తియం (నేత్తి॰ సఙ్గహవార) ఆహ – ‘‘నవవిధసుత్తన్తపరియేట్ఠీ’’తి. తత్థ హి సుత్తాదివసేన నవఙ్గస్స సాసనస్స పరియేట్ఠి పరియేసనా అత్థవిచారణా ‘‘నవవిధసుత్తన్తపరియేట్ఠీ’’తి వుత్తా. తదేకదేసేసు పన గేయ్యాదయో విసేసవిధయో తేన తేన నిమిత్తేన పతిట్ఠితా. తథా హి గేయ్యస్స సగాథకత్తం తబ్భావనిమిత్తం. లోకేపి హి ససిలోకం సగాథకం వా చుణ్ణియగన్థం ‘‘గేయ్య’’న్తి వదన్తి. గాథావిరహే పన సతి పుచ్ఛం కత్వా విసజ్జనభావో వేయ్యాకరణస్స తబ్భావనిమిత్తం. పుచ్ఛావిసజ్జనఞ్హి ‘‘బ్యాకరణ’’న్తి వుచ్చతి. బ్యాకరణమేవ వేయ్యాకరణం. ఏవం సన్తే సగాథకాదీనమ్పి పుచ్ఛం కత్వా విసజ్జనవసేన పవత్తానం వేయ్యాకరణభావో ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి. గేయ్యాదిసఞ్ఞానం అనోకాసభావతో సఓకాసతో అనోకాసవిధి బలవాతి ‘‘గాథావిరహే సతీ’’తి విసేసితత్తా చ. తథా హి ధమ్మపదాదీసు కేవలం గాథాబన్ధేసు సగాథకత్తేపి సోమనస్సఞాణమయికగాథాయుత్తేసు ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆదివచనసమ్బన్ధేసు అబ్భుతధమ్మపటిసంయుత్తేసు చ సుత్తవిసేసేసు యథాక్కమం గాథాఉదానఇతివుత్తకఅబ్భుతధమ్మసఞ్ఞా పతిట్ఠితా. ఏత్థ హి సతిపి సఞ్ఞన్తరనిమిత్తయోగే అనోకాససఞ్ఞానం బలవభావేనేవ గాథాదిసఞ్ఞా పతిట్ఠితా, తథా సతిపి గాథాబన్ధభావే భగవతో అతీతాసు జాతీసు చరియానుభావప్పకాసకేసు జాతకసఞ్ఞా పతిట్ఠితా, సతిపి పఞ్హావిసజ్జనభావే సగాథకత్తే చ కేసుచి సుత్తన్తేసు వేదస్స లభాపనతో వేదల్లసఞ్ఞా పతిట్ఠితాతి ఏవం తేన తేన సగాథకత్తాదినా నిమిత్తేన తేసు తేసు సుత్తవిసేసేసు గేయ్యాదిసఞ్ఞా పతిట్ఠితాతి విసేసవిధయో సుత్తఙ్గతో పరే గేయ్యాదయో. యం పనేత్థ గేయ్యఙ్గాదినిమిత్తరహితం, తం సుత్తఙ్గం విసేససఞ్ఞాపరిహారేన సామఞ్ఞసఞ్ఞాయ పవత్తనతో.

    Sabbassapi hi buddhavacanassa suttanti ayaṃ sāmaññavidhi. Tathā hi ‘‘ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpannaṃ, sāvatthiyā suttavibhaṅge, sakavāde pañca suttasatānī’’tiādivacanato vinayābhidhammapariyattivisesesupi suttavohāro dissati. Teneva ca āyasmā mahākaccāno nettiyaṃ (netti. saṅgahavāra) āha – ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti. Tattha hi suttādivasena navaṅgassa sāsanassa pariyeṭṭhi pariyesanā atthavicāraṇā ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti vuttā. Tadekadesesu pana geyyādayo visesavidhayo tena tena nimittena patiṭṭhitā. Tathā hi geyyassa sagāthakattaṃ tabbhāvanimittaṃ. Lokepi hi sasilokaṃ sagāthakaṃ vā cuṇṇiyaganthaṃ ‘‘geyya’’nti vadanti. Gāthāvirahe pana sati pucchaṃ katvā visajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimittaṃ. Pucchāvisajjanañhi ‘‘byākaraṇa’’nti vuccati. Byākaraṇameva veyyākaraṇaṃ. Evaṃ sante sagāthakādīnampi pucchaṃ katvā visajjanavasena pavattānaṃ veyyākaraṇabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati. Geyyādisaññānaṃ anokāsabhāvato saokāsato anokāsavidhi balavāti ‘‘gāthāvirahe satī’’ti visesitattā ca. Tathā hi dhammapadādīsu kevalaṃ gāthābandhesu sagāthakattepi somanassañāṇamayikagāthāyuttesu ‘‘vuttañheta’’ntiādivacanasambandhesu abbhutadhammapaṭisaṃyuttesu ca suttavisesesu yathākkamaṃ gāthāudānaitivuttakaabbhutadhammasaññā patiṭṭhitā. Ettha hi satipi saññantaranimittayoge anokāsasaññānaṃ balavabhāveneva gāthādisaññā patiṭṭhitā, tathā satipi gāthābandhabhāve bhagavato atītāsu jātīsu cariyānubhāvappakāsakesu jātakasaññā patiṭṭhitā, satipi pañhāvisajjanabhāve sagāthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhāpanato vedallasaññā patiṭṭhitāti evaṃ tena tena sagāthakattādinā nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyādisaññā patiṭṭhitāti visesavidhayo suttaṅgato pare geyyādayo. Yaṃ panettha geyyaṅgādinimittarahitaṃ, taṃ suttaṅgaṃ visesasaññāparihārena sāmaññasaññāya pavattanato.

    నను చ ఏవం సన్తేపి సగాథకం సుత్తం గేయ్యం, నిగ్గాథకం సుత్తం వేయ్యాకరణన్తి సుత్తఙ్గం న సమ్భవతీతి చోదనా తదవత్థా ఏవాతి? న తదవత్థా. సోధితత్తా. సోధితఞ్హి పుబ్బే గాథావిరహే సతి పుచ్ఛావిసజ్జనభావో వేయ్యాకరణస్స తబ్భావనిమిత్తన్తి. యఞ్చ వుత్తం ‘‘గాథాభావతో మఙ్గలసుత్తాదీనం సుత్తఙ్గసఙ్గహో న సియా’’తి, తం న, నిరుళ్హత్తాతి. నిరుళ్హో హి మఙ్గలసుత్తాదీనం సుత్తభావో. న హి తాని ధమ్మపదబుద్ధవంసాదయో వియ గాథాభావేన పఞ్ఞాతాని, అథ ఖో సుత్తభావేనేవ. తేనేవ హి అట్ఠకథాయం సుత్తనామకన్తి నామగ్గహణం కతం. యం పన వుత్తం ‘‘సగాథకత్తా గేయ్యఙ్గసఙ్గహో సియా’’తి, తమ్పి నత్థి. యస్మా సహతాఞ్ఞేన. సహభావో హి నామ అత్థతో అఞ్ఞేన హోతి, సహ గాథాహీతి చ సగాథకం. న చ మఙ్గలసుత్తాదీసు గాథావినిముత్తో కోచి సుత్తప్పదేసో అత్థి, యో ‘‘సహ గాథాహీ’’తి వుచ్చేయ్య. నను చ గాథాసముదాయో గాథాహి అఞ్ఞో హోతి, తథా చ తస్స వసేన సహ గాథాహీతి సగాథకన్తి సక్కా వత్తున్తి? తం న. న హి అవయవవినిముత్తో సముదాయో నామ కోచి అత్థి. యమ్పి వుత్తం ‘‘ఉభతోవిభఙ్గాదీసు సగాథకప్పదేసానం గేయ్యఙ్గసఙ్గహో సియా’’తి, తమ్పి న అఞ్ఞతో. అఞ్ఞాయేవ హి తా గాథా జాతకాదిపరియాపన్నత్తా. అథో న తాహి ఉభతోవిభఙ్గాదీనం గేయ్యఙ్గభావోతి ఏవం సుత్తాదీనం అఙ్గానం అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరాభావో వేదితబ్బో.

    Nanu ca evaṃ santepi sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇanti suttaṅgaṃ na sambhavatīti codanā tadavatthā evāti? Na tadavatthā. Sodhitattā. Sodhitañhi pubbe gāthāvirahe sati pucchāvisajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimittanti. Yañca vuttaṃ ‘‘gāthābhāvato maṅgalasuttādīnaṃ suttaṅgasaṅgaho na siyā’’ti, taṃ na, niruḷhattāti. Niruḷho hi maṅgalasuttādīnaṃ suttabhāvo. Na hi tāni dhammapadabuddhavaṃsādayo viya gāthābhāvena paññātāni, atha kho suttabhāveneva. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ suttanāmakanti nāmaggahaṇaṃ kataṃ. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sagāthakattā geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tampi natthi. Yasmā sahatāññena. Sahabhāvo hi nāma atthato aññena hoti, saha gāthāhīti ca sagāthakaṃ. Na ca maṅgalasuttādīsu gāthāvinimutto koci suttappadeso atthi, yo ‘‘saha gāthāhī’’ti vucceyya. Nanu ca gāthāsamudāyo gāthāhi añño hoti, tathā ca tassa vasena saha gāthāhīti sagāthakanti sakkā vattunti? Taṃ na. Na hi avayavavinimutto samudāyo nāma koci atthi. Yampi vuttaṃ ‘‘ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānaṃ geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tampi na aññato. Aññāyeva hi tā gāthā jātakādipariyāpannattā. Atho na tāhi ubhatovibhaṅgādīnaṃ geyyaṅgabhāvoti evaṃ suttādīnaṃ aṅgānaṃ aññamaññasaṅkarābhāvo veditabbo.

    ఇదాని సుత్తాదీని నవఙ్గాని విభజిత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తత్థ ఉభతోవిభఙ్గనిద్దేసఖన్ధకపరివారా’’తిఆది. తత్థ నిద్దేసో నామ సుత్తనిపాతే –

    Idāni suttādīni navaṅgāni vibhajitvā dassento āha ‘‘tattha ubhatovibhaṅganiddesakhandhakaparivārā’’tiādi. Tattha niddeso nāma suttanipāte –

    ‘‘కామం కామయమానస్స, తస్స చేతం సమిజ్ఝతి;

    ‘‘Kāmaṃ kāmayamānassa, tassa cetaṃ samijjhati;

    అద్ధా పీతిమనో హోతి, లద్ధా మచ్చో యదిచ్ఛతీ’’తి. (సు॰ ని॰ ౭౭౨) –

    Addhā pītimano hoti, laddhā macco yadicchatī’’ti. (su. ni. 772) –

    ఆదినా ఆగతస్స అట్ఠకవగ్గస్స,

    Ādinā āgatassa aṭṭhakavaggassa,

    ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో, (ఇచ్చాయస్మా అజితో;)

    ‘‘Kenassu nivuto loko, (iccāyasmā ajito;)

    కేనస్సు నప్పకాసతి;

    Kenassu nappakāsati;

    కిస్సాభిలేపనం బ్రూసి,

    Kissābhilepanaṃ brūsi,

    కింసు తస్స మహబ్భయ’’న్తి. (సు॰ ని॰ ౧౦౩౮) –

    Kiṃsu tassa mahabbhaya’’nti. (su. ni. 1038) –

    ఆదినా ఆగతస్స పారాయనవగ్గస్స,

    Ādinā āgatassa pārāyanavaggassa,

    ‘‘సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం,

    ‘‘Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ,

    అవిహేఠయం అఞ్ఞతరమ్పి తేసం;

    Aviheṭhayaṃ aññatarampi tesaṃ;

    న పుత్తమిచ్ఛేయ్య కుతో సహాయం,

    Na puttamiccheyya kuto sahāyaṃ,

    ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. (సు॰ ని॰ ౩౫) –

    Eko care khaggavisāṇakappo’’ti. (su. ni. 35) –

    ఆదినా ఆగతస్స ఖగ్గవిసాణసుత్తస్స చ తదత్థవిభాగవసేన సత్థుకప్పేన ఆయస్మతా ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరేన కతో నిద్దేసో మహానిద్దేసో చూళనిద్దేసోతి చ వుచ్చతి. ఏవమిధ నిద్దేసస్స సుత్తఙ్గసఙ్గహో భదన్తబుద్ధఘోసాచరియేన దస్సితోతి వేదితబ్బో. అఞ్ఞత్థాపి చ దీఘనికాయట్ఠకథాదీసు సబ్బత్థ ఉభతోవిభఙ్గనిద్దేసఖన్ధకపరివారాతి నిద్దేసస్స సుత్తఙ్గసఙ్గహో ఏవ దస్సితో. ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేనపి నేత్తిపకరణట్ఠకథాయం ఏవమేతస్స సుత్తఙ్గసఙ్గహోవ కథితో. కేచి పన నిద్దేసస్స గాథావేయ్యాకరణఙ్గేసు ద్వీసు సఙ్గహం వదన్తి. వుత్తఞ్హేతం నిద్దేసఅట్ఠకథాయం ఉపసేనత్థేరేన

    Ādinā āgatassa khaggavisāṇasuttassa ca tadatthavibhāgavasena satthukappena āyasmatā dhammasenāpatisāriputtattherena kato niddeso mahāniddeso cūḷaniddesoti ca vuccati. Evamidha niddesassa suttaṅgasaṅgaho bhadantabuddhaghosācariyena dassitoti veditabbo. Aññatthāpi ca dīghanikāyaṭṭhakathādīsu sabbattha ubhatovibhaṅganiddesakhandhakaparivārāti niddesassa suttaṅgasaṅgaho eva dassito. Ācariyadhammapālattherenapi nettipakaraṇaṭṭhakathāyaṃ evametassa suttaṅgasaṅgahova kathito. Keci pana niddesassa gāthāveyyākaraṇaṅgesu dvīsu saṅgahaṃ vadanti. Vuttañhetaṃ niddesaaṭṭhakathāyaṃ upasenattherena

    ‘‘తదేతం వినయపిటకం సుత్తన్తపిటకం అభిధమ్మపిటకన్తి తీసు పిటకేసు సుత్తన్తపిటకపరియాపన్నం, దీఘనికాయో మజ్ఝిమనికాయో సంయుత్తనికాయో అఙ్గుత్తరనికాయో ఖుద్దకనికాయోతి పఞ్చసు మహానికాయేసు ఖుద్దకమహానికాయే పరియాపన్నం, సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణం గాథా ఉదానం ఇతివుత్తకం జాతకం అబ్భుతధమ్మం వేదల్లన్తి నవసు సత్థుసాసనఙ్గేసు యథాసమ్భవం గాథావేయ్యాకరణఙ్గద్వయసఙ్గహిత’’న్తి (మహాని॰ అట్ఠ॰ గన్థారమ్భకథా).

