| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना
Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
१६२. या अयं हेट्ठा तं पनेतं बुद्धकाले च चक्कवत्तिकाले च नगरं होतीतिआदिना (पारा॰ अट्ठ॰ १.८४) राजगहस्स बुद्धुप्पादेयेव वेपुल्लप्पत्ति वुत्ता, सा एत्थापि समानाति दस्सेतुं ‘‘इदम्पि च नगर’’न्ति वुत्तं, तेन च न केवलं राजगहादयो एवाति दस्सेति। महावनं नामातिआदि मज्झिमभाणकसंयुत्तभाणकानं मतेन वुत्तं, दीघभाणका पन ‘‘हिमवन्तेन सद्धिं एकाबद्धं हुत्वा ठितं महावन’’न्ति वदन्ति। हंसवट्टकच्छदनेनाति हंसवट्टकपटिच्छन्नेन, हंसमण्डलाकारेनाति अत्थो। कायविच्छन्दनियकथन्ति करजकाये विरागुप्पादनकथं। छन्दोति दुब्बलरागो। रागोति बलवरागो। ‘‘केसलोमादि’’न्ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विभागेन दस्सेतुं येपि हीतिआदि वुत्तं। पञ्चपञ्चप्पभेदेनाति एत्थ पञ्च पञ्च पभेदा एतस्स परियायस्साति पञ्चपञ्चप्पभेदो , तेन पञ्चपञ्चप्पभेदेनाति एवं बाहिरत्थसमासवसेन परियायविसेसनता दट्ठब्बा।
162. Yā ayaṃ heṭṭhā taṃ panetaṃ buddhakāle ca cakkavattikāle ca nagaraṃ hotītiādinā (pārā. aṭṭha. 1.84) rājagahassa buddhuppādeyeva vepullappatti vuttā, sā etthāpi samānāti dassetuṃ ‘‘idampi ca nagara’’nti vuttaṃ, tena ca na kevalaṃ rājagahādayo evāti dasseti. Mahāvanaṃ nāmātiādi majjhimabhāṇakasaṃyuttabhāṇakānaṃ matena vuttaṃ, dīghabhāṇakā pana ‘‘himavantena saddhiṃ ekābaddhaṃ hutvā ṭhitaṃ mahāvana’’nti vadanti. Haṃsavaṭṭakacchadanenāti haṃsavaṭṭakapaṭicchannena, haṃsamaṇḍalākārenāti attho. Kāyavicchandaniyakathanti karajakāye virāguppādanakathaṃ. Chandoti dubbalarāgo. Rāgoti balavarāgo. ‘‘Kesalomādi’’nti saṅkhepato vuttamatthaṃ vibhāgena dassetuṃ yepi hītiādi vuttaṃ. Pañcapañcappabhedenāti ettha pañca pañca pabhedā etassa pariyāyassāti pañcapañcappabhedo , tena pañcapañcappabhedenāti evaṃ bāhiratthasamāsavasena pariyāyavisesanatā daṭṭhabbā.
