| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
२. निद्देसवण्णना
2. Niddesavaṇṇanā
१. पठमनयो सङ्गहासङ्गहपदवण्णना
1. Paṭhamanayo saṅgahāsaṅgahapadavaṇṇanā
१. खन्धपदवण्णना
1. Khandhapadavaṇṇanā
६. ‘‘अभिञ्ञेय्यधम्मभावेन वुत्ता चत्तारो खन्धा होन्ती’’तिआदिना, ‘‘रूपक्खन्धो अभिञ्ञेय्यो’’तिआदिना च अभिञ्ञातलक्खणविसयाति आह ‘‘सभावतो अभिञ्ञातान’’न्ति। परिञ्ञेय्यतादीति आदि-सद्देन पहातब्बसच्छिकातब्बभावेतब्बता सङ्गय्हति। अधिपतियादीति अधिपतिपच्चयभावउपट्ठानपदहनादीनि। सच्चादिविसेसो वियाति दुक्खसच्चादिपरियायो अभिञ्ञेय्यपीळनट्ठादिविसेसो विय। एवञ्च कत्वाति नयमुखमातिकाय अभिञ्ञेय्यनिस्सयेन वुच्चमानत्ता एव। तेसं रूपधम्मानं पञ्चन्नं खन्धानं खन्धभावेन विय रूपक्खन्धभावेन सभागता होति, न वेदनाक्खन्धादिभावेनाति सङ्गहलक्खणमाह। इतीति तस्मा, यस्मा रूपधम्मा अञ्ञमञ्ञं रूपक्खन्धभावेन सभागा, तस्माति अत्थो। रूपक्खन्धभावसङ्खातेन रूपक्खन्धभावेन अत्थमुखेनेव गहणे। सद्दद्वारेन पन गहणे रूपक्खन्धवचनसङ्खातेन वा रूपक्खन्धवचनवचनीयतासङ्खातेन। इदानि तमेवत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘रूपक्खन्धोति ही’’तिआदि वुत्तं।
6. ‘‘Abhiññeyyadhammabhāvena vuttā cattāro khandhā hontī’’tiādinā, ‘‘rūpakkhandho abhiññeyyo’’tiādinā ca abhiññātalakkhaṇavisayāti āha ‘‘sabhāvato abhiññātāna’’nti. Pariññeyyatādīti ādi-saddena pahātabbasacchikātabbabhāvetabbatā saṅgayhati. Adhipatiyādīti adhipatipaccayabhāvaupaṭṭhānapadahanādīni. Saccādiviseso viyāti dukkhasaccādipariyāyo abhiññeyyapīḷanaṭṭhādiviseso viya. Evañca katvāti nayamukhamātikāya abhiññeyyanissayena vuccamānattā eva. Tesaṃ rūpadhammānaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ khandhabhāvena viya rūpakkhandhabhāvena sabhāgatā hoti, na vedanākkhandhādibhāvenāti saṅgahalakkhaṇamāha. Itīti tasmā, yasmā rūpadhammā aññamaññaṃ rūpakkhandhabhāvena sabhāgā, tasmāti attho. Rūpakkhandhabhāvasaṅkhātena rūpakkhandhabhāvena atthamukheneva gahaṇe. Saddadvārena pana gahaṇe rūpakkhandhavacanasaṅkhātena vā rūpakkhandhavacanavacanīyatāsaṅkhātena. Idāni tamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘rūpakkhandhoti hī’’tiādi vuttaṃ.
पुरिमेनाति रूपक्खन्धेन। सञ्ञाक्खन्धमूलकातिआदीसु ‘‘पुरिमेन योजियमाने’’तिआदिं आनेत्वा यथारहं योजेतब्बं। अभेदतो पञ्चकपुच्छाविस्सज्जनं खन्धपदनिद्देसे सब्बपच्छिममेवाति आह ‘‘भेदतो पञ्चकपुच्छाविस्सज्जनानन्तर’’न्ति।
Purimenāti rūpakkhandhena. Saññākkhandhamūlakātiādīsu ‘‘purimena yojiyamāne’’tiādiṃ ānetvā yathārahaṃ yojetabbaṃ. Abhedato pañcakapucchāvissajjanaṃ khandhapadaniddese sabbapacchimamevāti āha ‘‘bhedato pañcakapucchāvissajjanānantara’’nti.