    ‘‘Tadetaṃ vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpannaṃ, dīghanikāyo majjhimanikāyo saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti pañcasu mahānikāyesu khuddakamahānikāye pariyāpannaṃ, suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu satthusāsanaṅgesu yathāsambhavaṃ gāthāveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahita’’nti (mahāni. aṭṭha. ganthārambhakathā).

    ఏత్థ తావ కత్థచి పుచ్ఛావిసజ్జనసభావతో నిద్దేసేకదేసస్స వేయ్యాకరణఙ్గసఙ్గహో యుజ్జతు నామ , గాథఙ్గసఙ్గహో పన కథం యుజ్జేయ్యాతి ఇదమేత్థ వీమంసితబ్బం. ధమ్మపదాదీనం వియ హి కేవలం గాథాబన్ధభావో గాథఙ్గస్స తబ్భావనిమిత్తం. ధమ్మపదాదీసు హి కేవలం గాథాబన్ధేసు గాథాసమఞ్ఞా పతిట్ఠితా, నిద్దేసే చ న కోచి కేవలో గాథాబన్ధప్పదేసో ఉపలబ్భతి. సమ్మాసమ్బుద్ధేన భాసితానంయేవ హి అట్ఠకవగ్గాదిసఙ్గహితానం గాథానం నిద్దేసమత్తం ధమ్మసేనాపతినా కతం. అత్థవిభజనత్థం ఆనీతాపి హి తా అట్ఠకవగ్గాదిసఙ్గహితా నిద్దిసితబ్బా మూలగాథాయో సుత్తనిపాతపరియాపన్నత్తా అఞ్ఞాయేవాతి న నిద్దేససఙ్ఖ్యం గచ్ఛన్తి ఉభతోవిభఙ్గాదీసు ఆగతభావేపి తం వోహారం అలభమానా జాతకాదిగాథాపరియాపన్నా గాథాయో వియ, తస్మా కారణన్తరమేత్థ గవేసితబ్బం, యుత్తతరం వా గహేతబ్బం.

    Ettha tāva katthaci pucchāvisajjanasabhāvato niddesekadesassa veyyākaraṇaṅgasaṅgaho yujjatu nāma , gāthaṅgasaṅgaho pana kathaṃ yujjeyyāti idamettha vīmaṃsitabbaṃ. Dhammapadādīnaṃ viya hi kevalaṃ gāthābandhabhāvo gāthaṅgassa tabbhāvanimittaṃ. Dhammapadādīsu hi kevalaṃ gāthābandhesu gāthāsamaññā patiṭṭhitā, niddese ca na koci kevalo gāthābandhappadeso upalabbhati. Sammāsambuddhena bhāsitānaṃyeva hi aṭṭhakavaggādisaṅgahitānaṃ gāthānaṃ niddesamattaṃ dhammasenāpatinā kataṃ. Atthavibhajanatthaṃ ānītāpi hi tā aṭṭhakavaggādisaṅgahitā niddisitabbā mūlagāthāyo suttanipātapariyāpannattā aññāyevāti na niddesasaṅkhyaṃ gacchanti ubhatovibhaṅgādīsu āgatabhāvepi taṃ vohāraṃ alabhamānā jātakādigāthāpariyāpannā gāthāyo viya, tasmā kāraṇantaramettha gavesitabbaṃ, yuttataraṃ vā gahetabbaṃ.

    నాలకసుత్తతువట్టకసుత్తానీతి ఏత్థ నాలకసుత్తం నామ పదుముత్తరస్స భగవతో సావకం మోనేయ్యపటిపదం పటిపన్నం దిస్వా తదత్థం అభికఙ్ఖమానేన తతో పభుతి కప్పసతసహస్సం పారమియో పూరేత్వా ఆగతేన అసితస్స ఇసినో భాగినేయ్యేన నాలకత్థేరేన ధమ్మచక్కప్పవత్తితదివసతో సత్తమే దివసే ‘‘అఞ్ఞాతమేత’’న్తిఆదీహి ద్వీహి గాథాహి మోనేయ్యపటిపదం పుట్ఠేన భగవతా ‘‘మోనేయ్యం తే ఉపఞ్ఞిస్స’’న్తిఆదినా (సు॰ ని॰ ౭౦౬) నాలకత్థేరస్స భాసితం మోనేయ్యపటిపదాపరిదీపకం సుత్తం. తువట్టకసుత్తం పన మహాసమయసుత్తన్తదేసనాయ సన్నిపతితేసు దేవేసు ‘‘కా ను ఖో అరహత్తప్పత్తియా పటిపత్తీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తానం ఏకచ్చానం దేవతానం తమత్థం పకాసేతుం ‘‘పుచ్ఛామి తం ఆదిచ్చబన్ధూ’’తిఆదినా (సు॰ ని॰ ౯౨౧; మహాని॰ ౧౫౦ ) నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా ‘‘మూలం పపఞ్చసఙ్ఖాయా’’తిఆదినా (సు॰ ని॰ ౯౨౨) భాసితం సుత్తం. ఏవమిధసుత్తనిపాతే ఆగతానం మఙ్గలసుత్తాదీనం సుత్తఙ్గసఙ్గహో దస్సితో, తత్థేవ ఆగతానం అసుత్తనామికానం సుద్ధికగాథానం గాథఙ్గసఙ్గహఞ్చ దస్సయిస్సతి, ఏవం సతి సుత్తనిపాతట్ఠకథారమ్భే –

    Nālakasuttatuvaṭṭakasuttānīti ettha nālakasuttaṃ nāma padumuttarassa bhagavato sāvakaṃ moneyyapaṭipadaṃ paṭipannaṃ disvā tadatthaṃ abhikaṅkhamānena tato pabhuti kappasatasahassaṃ pāramiyo pūretvā āgatena asitassa isino bhāgineyyena nālakattherena dhammacakkappavattitadivasato sattame divase ‘‘aññātameta’’ntiādīhi dvīhi gāthāhi moneyyapaṭipadaṃ puṭṭhena bhagavatā ‘‘moneyyaṃ te upaññissa’’ntiādinā (su. ni. 706) nālakattherassa bhāsitaṃ moneyyapaṭipadāparidīpakaṃ suttaṃ. Tuvaṭṭakasuttaṃ pana mahāsamayasuttantadesanāya sannipatitesu devesu ‘‘kā nu kho arahattappattiyā paṭipattī’’ti uppannacittānaṃ ekaccānaṃ devatānaṃ tamatthaṃ pakāsetuṃ ‘‘pucchāmi taṃ ādiccabandhū’’tiādinā (su. ni. 921; mahāni. 150 ) nimmitabuddhena attānaṃ pucchāpetvā ‘‘mūlaṃ papañcasaṅkhāyā’’tiādinā (su. ni. 922) bhāsitaṃ suttaṃ. Evamidhasuttanipāte āgatānaṃ maṅgalasuttādīnaṃ suttaṅgasaṅgaho dassito, tattheva āgatānaṃ asuttanāmikānaṃ suddhikagāthānaṃ gāthaṅgasaṅgahañca dassayissati, evaṃ sati suttanipātaṭṭhakathārambhe –

    ‘‘గాథాసతసమాకిణ్ణో , గేయ్యబ్యాకరణఙ్కితో;

    ‘‘Gāthāsatasamākiṇṇo , geyyabyākaraṇaṅkito;

    కస్మా సుత్తనిపాతోతి, సఙ్ఖమేస గతోతి చే’’తి. (సు॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.గన్థారమ్భకథా) –

    Kasmā suttanipātoti, saṅkhamesa gatoti ce’’ti. (su. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā) –

    సకలస్సపి సుత్తనిపాతస్స గేయ్యవేయ్యాకరణఙ్గసఙ్గహో కస్మా చోదితోతి? నాయం విరోధో. కేవలఞ్హి తత్థ చోదకేన సగాథకత్తం కత్థచి పుచ్ఛావిసజ్జనమత్తఞ్చ గహేత్వా చోదనామత్తం కతన్తి గహేతబ్బం. అఞ్ఞథా సుత్తనిపాతే నిగ్గాథకస్స సుత్తస్సేవ అభావతో వేయ్యాకరణఙ్గసఙ్గహో న చోదేతబ్బో సియాతి. సగాథావగ్గో గేయ్యన్తి యోజేతబ్బం. ‘‘అట్ఠహి అఙ్గేహి అసఙ్గహితం నామ పటిసమ్భిదాదీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన పటిసమ్భిదామగ్గస్స గేయ్యవేయ్యాకరణఙ్గద్వయసఙ్గహం వదన్తి. వుత్తఞ్హేతం పటిసమ్భిదామగ్గట్ఠకథాయం (పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౧.గన్థారమ్భకథా) ‘‘నవసు సత్థుసాసనఙ్గేసు యథాసమ్భవం గేయ్యవేయ్యాకరణఙ్గద్వయసఙ్గహిత’’న్తి.

    Sakalassapi suttanipātassa geyyaveyyākaraṇaṅgasaṅgaho kasmā coditoti? Nāyaṃ virodho. Kevalañhi tattha codakena sagāthakattaṃ katthaci pucchāvisajjanamattañca gahetvā codanāmattaṃ katanti gahetabbaṃ. Aññathā suttanipāte niggāthakassa suttasseva abhāvato veyyākaraṇaṅgasaṅgaho na codetabbo siyāti. Sagāthāvaggo geyyanti yojetabbaṃ. ‘‘Aṭṭhahi aṅgehi asaṅgahitaṃ nāma paṭisambhidādī’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Keci pana paṭisambhidāmaggassa geyyaveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahaṃ vadanti. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāmaggaṭṭhakathāyaṃ (paṭi. ma. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā) ‘‘navasu satthusāsanaṅgesu yathāsambhavaṃ geyyaveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahita’’nti.

    నోసుత్తనామికాతి అసుత్తనామికా. ‘‘సుద్ధికగాథా నామ వత్థుగాథా’’తి తీసు గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. తత్థ వత్థుగాథాతి –

    Nosuttanāmikāti asuttanāmikā. ‘‘Suddhikagāthā nāma vatthugāthā’’ti tīsu gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Tattha vatthugāthāti –

    ‘‘కోసలానం పురా రమ్మా, అగమా దక్ఖిణాపథం;

    ‘‘Kosalānaṃ purā rammā, agamā dakkhiṇāpathaṃ;

    ఆకిఞ్చఞ్ఞం పత్థయానో, బ్రాహ్మణో మన్తపారగూ’’తి. (సు॰ ని॰ ౯౮౨) –

    Ākiñcaññaṃ patthayāno, brāhmaṇo mantapāragū’’ti. (su. ni. 982) –

    ఆదినా పారాయనవగ్గస్స నిదానం ఆరోపేన్తేన ఆయస్మతా ఆనన్దత్థేరేన సఙ్గీతికాలే వుత్తా ఛప్పఞ్ఞాస చ గాథాయో, ఆనన్దత్థేరేనేవ సఙ్గీతికాలే నాలకసుత్తస్స నిదానం ఆరోపేన్తేన వుత్తా –

    Ādinā pārāyanavaggassa nidānaṃ āropentena āyasmatā ānandattherena saṅgītikāle vuttā chappaññāsa ca gāthāyo, ānandatthereneva saṅgītikāle nālakasuttassa nidānaṃ āropentena vuttā –

    ‘‘ఆనన్దజాతే తిదసగణే పతీతే,

    ‘‘Ānandajāte tidasagaṇe patīte,

    సక్కఞ్చ ఇన్దం సుచివసనే చ దేవే;

    Sakkañca indaṃ sucivasane ca deve;

    దుస్సం గహేత్వా అతిరివ థోమయన్తే,

    Dussaṃ gahetvā atiriva thomayante,

    అసితో ఇసి అద్దస దివావిహారే’’తి. (సు॰ ని॰ ౬౮౪) –

    Asito isi addasa divāvihāre’’ti. (su. ni. 684) –

    ఆదికా వీసతిమత్తా గాథాయో చ వుచ్చన్తి. తత్థ ‘‘నాలకసుత్తస్స వత్థుగాథాయో నాలకసుత్తసఙ్ఖ్యంయేవ గచ్ఛన్తీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తం. వుత్తఞ్హేతం సుత్తనిపాతట్ఠకథాయం (సు॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౬౮౫) –

    Ādikā vīsatimattā gāthāyo ca vuccanti. Tattha ‘‘nālakasuttassa vatthugāthāyo nālakasuttasaṅkhyaṃyeva gacchantī’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Vuttañhetaṃ suttanipātaṭṭhakathāyaṃ (su. ni. aṭṭha. 2.685) –

    ‘‘పరినిబ్బుతే పన భగవతి సఙ్గీతిం కరోన్తేన ఆయస్మతా మహాకస్సపేన ఆయస్మా ఆనన్దో తమేవ మోనేయ్యపటిపదం పుట్ఠో యేన యదా చ సమాదపితో నాలకో భగవన్తం పుచ్ఛి, తం సబ్బం పాకటం కత్వా దస్సేతుకామో ‘ఆనన్దజాతే’తిఆదికా వీసతి వత్థుగాథాయో వత్వా అభాసి. తం సబ్బమ్పి నాలకసుత్తన్తి వుచ్చతీ’’తి.

