| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
३. पठमनानाकरणसुत्तवण्णना
3. Paṭhamanānākaraṇasuttavaṇṇanā
१२३. ततिये ब्रह्मकायिकानं देवानन्ति एत्थ ब्रह्मानं कायो समूहोति ब्रह्मकायो, तप्परियापन्नताय तत्थ गताति ब्रह्मकायिका। एताय च सब्बस्सपि ब्रह्मकायस्स समञ्ञाय भवितब्बं। आभस्सरानं देवानन्तिआदिना पन दुतियज्झानभूमिकादीनं उपरि गहितत्ता गोबलीबद्दञ्ञायेन तदवसिट्ठानं अयं समञ्ञा, तस्मा ‘‘ब्रह्मकायिकानं देवान’’न्ति पठमज्झानभूमिकानंयेव गहणं वेदितब्बं। सह ब्ययति गच्छतीति सहब्यो, सहवत्तनको। तस्स भावो सहब्यता, सहपवत्तीति आह ‘‘सहभावं उपगच्छती’’ति। कप्पो आयुप्पमाणन्ति एत्थ यदिपि ब्रह्मपारिसज्जादीनं आयुनो अन्तरं अत्थि, उक्कट्ठपरिच्छेदेन पनेतं वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘पठमज्झानं अत्थि हीन’’न्तिआदिमाह।
123. Tatiye brahmakāyikānaṃ devānanti ettha brahmānaṃ kāyo samūhoti brahmakāyo, tappariyāpannatāya tattha gatāti brahmakāyikā. Etāya ca sabbassapi brahmakāyassa samaññāya bhavitabbaṃ. Ābhassarānaṃ devānantiādinā pana dutiyajjhānabhūmikādīnaṃ upari gahitattā gobalībaddaññāyena tadavasiṭṭhānaṃ ayaṃ samaññā, tasmā ‘‘brahmakāyikānaṃ devāna’’nti paṭhamajjhānabhūmikānaṃyeva gahaṇaṃ veditabbaṃ. Saha byayati gacchatīti sahabyo, sahavattanako. Tassa bhāvo sahabyatā, sahapavattīti āha ‘‘sahabhāvaṃ upagacchatī’’ti. Kappo āyuppamāṇanti ettha yadipi brahmapārisajjādīnaṃ āyuno antaraṃ atthi, ukkaṭṭhaparicchedena panetaṃ vuttanti dassento ‘‘paṭhamajjhānaṃ atthi hīna’’ntiādimāha.
द्वे कप्पा आयुप्पमाणन्ति एत्थ पन हीनज्झानेन निब्बत्तानं वसेन अयं परिच्छेदो कतोति दस्सेतुं ‘‘दुतियज्झानं वुत्तनयेनेव तिविधं होती’’तिआदि आरद्धं। चत्तारो कप्पाति एत्थ पन उक्कट्ठपरिच्छेदेन चतुसट्ठि कप्पा वत्तब्बाति दस्सेन्तो ‘‘यं हेट्ठा वुत्तं ‘कप्पो द्वे कप्पा’ति , कम्पि आहरित्वा अत्थो वेदितब्बो’’ति आह। कथं पनेत्थ अयमत्थो लब्भतीति आह ‘‘कप्पोति च गुणस्सपि नाम’’न्ति। तत्थ पठमं वुत्तो कप्पो, ततो एकेन गुणेन, एकस्मिं वारे गणनायाति अत्थो। द्वे कप्पा होन्तीति एकवारगणनाय कप्पस्स द्विगुणितत्ता द्वे महाकप्पा होन्तीति अत्थो। दुतियेनाति दुतियवारगणनाय। चत्तारोति दुतियवारगणनाय द्वीसु कप्पेसु द्विगुणितेसु चत्तारो महाकप्पा होन्तीति अत्थो। पुन ते चत्तारो कप्पाति वुत्तनयेन द्वे वारे गुणेत्वा ये चत्तारो कप्पा दस्सिता, पुन ते चत्तारो कप्पा चतुग्गुणा होन्तीति अत्थो। इदं वुत्तं होति – द्वे वारे गुणेत्वा ये चत्तारो कप्पा दस्सिता, तेसु चतुक्खत्तुं गुणितेसु चतुसट्ठि कप्पा सम्पज्जन्तीति। तथा हि चत्तारो एकस्मिं वारे गुणिता अट्ठ होन्ति, पुन ते अट्ठ दुतियवारे गुणिता सोळस होन्ति, पुन ते सोळस ततियवारे गुणिता द्वत्तिंस होन्ति, पुन ते द्वत्तिंस चतुत्थवारे गुणिता चतुसट्ठि होन्ति। तेनेवाह ‘‘इमेहि चतूहि गुणेहि गुणिता एकेन गुणेन अट्ठ होन्ती’’तिआदि। एत्थ च हेट्ठा उपोसथसुत्ते (अ॰ नि॰ ३.७१) –
