| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
२. निद्देसवण्णना
2. Niddesavaṇṇanā
१. पठमनयो सङ्गहासङ्गहपदवण्णना
1. Paṭhamanayo saṅgahāsaṅgahapadavaṇṇanā
१. खन्धपदवण्णना
1. Khandhapadavaṇṇanā
६. खन्धायतनधातुयोमहन्तरे अभिञ्ञेय्यधम्मभावेन वुत्ता, तेसं पन सभावतो अभिञ्ञातानं धम्मानं परिञ्ञेय्यतादिविसेसदस्सनत्थं सच्चानि, अधिपतियादिकिच्चविसेसदस्सनत्थं इन्द्रियादीनि च वुत्तानीति सच्चादिविसेसो विय सङ्गहासङ्गहविसेसो च अभिञ्ञेय्यनिस्सितो वुच्चमानो सुविञ्ञेय्यो होतीति ‘‘तीहि सङ्गहो। तीहि असङ्गहो’’ति नयमुखमातिका ठपिताति वेदितब्बा। एवञ्च कत्वा ‘‘चतूही’’ति वुत्ता सम्पयोगविप्पयोगा च अभिञ्ञेय्यनिस्सयेन खन्धादीहेव पुच्छित्वा विस्सज्जिताति। रूपक्खन्धो एकेन खन्धेनाति ये धम्मा ‘‘रूपक्खन्धो’’ति वुच्चन्ति, तेसं पञ्चसु खन्धेसु रूपक्खन्धभावेन सभागता होतीति रूपक्खन्धभावसङ्खातेन, रूपक्खन्धवचनसङ्खातेन वा गणनेन सङ्गहं गणनं दस्सेति। तेनाह ‘‘यञ्हि किञ्ची’’तिआदि। रूपक्खन्धोति हि सङ्गहितब्बधम्मो दस्सितो। येन सङ्गहेन सङ्गय्हति, तस्स सङ्गहस्स दस्सनं ‘‘एकेन खन्धेना’’ति वचनं। पञ्चसु खन्धगणनेसु एकेन खन्धगणनेन गणितोति अयञ्हेत्थ अत्थो। यस्मा च खन्धादिवचनेहि सङ्गहो वुच्चति, तस्मा उपरि ‘‘खन्धसङ्गहेन सङ्गहिता’’तिआदिं वक्खतीति।
6. Khandhāyatanadhātuyomahantare abhiññeyyadhammabhāvena vuttā, tesaṃ pana sabhāvato abhiññātānaṃ dhammānaṃ pariññeyyatādivisesadassanatthaṃ saccāni, adhipatiyādikiccavisesadassanatthaṃ indriyādīni ca vuttānīti saccādiviseso viya saṅgahāsaṅgahaviseso ca abhiññeyyanissito vuccamāno suviññeyyo hotīti ‘‘tīhi saṅgaho. Tīhi asaṅgaho’’ti nayamukhamātikā ṭhapitāti veditabbā. Evañca katvā ‘‘catūhī’’ti vuttā sampayogavippayogā ca abhiññeyyanissayena khandhādīheva pucchitvā vissajjitāti. Rūpakkhandho ekena khandhenāti ye dhammā ‘‘rūpakkhandho’’ti vuccanti, tesaṃ pañcasu khandhesu rūpakkhandhabhāvena sabhāgatā hotīti rūpakkhandhabhāvasaṅkhātena, rūpakkhandhavacanasaṅkhātena vā gaṇanena saṅgahaṃ gaṇanaṃ dasseti. Tenāha ‘‘yañhi kiñcī’’tiādi. Rūpakkhandhoti hi saṅgahitabbadhammo dassito. Yena saṅgahena saṅgayhati, tassa saṅgahassa dassanaṃ ‘‘ekena khandhenā’’ti vacanaṃ. Pañcasu khandhagaṇanesu ekena khandhagaṇanena gaṇitoti ayañhettha attho. Yasmā ca khandhādivacanehi saṅgaho vuccati, tasmā upari ‘‘khandhasaṅgahena saṅgahitā’’tiādiṃ vakkhatīti.