    ‘‘Parinibbute pana bhagavati saṅgītiṃ karontena āyasmatā mahākassapena āyasmā ānando tameva moneyyapaṭipadaṃ puṭṭho yena yadā ca samādapito nālako bhagavantaṃ pucchi, taṃ sabbaṃ pākaṭaṃ katvā dassetukāmo ‘ānandajāte’tiādikā vīsati vatthugāthāyo vatvā abhāsi. Taṃ sabbampi nālakasuttanti vuccatī’’ti.

    తస్మా నాలకసుత్తస్స వత్థుగాథాయో నాలకసుత్తగ్గహణేనేవ సఙ్గహితాతి పారాయనికవగ్గస్స వత్థుగాథాయో ఇధ సుద్ధికగాథాతి గహేతబ్బం. తత్థేవ పనస్స పారాయనియవగ్గే అజితమాణవకాదీనం సోళసన్నం బ్రాహ్మణానం పుచ్ఛాగాథా భగవతో విసజ్జనగాథా చ ఇధ సుద్ధికగాథాతి ఏవమ్పి వత్తుం యుజ్జతి. తాపి హి పాళియం సుత్తనామేన అవత్వా ‘‘అజితమాణవకపుచ్ఛా తిస్సమేత్తయ్యమాణవకపుచ్ఛా’’తిఆదినా (సు॰ ని॰ ౧౦౩౮-౧౦౪౮) ఆగతత్తా చుణ్ణియగన్థేహి అమిస్సత్తా చ నోసుత్తనామికా సుద్ధికగాథా నామాతి వత్తుం వట్టతి.

    Tasmā nālakasuttassa vatthugāthāyo nālakasuttaggahaṇeneva saṅgahitāti pārāyanikavaggassa vatthugāthāyo idha suddhikagāthāti gahetabbaṃ. Tattheva panassa pārāyaniyavagge ajitamāṇavakādīnaṃ soḷasannaṃ brāhmaṇānaṃ pucchāgāthā bhagavato visajjanagāthā ca idha suddhikagāthāti evampi vattuṃ yujjati. Tāpi hi pāḷiyaṃ suttanāmena avatvā ‘‘ajitamāṇavakapucchā tissamettayyamāṇavakapucchā’’tiādinā (su. ni. 1038-1048) āgatattā cuṇṇiyaganthehi amissattā ca nosuttanāmikā suddhikagāthā nāmāti vattuṃ vaṭṭati.

    ఇదాని ఉదానం సరూపతో వవత్థపేన్తో ఆహ ‘‘సోమనస్సఞాణమయికగాథాపటిసంయుత్తా’’తిఆది. కేనట్ఠేన (ఉదా॰ అట్ఠ॰ గన్థారమ్భకథా) పనేతం ‘‘ఉదాన’’న్తి వుచ్చతి? ఉదాననట్ఠేన. కిమిదం ఉదానం నామ? పీతివేగసముట్ఠాపితో ఉదాహారో. యథా హి యం తేలాది మినితబ్బవత్థు మానం గహేతుం న సక్కోతి, విస్సన్దిత్వా గచ్ఛతి, తం ‘‘అవసేకో’’తి వుచ్చతి, యఞ్చ జలం తళాకం గహేతుం న సక్కోతి, అజ్ఝోత్థరిత్వా గచ్ఛతి, తం ‘‘మహోఘో’’తి వుచ్చతి, ఏవమేవ యం పీతివేగసముట్ఠాపితం వితక్కవిప్ఫారం హదయం సన్ధారేతుం న సక్కోతి, సో అధికో హుత్వా అన్తో అసణ్ఠహిత్వా బహి వచీద్వారేన నిక్ఖన్తో పటిగ్గాహకనిరపేక్ఖో ఉదాహారవిసేసో ‘‘ఉదాన’’న్తి వుచ్చతి. ధమ్మసంవేగవసేనపి అయమాకారో లబ్భతేవ. తయిదం కత్థచి గాథాబన్ధవసేన కత్థచి వాక్యవసేన పవత్తం. తథా హి –

    Idāni udānaṃ sarūpato vavatthapento āha ‘‘somanassañāṇamayikagāthāpaṭisaṃyuttā’’tiādi. Kenaṭṭhena (udā. aṭṭha. ganthārambhakathā) panetaṃ ‘‘udāna’’nti vuccati? Udānanaṭṭhena. Kimidaṃ udānaṃ nāma? Pītivegasamuṭṭhāpito udāhāro. Yathā hi yaṃ telādi minitabbavatthu mānaṃ gahetuṃ na sakkoti, vissanditvā gacchati, taṃ ‘‘avaseko’’ti vuccati, yañca jalaṃ taḷākaṃ gahetuṃ na sakkoti, ajjhottharitvā gacchati, taṃ ‘‘mahogho’’ti vuccati, evameva yaṃ pītivegasamuṭṭhāpitaṃ vitakkavipphāraṃ hadayaṃ sandhāretuṃ na sakkoti, so adhiko hutvā anto asaṇṭhahitvā bahi vacīdvārena nikkhanto paṭiggāhakanirapekkho udāhāraviseso ‘‘udāna’’nti vuccati. Dhammasaṃvegavasenapi ayamākāro labbhateva. Tayidaṃ katthaci gāthābandhavasena katthaci vākyavasena pavattaṃ. Tathā hi –

    ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా భిక్ఖూ నిబ్బానపటిసంయుత్తాయ ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేతి సమాదపేతి సముత్తేజేతి సమ్పహంసేతి. తేధ భిక్ఖూ అట్ఠిం కత్వా మనసి కత్వా సబ్బం చేతసా సమన్నాహరిత్వా ఓహితసోతా ధమ్మం సుణన్తి. అథ ఖో భగవా ఏతమత్థం విదిత్వా తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి ‘అత్థి, భిక్ఖవే, తదాయతనం, యత్థ నేవ పథవీ న ఆపో’’’తి (ఉదా॰ ౭౧-౭౨) –

    ‘‘Tena kho pana samayena bhagavā bhikkhū nibbānapaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya sandasseti samādapeti samuttejeti sampahaṃseti. Tedha bhikkhū aṭṭhiṃ katvā manasi katvā sabbaṃ cetasā samannāharitvā ohitasotā dhammaṃ suṇanti. Atha kho bhagavā etamatthaṃ viditvā tāyaṃ velāyaṃ imaṃ udānaṃ udānesi ‘atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo’’’ti (udā. 71-72) –

    ఆదీసు సోమనస్సఞాణసముట్ఠితవాక్యవసేన పవత్తం.

    Ādīsu somanassañāṇasamuṭṭhitavākyavasena pavattaṃ.

    నను చ ఉదానం నామ పీతిసోమనస్ససముట్ఠాపితో ధమ్మసంవేగసముట్ఠాపితో వా ధమ్మపటిగ్గాహకనిరపేక్ఖో ఉదాహారో తథా చేవ సబ్బత్థ ఆగతం, ఇధ కస్మా భగవా ఉదానేన్తో భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి? తేసం భిక్ఖూనం సఞ్ఞాపనత్థం. నిబ్బానపటిసంయుత్తఞ్హి భగవా తేసం భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేత్వా నిబ్బానగుణానుస్సరణేన ఉప్పన్నపీతిసోమనస్సేన ఉదానం ఉదానేన్తో ‘‘ఇధ నిబ్బానవజ్జో సబ్బో సభావధమ్మో పచ్చయాయత్తవుత్తికోవ ఉపలబ్భతి, న పచ్చయనిరపేక్ఖో, అయం పన నిబ్బానధమ్మో కథమప్పచ్చయో ఉపలబ్భతీ’’తి తేసం భిక్ఖూనం చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ తేసం ఞాపేతుకామో ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, తదాయతన’’న్తి (ఉదా॰ ౭౧)-ఆదిమాహ. న ఏకన్తతో తే పటిగ్గాహకే కత్వాతి వేదితబ్బం.

    Nanu ca udānaṃ nāma pītisomanassasamuṭṭhāpito dhammasaṃvegasamuṭṭhāpito vā dhammapaṭiggāhakanirapekkho udāhāro tathā ceva sabbattha āgataṃ, idha kasmā bhagavā udānento bhikkhū āmantesīti? Tesaṃ bhikkhūnaṃ saññāpanatthaṃ. Nibbānapaṭisaṃyuttañhi bhagavā tesaṃ bhikkhūnaṃ dhammaṃ desetvā nibbānaguṇānussaraṇena uppannapītisomanassena udānaṃ udānento ‘‘idha nibbānavajjo sabbo sabhāvadhammo paccayāyattavuttikova upalabbhati, na paccayanirapekkho, ayaṃ pana nibbānadhammo kathamappaccayo upalabbhatī’’ti tesaṃ bhikkhūnaṃ cetoparivitakkamaññāya tesaṃ ñāpetukāmo ‘‘atthi, bhikkhave, tadāyatana’’nti (udā. 71)-ādimāha. Na ekantato te paṭiggāhake katvāti veditabbaṃ.

    ‘‘సచే భాయథ దుక్ఖస్స, సచే వో దుక్ఖమప్పియం;

    ‘‘Sace bhāyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiyaṃ;

    మాకత్థ పాపకం కమ్మం, ఆవి వా యది వా రహో’’తి. (ఉదా॰ ౪౪) –

    Mākattha pāpakaṃ kammaṃ, āvi vā yadi vā raho’’ti. (udā. 44) –

    ఏవమాదికం పన ధమ్మసంవేగవసప్పవత్తం ఉదానన్తి వేదితబ్బం.

    Evamādikaṃ pana dhammasaṃvegavasappavattaṃ udānanti veditabbaṃ.

    ‘‘సుఖకామాని భూతాని, యో దణ్డేన విహింసతి;

    ‘‘Sukhakāmāni bhūtāni, yo daṇḍena vihiṃsati;

    అత్తనో సుఖమేసానో, పేచ్చ సో న లభతే సుఖ’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౧౩౧; ఉదా॰ ౧౩) –

    Attano sukhamesāno, pecca so na labhate sukha’’nti. (dha. pa. 131; udā. 13) –

    ఇదమ్పి ధమ్మసంవేగవసప్పవత్తం ఉదానన్తి వదన్తి. తథా హి ఏకస్మిం సమయే సమ్బహులా గోపాలకా అన్తరా చ సావత్థిం అన్తరా చ జేతవనం అహిం దణ్డేహి హనన్తి. తేన చ సమయేన భగవా సావత్థిం పిణ్డాయ గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే తే దారకే అహిం దణ్డేన హనన్తే దిస్వా ‘‘కస్మా కుమారకా ఇమం అహిం దణ్డేన హనథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘డంసనభయేన భన్తే’’తి చ వుత్తే ‘‘ఇమే ‘అత్తనో సుఖం కరిస్సామా’తి ఇమం పహరన్తా నిబ్బత్తట్ఠానే దుక్ఖం అనుభవిస్సన్తి, అహో అవిజ్జాయ నికతికోసల్ల’’న్తి ధమ్మసంవేగం ఉప్పాదేసి. తేనేవ చ ధమ్మసంవేగేన ఇమం ఉదానం ఉదానేసి. ఏవమేతం కత్థచి గాథాబన్ధవసేన కత్థచి వాక్యవసేన కత్థచి సోమనస్సవసేన కత్థచి ధమ్మసంవేగవసేన పవత్తన్తి వేదితబ్బం. తస్మా అట్ఠకథాయం ‘‘సోమనస్సఞాణమయికగాథాపటిసంయుత్తానీ’’తి యం ఉదానలక్ఖణం వుత్తం, తం యేభుయ్యవసేన వుత్తన్తి గహేతబ్బం. యేభుయ్యేన హి ఉదానం గాథాబన్ధవసేన భాసితం పీతిసోమనస్ససముట్ఠాపితఞ్చ.

    Idampi dhammasaṃvegavasappavattaṃ udānanti vadanti. Tathā hi ekasmiṃ samaye sambahulā gopālakā antarā ca sāvatthiṃ antarā ca jetavanaṃ ahiṃ daṇḍehi hananti. Tena ca samayena bhagavā sāvatthiṃ piṇḍāya gacchanto antarāmagge te dārake ahiṃ daṇḍena hanante disvā ‘‘kasmā kumārakā imaṃ ahiṃ daṇḍena hanathā’’ti pucchitvā ‘‘ḍaṃsanabhayena bhante’’ti ca vutte ‘‘ime ‘attano sukhaṃ karissāmā’ti imaṃ paharantā nibbattaṭṭhāne dukkhaṃ anubhavissanti, aho avijjāya nikatikosalla’’nti dhammasaṃvegaṃ uppādesi. Teneva ca dhammasaṃvegena imaṃ udānaṃ udānesi. Evametaṃ katthaci gāthābandhavasena katthaci vākyavasena katthaci somanassavasena katthaci dhammasaṃvegavasena pavattanti veditabbaṃ. Tasmā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘somanassañāṇamayikagāthāpaṭisaṃyuttānī’’ti yaṃ udānalakkhaṇaṃ vuttaṃ, taṃ yebhuyyavasena vuttanti gahetabbaṃ. Yebhuyyena hi udānaṃ gāthābandhavasena bhāsitaṃ pītisomanassasamuṭṭhāpitañca.