Dve kappā āyuppamāṇanti ettha pana hīnajjhānena nibbattānaṃ vasena ayaṃ paricchedo katoti dassetuṃ ‘‘dutiyajjhānaṃ vuttanayeneva tividhaṃ hotī’’tiādi āraddhaṃ. Cattāro kappāti ettha pana ukkaṭṭhaparicchedena catusaṭṭhi kappā vattabbāti dassento ‘‘yaṃ heṭṭhā vuttaṃ ‘kappo dve kappā’ti , kampi āharitvā attho veditabbo’’ti āha. Kathaṃ panettha ayamattho labbhatīti āha ‘‘kappoti ca guṇassapi nāma’’nti. Tattha paṭhamaṃ vutto kappo, tato ekena guṇena, ekasmiṃ vāre gaṇanāyāti attho. Dve kappā hontīti ekavāragaṇanāya kappassa dviguṇitattā dve mahākappā hontīti attho. Dutiyenāti dutiyavāragaṇanāya. Cattāroti dutiyavāragaṇanāya dvīsu kappesu dviguṇitesu cattāro mahākappā hontīti attho. Puna te cattāro kappāti vuttanayena dve vāre guṇetvā ye cattāro kappā dassitā, puna te cattāro kappā catugguṇā hontīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – dve vāre guṇetvā ye cattāro kappā dassitā, tesu catukkhattuṃ guṇitesu catusaṭṭhi kappā sampajjantīti. Tathā hi cattāro ekasmiṃ vāre guṇitā aṭṭha honti, puna te aṭṭha dutiyavāre guṇitā soḷasa honti, puna te soḷasa tatiyavāre guṇitā dvattiṃsa honti, puna te dvattiṃsa catutthavāre guṇitā catusaṭṭhi honti. Tenevāha ‘‘imehi catūhi guṇehi guṇitā ekena guṇena aṭṭha hontī’’tiādi. Ettha ca heṭṭhā uposathasutte (a. ni. 3.71) –
‘‘यानि मानुसकानि पञ्ञास वस्सानि, चातुमहाराजिकानं देवानं एसो एको रत्तिन्दिवो’’ति –
‘‘Yāni mānusakāni paññāsa vassāni, cātumahārājikānaṃ devānaṃ eso eko rattindivo’’ti –
आदिना कामावचरदेवानमेव आयुप्पमाणं दस्सितं। हेट्ठायेव –
Ādinā kāmāvacaradevānameva āyuppamāṇaṃ dassitaṃ. Heṭṭhāyeva –
‘‘तयोमे, भिक्खवे, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे तयो? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा…पे॰… आकासानञ्चायतनूपगानं देवानं सहब्यतं उपपज्जति। आकासानञ्चायतनूपगानं, भिक्खवे, देवानं वीसति कप्पसहस्सानि आयुप्पमाण’’न्ति (अ॰ नि॰ ३.११७) –
‘‘Tayome, bhikkhave, puggalā santo saṃvijjamānā lokasmiṃ. Katame tayo? Idha, bhikkhave, ekacco puggalo sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā…pe… ākāsānañcāyatanūpagānaṃ devānaṃ sahabyataṃ upapajjati. Ākāsānañcāyatanūpagānaṃ, bhikkhave, devānaṃ vīsati kappasahassāni āyuppamāṇa’’nti (a. ni. 3.117) –