असुभायाति असुभमातिकाय। वण्णेतब्बमातिकञ्हि अपेक्खित्वा इत्थिलिङ्गे सामिवचनं, तेनाह मातिकं निक्खिपित्वातिआदि। तं विभजन्तोति मातिकं विभजन्तो। फातिकम्मन्ति निप्फत्तिकरणं। पञ्चङ्गविप्पहीनन्ति कामच्छन्दादिपञ्चनीवरणङ्गविगमेन पञ्चङ्गविप्पहीनता, अप्पनाप्पत्तवितक्कादिज्झानङ्गानं उप्पत्तिवसेन पञ्चङ्गसमन्नागतता च वेदितब्बा। तिविधकल्याणं दसलक्खणसम्पन्नन्ति एत्थ पन झानस्स आदिमज्झपरियोसानानं वसेन तिविधकल्याणता, तेसंयेव आदिमज्झपरियोसानानं लक्खणवसेन दसलक्खणसम्पन्नता च वेदितब्बा। अट्ठकथायं पन ‘‘दसलक्खणविभावनेनेव तन्निस्सयभूता तिविधकल्याणतापि झानस्स पाकटा होतीति तत्रिमानीतिआदि वुत्तं।
Asubhāyāti asubhamātikāya. Vaṇṇetabbamātikañhi apekkhitvā itthiliṅge sāmivacanaṃ, tenāha mātikaṃ nikkhipitvātiādi. Taṃ vibhajantoti mātikaṃ vibhajanto. Phātikammanti nipphattikaraṇaṃ. Pañcaṅgavippahīnanti kāmacchandādipañcanīvaraṇaṅgavigamena pañcaṅgavippahīnatā, appanāppattavitakkādijjhānaṅgānaṃ uppattivasena pañcaṅgasamannāgatatā ca veditabbā. Tividhakalyāṇaṃ dasalakkhaṇasampannanti ettha pana jhānassa ādimajjhapariyosānānaṃ vasena tividhakalyāṇatā, tesaṃyeva ādimajjhapariyosānānaṃ lakkhaṇavasena dasalakkhaṇasampannatā ca veditabbā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘dasalakkhaṇavibhāvaneneva tannissayabhūtā tividhakalyāṇatāpi jhānassa pākaṭā hotīti tatrimānītiādi vuttaṃ.
तत्रायं पाळीति तस्मिं दसलक्खणविभावनविसये अयं पाळि। पटिपदाविसुद्धीति गोत्रभुपरियोसानाय पुब्बभागपटिपदाय झानस्स नीवरणादिपरिबन्धतो विसुद्धि, सायं यस्मा उपेक्खानुब्रूहनादीनम्पि पच्चयत्तेन पधाना पुरिमकारणसिद्धा च, तस्मा वुत्तं ‘‘पटिपदाविसुद्धि आदी’’ति। उपेक्खानुब्रूहनाति विसोधेतब्बतादीनं अभावतो तत्रमज्झत्तुपेक्खाय किच्चनिप्फत्तिया अनुब्रूहना, सा पन परिबन्धविसुद्धिसमकालविभाविनीपि तब्बिसुद्धियाव निप्फन्नाति दीपनत्थमाह ‘‘उपेक्खानुब्रूहना मज्झे’’ति। सम्पहंसनाति वत्थुधम्मादीनं अनतिवत्तनादिसाधकस्स ञाणस्स किच्चनिप्फत्तिवसेन परियोदपना, सा पन यस्मा कत्तब्बस्स सब्बकिच्चस्स निप्फत्तियाव सिद्धा नाम होति, तस्मा वुत्तं ‘‘सम्पहंसना परियोसान’’न्ति। तीणिपि चेतानि कल्याणानि एकक्खणे लब्भमानानिपि पच्चयपच्चयुप्पन्नतादिवसेन पवत्तन्तीति दस्सनत्थं आदिमज्झपरियोसानभावेन वुत्तानि, न पन झानस्स उप्पादादिक्खणत्तये यथाक्कमं लब्भमानत्ताति दट्ठब्बं। मज्झिमं समाधिनिमित्तं पटिपज्जतीतिआदीसु मज्झिमं समाधिनिमित्तं नाम समप्पवत्तो अप्पनासमाधियेव। सो हि लीनुद्धच्चसङ्खातानं उभिन्नं अन्तानं अनुपगमनेन मज्झिमो, सविसेसं चित्तस्स एकत्तारम्मणे ठपनतो समाधियेव उपरिविसेसानं कारणभावतो ‘‘समाधिनिमित्त’’न्ति वुच्चति, तं पटिपज्जति पटिलब्भतीति अत्थो। एवं पटिपन्नत्ता मज्झिमेन