    తయిదం సబ్బఞ్ఞుబుద్ధభాసితం పచ్చేకబుద్ధభాసితం సావకభాసితన్తి తివిధం హోతి. తత్థ పచ్చేకబుద్ధభాసితం –

    Tayidaṃ sabbaññubuddhabhāsitaṃ paccekabuddhabhāsitaṃ sāvakabhāsitanti tividhaṃ hoti. Tattha paccekabuddhabhāsitaṃ –

    ‘‘సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం,

    ‘‘Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ,

    అవిహేఠయం అఞ్ఞతరమ్పి తేస’’న్తి. –

    Aviheṭhayaṃ aññatarampi tesa’’nti. –

    ఆదినా ఖగ్గవిసాణసుత్తే (సు॰ ని॰ ౩౫) ఆగతమేవ. సావకభాసితానిపి –

    Ādinā khaggavisāṇasutte (su. ni. 35) āgatameva. Sāvakabhāsitānipi –

    ‘‘సబ్బో రాగో పహీనో మే, సబ్బో దోసో సమూహతో;

    ‘‘Sabbo rāgo pahīno me, sabbo doso samūhato;

    సబ్బో మే విహతో మోహో, సీతిభూతోస్మి నిబ్బుతో’’తి. –

    Sabbo me vihato moho, sītibhūtosmi nibbuto’’ti. –

    ఆదినా థేరగాథాసు (థేరగా॰ ౭౯),

    Ādinā theragāthāsu (theragā. 79),

    ‘‘కాయేన సంవుతా ఆసిం, వాచాయ ఉద చేతసా;

    ‘‘Kāyena saṃvutā āsiṃ, vācāya uda cetasā;

    సమూలం తణ్హమబ్భుయ్హ, సీతిభూతామ్హి నిబ్బుతా’’తి. –

    Samūlaṃ taṇhamabbhuyha, sītibhūtāmhi nibbutā’’ti. –

    థేరిగాథాసు (థేరీగా॰ ౧౫) చ ఆగతాని. అఞ్ఞానిపి సక్కాదీహి దేవేహి భాసితాని ‘‘అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుపతిట్ఠిత’’న్తిఆదీని (ఉదా॰ ౨౭), సోణదణ్డబ్రాహ్మణాదీహి మనుస్సేహి చ భాసితాని ‘‘నమో తస్స భగవతో’’తిఆదీని (దీ॰ ని॰ ౨.౩౭౧; మ॰ ని॰ ౧.౨౯౦) తిస్సో సఙ్గీతియో ఆరుళ్హాని ఉదానాని సన్తి ఏవ, న తాని ఇధ అధిప్పేతాని. యాని పన సమ్మాసమ్బుద్ధేన సామం ఆహచ్చభాసితాని జినవచనభూతాని, తానేవ చ ధమ్మసఙ్గాహకేహి ‘‘ఉదాన’’న్తి సఙ్గీతం. ఏతానియేవ చ సన్ధాయ భగవతో పరియత్తిధమ్మం నవవిధా విభజిత్వా ఉద్దిసన్తేన ఉదానన్తి వుత్తం.

    Therigāthāsu (therīgā. 15) ca āgatāni. Aññānipi sakkādīhi devehi bhāsitāni ‘‘aho dānaṃ paramadānaṃ kassape supatiṭṭhita’’ntiādīni (udā. 27), soṇadaṇḍabrāhmaṇādīhi manussehi ca bhāsitāni ‘‘namo tassa bhagavato’’tiādīni (dī. ni. 2.371; ma. ni. 1.290) tisso saṅgītiyo āruḷhāni udānāni santi eva, na tāni idha adhippetāni. Yāni pana sammāsambuddhena sāmaṃ āhaccabhāsitāni jinavacanabhūtāni, tāneva ca dhammasaṅgāhakehi ‘‘udāna’’nti saṅgītaṃ. Etāniyeva ca sandhāya bhagavato pariyattidhammaṃ navavidhā vibhajitvā uddisantena udānanti vuttaṃ.

    యా పన ‘‘అనేకజాతిసంసార’’న్తిఆదిగాథా భగవతా బోధియా మూలే ఉదానవసేన పవత్తితా అనేకసతసహస్సానం సమ్మాసమ్బుద్ధానం ఉదానభూతా చ, తా అపరభాగే ధమ్మభణ్డాగారికస్స భగవతా దేసితత్తా ధమ్మసఙ్గాహకేహి ఉదానపాళియం సఙ్గహం అనారోపేత్వా ధమ్మపదే సఙ్గహితా. యఞ్చ ‘‘అఞ్ఞాసి వత భో కోణ్డఞ్ఞో’’తి ఉదానవచనం దససహస్సిలోకధాతుయా దేవమనుస్సానం పవేదనసమత్థనిగ్ఘోసవిప్ఫారం భగవతా భాసితం, తదపి పఠమబోధియం సబ్బేసం ఏవ భిక్ఖూనం సమ్మాపటిపత్తిపచ్చవేక్ఖణహేతుకం ‘‘ఆరాధయింసు వత మం భిక్ఖూ ఏకం సమయ’’న్తిఆదివచనం (మ॰ ని॰ ౧.౨౨౫) వియ ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తదేసనాపరియోసానే అత్తనా అధిగతధమ్మేకదేసస్స యథాదేసితస్స అరియమగ్గస్స సావకేసు సబ్బపఠమం థేరేన అధిగతత్తా అత్తనో పరిస్సమస్స సఫలభావపచ్చవేక్ఖణహేతుకం పీతిసోమనస్సజనితం ఉదాహారమత్తాం, న ‘‘యదా హవే పాతుభవన్తి ధమ్మా’’తిఆదివచనం (మహావ॰ ౧-౩; ఉదా॰ ౧-౩) వియ పవత్తియా నివత్తియా వా పకాసనన్తి న ధమ్మసఙ్గాహకేహి ఉదానపాళియం సఙ్గీతన్తి దట్ఠబ్బం.

    Yā pana ‘‘anekajātisaṃsāra’’ntiādigāthā bhagavatā bodhiyā mūle udānavasena pavattitā anekasatasahassānaṃ sammāsambuddhānaṃ udānabhūtā ca, tā aparabhāge dhammabhaṇḍāgārikassa bhagavatā desitattā dhammasaṅgāhakehi udānapāḷiyaṃ saṅgahaṃ anāropetvā dhammapade saṅgahitā. Yañca ‘‘aññāsi vata bho koṇḍañño’’ti udānavacanaṃ dasasahassilokadhātuyā devamanussānaṃ pavedanasamatthanigghosavipphāraṃ bhagavatā bhāsitaṃ, tadapi paṭhamabodhiyaṃ sabbesaṃ eva bhikkhūnaṃ sammāpaṭipattipaccavekkhaṇahetukaṃ ‘‘ārādhayiṃsu vata maṃ bhikkhū ekaṃ samaya’’ntiādivacanaṃ (ma. ni. 1.225) viya dhammacakkappavattanasuttadesanāpariyosāne attanā adhigatadhammekadesassa yathādesitassa ariyamaggassa sāvakesu sabbapaṭhamaṃ therena adhigatattā attano parissamassa saphalabhāvapaccavekkhaṇahetukaṃ pītisomanassajanitaṃ udāhāramattāṃ, na ‘‘yadā have pātubhavanti dhammā’’tiādivacanaṃ (mahāva. 1-3; udā. 1-3) viya pavattiyā nivattiyā vā pakāsananti na dhammasaṅgāhakehi udānapāḷiyaṃ saṅgītanti daṭṭhabbaṃ.

    ఉదానపాళియఞ్చ బోధివగ్గాదీసు అట్ఠసు వగ్గేసు దస దస కత్వా అసీతియేవ సుత్తన్తా సఙ్గీతా , తతోయేవ చ ఉదానట్ఠకథాయం (ఉదా॰ అట్ఠ॰ గన్థారమ్భకథా) ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన వుత్తం –

    Udānapāḷiyañca bodhivaggādīsu aṭṭhasu vaggesu dasa dasa katvā asītiyeva suttantā saṅgītā , tatoyeva ca udānaṭṭhakathāyaṃ (udā. aṭṭha. ganthārambhakathā) ācariyadhammapālattherena vuttaṃ –

    ‘‘అసీతి ఏవ సుత్తన్తా, వగ్గా అట్ఠ సమాసతో;

    ‘‘Asīti eva suttantā, vaggā aṭṭha samāsato;

    గాథా చ పఞ్చనవుతి, ఉదానస్స పకాసితా.

    Gāthā ca pañcanavuti, udānassa pakāsitā.

    ‘‘అడ్ఢూననవమత్తా చ, భాణవారా పమాణతో;

    ‘‘Aḍḍhūnanavamattā ca, bhāṇavārā pamāṇato;

    ఏకాధికా తథాసీతి, ఉదానస్సానుసన్ధయో.

    Ekādhikā tathāsīti, udānassānusandhayo.

    ‘‘ఏకవీససహస్సాని, సతమేవ విచక్ఖణో;

    ‘‘Ekavīsasahassāni, satameva vicakkhaṇo;

    పదానేతానుదానస్స, గణితాని వినిద్దిసే. –

    Padānetānudānassa, gaṇitāni viniddise. –

    గాథాపాదతో పన –

    Gāthāpādato pana –

    ‘‘అట్ఠసహస్సమత్తాని, చత్తారేవ సతాని చ;

    ‘‘Aṭṭhasahassamattāni, cattāreva satāni ca;

    పదానేతానుదానస్స, తేవీసతి చ నిద్దిసే.

    Padānetānudānassa, tevīsati ca niddise.

    ‘‘అక్ఖరానం సహస్సాని, సట్ఠి సత్త సతాని చ;

    ‘‘Akkharānaṃ sahassāni, saṭṭhi satta satāni ca;

    తీణి ద్వాసీతి చ తథా, ఉదానస్స పవేదితా’’తి.

    Tīṇi dvāsīti ca tathā, udānassa paveditā’’ti.

    ఇధ పన ‘‘ద్వాసీతి సుత్తన్తా’’తి వుత్తం, తం న సమేతి, తస్మా ‘‘అసీతి సుత్తన్తా’’తి పాఠేన భవితబ్బం.

    Idha pana ‘‘dvāsīti suttantā’’ti vuttaṃ, taṃ na sameti, tasmā ‘‘asīti suttantā’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ.

    వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘వుత్తమరహతాతి మే సుతం. ఏకధమ్మం, భిక్ఖవే, పజహథ, అహం వో పాటిభోగో అనాగామితాయ. కతమం ఏకధమ్మం? లోభం, భిక్ఖవే, ఏకధమ్మం పజహథ, అహం వో పాటిభోగో అనాగామితాయా’’తి ఏవమాదినా ఏకకదుకతికచతుక్కవసేన ఇతివుత్తకపాళియం (ఇతివు॰ ౧) సఙ్గహమారోపితాని ద్వాదసుత్తరసతసుత్తన్తాని ఇతివుత్తకం నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆది. దసుత్తరసతసుత్తన్తాతి ఏత్థాపి ‘‘ద్వాదసుత్తరసతసుత్తన్తా’’తి పాఠేన భవితబ్బం. తథా హి ఏకకనిపాతే తావ సత్తవీసతి సుత్తాని, దుకనిపాతే ద్వావీసతి, తికనిపాతే పఞ్ఞాస, చతుక్కనిపాతే తేరసాతి ద్వాదసుత్తరసతసుత్తన్తానేవ ఇతివుత్తకపాళియం ఆగతాని. తతోయేవ చ పాళియం –

    Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘vuttamarahatāti me sutaṃ. Ekadhammaṃ, bhikkhave, pajahatha, ahaṃ vo pāṭibhogo anāgāmitāya. Katamaṃ ekadhammaṃ? Lobhaṃ, bhikkhave, ekadhammaṃ pajahatha, ahaṃ vo pāṭibhogo anāgāmitāyā’’ti evamādinā ekakadukatikacatukkavasena itivuttakapāḷiyaṃ (itivu. 1) saṅgahamāropitāni dvādasuttarasatasuttantāni itivuttakaṃ nāmāti dassento āha ‘‘vuttañheta’’ntiādi. Dasuttarasatasuttantāti etthāpi ‘‘dvādasuttarasatasuttantā’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ. Tathā hi ekakanipāte tāva sattavīsati suttāni, dukanipāte dvāvīsati, tikanipāte paññāsa, catukkanipāte terasāti dvādasuttarasatasuttantāneva itivuttakapāḷiyaṃ āgatāni. Tatoyeva ca pāḷiyaṃ –

    ‘‘లోభో దోసో చ మోహో చ,

    ‘‘Lobho doso ca moho ca,

    కోధో మక్ఖేన పఞ్చమం;

    Kodho makkhena pañcamaṃ;

    మానో సబ్బం పున మానో,

    Māno sabbaṃ puna māno,

    లోభో దోసేన తేరస.

    Lobho dosena terasa.

    ‘‘మోహో కోధో పున మక్ఖో,

    ‘‘Moho kodho puna makkho,

    నీవరణా తణ్హాయ పఞ్చమం;

    Nīvaraṇā taṇhāya pañcamaṃ;

    ద్వే సేక్ఖభేదా సామగ్గీ,

    Dve sekkhabhedā sāmaggī,

    పదుట్ఠనిరయేన తేరస.

    Paduṭṭhanirayena terasa.