असङ्गहनयनिद्देसेति इदं ‘‘सङ्गहो असङ्गहो’’ति एतस्सेव नयस्स एकदेसनयभावेन वुत्तं, न नयन्तरतायाति दट्ठब्बं। रूपक्खन्धमूलकायेव चेत्थ दुकतिकचतुक्का दस्सिताति एतेन वेदनाक्खन्धमूलका पुरिमेन योजियमाने विसेसो नत्थीति पच्छिमेहेव योजेत्वा तयो दुका द्वे तिका एको चतुक्को, सञ्ञाक्खन्धमूलका द्वे दुका एको तिको, सङ्खारक्खन्धमूलको एको दुकोति एते लब्भन्तीति दस्सेति। तेसं पन भेदतो पञ्चकपुच्छाविस्सज्जनानन्तरं पुच्छाविस्सज्जनं कातब्बं संखित्तन्ति दट्ठब्बं, वुत्तनयेन वा सक्का ञातुन्ति पाळिं न आरोपितन्ति।
Asaṅgahanayaniddeseti idaṃ ‘‘saṅgaho asaṅgaho’’ti etasseva nayassa ekadesanayabhāvena vuttaṃ, na nayantaratāyāti daṭṭhabbaṃ. Rūpakkhandhamūlakāyeva cettha dukatikacatukkā dassitāti etena vedanākkhandhamūlakā purimena yojiyamāne viseso natthīti pacchimeheva yojetvā tayo dukā dve tikā eko catukko, saññākkhandhamūlakā dve dukā eko tiko, saṅkhārakkhandhamūlako eko dukoti ete labbhantīti dasseti. Tesaṃ pana bhedato pañcakapucchāvissajjanānantaraṃ pucchāvissajjanaṃ kātabbaṃ saṃkhittanti daṭṭhabbaṃ, vuttanayena vā sakkā ñātunti pāḷiṃ na āropitanti.
आयतनपदादिवण्णना
Āyatanapadādivaṇṇanā
४०. यस्मा च दुकतिकेसूति यदिपि एककेपि सदिसं विस्सज्जनं, एकके पन सदिसविस्सज्जनानं चक्खुन्द्रियसोतिन्द्रियसुखिन्द्रियादीनं दुकादीसु असदिसविस्सज्जनं दिट्ठं। न हेत्थ चक्खुसोतचक्खुसुखिन्द्रियदुकानं अञ्ञमञ्ञसदिसविस्सज्जनं, नापि दुकेहि तिकस्स, इध पन दुक्खसमुदयदुक्खमग्गदुकानं अञ्ञमञ्ञं तिकेन च सदिसं विस्सज्जनन्ति दुकतिकेस्वेव सदिसविस्सज्जनतं समुदयानन्तरं मग्गसच्चस्स वचने कारणं वदति।
40. Yasmāca dukatikesūti yadipi ekakepi sadisaṃ vissajjanaṃ, ekake pana sadisavissajjanānaṃ cakkhundriyasotindriyasukhindriyādīnaṃ dukādīsu asadisavissajjanaṃ diṭṭhaṃ. Na hettha cakkhusotacakkhusukhindriyadukānaṃ aññamaññasadisavissajjanaṃ, nāpi dukehi tikassa, idha pana dukkhasamudayadukkhamaggadukānaṃ aññamaññaṃ tikena ca sadisaṃ vissajjananti dukatikesveva sadisavissajjanataṃ samudayānantaraṃ maggasaccassa vacane kāraṇaṃ vadati.