समाधिनिमित्तेन तत्थ एकत्तारम्मणे अप्पनागोचरे पक्खन्दति उपतिट्ठति, एवं विसुद्धस्स पन तस्स चित्तस्स पुन विसोधेतब्बाभावतो विसोधने ब्यापारं अकरोन्तो पुग्गलो विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति नाम। समथभावूपगमनेन समथपटिपन्नस्स पुन समाधाने ब्यापारं अकरोन्तो समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति, समथपटिपन्नभावतो एवमस्स किलेससंसग्गं पहाय एकत्तेन उपट्ठितस्स पुन एकत्तुपट्ठाने ब्यापारं अकरोन्तो एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति नाम।
Tatrāyaṃpāḷīti tasmiṃ dasalakkhaṇavibhāvanavisaye ayaṃ pāḷi. Paṭipadāvisuddhīti gotrabhupariyosānāya pubbabhāgapaṭipadāya jhānassa nīvaraṇādiparibandhato visuddhi, sāyaṃ yasmā upekkhānubrūhanādīnampi paccayattena padhānā purimakāraṇasiddhā ca, tasmā vuttaṃ ‘‘paṭipadāvisuddhi ādī’’ti. Upekkhānubrūhanāti visodhetabbatādīnaṃ abhāvato tatramajjhattupekkhāya kiccanipphattiyā anubrūhanā, sā pana paribandhavisuddhisamakālavibhāvinīpi tabbisuddhiyāva nipphannāti dīpanatthamāha ‘‘upekkhānubrūhanā majjhe’’ti. Sampahaṃsanāti vatthudhammādīnaṃ anativattanādisādhakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena pariyodapanā, sā pana yasmā kattabbassa sabbakiccassa nipphattiyāva siddhā nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘sampahaṃsanā pariyosāna’’nti. Tīṇipi cetāni kalyāṇāni ekakkhaṇe labbhamānānipi paccayapaccayuppannatādivasena pavattantīti dassanatthaṃ ādimajjhapariyosānabhāvena vuttāni, na pana jhānassa uppādādikkhaṇattaye yathākkamaṃ labbhamānattāti daṭṭhabbaṃ. Majjhimaṃ samādhinimittaṃ paṭipajjatītiādīsu majjhimaṃ samādhinimittaṃ nāma samappavatto appanāsamādhiyeva. So hi līnuddhaccasaṅkhātānaṃ ubhinnaṃ antānaṃ anupagamanena majjhimo, savisesaṃ cittassa ekattārammaṇe ṭhapanato samādhiyeva uparivisesānaṃ kāraṇabhāvato ‘‘samādhinimitta’’nti vuccati, taṃ paṭipajjati paṭilabbhatīti attho. Evaṃ paṭipannattā majjhimena samādhinimittena tattha ekattārammaṇe appanāgocare pakkhandati upatiṭṭhati, evaṃ visuddhassa pana tassa cittassa puna visodhetabbābhāvato visodhane byāpāraṃ akaronto puggalo visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati nāma. Samathabhāvūpagamanena samathapaṭipannassa puna samādhāne byāpāraṃ akaronto samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati, samathapaṭipannabhāvato evamassa kilesasaṃsaggaṃ pahāya ekattena upaṭṭhitassa puna ekattupaṭṭhāne byāpāraṃ akaronto ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati nāma.