    ‘‘పసన్నా ఏకమాభాయి, పుగ్గలం అతీతేన పఞ్చమం;

    ‘‘Pasannā ekamābhāyi, puggalaṃ atītena pañcamaṃ;

    ఏవఞ్చే ఓపధికం పుఞ్ఞం, సత్తవీస పకాసితా’’తి. –

    Evañce opadhikaṃ puññaṃ, sattavīsa pakāsitā’’ti. –

    ఏవమాదినా ఉద్దానగాథాహి ద్వాదసుత్తరసతసుత్తాని గణేత్వా దస్సితాని. తేనేవ చ అట్ఠకథాయమ్పి (ఇతివు॰ అట్ఠ॰ గన్థారమ్భకథా) –

    Evamādinā uddānagāthāhi dvādasuttarasatasuttāni gaṇetvā dassitāni. Teneva ca aṭṭhakathāyampi (itivu. aṭṭha. ganthārambhakathā) –

    ‘‘సుత్తతో ఏకకనిపాతే తావ సత్తవీసతి సుత్తాని, దుకనిపాతే ద్వావీసతి, తికనిపాతే పఞ్ఞాస, చతుక్కనిపాతే తేరసాతి ద్వాదసాధికసతసుత్తసఙ్గహ’’న్తి –

    ‘‘Suttato ekakanipāte tāva sattavīsati suttāni, dukanipāte dvāvīsati, tikanipāte paññāsa, catukkanipāte terasāti dvādasādhikasatasuttasaṅgaha’’nti –

    వుత్తం. కామఞ్చేత్థ అప్పకం ఊనమధికం వా గణనూపగం న హోతీతి కత్వా ‘‘ద్వాసీతి ఖన్ధకవత్తానీ’’తి వత్తబ్బే ‘‘అసీతి ఖన్ధకవత్తానీ’’తి వుత్తవచనం వియ ‘‘ద్వాదసుత్తరసతసుత్తన్తా’’తి వత్తబ్బే ‘‘దసుత్తరసతసుత్తన్తా’’తి వుత్తన్తిపి సక్కా వత్తుం, తథాపి ఈదిసే ఠానే పమాణం దస్సేన్తేన యాథావతోవ నియమేత్వా దస్సేతబ్బన్తి ‘‘ద్వాదసుత్తరసతసుత్తన్తా’’ ఇచ్చేవ పాఠేన భవితబ్బం.

    Vuttaṃ. Kāmañcettha appakaṃ ūnamadhikaṃ vā gaṇanūpagaṃ na hotīti katvā ‘‘dvāsīti khandhakavattānī’’ti vattabbe ‘‘asīti khandhakavattānī’’ti vuttavacanaṃ viya ‘‘dvādasuttarasatasuttantā’’ti vattabbe ‘‘dasuttarasatasuttantā’’ti vuttantipi sakkā vattuṃ, tathāpi īdise ṭhāne pamāṇaṃ dassentena yāthāvatova niyametvā dassetabbanti ‘‘dvādasuttarasatasuttantā’’ icceva pāṭhena bhavitabbaṃ.

    జాతం భూతం పురావుత్థం భగవతో పుబ్బచరితం కాయతి కథేతి పకాసేతీతి జాతకం.

    Jātaṃ bhūtaṃ purāvutthaṃ bhagavato pubbacaritaṃ kāyati katheti pakāsetīti jātakaṃ.

    ‘‘చత్తారోమే , భిక్ఖవే, అచ్ఛరియా అబ్భుతా ధమ్మా ఆనన్దే. కతమే చత్తారో? సచే, భిక్ఖవే, భిక్ఖుపరిసా ఆనన్దం దస్సనాయ ఉపసఙ్కమతి, దస్సనేనపి సా అత్తమనా హోతి. తత్థ చే ఆనన్దో ధమ్మం భాసతి, భాసితేనపి సా అత్తమనా హోతి, అతిత్తావ, భిక్ఖవే, భిక్ఖుపరిసా హోతి, అథ ఆనన్దో తుణ్హీ భవతి. సచే భిక్ఖునీపరిసా…పే॰… ఉపాసకపరిసా…పే॰… ఉపాసికా పరిసా ఆనన్దం దస్సనాయ ఉపసఙ్కమతి, దస్సనేనపి సా అత్తమనా హోతి. తత్థ చే ఆనన్దో ధమ్మం భాసతి, భాసితేనపి సా అత్తమనా హోతి, అతిత్తావ, భిక్ఖవే, ఉపాసికాపరిసా హోతి, అథ ఆనన్దో తుణ్హీ భవతి. ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారో అచ్ఛరియా అబ్భుతా ధమ్మా ఆనన్దే’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౧౨౯) ఏవమాదినయప్పవత్తా సబ్బేపి అచ్ఛరియఅబ్భుతధమ్మపటిసంయుత్తా సుత్తన్తా అబ్భుతధమ్మం నామాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే’’తిఆది.

    ‘‘Cattārome , bhikkhave, acchariyā abbhutā dhammā ānande. Katame cattāro? Sace, bhikkhave, bhikkhuparisā ānandaṃ dassanāya upasaṅkamati, dassanenapi sā attamanā hoti. Tattha ce ānando dhammaṃ bhāsati, bhāsitenapi sā attamanā hoti, atittāva, bhikkhave, bhikkhuparisā hoti, atha ānando tuṇhī bhavati. Sace bhikkhunīparisā…pe… upāsakaparisā…pe… upāsikā parisā ānandaṃ dassanāya upasaṅkamati, dassanenapi sā attamanā hoti. Tattha ce ānando dhammaṃ bhāsati, bhāsitenapi sā attamanā hoti, atittāva, bhikkhave, upāsikāparisā hoti, atha ānando tuṇhī bhavati. Ime kho, bhikkhave, cattāro acchariyā abbhutā dhammā ānande’’ti (a. ni. 4.129) evamādinayappavattā sabbepi acchariyaabbhutadhammapaṭisaṃyuttā suttantā abbhutadhammaṃ nāmāti dassento āha ‘‘cattārome, bhikkhave’’tiādi.

    చూళవేదల్లాదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౪౬౦ ఆదయో) విసాఖేన నామ ఉపాసకేన పుట్ఠాయ ధమ్మదిన్నాయ నామ భిక్ఖునియా భాసితం సుత్తం చూళవేదల్లన్తి వేదితబ్బం. మహావేదల్లం (మ॰ ని॰ ౧.౪౪౯ ఆదయో) పన మహాకోట్ఠికత్థేరేన పుచ్ఛితేన ఆయస్మతా సారిపుత్తత్థేరేన భాసితం. సమ్మాదిట్ఠిసుత్తమ్పి (మ॰ ని॰ ౧.౮౯ ఆదయో) భిక్ఖూహి పుట్ఠేన తేనేవాయస్మతా సారిపుత్తత్థేరేన భాసితం. ఏతాని మజ్ఝిమనికాయపరియాపన్నాని. సక్కపఞ్హం (దీ॰ ని॰ ౨.౩౪౪ ఆదయో) పన సక్కేన పుట్ఠో భగవా అభాసి, తఞ్చ దీఘనికాయపరియాపన్నన్తి వేదితబ్బం. మహాపుణ్ణమసుత్తమ్పి (మ॰ ని॰ ౩.౮౫ ఆదయో) తదహుపోసథే పన్నరసే పుణ్ణమాయ రత్తియా అఞ్ఞతరేన భిక్ఖునా పుట్ఠేన భగవతా భాసితం, తం పన మజ్ఝిమనికాయపరియాపన్నన్తి వేదితబ్బం. వేదన్తి ఞాణం. తుట్ఠిన్తి యథాభాసితధమ్మదేసనం విదిత్వా ‘‘సాధు అయ్యే, సాధావుసో’’తిఆదినా అబ్భనుమోదనవసప్పవత్తం పీతిసోమనస్సం. లద్ధా లద్ధాతి లభిత్వా లభిత్వా, పునప్పునం లభిత్వాతి వుత్తం హోతి.

    Cūḷavedallādīsu (ma. ni. 1.460 ādayo) visākhena nāma upāsakena puṭṭhāya dhammadinnāya nāma bhikkhuniyā bhāsitaṃ suttaṃ cūḷavedallanti veditabbaṃ. Mahāvedallaṃ (ma. ni. 1.449 ādayo) pana mahākoṭṭhikattherena pucchitena āyasmatā sāriputtattherena bhāsitaṃ. Sammādiṭṭhisuttampi (ma. ni. 1.89 ādayo) bhikkhūhi puṭṭhena tenevāyasmatā sāriputtattherena bhāsitaṃ. Etāni majjhimanikāyapariyāpannāni. Sakkapañhaṃ (dī. ni. 2.344 ādayo) pana sakkena puṭṭho bhagavā abhāsi, tañca dīghanikāyapariyāpannanti veditabbaṃ. Mahāpuṇṇamasuttampi (ma. ni. 3.85 ādayo) tadahuposathe pannarase puṇṇamāya rattiyā aññatarena bhikkhunā puṭṭhena bhagavatā bhāsitaṃ, taṃ pana majjhimanikāyapariyāpannanti veditabbaṃ. Vedanti ñāṇaṃ. Tuṭṭhinti yathābhāsitadhammadesanaṃ viditvā ‘‘sādhu ayye, sādhāvuso’’tiādinā abbhanumodanavasappavattaṃ pītisomanassaṃ. Laddhā laddhāti labhitvā labhitvā, punappunaṃ labhitvāti vuttaṃ hoti.

    ఏవం అఙ్గవసేన సకలమ్పి బుద్ధవచనం విభజిత్వా ఇదాని ధమ్మక్ఖన్ధవసేన విభజిత్వా కథేతుకామో ఆహ ‘‘కథం ధమ్మక్ఖన్ధవసేనా’’తిఆది. తత్థ ధమ్మక్ఖన్ధవసేనాతి ధమ్మరాసివసేన. ద్వాసీతి సహస్సాని బుద్ధతో గణ్హిం, ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతో గణ్హిన్తి సమ్బన్ధో. తత్థ బుద్ధతో గణ్హిన్తి సమ్మాసమ్బుద్ధతో ఉగ్గణ్హిం, ద్వేసహస్సాధికాని అసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సాని సత్థు సన్తికా అధిగణ్హిన్తి అత్థో. ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతోతి ద్వే ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సాని భిక్ఖుతో ఉగ్గణ్హిం, ధమ్మసేనాపతిఆదీనం భిక్ఖూనం సన్తికా అధిగణ్హిం. సారిపుత్తత్థేరాదీహి భాసితానం సమ్మాదిట్ఠిసుత్తన్తాదీనం వసేన హి ‘‘ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతో’’తి వుత్తం. చతురాసీతి సహస్సానీతి తదుభయం సమోధానేత్వా చతుసహస్సాధికాని అసీతి సహస్సాని. యే మే ధమ్మా పవత్తినోతి యే ధమ్మా మమ పవత్తినో పవత్తమానా పగుణా వాచుగ్గతా జివ్హగ్గే పరివత్తన్తి, తే ధమ్మా చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీతి వుత్తం హోతి. కేచి పన ‘‘యే ఇమే’’తి పదచ్ఛేదం కత్వా ‘‘యే ఇమే ధమ్మా బుద్ధస్స భగవతో భిక్ఖూనఞ్చ పవత్తినో, తేహి పవత్తితా, తేస్వాహం ద్వాసీతి సహస్సాని బుద్ధతో గణ్హిం, ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతోతి ఏవం చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీ’’తి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధం వదన్తి.

    Evaṃ aṅgavasena sakalampi buddhavacanaṃ vibhajitvā idāni dhammakkhandhavasena vibhajitvā kathetukāmo āha ‘‘kathaṃ dhammakkhandhavasenā’’tiādi. Tattha dhammakkhandhavasenāti dhammarāsivasena. Dvāsīti sahassāni buddhato gaṇhiṃ, dve sahassāni bhikkhuto gaṇhinti sambandho. Tattha buddhato gaṇhinti sammāsambuddhato uggaṇhiṃ, dvesahassādhikāni asīti dhammakkhandhasahassāni satthu santikā adhigaṇhinti attho. Dve sahassāni bhikkhutoti dve dhammakkhandhasahassāni bhikkhuto uggaṇhiṃ, dhammasenāpatiādīnaṃ bhikkhūnaṃ santikā adhigaṇhiṃ. Sāriputtattherādīhi bhāsitānaṃ sammādiṭṭhisuttantādīnaṃ vasena hi ‘‘dve sahassāni bhikkhuto’’ti vuttaṃ. Caturāsīti sahassānīti tadubhayaṃ samodhānetvā catusahassādhikāni asīti sahassāni. Ye me dhammā pavattinoti ye dhammā mama pavattino pavattamānā paguṇā vācuggatā jivhagge parivattanti, te dhammā caturāsīti dhammakkhandhasahassānīti vuttaṃ hoti. Keci pana ‘‘ye ime’’ti padacchedaṃ katvā ‘‘ye ime dhammā buddhassa bhagavato bhikkhūnañca pavattino, tehi pavattitā, tesvāhaṃ dvāsīti sahassāni buddhato gaṇhiṃ, dve sahassāni bhikkhutoti evaṃ caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’ti evamettha sambandhaṃ vadanti.

    ఏత్థ చ సుభసుత్తం (దీ॰ ని॰ ౧.౪౪౪ ఆదయో) గోపకమోగ్గల్లానసుత్తఞ్చ (మ॰ ని॰ ౩.౭౯ ఆదయో) పరినిబ్బుతే భగవతి ఆనన్దత్థేరేన వుత్తత్తా చతురాసీతిధమ్మక్ఖన్ధసహస్సేసు అన్తోగధం హోతి, న హోతీతి? తత్థ పటిసమ్భిదాగణ్ఠిపదే తావ ఇదం వుత్తం ‘‘సయం వుత్తధమ్మక్ఖన్ధానం భిక్ఖుతో గహితేయేవ సఙ్గహేత్వా ఏవమాహాతి దట్ఠబ్బ’’న్తి. భగవతా పన దిన్ననయే ఠత్వా భాసితత్తా సయం వుత్తధమ్మక్ఖన్ధానమ్పి ‘‘బుద్ధతో గణ్హి’’న్తి ఏత్థ సఙ్గహం కత్వా వుత్తన్తి ఏవమేత్థ వత్తుం యుత్తతరం వియ దిస్సతి. భగవతాయేవ హి దిన్ననయే ఠత్వా సావకా ధమ్మం దేసేన్తి. తేనేవ హి తతియసఙ్గీతియఞ్చ మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరేన భాసితమ్పి కథావత్థుప్పకరణం బుద్ధభాసితం నామ జాతం, తతోయేవ చ అత్తనా భాసితమ్పి సుభసుత్తాది సఙ్గీతిం ఆరోపేన్తేన ఆయస్మతా ఆనన్దత్థేరేన ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి వుత్తం.