आदिना अरूपावचरानंयेव आयुप्पमाणं वुत्तं। इध पन रूपावचरानमेव आयुप्पमाणं दस्सितं। विभङ्गपाळियं (विभ॰ १०२२) पन ‘‘मनुस्सानं कित्तकं आयुप्पमाणं, वस्ससतं अप्पं वा भिय्यो’’तिआदिना देवमनुस्सानञ्चेव रूपारूपावचरसत्तानञ्च आयुप्पमाणं दस्सितं।
Ādinā arūpāvacarānaṃyeva āyuppamāṇaṃ vuttaṃ. Idha pana rūpāvacarānameva āyuppamāṇaṃ dassitaṃ. Vibhaṅgapāḷiyaṃ (vibha. 1022) pana ‘‘manussānaṃ kittakaṃ āyuppamāṇaṃ, vassasataṃ appaṃ vā bhiyyo’’tiādinā devamanussānañceva rūpārūpāvacarasattānañca āyuppamāṇaṃ dassitaṃ.
तत्थ सम्मासम्बुद्धेन मनुस्सानं देवानञ्च आयुं परिच्छिन्दमानेन चतूसु अपायेसु भुम्मदेवेसु च आयु न परिच्छिन्नं। तं कस्माति? निरये ताव कम्ममेव पमाणं। याव कम्मं न खीयति, ताव पच्चन्ति। तथा सेसअपायेसु। भुम्मदेवानम्पि कम्ममेव पमाणं। तत्थ निब्बत्ता हि केचि सत्ताहमत्तं तिट्ठन्ति, केचि अड्ढमासं, कप्पं तिट्ठमानापि अत्थियेव। तत्थ मनुस्सेसु गिहिभावे ठितायेव सोतापन्नापि होन्ति, सकदागामिफलं अनागामिफलं अरहत्तम्पि पापुणन्ति, तेसु सोतापन्नादयो यावजीवं तिट्ठन्ति, खीणासवा पन परिनिब्बायन्ति वा पब्बजन्ति वा। कस्मा? अरहत्तं नाम सेट्ठगुणं, गिहिलिङ्गं हीनं, तं हीनताय उत्तमं गुणं धारेतुं न सक्कोति, तस्मा ते परिनिब्बातुकामा वा होन्ति पब्बजितुकामा वा। भुम्मदेवा पन अरहत्तं पत्तापि यावजीवं तिट्ठन्ति, छसु कामावचरेसु देवेसु सोतापन्नसकदागामिनो यावजीवं तिट्ठन्ति, अनागामिना रूपभवं गन्तुं वट्टति खीणासवेन परिनिब्बातुं। कस्मा? निलीयनोकासस्स अभावा। रूपावचरारूपावचरेसु सब्बेपि यावजीवं तिट्ठन्ति, तत्थ रूपावचरे निब्बत्ता सोतापन्नसकदागामिनो न पुन इधागच्छन्ति, तत्थेव परिनिब्बायन्ति। एते हि झानअनागामिनो नाम।
Tattha sammāsambuddhena manussānaṃ devānañca āyuṃ paricchindamānena catūsu apāyesu bhummadevesu ca āyu na paricchinnaṃ. Taṃ kasmāti? Niraye tāva kammameva pamāṇaṃ. Yāva kammaṃ na khīyati, tāva paccanti. Tathā sesaapāyesu. Bhummadevānampi kammameva pamāṇaṃ. Tattha nibbattā hi keci sattāhamattaṃ tiṭṭhanti, keci aḍḍhamāsaṃ, kappaṃ tiṭṭhamānāpi atthiyeva. Tattha manussesu gihibhāve ṭhitāyeva sotāpannāpi honti, sakadāgāmiphalaṃ anāgāmiphalaṃ arahattampi pāpuṇanti, tesu sotāpannādayo yāvajīvaṃ tiṭṭhanti, khīṇāsavā pana parinibbāyanti vā pabbajanti vā. Kasmā? Arahattaṃ nāma seṭṭhaguṇaṃ, gihiliṅgaṃ hīnaṃ, taṃ hīnatāya uttamaṃ guṇaṃ dhāretuṃ na sakkoti, tasmā te parinibbātukāmā vā honti pabbajitukāmā