६. पटिच्चसमुप्पादवण्णना
6. Paṭiccasamuppādavaṇṇanā
६१. ‘‘पुच्छं अनारभित्वा अविज्जा एकेन खन्धेन, अविज्जापच्चया सङ्खारा एकेन खन्धेना’’ति लिखितब्बेपि पमादवसेन ‘‘अविज्जा एकेन खन्धेना’’ति इदं न लिखितन्ति दट्ठब्बं। सरूपेकसेसं वा कत्वा अविज्जावचनेन अविज्जाविस्सज्जनं दस्सितन्ति। सब्बम्पि विपाकविञ्ञाणन्ति एत्थ विपाकग्गहणेन विसेसनं न कातब्बं। कुसलादीनम्पि हि विञ्ञाणानं धातुकथायं सङ्खारपच्चयाविञ्ञाणादिपदेहि सङ्गहितता विप्पयुत्तेनसङ्गहितासङ्गहितपदनिद्देसे ‘‘विपाका धम्मा’’ति इमस्स विस्सज्जनासदिसेन तेसं विस्सज्जनेन दस्सिता, इध च नामरूपस्स एकादसहायतनेहि सङ्गहवचनेन अकम्मजानम्पि सङ्गहितता विञ्ञायतीति।
61. ‘‘Pucchaṃ anārabhitvā avijjā ekena khandhena, avijjāpaccayā saṅkhārā ekena khandhenā’’ti likhitabbepi pamādavasena ‘‘avijjā ekena khandhenā’’ti idaṃ na likhitanti daṭṭhabbaṃ. Sarūpekasesaṃ vā katvā avijjāvacanena avijjāvissajjanaṃ dassitanti. Sabbampi vipākaviññāṇanti ettha vipākaggahaṇena visesanaṃ na kātabbaṃ. Kusalādīnampi hi viññāṇānaṃ dhātukathāyaṃ saṅkhārapaccayāviññāṇādipadehi saṅgahitatā vippayuttenasaṅgahitāsaṅgahitapadaniddese ‘‘vipākā dhammā’’ti imassa vissajjanāsadisena tesaṃ vissajjanena dassitā, idha ca nāmarūpassa ekādasahāyatanehi saṅgahavacanena akammajānampi saṅgahitatā viññāyatīti.
७१. जायमानपरिपच्चमानभिज्जमानानं जायमानादिभावमत्तत्ता जातिजरामरणानि परमत्थतो विनिब्भुज्जित्वा अनुपलब्भमानानि परमत्थानं सभावमत्तभूतानि, तानि रूपस्स निब्बत्तिपाकभेदभूतानि रुप्पनभावेन गय्हन्तीति रूपक्खन्धधम्मसभागानि, अरूपानं पन निब्बत्तिआदिभूतानि रूपकलापजातिआदीनि विय सहुप्पज्जमानचतुक्खन्धकलापनिब्बत्तिआदिभावतो एकेकभूतानि वेदियनसञ्जाननविजाननेहि एकन्तपरमत्थकिच्चेहि अगय्हमानानि सङ्खताभिसङ्खरणेन अनेकन्तपरमत्थकिच्चेन गय्हन्तीति सङ्खारक्खन्धधम्मसभागानि, तथा दुविधानिपि तानि चक्खायतनादीहि एकन्तपरमत्थकिच्चेहि अगय्हमानानि निस्सत्तट्ठेन धम्मायतनधम्मधातुधम्मेहि सभागानि, तेन तेहि खन्धादीहि सङ्गय्हन्तीति ‘‘जाति द्वीहि खन्धेही’’तिआदिमाह।
71. Jāyamānaparipaccamānabhijjamānānaṃ jāyamānādibhāvamattattā jātijarāmaraṇāni paramatthato vinibbhujjitvā anupalabbhamānāni paramatthānaṃ sabhāvamattabhūtāni, tāni rūpassa nibbattipākabhedabhūtāni ruppanabhāvena gayhantīti rūpakkhandhadhammasabhāgāni, arūpānaṃ pana nibbattiādibhūtāni rūpakalāpajātiādīni viya sahuppajjamānacatukkhandhakalāpanibbattiādibhāvato ekekabhūtāni vediyanasañjānanavijānanehi ekantaparamatthakiccehi agayhamānāni saṅkhatābhisaṅkharaṇena anekantaparamatthakiccena gayhantīti saṅkhārakkhandhadhammasabhāgāni, tathā duvidhānipi tāni cakkhāyatanādīhi ekantaparamatthakiccehi agayhamānāni nissattaṭṭhena dhammāyatanadhammadhātudhammehi sabhāgāni, tena tehi khandhādīhi saṅgayhantīti ‘‘jāti dvīhi khandhehī’’tiādimāha.
पठमनयसङ्गहासङ्गहपदवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamanayasaṅgahāsaṅgahapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धातुकथापाळि • Dhātukathāpāḷi / १. सङ्गहासङ्गहपदनिद्देसो • 1. Saṅgahāsaṅgahapadaniddeso
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / १. पठमनयो सङ्गहासङ्गहपदवण्णना • 1. Paṭhamanayo saṅgahāsaṅgahapadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / १. पठमनयो सङ्गहासङ्गहपदवण्णना • 1. Paṭhamanayo saṅgahāsaṅgahapadavaṇṇanā