आयतनपदादिवण्णना
Āyatanapadādivaṇṇanā
४०. यदिपि एककेपि सदिसं विस्सज्जनं विस्सज्जनं समुदयमग्गसच्चानं ‘‘समुदयसच्चं एकेन खन्धेन…पे॰… मग्गसच्चं एकेन खन्धेन एकेनायतनेन एकाय धातुया सङ्गहितं, चतूहि खन्धेहि एकादसहि आयतनेहि सत्तरसहि धातूहि असङ्गहित’’न्ति (धातु॰ ४१) निद्दिट्ठत्ता। एत्थाति एतस्मिं इन्द्रियपदनिद्देसे । चक्खुसोतचक्खुसुखिन्द्रियदुकानन्ति चक्खुसोतदुकं चक्खुसुखिन्द्रियदुकन्ति एतेसं दुकानं। चक्खुसोतसुखिन्द्रियानञ्हि ‘‘एकेन खन्धेन एकेनायतनेन एकाय धातुया सङ्गहितं, चतूहि खन्धेहि एकादसहि आयतनेहि सत्तरसहि धातूहि असङ्गहित’’न्ति एकके सदिसं विस्सज्जनं। चक्खुसोतिन्द्रियदुकस्स पन ‘‘चक्खुन्द्रियञ्च सोतिन्द्रियञ्च एकेन खन्धेन द्वीहायतनेहि द्वीहि धातूहि सङ्गहिता, चतूहि खन्धेहि दसहायतनेहि सोळसहि धातूहि असङ्गहिता’’ति, ‘‘चक्खुन्द्रियञ्च सुखिन्द्रियञ्च द्वीहि खन्धेहि द्वीहायतनेहि द्वीहि धातूहि सङ्गहिता, तीहि खन्धेहि दसहायतनेहि सोळसहि धातूहि असङ्गहिता’’ति चक्खुसुखिन्द्रियदुकस्स च असदिसं विस्सज्जनं। नापि दुकेहि तिकस्साति चक्खुसोतचक्खुसुखिन्द्रियादिदुकेहि चक्खुसोतसुखिन्द्रियादितिकस्स नापि सदिसं विस्सज्जनं। इधाति सच्चपदनिद्देसे। तिकेन चाति दुक्खसमुदयमग्गादितिकेन च। ‘‘पञ्चहि खन्धेहि द्वादसहायतनेहि अट्ठारसहि धातूहि सङ्गहिता, न केहिचि खन्धेहि न केहिचि आयतनेहि न काहिचि धातूहि असङ्गहिता’’ति सदिसं विस्सज्जनं।
40. Yadipiekakepi sadisaṃ vissajjanaṃ vissajjanaṃ samudayamaggasaccānaṃ ‘‘samudayasaccaṃ ekena khandhena…pe… maggasaccaṃ ekena khandhena ekenāyatanena ekāya dhātuyā saṅgahitaṃ, catūhi khandhehi ekādasahi āyatanehi sattarasahi dhātūhi asaṅgahita’’nti (dhātu. 41) niddiṭṭhattā. Etthāti etasmiṃ indriyapadaniddese . Cakkhusotacakkhusukhindriyadukānanti cakkhusotadukaṃ cakkhusukhindriyadukanti etesaṃ dukānaṃ. Cakkhusotasukhindriyānañhi ‘‘ekena khandhena ekenāyatanena ekāya dhātuyā saṅgahitaṃ, catūhi khandhehi ekādasahi āyatanehi sattarasahi dhātūhi asaṅgahita’’nti ekake sadisaṃ vissajjanaṃ. Cakkhusotindriyadukassa pana ‘‘cakkhundriyañca sotindriyañca ekena khandhena dvīhāyatanehi dvīhi dhātūhi saṅgahitā, catūhi khandhehi dasahāyatanehi soḷasahi dhātūhi asaṅgahitā’’ti, ‘‘cakkhundriyañca sukhindriyañca dvīhi khandhehi dvīhāyatanehi dvīhi dhātūhi saṅgahitā, tīhi khandhehi dasahāyatanehi soḷasahi dhātūhi asaṅgahitā’’ti cakkhusukhindriyadukassa ca asadisaṃ vissajjanaṃ. Nāpi dukehi tikassāti cakkhusotacakkhusukhindriyādidukehi cakkhusotasukhindriyāditikassa nāpi sadisaṃ vissajjanaṃ. Idhāti saccapadaniddese. Tikena cāti dukkhasamudayamaggāditikena ca. ‘‘Pañcahi khandhehi dvādasahāyatanehi aṭṭhārasahi dhātūhi saṅgahitā, na kehici khandhehi na kehici āyatanehi na kāhici dhātūhi asaṅgahitā’’ti sadisaṃ vissajjanaṃ.
६. पटिच्चसमुप्पादवण्णना
6. Paṭiccasamuppādavaṇṇanā
६१. अविज्जावचनेनाति ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति एत्थ अविज्जाग्गहणेन। विसेसनं न कत्तब्बं, ‘‘सब्बम्पि विञ्ञाण’’न्ति वत्तब्बन्ति अधिप्पायो। तत्थ कारणमाह ‘‘कुसलादीनम्पी’’तिआदिना। विस्सज्जनासदिसेन सब्बविञ्ञाणादिसङ्गहणतो। तेसन्ति विञ्ञाणादिपदानं। इधाति इमस्मिं पठमनये। अकम्मजानम्पि सङ्गहितता विञ्ञायति सद्दायतनस्सपि गहितत्ता।
61. Avijjāvacanenāti ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti ettha avijjāggahaṇena. Visesanaṃ na kattabbaṃ, ‘‘sabbampi viññāṇa’’nti vattabbanti adhippāyo. Tattha kāraṇamāha ‘‘kusalādīnampī’’tiādinā. Vissajjanāsadisena sabbaviññāṇādisaṅgahaṇato. Tesanti viññāṇādipadānaṃ. Idhāti imasmiṃ paṭhamanaye. Akammajānampi saṅgahitatā viññāyati saddāyatanassapi gahitattā.