तत्थ जातानन्तिआदीसु ये पन ते एवं उपेक्खानुब्रूहिते तस्मिं झानचित्ते जाता समाधिपञ्ञासङ्खाता युगनद्धधम्मा, तेसं अञ्ञमञ्ञं अनतिवत्तनसभावेन सम्पहंसना विसोधना परियोदपना च, सद्धादीनं इन्द्रियानं किलेसेहि विमुत्तत्ता विमुत्तिरसेन एकरसताय सम्पहंसना च, यञ्चेतं तदुपगं तेसं अनतिवत्तनएकरसभावानं अनुच्छविकं वीरियं, तस्स तदुपगवीरियस्स वाहनट्ठेन पवत्तनट्ठेन सम्पहंसना च, तस्मिं खणे यथावुत्तधम्मानं आसेवनट्ठेन सम्पहंसना च, परियोदपना च परियोदपनकस्स ञाणस्स किच्चनिप्फत्तिवसेनेव इज्झतीति वेदितब्बं। एवं तिविधत्तगतं चित्तन्तिआदीनि तस्सेव चित्तस्स थोमनवचनानि। वितक्कसम्पन्नन्ति वितक्कङ्गेन सुन्दरभावमुपगतं। चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नन्ति तस्मिञ्ञेव आरम्मणे चित्तस्स निरन्तरप्पवत्तिसङ्खातेन समाधिना सम्पन्नं, इदं झानङ्गवसेन वुत्तं। समाधिसम्पन्नन्ति इदं पन इन्द्रियवसेनाति वेदितब्बं।
Tattha jātānantiādīsu ye pana te evaṃ upekkhānubrūhite tasmiṃ jhānacitte jātā samādhipaññāsaṅkhātā yuganaddhadhammā, tesaṃ aññamaññaṃ anativattanasabhāvena sampahaṃsanā visodhanā pariyodapanā ca, saddhādīnaṃ indriyānaṃ kilesehi vimuttattā vimuttirasena ekarasatāya sampahaṃsanā ca, yañcetaṃ tadupagaṃ tesaṃ anativattanaekarasabhāvānaṃ anucchavikaṃ vīriyaṃ, tassa tadupagavīriyassa vāhanaṭṭhena pavattanaṭṭhena sampahaṃsanā ca, tasmiṃ khaṇe yathāvuttadhammānaṃ āsevanaṭṭhena sampahaṃsanā ca, pariyodapanā ca pariyodapanakassa ñāṇassa kiccanipphattivaseneva ijjhatīti veditabbaṃ. Evaṃ tividhattagataṃ cittantiādīni tasseva cittassa thomanavacanāni. Vitakkasampannanti vitakkaṅgena sundarabhāvamupagataṃ. Cittassa adhiṭṭhānasampannanti tasmiññeva ārammaṇe cittassa nirantarappavattisaṅkhātena samādhinā sampannaṃ, idaṃ jhānaṅgavasena vuttaṃ. Samādhisampannanti idaṃ pana indriyavasenāti veditabbaṃ.
पटिकुटतीति सङ्कुचति। पटिवट्टतीति पटिनिवट्टति। न्हारुदद्दुलन्ति न्हारुखण्डं। पयुत्तवाचन्ति पच्चयपरियेसने नियुत्तवाचं। दण्डवागुराहीति दण्डपटिबद्धाहि दीघजालसङ्खाताहि वागुराहि।
Paṭikuṭatīti saṅkucati. Paṭivaṭṭatīti paṭinivaṭṭati. Nhārudaddulanti nhārukhaṇḍaṃ. Payuttavācanti paccayapariyesane niyuttavācaṃ. Daṇḍavāgurāhīti daṇḍapaṭibaddhāhi dīghajālasaṅkhātāhi vāgurāhi.
समणकुत्तकोति कासायनिवासनादिसमणकिच्चको। वग्गुमुदाति एत्थ ‘‘वग्गुमता’’ति वत्तब्बे लोकिका ‘‘मुदा’’ति वोहरिंसूति दस्सेन्तो आह ‘‘वग्गुमता’’ति। ‘‘वग्गू’’ति मता, सुद्धसम्मताति अत्थो, तेनाह ‘‘पुञ्ञसम्मता’’ति। सत्तानं पापुननेन सोधनेन सा पुञ्ञसम्मता।
Samaṇakuttakoti kāsāyanivāsanādisamaṇakiccako. Vaggumudāti ettha ‘‘vaggumatā’’ti vattabbe lokikā ‘‘mudā’’ti vohariṃsūti dassento āha ‘‘vaggumatā’’ti. ‘‘Vaggū’’ti matā, suddhasammatāti attho, tenāha ‘‘puññasammatā’’ti. Sattānaṃ pāpunanena sodhanena sā puññasammatā.