    Ettha ca subhasuttaṃ (dī. ni. 1.444 ādayo) gopakamoggallānasuttañca (ma. ni. 3.79 ādayo) parinibbute bhagavati ānandattherena vuttattā caturāsītidhammakkhandhasahassesu antogadhaṃ hoti, na hotīti? Tattha paṭisambhidāgaṇṭhipade tāva idaṃ vuttaṃ ‘‘sayaṃ vuttadhammakkhandhānaṃ bhikkhuto gahiteyeva saṅgahetvā evamāhāti daṭṭhabba’’nti. Bhagavatā pana dinnanaye ṭhatvā bhāsitattā sayaṃ vuttadhammakkhandhānampi ‘‘buddhato gaṇhi’’nti ettha saṅgahaṃ katvā vuttanti evamettha vattuṃ yuttataraṃ viya dissati. Bhagavatāyeva hi dinnanaye ṭhatvā sāvakā dhammaṃ desenti. Teneva hi tatiyasaṅgītiyañca moggaliputtatissattherena bhāsitampi kathāvatthuppakaraṇaṃ buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, tatoyeva ca attanā bhāsitampi subhasuttādi saṅgītiṃ āropentena āyasmatā ānandattherena ‘‘evaṃ me suta’’nti vuttaṃ.

    ఏవం పరిదీపితధమ్మక్ఖన్ధవసేనాతి గోపకమోగ్గల్లానేన బ్రాహ్మణేన ‘‘త్వం బహుస్సుతోతి బుద్ధసాసనే పాకటో, కిత్తకా ధమ్మా తే సత్థారా భాసితా, తయా ధారితా’’తి పుచ్ఛితే తస్స పటివచనం దేన్తేన ఆయస్మతా ఆనన్దత్థేరేన ఏవం ‘‘ద్వాసీతి బుద్ధతో గణ్హి’’న్తిఆదినా పరిదీపితధమ్మక్ఖన్ధానం వసేన. ఏకానుసన్ధికం సుత్తం సతిపట్ఠానాది. సతిపట్ఠానసుత్తఞ్హి ‘‘ఏకాయనో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో సత్తానం విసుద్ధియా’’తిఆదినా (దీ॰ ని॰ ౨.౩౭౩) చత్తారో సతిపట్ఠానే ఆరభిత్వా తేసంయేవ విభాగదస్సనవసేన పవత్తత్తా ‘‘ఏకానుసన్ధిక’’న్తి వుచ్చతి. అనేకానుసన్ధికన్తి నానానుసన్ధికం పరినిబ్బానసుత్తాది. పరినిబ్బానసుత్తఞ్హి నానాఠానేసు నానాధమ్మదేసనానం వసేన పవత్తత్తా ‘‘అనేకానుసన్ధిక’’న్తి వుచ్చతి. గాథాబన్ధేసు పఞ్హపుచ్ఛనన్తి –

    Evaṃ paridīpitadhammakkhandhavasenāti gopakamoggallānena brāhmaṇena ‘‘tvaṃ bahussutoti buddhasāsane pākaṭo, kittakā dhammā te satthārā bhāsitā, tayā dhāritā’’ti pucchite tassa paṭivacanaṃ dentena āyasmatā ānandattherena evaṃ ‘‘dvāsīti buddhato gaṇhi’’ntiādinā paridīpitadhammakkhandhānaṃ vasena. Ekānusandhikaṃ suttaṃ satipaṭṭhānādi. Satipaṭṭhānasuttañhi ‘‘ekāyano ayaṃ, bhikkhave, maggo sattānaṃ visuddhiyā’’tiādinā (dī. ni. 2.373) cattāro satipaṭṭhāne ārabhitvā tesaṃyeva vibhāgadassanavasena pavattattā ‘‘ekānusandhika’’nti vuccati. Anekānusandhikanti nānānusandhikaṃ parinibbānasuttādi. Parinibbānasuttañhi nānāṭhānesu nānādhammadesanānaṃ vasena pavattattā ‘‘anekānusandhika’’nti vuccati. Gāthābandhesu pañhapucchananti –

    ‘‘కతి ఛిన్దే కతి జహే, కతి చుత్తరి భావయే;

    ‘‘Kati chinde kati jahe, kati cuttari bhāvaye;

    కతి సఙ్గాతిగో భిక్ఖు, ‘ఓఘతిణ్ణో’తి వుచ్చతీ’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౫) –

    Kati saṅgātigo bhikkhu, ‘oghatiṇṇo’ti vuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.5) –

    ఏవమాదినయప్పవత్తం పఞ్హపుచ్ఛనం ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధోతి అత్థో.

    Evamādinayappavattaṃ pañhapucchanaṃ eko dhammakkhandhoti attho.

    ‘‘పఞ్చ ఛిన్దే పఞ్చ జహే, పఞ్చ చుత్తరి భావయే;

    ‘‘Pañca chinde pañca jahe, pañca cuttari bhāvaye;

    పఞ్చ సఙ్గాతిగో భిక్ఖు, ‘ఓఘతిణ్ణో’తి వుచ్చతీ’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౫) –

    Pañca saṅgātigo bhikkhu, ‘oghatiṇṇo’ti vuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.5) –

    ఏవమాదినయప్పవత్తం విసజ్జనన్తి వేదితబ్బం. తికదుకభాజనం నిక్ఖేపకణ్డఅట్ఠకథాకణ్డవసేన వేదితబ్బం. తస్మా ‘‘కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మా, సుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా, దుక్ఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా, అదుక్ఖమసుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా’’తి ఏవమాదీసు తికేసు కుసలత్తికస్స విభజనవసేన యం వుత్తం నిక్ఖేపకణ్డే (ధ॰ స॰ ౯౮౫-౯౮౭) –

    Evamādinayappavattaṃ visajjananti veditabbaṃ. Tikadukabhājanaṃ nikkhepakaṇḍaaṭṭhakathākaṇḍavasena veditabbaṃ. Tasmā ‘‘kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā, sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā, dukkhāya vedanāya sampayuttā dhammā, adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’ti evamādīsu tikesu kusalattikassa vibhajanavasena yaṃ vuttaṃ nikkhepakaṇḍe (dha. sa. 985-987) –

    ‘‘కతమే ధమ్మా కుసలా? తీణి కుసలమూలాని అలోభో అదోసో అమోహో, తంసమ్పయుత్తో వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో, తంసముట్ఠానం కాయకమ్మం వచీకమ్మం మనోకమ్మం. ఇమే ధమ్మా కుసలా.

    ‘‘Katame dhammā kusalā? Tīṇi kusalamūlāni alobho adoso amoho, taṃsampayutto vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho viññāṇakkhandho, taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammaṃ. Ime dhammā kusalā.

    ‘‘కతమే ధమ్మా అకుసలా? తీణి అకుసలమూలాని లోభో దోసో మోహో, తదేకట్ఠా చ కిలేసా, తంసమ్పయుత్తో వేదనాక్ఖన్ధో…పే॰… మనోకమ్మం. ఇమే ధమ్మా అకుసలా.

    ‘‘Katame dhammā akusalā? Tīṇi akusalamūlāni lobho doso moho, tadekaṭṭhā ca kilesā, taṃsampayutto vedanākkhandho…pe… manokammaṃ. Ime dhammā akusalā.

    ‘‘కతమే ధమ్మా అబ్యాకతా? కుసలాకుసలానం ధమ్మానం విపాకా కామావచరా రూపావచరా అరూపావచరా అపరియాపన్నా వేదనాక్ఖన్ధో …పే॰… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో, యే చ ధమ్మా కిరియా నేవ కుసలా నాకుసలా న చ కమ్మవిపాకా సబ్బఞ్చ రూపం అసఙ్ఖతా చ ధాతు. ఇమే ధమ్మా అబ్యాకతా’’తి –

    ‘‘Katame dhammā abyākatā? Kusalākusalānaṃ dhammānaṃ vipākā kāmāvacarā rūpāvacarā arūpāvacarā apariyāpannā vedanākkhandho …pe… viññāṇakkhandho, ye ca dhammā kiriyā neva kusalā nākusalā na ca kammavipākā sabbañca rūpaṃ asaṅkhatā ca dhātu. Ime dhammā abyākatā’’ti –

    అయమేకో ధమ్మక్ఖన్ధో. ఏవం సేసత్తికానమ్పి ఏకేకస్స తికస్స విభజనం ఏకేకో ధమ్మక్ఖన్ధోతి వేదితబ్బం.

    Ayameko dhammakkhandho. Evaṃ sesattikānampi ekekassa tikassa vibhajanaṃ ekeko dhammakkhandhoti veditabbaṃ.

    తథా ‘‘హేతూ ధమ్మా’’తి ఏవమాదికేసు దుకేసు ఏకేకస్స దుకస్స విభజనవసేన యం వుత్తం –

    Tathā ‘‘hetū dhammā’’ti evamādikesu dukesu ekekassa dukassa vibhajanavasena yaṃ vuttaṃ –

    ‘‘కతమే ధమ్మా హేతూ? తయో కుసలా హేతూ, తయో అకుసలా హేతూ, తయో అబ్యాకతా హేతూ’’తి (ధ॰ స॰ ౧౦౫౯) –

    ‘‘Katame dhammā hetū? Tayo kusalā hetū, tayo akusalā hetū, tayo abyākatā hetū’’ti (dha. sa. 1059) –

    ఆది, తత్థాపి ఏకేకస్స దుకస్స విభజనం ఏకేకో ధమ్మక్ఖన్ధో. పున అట్ఠకథాకణ్డే (ధ॰ స॰ ౧౩౮౪-౧౩౮౬) –

    Ādi, tatthāpi ekekassa dukassa vibhajanaṃ ekeko dhammakkhandho. Puna aṭṭhakathākaṇḍe (dha. sa. 1384-1386) –

    ‘‘కతమే ధమ్మా కుసలా? చతూసు భూమీసు కుసలం. ఇమే ధమ్మా కుసలా. కతమే ధమ్మా అకుసలా? ద్వాదస అకుసలచిత్తుప్పాదా. ఇమే ధమ్మా అకుసలా. కతమే ధమ్మా అబ్యాకతా? చతూసు భూమీసు విపాకో తీసు భూమీసు కిరియాబ్యాకతం రూపఞ్చ నిబ్బానఞ్చ. ఇమే ధమ్మా అబ్యాకతా’’తి –

    ‘‘Katame dhammā kusalā? Catūsu bhūmīsu kusalaṃ. Ime dhammā kusalā. Katame dhammā akusalā? Dvādasa akusalacittuppādā. Ime dhammā akusalā. Katame dhammā abyākatā? Catūsu bhūmīsu vipāko tīsu bhūmīsu kiriyābyākataṃ rūpañca nibbānañca. Ime dhammā abyākatā’’ti –

    ఏవమాదినా కుసలత్తికాదివిభజనవసేన పవత్తేసు తికభాజనేసు ఏకేకస్స తికస్స భాజనం ఏకేకో ధమ్మక్ఖన్ధో. తథా –

    Evamādinā kusalattikādivibhajanavasena pavattesu tikabhājanesu ekekassa tikassa bhājanaṃ ekeko dhammakkhandho. Tathā –

    ‘‘కతమే ధమ్మా హేతూ? తయో కుసలా హేతూ, తయో అకుసలా హేతూ, తయో అబ్యాకతా హేతూ’’తి (ధ॰ స॰ ౧౪౪౧) –

    ‘‘Katame dhammā hetū? Tayo kusalā hetū, tayo akusalā hetū, tayo abyākatā hetū’’ti (dha. sa. 1441) –

    ఆదినయప్పవత్తేసు దుకభాజనేసు ఏకమేకం దుకభాజనం ఏకేకో ధమ్మక్ఖన్ధోతి ఏవమేత్థ తికదుకభాజనవసేన ధమ్మక్ఖన్ధవిభాగో వేదితబ్బో.

    Ādinayappavattesu dukabhājanesu ekamekaṃ dukabhājanaṃ ekeko dhammakkhandhoti evamettha tikadukabhājanavasena dhammakkhandhavibhāgo veditabbo.