७१. जायमान…पे॰… मानानन्ति जायमानादिअवत्थानं धम्मानं। जायमानादिभावमत्तत्ताति निब्बत्तनादिअवत्थामत्तभावतो। विनिब्भुज्जित्वाति अवत्थाभावतो विनिब्भोगं कत्वा। परमत्थतो अविज्जमानानि, सभावमत्तभूतानीति परमत्थधम्मानं अवत्थाभावमत्तभूतानि । अपरमत्थसभावानिपि रूपधम्मस्स निब्बत्तिआदिभावतो रुप्पनभावेन गय्हन्ति। ततो ‘‘रूपक्खन्धस्स सभागानि, अरूपानं पन जातिजरामरणानी’’ति आनेत्वा योजना। एकेकभूतानीति यथा एकस्मिं रूपकलापे जातिआदीनि एकेकानियेव होन्ति, एवं एकस्मिं अरूपकलापेपीति वुत्तं। तेनाह ‘‘रूपकलापजातिआदीनि विया’’तिआदि। अनुभवनसञ्जाननविजाननकिच्चानं वेदनादीनं निब्बत्तिआदिभूतानिपि जातिआदीनि तथा न गय्हन्तीति आह ‘‘वेदियन…पे॰… अगय्हमानानी’’ति। तेन वेदनाक्खन्धादीहि जातिआदीनं सङ्गहाभावमाह। ‘‘जाति, भिक्खवे, अनिच्चा सङ्खता’’तिआदिवचनतो जातिआदीनम्पि सङ्खतपरियायो अत्थीति सङ्खताभिसङ्खरणकिच्चेन सङ्खारक्खन्धेन तेसं सङ्गहोति वुत्तं ‘‘सङ्खता…पे॰… सभागानी’’ति। तेनेव च सङ्खारक्खन्धस्स अनेकन्तपरमत्थकिच्चता वेदितब्बा। तथा दुविधानीति वुत्तप्पकारेन रूपारूपधम्मानं निब्बत्तिआदिभावेन द्विप्पकारानि। तेनाति यथावुत्तसभागत्थेन। तेहि खन्धादीहीति रूपक्खन्धसङ्खारक्खन्धधम्मायतनधम्मधातूहि।
71. Jāyamāna…pe… mānānanti jāyamānādiavatthānaṃ dhammānaṃ. Jāyamānādibhāvamattattāti nibbattanādiavatthāmattabhāvato. Vinibbhujjitvāti avatthābhāvato vinibbhogaṃ katvā. Paramatthato avijjamānāni, sabhāvamattabhūtānīti paramatthadhammānaṃ avatthābhāvamattabhūtāni . Aparamatthasabhāvānipi rūpadhammassa nibbattiādibhāvato ruppanabhāvena gayhanti. Tato ‘‘rūpakkhandhassa sabhāgāni, arūpānaṃ pana jātijarāmaraṇānī’’ti ānetvā yojanā. Ekekabhūtānīti yathā ekasmiṃ rūpakalāpe jātiādīni ekekāniyeva honti, evaṃ ekasmiṃ arūpakalāpepīti vuttaṃ. Tenāha ‘‘rūpakalāpajātiādīni viyā’’tiādi. Anubhavanasañjānanavijānanakiccānaṃ vedanādīnaṃ nibbattiādibhūtānipi jātiādīni tathā na gayhantīti āha ‘‘vediyana…pe… agayhamānānī’’ti. Tena vedanākkhandhādīhi jātiādīnaṃ saṅgahābhāvamāha. ‘‘Jāti, bhikkhave, aniccā saṅkhatā’’tiādivacanato jātiādīnampi saṅkhatapariyāyo atthīti saṅkhatābhisaṅkharaṇakiccena saṅkhārakkhandhena tesaṃ saṅgahoti vuttaṃ ‘‘saṅkhatā…pe… sabhāgānī’’ti. Teneva ca saṅkhārakkhandhassa anekantaparamatthakiccatā veditabbā. Tathā duvidhānīti vuttappakārena rūpārūpadhammānaṃ nibbattiādibhāvena dvippakārāni. Tenāti yathāvuttasabhāgatthena. Tehi khandhādīhīti rūpakkhandhasaṅkhārakkhandhadhammāyatanadhammadhātūhi.
पठमनयसङ्गहासङ्गहपदवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamanayasaṅgahāsaṅgahapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धातुकथापाळि • Dhātukathāpāḷi / १. सङ्गहासङ्गहपदनिद्देसो • 1. Saṅgahāsaṅgahapadaniddeso
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / १. पठमनयो सङ्गहासङ्गहपदवण्णना • 1. Paṭhamanayo saṅgahāsaṅgahapadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. पठमनयो सङ्गहासङ्गहपदवण्णना • 1. Paṭhamanayo saṅgahāsaṅgahapadavaṇṇanā