vā. Bhummadevā pana arahattaṃ pattāpi yāvajīvaṃ tiṭṭhanti, chasu kāmāvacaresu devesu sotāpannasakadāgāmino yāvajīvaṃ tiṭṭhanti, anāgāminā rūpabhavaṃ gantuṃ vaṭṭati khīṇāsavena parinibbātuṃ. Kasmā? Nilīyanokāsassa abhāvā. Rūpāvacarārūpāvacaresu sabbepi yāvajīvaṃ tiṭṭhanti, tattha rūpāvacare nibbattā sotāpannasakadāgāmino na puna idhāgacchanti, tattheva parinibbāyanti. Ete hi jhānaanāgāmino nāma.
अट्ठसमापत्तिलाभीनं पन किं नियमेति? पगुणज्झानं। यदेवस्स पगुणं होति, तेन उपपज्जति। सब्बेसु पगुणेसु किं नियमेति? नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्ति। एकंसेनेव हि सो नेवसञ्ञानासञ्ञायतने उपपज्जति। नवसु ब्रह्मलोकेसु निब्बत्तअरियसावकानं तत्रूपपत्तिपि उपरूपपत्तिपि, न हेट्ठूपपत्ति। पुथुज्जनानं पन तत्रूपपत्तिपि होति, उपरूपपत्तिपि, हेट्ठूपपत्तिपि। पञ्चसु सुद्धावासेसु चतूसु च अरूपेसु अरियसावकानं तत्रूपपत्तिपि होति उपरूपपत्तिपि। पठमज्झानभूमियं निब्बत्तो अनागामी नव ब्रह्मलोके सोधेत्वा मत्थके ठितो परिनिब्बाति। वेहप्फलं, अकनिट्ठं, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनन्ति इमे तयो देवलोका सेट्ठभवा नाम। इमेसु तीसु ठानेसु निब्बत्तअनागामिनो नेव उद्धं गच्छन्ति, न अधो, तत्थ तत्थेव परिनिब्बायन्तीति इदं पकिण्णकं वेदितब्बं।
Aṭṭhasamāpattilābhīnaṃ pana kiṃ niyameti? Paguṇajjhānaṃ. Yadevassa paguṇaṃ hoti, tena upapajjati. Sabbesu paguṇesu kiṃ niyameti? Nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti. Ekaṃseneva hi so nevasaññānāsaññāyatane upapajjati. Navasu brahmalokesu nibbattaariyasāvakānaṃ tatrūpapattipi uparūpapattipi, na heṭṭhūpapatti. Puthujjanānaṃ pana tatrūpapattipi hoti, uparūpapattipi, heṭṭhūpapattipi. Pañcasu suddhāvāsesu catūsu ca arūpesu ariyasāvakānaṃ tatrūpapattipi hoti uparūpapattipi. Paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbatto anāgāmī nava brahmaloke sodhetvā matthake ṭhito parinibbāti. Vehapphalaṃ, akaniṭṭhaṃ, nevasaññānāsaññāyatananti ime tayo devalokā seṭṭhabhavā nāma. Imesu tīsu ṭhānesu nibbattaanāgāmino neva uddhaṃ gacchanti, na adho, tattha tattheva parinibbāyantīti idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ.
पठमनानाकरणसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamanānākaraṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ३. पठमनानाकरणसुत्तं • 3. Paṭhamanānākaraṇasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ३. पठमनानाकरणसुत्तवण्णना • 3. Paṭhamanānākaraṇasuttavaṇṇanā