    ఏకమేకఞ్చ చిత్తవారభాజనన్తి ఏత్థ పన –

    Ekamekañca cittavārabhājananti ettha pana –

    ‘‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం రూపారమ్మణం వా…పే॰… తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతి…పే॰… అవిక్ఖేపో హోతీ’’తి (ధ॰ స॰ ౧) –

    ‘‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’’ti (dha. sa. 1) –

    ఏవమాదినయప్పవత్తే చిత్తుప్పాదకణ్డే ఏకమేకం చిత్తవారభాజనం ఏకేకో ధమ్మక్ఖన్ధోతి గహేతబ్బం. ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధోతి ఏత్థ ‘‘ఏకేకతికదుకభాజనం ఏకమేకం చిత్తవారభాజన’’న్తి వుత్తత్తా ఏకేకో ధమ్మక్ఖన్ధోతి అత్థో వేదితబ్బో. ‘‘ఏకేకో’’తి అవుత్తేపి హి అయమత్థో అత్థతో విఞ్ఞాయమానోవ హోతీతి ‘‘ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధో’’తి వుత్తం. అత్థి వత్థూతిఆదీసు వత్థు నామ సుదిన్నకణ్డాది . మాతికాతి ‘‘యో పన భిక్ఖు భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తిఆదినా (పారా॰ ౪౪) తస్మిం తస్మిం అజ్ఝాచారే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం. పదభాజనీయన్తి తస్స తస్స సిక్ఖాపదస్స ‘‘యో పనాతి యో యాదిసో’’తిఆదినయప్పవత్తం (పారా॰ ౪౫) విభజనం. అన్తరాపత్తీతి ‘‘పటిలాతం ఉక్ఖిపతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి॰ ౩౫౫) ఏవమాదినా సిక్ఖాపదన్తరేసు పఞ్ఞత్తా ఆపత్తి. అనాపత్తీతి ‘‘అనాపత్తి అజానన్తస్స అసాదియన్తస్స ఉమ్మత్తకస్స ఖిత్తచిత్తస్స వేదనాట్టస్స ఆదికమ్మికస్సా’’తిఆదినయప్పవత్తో కచ్ఛేదోతి ‘‘దసాహాతిక్కన్తే అతిక్కన్తసఞ్ఞీ నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం, దసాహాతిక్కన్తే వేమతికో నిస్సగ్గియం పాచిత్తియం, దసాహాతిక్కన్తే అనతిక్కన్తసఞ్ఞీ నిస్సగ్గియం పాచిత్తియ’’న్తి (పారా॰ ౪౬౮) ఏవమాదినయప్పవత్తో తికపాచిత్తియతికదుక్కటాదిభేదో తికపరిచ్ఛేదో.

    Evamādinayappavatte cittuppādakaṇḍe ekamekaṃ cittavārabhājanaṃ ekeko dhammakkhandhoti gahetabbaṃ. Eko dhammakkhandhoti ettha ‘‘ekekatikadukabhājanaṃ ekamekaṃ cittavārabhājana’’nti vuttattā ekeko dhammakkhandhoti attho veditabbo. ‘‘Ekeko’’ti avuttepi hi ayamattho atthato viññāyamānova hotīti ‘‘eko dhammakkhandho’’ti vuttaṃ. Atthi vatthūtiādīsu vatthu nāma sudinnakaṇḍādi . Mātikāti ‘‘yo pana bhikkhu bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno’’tiādinā (pārā. 44) tasmiṃ tasmiṃ ajjhācāre paññattasikkhāpadaṃ. Padabhājanīyanti tassa tassa sikkhāpadassa ‘‘yo panāti yo yādiso’’tiādinayappavattaṃ (pārā. 45) vibhajanaṃ. Antarāpattīti ‘‘paṭilātaṃ ukkhipati, āpatti dukkaṭassā’’ti (pāci. 355) evamādinā sikkhāpadantaresu paññattā āpatti. Anāpattīti ‘‘anāpatti ajānantassa asādiyantassa ummattakassa khittacittassa vedanāṭṭassa ādikammikassā’’tiādinayappavatto kacchedoti ‘‘dasāhātikkante atikkantasaññī nissaggiyaṃ pācittiyaṃ, dasāhātikkante vematiko nissaggiyaṃ pācittiyaṃ, dasāhātikkante anatikkantasaññī nissaggiyaṃ pācittiya’’nti (pārā. 468) evamādinayappavatto tikapācittiyatikadukkaṭādibhedo tikaparicchedo.

    ఇదాని ఏవమేతం అభేదతో రసవసేన ఏకవిధన్తిఆదినా ‘‘అయం ధమ్మో, అయం వినయో…పే॰… ఇమాని చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీ’’తి బుద్ధవచనం ధమ్మవినయాదిభేదేన వవత్థపేత్వా సఙ్గాయన్తేన మహాకస్సపపముఖేన వసీగణేన అనేకచ్ఛరియపాతుభావపటిమణ్డితాయ సఙ్గీతియా ఇమస్స పిటకస్స వినయభావో మజ్ఝిమబుద్ధవచనాదిభావో చ వవత్థాపితోతి దస్సేతి. న కేవలం ఇమమేవిమస్స యథావుత్తప్పభేదం వవత్థపేత్వా సఙ్గీతం, అథ ఖో అఞ్ఞమ్పీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘న కేవలఞ్చ ఇమమేవా’’తిఆది. తత్థ ఉద్దానసఙ్గహో పఠమపారాజికాదీసు ఆగతానం వినీతవత్థుఆదీనం సఙ్ఖేపతో సఙ్గహదస్సనవసేన ధమ్మసఙ్గాహకేహి కథితా –

    Idāni evametaṃ abhedato rasavasena ekavidhantiādinā ‘‘ayaṃ dhammo, ayaṃ vinayo…pe… imāni caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’ti buddhavacanaṃ dhammavinayādibhedena vavatthapetvā saṅgāyantena mahākassapapamukhena vasīgaṇena anekacchariyapātubhāvapaṭimaṇḍitāya saṅgītiyā imassa piṭakassa vinayabhāvo majjhimabuddhavacanādibhāvo ca vavatthāpitoti dasseti. Na kevalaṃ imamevimassa yathāvuttappabhedaṃ vavatthapetvā saṅgītaṃ, atha kho aññampīti dassento āha ‘‘na kevalañca imamevā’’tiādi. Tattha uddānasaṅgaho paṭhamapārājikādīsu āgatānaṃ vinītavatthuādīnaṃ saṅkhepato saṅgahadassanavasena dhammasaṅgāhakehi kathitā –

    ‘‘మక్కటీ వజ్జిపుత్తా చ, గిహీ నగ్గో చ తిత్థియా;

    ‘‘Makkaṭī vajjiputtā ca, gihī naggo ca titthiyā;

    దారికుప్పలవణ్ణా చ, బ్యఞ్జనేహిపరే దువే’’తి. (పారా॰ ౬౬) –

    Dārikuppalavaṇṇā ca, byañjanehipare duve’’ti. (pārā. 66) –

    ఆదికా గాథాయో. సీలక్ఖన్ధవగ్గమూలపరియాయవగ్గాదివసేన సఙ్గహో వగ్గసఙ్గహో. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మపేయ్యాలనీలచక్కపేయ్యాలాదివవత్థాపనవసేన పేయ్యాలసఙ్గహో. అఙ్గుత్తరనికాయాదీసు ఏకకనిపాతాదిసఙ్గహో. సంయుత్తనికాయే దేవతాసంయుత్తాదివసేన సంయుత్తసఙ్గహో. మజ్ఝిమనికాయాదీసు మూలపణ్ణాసకాదివసేన పణ్ణాసకసఙ్గహో.

    Ādikā gāthāyo. Sīlakkhandhavaggamūlapariyāyavaggādivasena saṅgaho vaggasaṅgaho. Uttarimanussadhammapeyyālanīlacakkapeyyālādivavatthāpanavasena peyyālasaṅgaho. Aṅguttaranikāyādīsu ekakanipātādisaṅgaho. Saṃyuttanikāye devatāsaṃyuttādivasena saṃyuttasaṅgaho. Majjhimanikāyādīsu mūlapaṇṇāsakādivasena paṇṇāsakasaṅgaho.

    అస్స బుద్ధవచనస్స సఙ్గీతిపరియోసానే సాధుకారం దదమానా వియాతి సమ్బన్ధో. సఙ్కమ్పీతి ఉద్ధం ఉద్ధం గచ్ఛన్తీ సుట్ఠు కమ్పి. సమ్పకమ్పీతి ఉద్ధం అధో చ గచ్ఛన్తీ సమ్పకమ్పి. సమ్పవేధీతి చతూసు దిసాసు గచ్ఛన్తీ సుట్ఠు పవేధి. అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తాని అచ్ఛరియాని, పుప్ఫవస్సచేలుక్ఖేపాదీని . యా పఠమమహాసఙ్గీతి ధమ్మసఙ్గాహకేహి మహాకస్సపాదీహి పఞ్చహి సతేహి యేన కతా సఙ్గీతా, తేన పఞ్చసతాని ఏతిస్సా అత్థీతి ‘‘పఞ్చసతా’’తి చ, థేరేహేవ కతత్తా థేరా మహాకస్సపాదయో ఏతిస్సా అత్థీతి ‘‘థేరికా’’తి చ లోకే వుచ్చతి, అయం పఠమమహాసఙ్గీతి నామాతి సమ్బన్ధో.

    Assa buddhavacanassa saṅgītipariyosāne sādhukāraṃ dadamānā viyāti sambandho. Saṅkampīti uddhaṃ uddhaṃ gacchantī suṭṭhu kampi. Sampakampīti uddhaṃ adho ca gacchantī sampakampi. Sampavedhīti catūsu disāsu gacchantī suṭṭhu pavedhi. Accharaṃ paharituṃ yuttāni acchariyāni, pupphavassacelukkhepādīni . Yā paṭhamamahāsaṅgīti dhammasaṅgāhakehi mahākassapādīhi pañcahi satehi yena katā saṅgītā, tena pañcasatāni etissā atthīti ‘‘pañcasatā’’ti ca, thereheva katattā therā mahākassapādayo etissā atthīti ‘‘therikā’’ti ca loke vuccati, ayaṃ paṭhamamahāsaṅgīti nāmāti sambandho.

    ఏవం పఠమమహాసఙ్గీతిం దస్సేత్వా యదత్థం సా ఇధ నిదస్సితా, తం నిగమనవసేన దస్సేన్తో ‘‘ఇమిస్సా’’తిఆదిమాహ. ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన వుత్తన్తి ‘‘తేన సమయేనా’’తిఆది వక్ఖమానం సబ్బం నిదానవచనం వుత్తం. కిమత్థం పనేత్థ ధమ్మవినయసఙ్గహే కథియమానే నిదానవచనం వుత్తం, నను చ భగవతా భాసితవచనస్సేవ సఙ్గహో కాతబ్బోతి? వుచ్చతే – దేసనాయ ఠితిఅసమ్మోససద్ధఏయ్యభావసమ్పాదనత్థం. కాలదేసదేసకపరిసాపదేసేహి ఉపనిబన్ధిత్వా ఠపితా హి దేసనా చిరట్ఠితికా హోతి అసమ్మోసధమ్మా సద్ధేయ్యా చ, దేసకాలకత్తుహేతునిమిత్తేహి ఉపనిబన్ధో వియ వోహారవినిచ్ఛయో. తేనేవ చ ఆయస్మతా మహాకస్సపేన ‘‘పఠమపారాజికం ఆవుసో, ఉపాలి, కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తిఆదినా దేసాదిపుచ్ఛాసు కతాసు తాసం విసజ్జనం కరోన్తేన ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన ‘‘తేన సమయేనా’’తిఆదినా పఠమపారాజికస్స నిదానం భాసితం.

    Evaṃ paṭhamamahāsaṅgītiṃ dassetvā yadatthaṃ sā idha nidassitā, taṃ nigamanavasena dassento ‘‘imissā’’tiādimāha. Āyasmatā upālittherena vuttanti ‘‘tena samayenā’’tiādi vakkhamānaṃ sabbaṃ nidānavacanaṃ vuttaṃ. Kimatthaṃ panettha dhammavinayasaṅgahe kathiyamāne nidānavacanaṃ vuttaṃ, nanu ca bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabboti? Vuccate – desanāya ṭhitiasammosasaddhaeyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakaparisāpadesehi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosadhammā saddheyyā ca, desakālakattuhetunimittehi upanibandho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘paṭhamapārājikaṃ āvuso, upāli, kattha paññatta’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ visajjanaṃ karontena āyasmatā upālittherena ‘‘tena samayenā’’tiādinā paṭhamapārājikassa nidānaṃ bhāsitaṃ.

    అపిచ సాసనసమ్పత్తిపకాసనత్థం నిదానవచనం. ఞాణకరుణాపరిగ్గహితసబ్బకిరియస్స హి భగవతో నత్థి నిరత్థకా పటిపత్తి అత్తహితత్థా వా, తస్మా పరేసంయేవత్థాయ పవత్తసబ్బకిరియస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సకలమ్పి కాయవచీమనోకమ్మం యథాపవత్తం వుచ్చమానం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి యథారహం సత్తానం అనుసాసనట్ఠేన సాసనం, న కబ్బరచనా. తయిదం సత్థురచితం కాలదేసదేసకపరిసాపదేసేహి సద్ధిం తత్థ తత్థ నిదానవచనేహి యథారహం పకాసీయతి.

    Apica sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti attahitatthā vā, tasmā paresaṃyevatthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kabbaracanā. Tayidaṃ satthuracitaṃ kāladesadesakaparisāpadesehi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanehi yathārahaṃ pakāsīyati.

    అపిచ సత్థునో పమాణభావప్పకాసనేన సాసనస్స పమాణభావదస్సనత్థం నిదానవచనం, తఞ్చస్స పమాణభావదస్సనం ‘‘బుద్ధో భగవా’’తి ఇమినా పదద్వయేన విభావితన్తి వేదితబ్బం. బుద్ధోతి హి ఇమినా తథాగతస్స అనఞ్ఞసాధారణసుపరిసుద్ధఞాణాదిగుణవిసేసయోగపరిదీపనేన, భగవాతి చ ఇమినా రాగదోసమోహాదిసబ్బకిలేసమలదుచ్చరితాదిదోసప్పహానదీపనేన, తతో ఏవ చ సబ్బసత్తుత్తమభావదీపనేన అయమత్థో సబ్బథా పకాసితో హోతీతి ఇదమేత్థ నిదానవచనప్పయోజనస్స ముఖమత్తనిదస్సనం.

    Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ, tañcassa pamāṇabhāvadassanaṃ ‘‘buddho bhagavā’’ti iminā padadvayena vibhāvitanti veditabbaṃ. Buddhoti hi iminā tathāgatassa anaññasādhāraṇasuparisuddhañāṇādiguṇavisesayogaparidīpanena, bhagavāti ca iminā rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritādidosappahānadīpanena, tato eva ca sabbasattuttamabhāvadīpanena ayamattho sabbathā pakāsito hotīti idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattanidassanaṃ.