१६३. मारस्स धेय्यं ठानं, वत्थु वा निवासो मारधेय्यं, सो अत्थतो तेभूमकधम्मा एव, इध पन पञ्च कामगुणा अधिप्पेता, तं मारधेय्यं । ‘‘अयं समणकुत्तको यथासमुप्पन्नसंवेगमूलकेन समणभावूपगमनेन अतिक्कमितुं सक्खिस्सती’’ति चिन्तेत्वा अवोच, न पन ‘‘अरहत्तप्पत्तिया तीसु भवेसु अप्पटिसन्धिकताय तं अतिक्कमितुं सक्खिस्सती’’ति मरणेनेव सत्तानं संसारमोचनलद्धिकत्ता देवताय। न हि मतानं कत्थचि पटिसन्धि गच्छति। इमिना अत्थेन एवमेव भवितब्बन्ति इमिना परेसं जीविता वोरोपनत्थेन एवमेव संसारमोचनसभावेनेव भवितब्बं। ‘‘अत्तनापि अत्तानं जीविता वोरोपेन्ति, अञ्ञमञ्ञम्पि जीविता वोरोपेन्ती’’ति (पारा॰ १६२) वुत्तत्ता सब्बानिपि तानि पञ्चभिक्खुसतानि जीविता वोरोपेसीति इदं येभुय्यवसेन वुत्तन्ति गहेतब्बं। तस्मा ये अत्तनापि अत्तानं अञ्ञमञ्ञञ्च जीविता वोरोपेसुं, ते पुथुज्जनभिक्खू ठपेत्वा तदवसेसे च पुथुज्जनभिक्खू, सब्बे च अरिये अयं जीविता वोरोपेसीति वेदितब्बं।
163. Mārassa dheyyaṃ ṭhānaṃ, vatthu vā nivāso māradheyyaṃ, so atthato tebhūmakadhammā eva, idha pana pañca kāmaguṇā adhippetā, taṃ māradheyyaṃ. ‘‘Ayaṃ samaṇakuttako yathāsamuppannasaṃvegamūlakena samaṇabhāvūpagamanena atikkamituṃ sakkhissatī’’ti cintetvā avoca, na pana ‘‘arahattappattiyā tīsu bhavesu appaṭisandhikatāya taṃ atikkamituṃ sakkhissatī’’ti maraṇeneva sattānaṃ saṃsāramocanaladdhikattā devatāya. Na hi matānaṃ katthaci paṭisandhi gacchati. Iminā atthena evameva bhavitabbanti iminā paresaṃ jīvitā voropanatthena evameva saṃsāramocanasabhāveneva bhavitabbaṃ. ‘‘Attanāpi attānaṃ jīvitā voropenti, aññamaññampi jīvitā voropentī’’ti (pārā. 162) vuttattā sabbānipi tāni pañcabhikkhusatāni jīvitā voropesīti idaṃ yebhuyyavasena vuttanti gahetabbaṃ. Tasmā ye attanāpi attānaṃ aññamaññañca jīvitā voropesuṃ, te puthujjanabhikkhū ṭhapetvā tadavasese ca puthujjanabhikkhū, sabbe ca ariye ayaṃ jīvitā voropesīti veditabbaṃ.
१६४. एकीभावतोति पविवेकतो। उद्देसं परिपुच्छं गण्हन्तीति अत्तनो अत्तनो आचरियानं सन्तिके गण्हन्ति, गहेत्वा च आचरियेहि सद्धिं भगवन्तं उपट्ठहन्ति। तदा पन उद्देसादिदायका तनुभूतेहि भिक्खूहि भगवन्तं उपगता, तं सन्धाय भगवा पुच्छति।
164.Ekībhāvatoti pavivekato. Uddesaṃ paripucchaṃ gaṇhantīti attano attano ācariyānaṃ santike gaṇhanti, gahetvā ca ācariyehi saddhiṃ bhagavantaṃ upaṭṭhahanti. Tadā pana uddesādidāyakā tanubhūtehi bhikkhūhi bhagavantaṃ upagatā, taṃ sandhāya bhagavā pucchati.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना • Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना • Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