    తత్రాయం ఆచరియపరమ్పరాతి తస్మిం జమ్బుదీపే అయం ఆచరియానం పరమ్పరా పవేణీ పటిపాటి. ఉపాలి దాసకోతిఆదీసు ఉపాలిత్థేరో పాకటోయేవ, దాసకత్థేరాదయో పన ఏవం వేదితబ్బా . వేసాలియం కిర ఏకో దాసకో నామ బ్రాహ్మణమాణవో తిణ్ణం అన్తేవాసికసతానం జేట్ఠన్తేవాసికో హుత్వా ఆచరియస్స సన్తికే సిప్పం ఉగ్గణ్హన్తో ద్వాదసవస్సికోయేవ తిణ్ణం వేదానం పారగూ అహోసి. సో ఏకదివసం అన్తేవాసికపరివుతో ధమ్మవినయం సఙ్గాయిత్వా వాలికారామే నివసన్తం ఆయస్మన్తం ఉపాలిత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా అత్తనో వేదేసు సబ్బాని గణ్ఠిట్ఠానాని థేరం పుచ్ఛి. థేరోపి సబ్బం బ్యాకరిత్వా సయమ్పి ఏకం పఞ్హం పుచ్ఛన్తో నామం సన్ధాయ ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛి ‘‘ఏకధమ్మో ఖో, మాణవ, సబ్బేసు ధమ్మేసు అనుపతతి, సబ్బేపి, మాణవ, ధమ్మా ఏకధమ్మస్మిం ఓసరన్తి, కతమో ను ఖో సో, మాణవక, ధమ్మో’’తి. సోపి ఖో మాణవో పఞ్హస్స అత్థం అజానన్తో ‘‘కిమిదం భో పబ్బజితా’’తి ఆహ. బుద్ధమన్తోయం మాణవాతి. సక్కా పనాయం భో మయ్హమ్పి దాతున్తి. సక్కా, మాణవ, అమ్హేహి గహితపబ్బజ్జం గణ్హన్తస్స దాతున్తి. ‘‘సాధు ఖో భో పబ్బజితా’’తి మాణవో సమ్పటిచ్ఛిత్వా అత్తనో మాతరం పితరం ఆచరియఞ్చ అనుజానాపేత్వా తీహి అన్తేవాసికసతేహి సద్ధిం థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా పరిపుణ్ణవీసతివస్సో ఉపసమ్పదం లభిత్వా అరహత్తం పాపుణి. థేరో తం ధురం కత్వా ఖీణాసవసహస్సస్స పిటకత్తయం వాచేసి.

    Tatrāyaṃ ācariyaparamparāti tasmiṃ jambudīpe ayaṃ ācariyānaṃ paramparā paveṇī paṭipāṭi. Upāli dāsakotiādīsu upālitthero pākaṭoyeva, dāsakattherādayo pana evaṃ veditabbā . Vesāliyaṃ kira eko dāsako nāma brāhmaṇamāṇavo tiṇṇaṃ antevāsikasatānaṃ jeṭṭhantevāsiko hutvā ācariyassa santike sippaṃ uggaṇhanto dvādasavassikoyeva tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū ahosi. So ekadivasaṃ antevāsikaparivuto dhammavinayaṃ saṅgāyitvā vālikārāme nivasantaṃ āyasmantaṃ upālittheraṃ upasaṅkamitvā attano vedesu sabbāni gaṇṭhiṭṭhānāni theraṃ pucchi. Theropi sabbaṃ byākaritvā sayampi ekaṃ pañhaṃ pucchanto nāmaṃ sandhāya imaṃ pañhaṃ pucchi ‘‘ekadhammo kho, māṇava, sabbesu dhammesu anupatati, sabbepi, māṇava, dhammā ekadhammasmiṃ osaranti, katamo nu kho so, māṇavaka, dhammo’’ti. Sopi kho māṇavo pañhassa atthaṃ ajānanto ‘‘kimidaṃ bho pabbajitā’’ti āha. Buddhamantoyaṃ māṇavāti. Sakkā panāyaṃ bho mayhampi dātunti. Sakkā, māṇava, amhehi gahitapabbajjaṃ gaṇhantassa dātunti. ‘‘Sādhu kho bho pabbajitā’’ti māṇavo sampaṭicchitvā attano mātaraṃ pitaraṃ ācariyañca anujānāpetvā tīhi antevāsikasatehi saddhiṃ therassa santike pabbajitvā paripuṇṇavīsativasso upasampadaṃ labhitvā arahattaṃ pāpuṇi. Thero taṃ dhuraṃ katvā khīṇāsavasahassassa piṭakattayaṃ vācesi.

    సోణకో పన దాసకత్థేరస్స సద్ధివిహారికో. సో కిర కాసీసు ఏకస్స వాణిజకస్స పుత్తో హుత్వా పఞ్చదసవస్సుద్దేసికో ఏకం సమయం మాతాపితూహి సద్ధిం వాణిజ్జాయ గిరిబ్బజం గతో. తతో పఞ్చపఞ్ఞాసదారకేహి సద్ధిం వేళువనం గన్త్వా తత్థ దాసకత్థేరం సపరిసం దిస్వా అతివియ పసన్నో పబ్బజ్జం యాచిత్వా థేరేన మాతాపితరో అనుజానాపేత్వా ‘‘పబ్బజాహీ’’తి వుత్తో మాతాపితుసన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేత్వా తేసు అనిచ్ఛన్తేసు ఛిన్నభత్తో హుత్వా మాతాపితరో అనుజానాపేత్వా పఞ్చపఞ్ఞాసాయ దారకేహి సద్ధిం థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో అరహత్తం పాపుణి. తం థేరో సకలం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హాపేసి. సోపి గణపామోక్ఖో హుత్వా బహూనం ధమ్మవినయం వాచేసి.

    Soṇako pana dāsakattherassa saddhivihāriko. So kira kāsīsu ekassa vāṇijakassa putto hutvā pañcadasavassuddesiko ekaṃ samayaṃ mātāpitūhi saddhiṃ vāṇijjāya giribbajaṃ gato. Tato pañcapaññāsadārakehi saddhiṃ veḷuvanaṃ gantvā tattha dāsakattheraṃ saparisaṃ disvā ativiya pasanno pabbajjaṃ yācitvā therena mātāpitaro anujānāpetvā ‘‘pabbajāhī’’ti vutto mātāpitusantikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocetvā tesu anicchantesu chinnabhatto hutvā mātāpitaro anujānāpetvā pañcapaññāsāya dārakehi saddhiṃ therassa santike pabbajitvā laddhūpasampado arahattaṃ pāpuṇi. Taṃ thero sakalaṃ buddhavacanaṃ uggaṇhāpesi. Sopi gaṇapāmokkho hutvā bahūnaṃ dhammavinayaṃ vācesi.

    సిగ్గవత్థేరో పన సోణకత్థేరస్స సద్ధివిహారికో అహోసి. సో కిర పాటలిపుత్తే సిగ్గవో నామ అమచ్చపుత్తో హుత్వా తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికేసు తీసు పాసాదేసు సమ్పత్తిం అనుభవమానో ఏకదివసం అత్తనో సహాయేన చణ్డవజ్జినా సేట్ఠిపుత్తేన సద్ధిం సపరివారో కుక్కుటారామం గన్త్వా తత్థ సోణకత్థేరం నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా నిసిన్నం దిస్వా వన్దిత్వా అత్తనా సద్ధిం అనాలపన్తం ఞత్వా గన్త్వా తం కారణం భిక్ఖుసఙ్ఘం పుచ్ఛిత్వా భిక్ఖూహి ‘‘సమాపత్తిం సమాపన్నా నాలపన్తీ’’తి వుత్తో ‘‘కథం, భన్తే, సమాపత్తితో వుట్ఠహన్తీ’’తి పున పుచ్ఛిత్వా తేహి చ భిక్ఖూహి ‘‘సత్థునో చేవ సఙ్ఘస్స చ పక్కోసనాయ యథాపరిచ్ఛిన్నకాలతో ఆయుసఙ్ఖయా చ వుట్ఠహన్తీ’’తి వత్వా తస్స సపరివారస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా సఙ్ఘస్స వచనేన నిరోధా వుట్ఠాపితం సోణకత్థేరం దిస్వా ‘‘కస్మా, భన్తే, మయా సద్ధిం నాలపిత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా థేరేన ‘‘భుఞ్జితబ్బకం కుమార భుఞ్జిమ్హా’’తి వుత్తే ‘‘సక్కా ను ఖో, భన్తే, అమ్హేహిపి తం భోజేతు’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సక్కా, కుమార, అమ్హాదిసే కత్వా భోజేతు’’న్తి వుత్తే తమత్థం మాతాపితూనం ఆరోచేత్వా తేహి అనుఞ్ఞాతో అత్తనో సహాయేన చణ్డవజ్జినా తేహి చ పఞ్చహి పురిససతేహి సద్ధిం సోణకత్థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా ఉపసమ్పన్నో అహోసి. తత్థ సిగ్గవో చ చణ్డవజ్జీ చ ద్వే ఉపజ్ఝాయస్సేవ సన్తికే ధమ్మవినయం పరియాపుణిత్వా అపరభాగే ఛళభిఞ్ఞా అహేసుం.

    Siggavatthero pana soṇakattherassa saddhivihāriko ahosi. So kira pāṭaliputte siggavo nāma amaccaputto hutvā tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikesu tīsu pāsādesu sampattiṃ anubhavamāno ekadivasaṃ attano sahāyena caṇḍavajjinā seṭṭhiputtena saddhiṃ saparivāro kukkuṭārāmaṃ gantvā tattha soṇakattheraṃ nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā nisinnaṃ disvā vanditvā attanā saddhiṃ anālapantaṃ ñatvā gantvā taṃ kāraṇaṃ bhikkhusaṅghaṃ pucchitvā bhikkhūhi ‘‘samāpattiṃ samāpannā nālapantī’’ti vutto ‘‘kathaṃ, bhante, samāpattito vuṭṭhahantī’’ti puna pucchitvā tehi ca bhikkhūhi ‘‘satthuno ceva saṅghassa ca pakkosanāya yathāparicchinnakālato āyusaṅkhayā ca vuṭṭhahantī’’ti vatvā tassa saparivārassa upanissayaṃ disvā saṅghassa vacanena nirodhā vuṭṭhāpitaṃ soṇakattheraṃ disvā ‘‘kasmā, bhante, mayā saddhiṃ nālapitthā’’ti pucchitvā therena ‘‘bhuñjitabbakaṃ kumāra bhuñjimhā’’ti vutte ‘‘sakkā nu kho, bhante, amhehipi taṃ bhojetu’’nti pucchitvā ‘‘sakkā, kumāra, amhādise katvā bhojetu’’nti vutte tamatthaṃ mātāpitūnaṃ ārocetvā tehi anuññāto attano sahāyena caṇḍavajjinā tehi ca pañcahi purisasatehi saddhiṃ soṇakattherassa santike pabbajitvā upasampanno ahosi. Tattha siggavo ca caṇḍavajjī ca dve upajjhāyasseva santike dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā aparabhāge chaḷabhiññā ahesuṃ.

    తిస్సస్స పన మోగ్గలిపుత్తస్స అనుపుబ్బకథా పరతో ఆవి భవిస్సతి. విజితావినోతి విజితసబ్బకిలేసపటిపక్ఖత్తా విజితవన్తో. పరమ్పరాయాతి పటిపాటియా, అనుక్కమేనాతి వుత్తం హోతి. జమ్బుసిరివ్హయేతి జమ్బుసదిసనామే, జమ్బునామకేతి వుత్తం హోతి. మహన్తేన హి జమ్బురుక్ఖేన అభిలక్ఖితత్తా దీపోపి ‘‘జమ్బూ’’తి వుచ్చతి. అచ్ఛిజ్జమానం అవినస్సమానం కత్వా.

    Tissassa pana moggaliputtassa anupubbakathā parato āvi bhavissati. Vijitāvinoti vijitasabbakilesapaṭipakkhattā vijitavanto. Paramparāyāti paṭipāṭiyā, anukkamenāti vuttaṃ hoti. Jambusirivhayeti jambusadisanāme, jambunāmaketi vuttaṃ hoti. Mahantena hi jamburukkhena abhilakkhitattā dīpopi ‘‘jambū’’ti vuccati. Acchijjamānaṃ avinassamānaṃ katvā.

    వినయవంసన్తిఆదీహి తీహి వినయపాళియేవ కథితా పరియాయవచనత్తా. పకతఞ్ఞుతన్తి వేయ్యత్తియం, పటుభావన్తి వుత్తం హోతి. ధురగ్గాహో అహోసీతి పధానగ్గాహీ అహోసి, సబ్బేసం పామోక్ఖో హుత్వా గణ్హీతి వుత్తం హోతి. భిక్ఖూనం సముదాయో సమూహో భిక్ఖుసముదాయో, సమణగణోతి అత్థో.

    Vinayavaṃsantiādīhi tīhi vinayapāḷiyeva kathitā pariyāyavacanattā. Pakataññutanti veyyattiyaṃ, paṭubhāvanti vuttaṃ hoti. Dhuraggāho ahosīti padhānaggāhī ahosi, sabbesaṃ pāmokkho hutvā gaṇhīti vuttaṃ hoti. Bhikkhūnaṃ samudāyo samūho bhikkhusamudāyo, samaṇagaṇoti attho.

    ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

    Iti samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya sāratthadīpaniyaṃ

    పఠమమహాసఙ్గీతికథావణ్ణనా సమత్తా.

    Paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā samattā.





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact