| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयविनिच्छय-टीका • Vinayavinicchaya-ṭīkā |
भिक्खुविभङ्गो
Bhikkhuvibhaṅgo
पाराजिककथा
Pārājikakathā
पठमपाराजिककथावण्णना
Paṭhamapārājikakathāvaṇṇanā
६. एवं पञ्चहि गाथाहि रतनत्तयपणामादिं दस्सेत्वा इदानि यथापटिञ्ञातविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘तिविधे’’तिआदि। तत्थ ‘‘तिविधे’’तिआदिना पठमपाराजिकसिक्खापदविनिच्छयं दस्सेति। तिविधेति वच्चपस्सावमुखमग्गानं वसेन तिप्पकारे मग्गेति इमिना सम्बन्धो। तिलमत्तम्पीति तिलबीजमत्तम्पि अङ्गजातन्ति सम्बन्धो। मग्गेति वच्चपस्सावानं निक्खमनद्वारताय, अन्नपानपित्तसेम्हादीनं पवेसननिक्खमनद्वारताय च मग्गवोहारगते सरीरप्पदेसे, अल्लोकासेति सम्बन्धो। ‘‘मग्गेसु तिलमत्तम्पि, तीसु सेवनचेतनो’’ति वत्तब्बेपि ‘‘तिविधे’’ति पकारवाचिविधसद्दोपादानेन सजातिसङ्गहवसेन तीहि रासीहि सङ्गहेत्वा पभेदवसेन तिंसविधो मग्गो दस्सितो होति।
6. Evaṃ pañcahi gāthāhi ratanattayapaṇāmādiṃ dassetvā idāni yathāpaṭiññātavinicchayaṃ dassetumāha ‘‘tividhe’’tiādi. Tattha ‘‘tividhe’’tiādinā paṭhamapārājikasikkhāpadavinicchayaṃ dasseti. Tividheti vaccapassāvamukhamaggānaṃ vasena tippakāre maggeti iminā sambandho. Tilamattampīti tilabījamattampi aṅgajātanti sambandho. Maggeti vaccapassāvānaṃ nikkhamanadvāratāya, annapānapittasemhādīnaṃ pavesananikkhamanadvāratāya ca maggavohāragate sarīrappadese, allokāseti sambandho. ‘‘Maggesu tilamattampi, tīsu sevanacetano’’ti vattabbepi ‘‘tividhe’’ti pakāravācividhasaddopādānena sajātisaṅgahavasena tīhi rāsīhi saṅgahetvā pabhedavasena tiṃsavidho maggo dassito hoti.
सेय्यथिदं? पाराजिकवत्थुभूतमुखादिमग्गानं निस्सयभूते सत्ते दस्सेतुं ‘‘तिस्सो इत्थियो मनुस्सित्थी अमनुस्सित्थी तिरच्छानगतित्थी’’तिआदिना (पारा॰ ५६) नयेन पाळियं दस्सितमनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतित्थीनं पच्चेकं तिण्णं मग्गानं वसेन नव मग्गा, तथेव दस्सितानं तिण्णं उभतोब्यञ्जनकानं वसेन नव मग्गा, तिण्णं पन पण्डकानं मुखमग्गवच्चमग्गानं वसेन पच्चेकं द्वे द्वे मग्गाति छ मग्गा, तथा तिण्णं पन पुरिसानन्ति एवं तिंसविधो होति।
Seyyathidaṃ? Pārājikavatthubhūtamukhādimaggānaṃ nissayabhūte satte dassetuṃ ‘‘tisso itthiyo manussitthī amanussitthī tiracchānagatitthī’’tiādinā (pārā. 56) nayena pāḷiyaṃ dassitamanussāmanussatiracchānagatitthīnaṃ paccekaṃ tiṇṇaṃ maggānaṃ vasena nava maggā, tatheva dassitānaṃ tiṇṇaṃ ubhatobyañjanakānaṃ vasena nava maggā, tiṇṇaṃ pana paṇḍakānaṃ mukhamaggavaccamaggānaṃ vasena paccekaṃ dve dve maggāti cha maggā, tathā tiṇṇaṃ pana purisānanti evaṃ tiṃsavidho hoti.
सेवनचेतनोति सेवने मेथुनपयोगे चेतना अस्साति विग्गहो, मेथुनरागूपसंहिताय चेतनाय समन्नागतोति अत्थो। अल्लोकासेति तिंसमग्गानमञ्ञतरे मग्गे पकतिवातेन असंफुट्ठे अल्लपदेसे, इमिना बाहिरं पाराजिकक्खेत्तं न होतीति दीपेति। विसेसनस्स विसेसापेक्खत्ता दुतियगाथाय ‘‘ससिक्खो सो’’ति पदद्वयं आहरित्वा ‘‘सेवनचेतनो ससिक्खो सो भिक्खू’’ति योजेतब्बं।
Sevanacetanoti sevane methunapayoge cetanā assāti viggaho, methunarāgūpasaṃhitāya cetanāya samannāgatoti attho. Allokāseti tiṃsamaggānamaññatare magge pakativātena asaṃphuṭṭhe allapadese, iminā bāhiraṃ pārājikakkhettaṃ na hotīti dīpeti. Visesanassa visesāpekkhattā dutiyagāthāya ‘‘sasikkho so’’ti padadvayaṃ āharitvā ‘‘sevanacetano sasikkho so bhikkhū’’ti yojetabbaṃ.
अङ्गे सरीरे जातन्ति अङ्गजातं, पुरिसनिमित्तं। सतिपि अवसेससरीरावयवानं तथाभावे रुळ्हिवसेन तदेव तथा वुत्तं। पवेसेन्तोति द्वयंद्वयसमापत्तिसङ्खातकायिककिरियं निप्फादेन्तो। पराजितोति दुल्लभाय खणसम्पत्तिया लद्धब्बतो दुल्लभा लोकियलोकुत्तरगुणसम्पत्तिसुखतो परिहापेत्वा किलेससपत्तेहि पराजयमापादितोति अत्थो।
Aṅge sarīre jātanti aṅgajātaṃ, purisanimittaṃ. Satipi avasesasarīrāvayavānaṃ tathābhāve ruḷhivasena tadeva tathā vuttaṃ. Pavesentoti dvayaṃdvayasamāpattisaṅkhātakāyikakiriyaṃ nipphādento. Parājitoti dullabhāya khaṇasampattiyā laddhabbato dullabhā lokiyalokuttaraguṇasampattisukhato parihāpetvā kilesasapattehi parājayamāpāditoti attho.
अयमेत्थ योजना – ससिक्खो सेवनचेतनो तिविधे मग्गे अल्लोकासे अङ्गजातं तिलमत्तम्पि पवेसेन्तो सो भिक्खु पराजितो होतीति। एत्तावता –
Ayamettha yojanā – sasikkho sevanacetano tividhe magge allokāse aṅgajātaṃ tilamattampi pavesento so bhikkhu parājito hotīti. Ettāvatā –
‘‘यो पन भिक्खु भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्य, अन्तमसो तिरच्छानगतायपि, पाराजिको होति असंवासो’’ति (पारा॰ ४४) –
‘‘Yo pana bhikkhu bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno sikkhaṃ apaccakkhāya dubbalyaṃ anāvikatvā methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyya, antamaso tiracchānagatāyapi, pārājiko hoti asaṃvāso’’ti (pārā. 44) –
भगवता पञ्ञत्तसिक्खापदं सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं।
Bhagavatā paññattasikkhāpadaṃ saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ.
७. एवं इमिस्सा गाथाय अत्तूपक्कममूलकं पाराजिकं दस्सेत्वा इदानि ‘‘भिक्खुपच्चत्थिका मनुस्सित्थिं भिक्खुस्स सन्तिके आनेत्वा वच्चमग्गेन (पारा॰ ५८) अङ्गजाते अभिनिसीदेन्ती’’तिआदिनयप्पवत्तं परोपक्कममूलकं पाराजिकञ्च दस्सेतुमाह ‘‘पवेसन’’न्तिआदि। तत्थ पवेसनन्ति भिक्खुपच्चत्थिकेहि सुत्तपमत्तादिमनुस्सित्थिआदीनमञ्ञतरं आनेत्वा यथावुत्तमग्गानमञ्ञतरं मग्गं यथा पविसति, तथा भिक्खुनो अङ्गजाते अभिनिसीदापने सम्भवन्तं मग्गप्पवेसनमाह। पवेसनं सादियन्तो ससिक्खो सोति योजना। एत्थ ‘‘पवेसनं सादियति अधिवासेति, तस्मिं खणे सेवनचित्तं उपट्ठापेती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.५८) अट्ठकथावचनतो अग्गतो याव मूलं पवेसेन्तेसु अस्सादचित्तं उपट्ठापेन्तो तङ्खणेयेव सासनतो चुतोति अत्थो। पविट्ठन्तिआदीसु पदेसुपि एवमेव योजना।
7. Evaṃ imissā gāthāya attūpakkamamūlakaṃ pārājikaṃ dassetvā idāni ‘‘bhikkhupaccatthikā manussitthiṃ bhikkhussa santike ānetvā vaccamaggena (pārā. 58) aṅgajāte abhinisīdentī’’tiādinayappavattaṃ paropakkamamūlakaṃ pārājikañca dassetumāha ‘‘pavesana’’ntiādi. Tattha pavesananti bhikkhupaccatthikehi suttapamattādimanussitthiādīnamaññataraṃ ānetvā yathāvuttamaggānamaññataraṃ maggaṃ yathā pavisati, tathā bhikkhuno aṅgajāte abhinisīdāpane sambhavantaṃ maggappavesanamāha. Pavesanaṃ sādiyanto sasikkho soti yojanā. Ettha ‘‘pavesanaṃ sādiyati adhivāseti, tasmiṃ khaṇe sevanacittaṃ upaṭṭhāpetī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.58) aṭṭhakathāvacanato aggato yāva mūlaṃ pavesentesu assādacittaṃ upaṭṭhāpento taṅkhaṇeyeva sāsanato cutoti attho. Paviṭṭhantiādīsu padesupi evameva yojanā.
पविट्ठन्ति पविट्ठक्खणो। ‘‘पविट्ठ’’न्तिआदिना ताय ताय किरियाय उपलक्खितो खणो गहेतब्बो। तेनेवेत्थ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं कतं। ठितन्ति एत्थ ‘‘सुक्कविस्सट्ठिसमये’’ति अट्ठकथावचनस्स सब्बथा ब्यापाररहितं कालं सन्धाय वुत्तत्ता सुक्कविस्सट्ठिसमयोपि गहेतब्बो। तेनेव गण्ठिपदे वुत्तनयेन पविट्ठस्स च याव उद्धरणारम्भो, ताव सम्भवन्तो ठितकालोपि गहेतब्बो। उद्धरणन्ति नीहरणकालो।
Paviṭṭhanti paviṭṭhakkhaṇo. ‘‘Paviṭṭha’’ntiādinā tāya tāya kiriyāya upalakkhito khaṇo gahetabbo. Tenevettha accantasaṃyoge upayogavacanaṃ kataṃ. Ṭhitanti ettha ‘‘sukkavissaṭṭhisamaye’’ti aṭṭhakathāvacanassa sabbathā byāpārarahitaṃ kālaṃ sandhāya vuttattā sukkavissaṭṭhisamayopi gahetabbo. Teneva gaṇṭhipade vuttanayena paviṭṭhassa ca yāva uddharaṇārambho, tāva sambhavanto ṭhitakālopi gahetabbo. Uddharaṇanti nīharaṇakālo.
वाति विकप्पे, अपीति समुच्चये, सो वा-सद्देन विकप्पितानं पक्खानं तुल्यबलतं जोतेति। इति इमेहि द्वीहिपि ‘‘सो चे पवेसनं सादियति, पविट्ठं सादियती’’तिआदिना (पारा॰ ५८) पाळियं आगतनयेन लब्भमानं पवेसनादिएकक्खणम्पि सादियनपच्चया आपज्जमानं पाराजिकं दस्सेति। ससिक्खोति सिक्खाय सह वत्ततीति ससिक्खो, अपच्चक्खातसिक्खोति अत्थो। सादियन्तोति सेवनचित्तं उपट्ठापेन्तो। सो भिक्खु। ठपेत्वा किरियन्ति अत्तूपक्कमनं विना। चुतोति ‘‘भिक्खुपच्चत्थिकेहि कतमिदं, न मया’’ति लेसेन न मुच्चति, सादियनचित्ते सति सासनतो चुतोयेव होतीति अधिप्पायो।
Vāti vikappe, apīti samuccaye, so vā-saddena vikappitānaṃ pakkhānaṃ tulyabalataṃ joteti. Iti imehi dvīhipi ‘‘so ce pavesanaṃ sādiyati, paviṭṭhaṃ sādiyatī’’tiādinā (pārā. 58) pāḷiyaṃ āgatanayena labbhamānaṃ pavesanādiekakkhaṇampi sādiyanapaccayā āpajjamānaṃ pārājikaṃ dasseti. Sasikkhoti sikkhāya saha vattatīti sasikkho, apaccakkhātasikkhoti attho. Sādiyantoti sevanacittaṃ upaṭṭhāpento. So bhikkhu. Ṭhapetvā kiriyanti attūpakkamanaṃ vinā. Cutoti ‘‘bhikkhupaccatthikehi katamidaṃ, na mayā’’ti lesena na muccati, sādiyanacitte sati sāsanato cutoyeva hotīti adhippāyo.
एत्थ च ससिक्खोति इदं ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति (पारा॰ ४४) सिक्खापदपाठस्स अत्थदस्सनवसेन निद्दिट्ठं। तस्स पदभाजने (पारा॰ ४५), तदट्ठकथाय च विभत्तं सिक्खापच्चक्खानं सङ्खेपतो एवं वेदितब्बं – चित्तखेत्तकालपयोगपुग्गलविजाननवसेन सिक्खापच्चक्खानं होति, न तदभावेन। उपसम्पन्नभावतो चवितुकामताचित्तेनेव हि सिक्खापच्चक्खानं होति, न दवा वा रवा वा वदन्तस्स। एवं चित्तवसेन सिक्खापच्चक्खानं होति, न तदभावेन।
Ettha ca sasikkhoti idaṃ ‘‘sikkhaṃ apaccakkhāya dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti (pārā. 44) sikkhāpadapāṭhassa atthadassanavasena niddiṭṭhaṃ. Tassa padabhājane (pārā. 45), tadaṭṭhakathāya ca vibhattaṃ sikkhāpaccakkhānaṃ saṅkhepato evaṃ veditabbaṃ – cittakhettakālapayogapuggalavijānanavasena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena. Upasampannabhāvato cavitukāmatācitteneva hi sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na davā vā ravā vā vadantassa. Evaṃ cittavasena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena.
तथा ‘‘बुद्धं पच्चक्खामि, धम्मं पच्चक्खामि, सङ्घं पच्चक्खामि, सिक्खं, विनयं, पातिमोक्खं, उद्देसं, उपज्झायं, आचरियं, सद्धिविहारिकं, अन्तेवासिकं, समानुपज्झायकं, समानाचरियकं, सब्रह्मचारिं पच्चक्खामी’’ति एवं वुत्तानं बुद्धादीनं चतुद्दसन्नं, ‘‘गिहीति मं धारेहि, उपासको, आरामिको, सामणेरो, तित्थियो, तित्थियसावको, अस्समणो, असक्यपुत्तियोति मं धारेही’’ति एवं वुत्तानं गिहिआदीनं अट्ठन्नञ्चाति इमेसं बावीसतिया खेत्तपदानं यस्स कस्सचि सवेवचनस्स वसेन तेसु यं किञ्चि वत्तुकामस्स यं किञ्चि वदतो सिक्खापच्चक्खानं होति, न रुक्खादीनं अञ्ञतरस्स नामं गहेत्वा सिक्खं पच्चक्खन्तस्स। एवं खेत्तवसेन सिक्खापच्चक्खानं होति, न तदभावेन।
Tathā ‘‘buddhaṃ paccakkhāmi, dhammaṃ paccakkhāmi, saṅghaṃ paccakkhāmi, sikkhaṃ, vinayaṃ, pātimokkhaṃ, uddesaṃ, upajjhāyaṃ, ācariyaṃ, saddhivihārikaṃ, antevāsikaṃ, samānupajjhāyakaṃ, samānācariyakaṃ, sabrahmacāriṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ vuttānaṃ buddhādīnaṃ catuddasannaṃ, ‘‘gihīti maṃ dhārehi, upāsako, ārāmiko, sāmaṇero, titthiyo, titthiyasāvako, assamaṇo, asakyaputtiyoti maṃ dhārehī’’ti evaṃ vuttānaṃ gihiādīnaṃ aṭṭhannañcāti imesaṃ bāvīsatiyā khettapadānaṃ yassa kassaci savevacanassa vasena tesu yaṃ kiñci vattukāmassa yaṃ kiñci vadato sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na rukkhādīnaṃ aññatarassa nāmaṃ gahetvā sikkhaṃ paccakkhantassa. Evaṃ khettavasena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena.
तत्थ यदेतं ‘‘पच्चक्खामी’’ति च ‘‘मं धारेही’’ति चाति वुत्तं वत्तमानकालवचनं, यानि च ‘‘अलं मे बुद्धेन, किं नु मे बुद्धेन, न ममत्थो बुद्धेन, सुमुत्ताहं बुद्धेना’’तिआदिना नयेन आख्यातवसेन कालं अनामसित्वा पुरिमेहि चुद्दसहि पदेहि सद्धिं योजेत्वा वुत्तानि ‘‘अलं मे’’तिआदीनि चत्तारि पदानि, तेसंयेव सवेवचनानं वसेन पच्चक्खानं होति, न ‘‘पच्चक्खासि’’न्ति वा ‘‘पच्चक्खिस्स’’न्ति वा ‘‘मं धारेसी’’ति वा ‘‘मं धारेस्सती’’ति वा ‘‘यं नूनाहं पच्चक्खेय्य’’न्ति वातिआदीनि अतीतानागतपरिकप्पवचनानि भणन्तस्स। एवं वत्तमानकालवसेन चेव अनामट्ठकालवसेन च पच्चक्खानं होति, न तदभावेन।
Tattha yadetaṃ ‘‘paccakkhāmī’’ti ca ‘‘maṃ dhārehī’’ti cāti vuttaṃ vattamānakālavacanaṃ, yāni ca ‘‘alaṃ me buddhena, kiṃ nu me buddhena, na mamattho buddhena, sumuttāhaṃ buddhenā’’tiādinā nayena ākhyātavasena kālaṃ anāmasitvā purimehi cuddasahi padehi saddhiṃ yojetvā vuttāni ‘‘alaṃ me’’tiādīni cattāri padāni, tesaṃyeva savevacanānaṃ vasena paccakkhānaṃ hoti, na ‘‘paccakkhāsi’’nti vā ‘‘paccakkhissa’’nti vā ‘‘maṃ dhāresī’’ti vā ‘‘maṃ dhāressatī’’ti vā ‘‘yaṃ nūnāhaṃ paccakkheyya’’nti vātiādīni atītānāgataparikappavacanāni bhaṇantassa. Evaṃ vattamānakālavasena ceva anāmaṭṭhakālavasena ca paccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena.
पयोगो पन दुविधो कायिको च वाचसिको च। तत्थ ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदिना नयेन याय कायचि भासाय वचीभेदं कत्वा वाचसिकपयोगेनेव पच्चक्खानं होति, न अक्खरलिखनं वा हत्थमुद्दादिदस्सनं वा कायपयोगं करोन्तस्स। एवं वाचसिकपयोगेनेव पच्चक्खानं होति, न तदभावेन।
Payogo pana duvidho kāyiko ca vācasiko ca. Tattha ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’tiādinā nayena yāya kāyaci bhāsāya vacībhedaṃ katvā vācasikapayogeneva paccakkhānaṃ hoti, na akkharalikhanaṃ vā hatthamuddādidassanaṃ vā kāyapayogaṃ karontassa. Evaṃ vācasikapayogeneva paccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena.
पुग्गलो पन दुविधो यो च पच्चक्खाति, यस्स च पच्चक्खाति। तत्थ यो पच्चक्खाति, सो सचे उम्मत्तकखित्तचित्तवेदनट्टानं अञ्ञतरो न होति। यस्स पन पच्चक्खाति, सो सचे मनुस्सजातिको होति, न च उम्मत्तकादीनं अञ्ञतरो, सम्मुखीभूतो च सिक्खापच्चक्खानं होति। न हि असम्मुखीभूतस्स दूतेन वा पण्णेन वा आरोचनं रुहति। एवं यथावुत्तस्स पुग्गलस्स वसेन पच्चक्खानं होति, न तदभावेन।
Puggalo pana duvidho yo ca paccakkhāti, yassa ca paccakkhāti. Tattha yo paccakkhāti, so sace ummattakakhittacittavedanaṭṭānaṃ aññataro na hoti. Yassa pana paccakkhāti, so sace manussajātiko hoti, na ca ummattakādīnaṃ aññataro, sammukhībhūto ca sikkhāpaccakkhānaṃ hoti. Na hi asammukhībhūtassa dūtena vā paṇṇena vā ārocanaṃ ruhati. Evaṃ yathāvuttassa puggalassa vasena paccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena.
विजाननम्पि नियमितानियमितवसेन दुविधं। तत्थ यस्स, येसं वा नियमेत्वा ‘‘इमस्स, इमेसं वा आरोचेमी’’ति वदति। सचे ते यथा पकतिया लोके मनुस्सा वचनं सुत्वा आवज्जनसमये जानन्ति, एवं तस्स वचनानन्तरमेव तस्स ‘‘अयं उक्कण्ठितो’’ति वा ‘‘गिहिभावं पत्थयती’’ति वा येन केनचि आकारेन सिक्खापच्चक्खानभावं जानन्ति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा। अथ अपरभागे ‘‘किं इमिना वुत्त’’न्ति चिन्तेत्वा जानन्ति, अञ्ञे वा जानन्ति, अपच्चक्खाताव होति सिक्खा। अनियमेत्वा आरोचेन्तस्स पन सचे वुत्तनयेन यो कोचि मनुस्सजातिको वचनत्थं जानाति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा। एवं विजाननवसेन पच्चक्खानं होति, न तदभावेन। यो पन अन्तमसो दवायपि पच्चक्खाति, तेन अपच्चक्खाताव होति सिक्खा।
Vijānanampi niyamitāniyamitavasena duvidhaṃ. Tattha yassa, yesaṃ vā niyametvā ‘‘imassa, imesaṃ vā ārocemī’’ti vadati. Sace te yathā pakatiyā loke manussā vacanaṃ sutvā āvajjanasamaye jānanti, evaṃ tassa vacanānantarameva tassa ‘‘ayaṃ ukkaṇṭhito’’ti vā ‘‘gihibhāvaṃ patthayatī’’ti vā yena kenaci ākārena sikkhāpaccakkhānabhāvaṃ jānanti, paccakkhātāva hoti sikkhā. Atha aparabhāge ‘‘kiṃ iminā vutta’’nti cintetvā jānanti, aññe vā jānanti, apaccakkhātāva hoti sikkhā. Aniyametvā ārocentassa pana sace vuttanayena yo koci manussajātiko vacanatthaṃ jānāti, paccakkhātāva hoti sikkhā. Evaṃ vijānanavasena paccakkhānaṃ hoti, na tadabhāvena. Yo pana antamaso davāyapi paccakkhāti, tena apaccakkhātāva hoti sikkhā.
इति इमेसं वुत्तप्पकारानं चित्तादीनं वसेन अपच्चक्खातसिक्खो ‘‘ससिक्खो’’ति वुत्तो।
Iti imesaṃ vuttappakārānaṃ cittādīnaṃ vasena apaccakkhātasikkho ‘‘sasikkho’’ti vutto.
८-१०. ‘‘इदानि सन्थतेन सन्थतस्स घट्टने उपादिन्नकघट्टनाभावतो दोसो नत्थी’’ति पापभिक्खूनं लेसकप्पनं पटिक्खिपितुं ‘‘भिक्खुपच्चत्थिका मनुस्सित्थिं भिक्खुस्स सन्तिके आनेत्वा वच्चमग्गेन, पस्सावमग्गेन, मुखेन अङ्गजातं अभिनिसीदेन्ति सन्थताय असन्थतस्सा’’तिआदिना (पारा॰ ६१) नयेन पाळियं वुत्तसन्थतवारानमत्थं सङ्गण्हन्तो आह ‘‘सन्थतेना’’तिआदि। तत्थ सन्थतेनाति चम्मचोळतिपुपट्टादीहि पटिच्छादितेन। ‘‘पवेसेन्तो’’ति इमिना सन्थतवारस्स परोपक्कमं निस्साय दस्सनमुपलक्खणन्ति अत्तूपक्कमेपि योजेतब्बतं दस्सेति, तस्स वक्खमानेन ‘‘पराजितो’’ति इमिना सम्बन्धो। ‘‘तथेवा’’ति इमिना पवेसेन्तोतिआदिप्पकारं परामसति।
8-10. ‘‘Idāni santhatena santhatassa ghaṭṭane upādinnakaghaṭṭanābhāvato doso natthī’’ti pāpabhikkhūnaṃ lesakappanaṃ paṭikkhipituṃ ‘‘bhikkhupaccatthikā manussitthiṃ bhikkhussa santike ānetvā vaccamaggena, passāvamaggena, mukhena aṅgajātaṃ abhinisīdenti santhatāya asanthatassā’’tiādinā (pārā. 61) nayena pāḷiyaṃ vuttasanthatavārānamatthaṃ saṅgaṇhanto āha ‘‘santhatenā’’tiādi. Tattha santhatenāti cammacoḷatipupaṭṭādīhi paṭicchāditena. ‘‘Pavesento’’ti iminā santhatavārassa paropakkamaṃ nissāya dassanamupalakkhaṇanti attūpakkamepi yojetabbataṃ dasseti, tassa vakkhamānena ‘‘parājito’’ti iminā sambandho. ‘‘Tathevā’’ti iminā pavesentotiādippakāraṃ parāmasati.
एवं पवेसेन्तो कदा पराजितो होतीति आह ‘‘उपादिन्नेना’’तिआदि। एत्थ उपादिन्नेनाति तण्हादिट्ठीहि उपेतेन कम्मुना अत्तनो फलभावेनेव आदिन्नं गहितन्ति उपादिन्नं, एतेन अत्तनो अङ्गजातस्स, वत्थुपुग्गलानं मग्गस्स च घट्टनट्ठानगतं कायप्पसादं दस्सेति। इमिनाव अङ्गजातगतं अनट्ठकायप्पसादं चम्मखिलं, पिळकादि च गहेतब्बं। ‘‘उपादिन्नकं नाम कायिन्द्रिय’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं। तब्बिपरियायेन ‘‘अनुपादिन्नक’’न्ति तप्पटिच्छादकं चोळादि वुत्तं। उपादिन्नेन उपादिन्ने, अनुपादिन्ने वा पाराजिकक्खेत्ते घट्टिते, अनुपादिन्नकेन वा उपादिन्ने अनुपादिन्ने वा पाराजिकक्खेत्ते घट्टितेति योजना। एत्थ च करणवचनन्तानि पदानि ‘‘अङ्गजातेना’’ति इमस्स विसेसनानि।
Evaṃ pavesento kadā parājito hotīti āha ‘‘upādinnenā’’tiādi. Ettha upādinnenāti taṇhādiṭṭhīhi upetena kammunā attano phalabhāveneva ādinnaṃ gahitanti upādinnaṃ, etena attano aṅgajātassa, vatthupuggalānaṃ maggassa ca ghaṭṭanaṭṭhānagataṃ kāyappasādaṃ dasseti. Imināva aṅgajātagataṃ anaṭṭhakāyappasādaṃ cammakhilaṃ, piḷakādi ca gahetabbaṃ. ‘‘Upādinnakaṃ nāma kāyindriya’’nti gaṇṭhipade vuttaṃ. Tabbipariyāyena ‘‘anupādinnaka’’nti tappaṭicchādakaṃ coḷādi vuttaṃ. Upādinnena upādinne, anupādinne vā pārājikakkhette ghaṭṭite, anupādinnakena vā upādinne anupādinne vā pārājikakkhette ghaṭṭiteti yojanā. Ettha ca karaṇavacanantāni padāni ‘‘aṅgajātenā’’ti imassa visesanāni.
एत्तावता सन्थतचतुक्कवसेन अत्तूपक्कमे सति पाराजिकक्खेत्ते पाराजिकं दस्सेत्वा इदानि परूपक्कमेपि दस्सेतुमाह ‘‘सचे’’तिआदि। एत्थाति एतेसु चतूसु विकप्पेसु। पाराजिकक्खेत्ते पविट्ठे तूति एत्थ तु-सद्देन पवेसनट्ठितुद्धारक्खणत्तयं समुच्चिनोति। यंतं-सद्दानं निच्चसम्बन्धत्ता हि ‘‘सो’’ति तं-सद्दोपादाने ‘‘यो’’ति यं-सद्दोपि अज्झाहरितब्बो, सामत्थियेन सम्पिण्डनत्थो अपिसद्दो च। अयमेत्थ अत्थयोजना – भिक्खुपच्चत्थिकेहि आनेत्वा भिक्खुनो अङ्गजाते अभिनिसीदापितमनुस्सित्थिआदीनं तीसु मग्गेसु अञ्ञतरमग्गसङ्खातं पाराजिकक्खेत्तं पविट्ठे वा तु-सद्देन सम्पिण्डितपवेसनट्ठितुद्धारानमञ्ञतरक्खणे वा सचे यो सादियति, सप्पमुखादिप्पवेसनकाले विय अनुत्तसित्वा कामरागपिपासाभिभूतो यदि सादियति, सोपि भिक्खु पराजितो होतीति योजना। ‘‘सचे सादियती’’ति इमिना सासङ्कवचनेन न सादियति, अनापत्तीति सूचितं होति।
Ettāvatā santhatacatukkavasena attūpakkame sati pārājikakkhette pārājikaṃ dassetvā idāni parūpakkamepi dassetumāha ‘‘sace’’tiādi. Etthāti etesu catūsu vikappesu. Pārājikakkhette paviṭṭhe tūti ettha tu-saddena pavesanaṭṭhituddhārakkhaṇattayaṃ samuccinoti. Yaṃtaṃ-saddānaṃ niccasambandhattā hi ‘‘so’’ti taṃ-saddopādāne ‘‘yo’’ti yaṃ-saddopi ajjhāharitabbo, sāmatthiyena sampiṇḍanattho apisaddo ca. Ayamettha atthayojanā – bhikkhupaccatthikehi ānetvā bhikkhuno aṅgajāte abhinisīdāpitamanussitthiādīnaṃ tīsu maggesu aññataramaggasaṅkhātaṃ pārājikakkhettaṃ paviṭṭhe vā tu-saddena sampiṇḍitapavesanaṭṭhituddhārānamaññatarakkhaṇe vā sace yo sādiyati, sappamukhādippavesanakāle viya anuttasitvā kāmarāgapipāsābhibhūto yadi sādiyati, sopi bhikkhu parājito hotīti yojanā. ‘‘Sace sādiyatī’’ti iminā sāsaṅkavacanena na sādiyati, anāpattīti sūcitaṃ hoti.
‘‘पाराजिकक्खेत्ते’’ति इमिना ब्यवच्छिन्ने अञ्ञस्मिं ठाने वीतिक्कमन्तस्स इमस्मिंयेव विकप्पे सम्भवन्तियो इतरापत्तियो दस्सेतुमाह ‘‘खेत्ते’’तिआदि। ‘‘एत्था’’ति आनेत्वा सम्बन्धनीयं। ‘‘खेत्ते’’ति सामञ्ञनिद्देसेपि हेट्ठा ‘‘पाराजिकक्खेत्ते’’ति विसेसितत्ता, उपरिथुल्लच्चयादीनञ्च विधीयमानत्ता अञ्ञथानुपपत्तिलक्खणाय सामत्थिया थुल्लच्चयदुक्कटानं खेत्तेति अयमत्थो लब्भति। ‘‘कण्णच्छिद्दक्खिनासासू’’तिआदिना नयेन वक्खमानेसु जीवमानकसरीरगतथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तेसूति वुत्तं होति।
‘‘Pārājikakkhette’’ti iminā byavacchinne aññasmiṃ ṭhāne vītikkamantassa imasmiṃyeva vikappe sambhavantiyo itarāpattiyo dassetumāha ‘‘khette’’tiādi. ‘‘Etthā’’ti ānetvā sambandhanīyaṃ. ‘‘Khette’’ti sāmaññaniddesepi heṭṭhā ‘‘pārājikakkhette’’ti visesitattā, uparithullaccayādīnañca vidhīyamānattā aññathānupapattilakkhaṇāya sāmatthiyā thullaccayadukkaṭānaṃ khetteti ayamattho labbhati. ‘‘Kaṇṇacchiddakkhināsāsū’’tiādinā nayena vakkhamānesu jīvamānakasarīragatathullaccayadukkaṭakkhettesūti vuttaṃ hoti.
इमेसु द्वीसु खेत्तेसु ‘‘सन्थतादिना सन्थतादिं पवेसेन्तस्स उपादिन्नादीहि उपादिन्नादीनं घट्टने अधिवासेन्तस्स अनापत्ती’’ति वत्तुमसक्कुणेय्यताय पाराजिकक्खेत्ते वुत्तसब्बविकप्पे एत्थ योजेन्तेहि एवं योजेतब्बं – थुल्लच्चयक्खेत्ते सन्थते वा असन्थते वा सन्थतेन वा असन्थतेन वा अङ्गजातेन सेवन्तस्स उपादिन्ने वा अनुपादिन्ने वा उपादिन्नेन, तथा अनुपादिन्नेन वा घट्टिते थुल्लच्चयं तस्स विनिद्दिसेति। एवं दुक्कटक्खेत्ते सन्थते वा…पे॰… घट्टिते दुक्कटञ्च तस्स विनिद्दिसेति योजेतब्बं।
Imesu dvīsu khettesu ‘‘santhatādinā santhatādiṃ pavesentassa upādinnādīhi upādinnādīnaṃ ghaṭṭane adhivāsentassa anāpattī’’ti vattumasakkuṇeyyatāya pārājikakkhette vuttasabbavikappe ettha yojentehi evaṃ yojetabbaṃ – thullaccayakkhette santhate vā asanthate vā santhatena vā asanthatena vā aṅgajātena sevantassa upādinne vā anupādinne vā upādinnena, tathā anupādinnena vā ghaṭṭite thullaccayaṃ tassa viniddiseti. Evaṃ dukkaṭakkhette santhate vā…pe… ghaṭṭite dukkaṭañca tassa viniddiseti yojetabbaṃ.
इह सब्बत्थ तीसुपि खेत्तेसु उपादिन्न-सद्देन अनट्ठकायप्पसादं अङ्गजातञ्च तत्थजातचम्मखिलपिळका च गय्हन्ति, दुक्कटक्खेत्ते पन अङ्गुलिआदिइतरावयवापि। तीसुपि खेत्तेसु अनुपादिन्न-सद्देन अङ्गजातादिपटिच्छादितवत्थादयो च गय्हन्ति, दुक्कटक्खेत्ते पन निमित्ते नट्ठकायप्पसादचम्मखिलपिळकरोमादीनि। इमानि च अनुपादिन्नानि। अङ्गजातेतरोपादिन्नावयवे च तीसुपि खेत्तेसु पवेसेन्तस्स दुक्कटमेव।
Iha sabbattha tīsupi khettesu upādinna-saddena anaṭṭhakāyappasādaṃ aṅgajātañca tatthajātacammakhilapiḷakā ca gayhanti, dukkaṭakkhette pana aṅguliādiitarāvayavāpi. Tīsupi khettesu anupādinna-saddena aṅgajātādipaṭicchāditavatthādayo ca gayhanti, dukkaṭakkhette pana nimitte naṭṭhakāyappasādacammakhilapiḷakaromādīni. Imāni ca anupādinnāni. Aṅgajātetaropādinnāvayave ca tīsupi khettesu pavesentassa dukkaṭameva.
११. एत्तावता जीवमानसरीरे सन्थतासन्थतवसेन पच्चेकं तिविधेसुपि पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तेसु सन्थतासन्थतवसेनेव दुविधेन निमित्तेन सेवन्तस्स परोपक्कमे सति सादियन्तस्स लब्भमानपाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटापत्तियो यथासम्भवं दस्सेत्वा इदानि ‘‘मतसरीरे पन तथा तथा सेवन्तानं दोसो नत्थी’’ति पापभिक्खूनं लेसोकासपटिबाहनत्थं पाळियं दस्सितेसु यथावुत्तेसु तीसु खेत्तेसु लब्भमाना तिस्सो आपत्तियो दस्सेतुमाह ‘‘मते’’तिआदि।
11. Ettāvatā jīvamānasarīre santhatāsanthatavasena paccekaṃ tividhesupi pārājikathullaccayadukkaṭakkhettesu santhatāsanthatavaseneva duvidhena nimittena sevantassa paropakkame sati sādiyantassa labbhamānapārājikathullaccayadukkaṭāpattiyo yathāsambhavaṃ dassetvā idāni ‘‘matasarīre pana tathā tathā sevantānaṃ doso natthī’’ti pāpabhikkhūnaṃ lesokāsapaṭibāhanatthaṃ pāḷiyaṃ dassitesu yathāvuttesu tīsu khettesu labbhamānā tisso āpattiyo dassetumāha ‘‘mate’’tiādi.
तत्थ ‘‘मते’’ति एतस्स ‘‘मनुस्सित्थिआदीनं सरीरे’’ति अज्झाहरित्वा अत्थयोजना कातब्बा। इमिना ‘‘अक्खायिते’’तिआदिना दस्सितानं निमित्तानं निस्सयं दस्सितं होति। ‘‘निमित्तमत्तं सेसेत्वा’’तिआदिना नयेन वक्खमानगाथायं विय सकलसरीरे खादितेपि निमित्तस्स विज्जमानाविज्जमानभावोयेव आपत्तियाभावाभावस्स पमाणन्ति ‘‘अक्खायिते’’ति एतेन ‘‘मते’’ति एतं अविसेसेत्वा ‘‘निमित्ते’’ति अज्झाहरित्वा तं तेन विसेसितब्बं। अथ वा ‘‘निमित्तमत्त’’न्तिआदिना वक्खमानगाथाय ‘‘निमित्ते’’ति पदं आनेत्वा योजेतब्बं।
Tattha ‘‘mate’’ti etassa ‘‘manussitthiādīnaṃ sarīre’’ti ajjhāharitvā atthayojanā kātabbā. Iminā ‘‘akkhāyite’’tiādinā dassitānaṃ nimittānaṃ nissayaṃ dassitaṃ hoti. ‘‘Nimittamattaṃ sesetvā’’tiādinā nayena vakkhamānagāthāyaṃ viya sakalasarīre khāditepi nimittassa vijjamānāvijjamānabhāvoyeva āpattiyābhāvābhāvassa pamāṇanti ‘‘akkhāyite’’ti etena ‘‘mate’’ti etaṃ avisesetvā ‘‘nimitte’’ti ajjhāharitvā taṃ tena visesitabbaṃ. Atha vā ‘‘nimittamatta’’ntiādinā vakkhamānagāthāya ‘‘nimitte’’ti padaṃ ānetvā yojetabbaṃ.
अक्खायितेति सब्बथा अक्खायिते पाराजिकवत्थुभूते निमित्ते। येभुय्यक्खायितेपि चाति किञ्चि किञ्चि खादित्वा बहुकावसिट्ठे निमित्ते। ‘‘यस्स चतूसु भागेसु तिभागमत्तं खादितं, तं निमित्तं येभुय्यक्खायितं नामा’’ति वदन्ति। मेथुनन्ति रागपरियुट्ठानेन सदिसभावापत्तिया मिथुनानं इदं मेथुनं, मतित्थिआदीनं रागपरियुट्ठानेन सदिसत्ताभावेपि तत्थ वीतिक्कमो रुळ्हिया ‘‘मेथुन’’न्ति वुच्चति।
Akkhāyiteti sabbathā akkhāyite pārājikavatthubhūte nimitte. Yebhuyyakkhāyitepi cāti kiñci kiñci khāditvā bahukāvasiṭṭhe nimitte. ‘‘Yassa catūsu bhāgesu tibhāgamattaṃ khāditaṃ, taṃ nimittaṃ yebhuyyakkhāyitaṃ nāmā’’ti vadanti. Methunanti rāgapariyuṭṭhānena sadisabhāvāpattiyā mithunānaṃ idaṃ methunaṃ, matitthiādīnaṃ rāgapariyuṭṭhānena sadisattābhāvepi tattha vītikkamo ruḷhiyā ‘‘methuna’’nti vuccati.
पाराजिकोतिपराजितो, पराजयमापन्नोति अत्थो। अयञ्हि पाराजिक-सद्दो सिक्खापदापत्तिपुग्गलेसु वत्तति। तत्थ ‘‘अट्ठानमेतं आनन्द अनवकासो, यं तथागतो वज्जीनं वा वज्जिपुत्तकानं वा कारणा सावकानं पाराजिकं सिक्खापदं पञ्ञत्तं समूहनेय्या’’ति (पारा॰ ४३) एवं सिक्खापदे वत्तमानो वेदितब्बो। ‘‘आपत्ति त्वं भिक्खु आपन्नो पाराजिक’’न्ति (पारा॰ ६७) आपत्तिया। ‘‘न मयं पाराजिका, यो अवहटो, सो पाराजिको’’ति (पारा॰ १५५) एवं पुग्गले। ‘‘पाराजिकेन धम्मेन अनुद्धंसेय्या’’तिआदीसु (पारा॰ ३८४) पन धम्मे वत्ततीति वदन्ति। यस्मा पन तत्थ धम्मोति कत्थचि आपत्ति, कत्थचि सिक्खापदमेव अधिप्पेतं, तस्मा सो विसुं न वत्तब्बो।
Pārājikotiparājito, parājayamāpannoti attho. Ayañhi pārājika-saddo sikkhāpadāpattipuggalesu vattati. Tattha ‘‘aṭṭhānametaṃ ānanda anavakāso, yaṃ tathāgato vajjīnaṃ vā vajjiputtakānaṃ vā kāraṇā sāvakānaṃ pārājikaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ samūhaneyyā’’ti (pārā. 43) evaṃ sikkhāpade vattamāno veditabbo. ‘‘Āpatti tvaṃ bhikkhu āpanno pārājika’’nti (pārā. 67) āpattiyā. ‘‘Na mayaṃ pārājikā, yo avahaṭo, so pārājiko’’ti (pārā. 155) evaṃ puggale. ‘‘Pārājikena dhammena anuddhaṃseyyā’’tiādīsu (pārā. 384) pana dhamme vattatīti vadanti. Yasmā pana tattha dhammoti katthaci āpatti, katthaci sikkhāpadameva adhippetaṃ, tasmā so visuṃ na vattabbo.
तत्थ सिक्खापदं यो तं अतिक्कमति तं पराजेति, तस्मा ‘‘पाराजिक’’न्ति वुच्चति। आपत्ति पन यो नं अज्झापज्जति तं पराजेति, तस्मा ‘‘पाराजिका’’ति वुच्चति। पुग्गलो यस्मा पराजितो पराजयमापन्नो, तस्मा ‘‘पाराजिको’’ति वुच्चति। सिक्खापदापत्तीसु पाराजिक-सद्दो पराजेतीति ‘‘पाराजिको’’ति कत्तुसाधनो, पुग्गले पन पराजीयतीति कम्मसाधनोति वेदितब्बो। ‘‘नरो’’ति इमिना पुब्बे वुत्तभिक्खुयेव अधिप्पेतो। सामञ्ञजोतना विसेसे अवतिट्ठतीति।
Tattha sikkhāpadaṃ yo taṃ atikkamati taṃ parājeti, tasmā ‘‘pārājika’’nti vuccati. Āpatti pana yo naṃ ajjhāpajjati taṃ parājeti, tasmā ‘‘pārājikā’’ti vuccati. Puggalo yasmā parājito parājayamāpanno, tasmā ‘‘pārājiko’’ti vuccati. Sikkhāpadāpattīsu pārājika-saddo parājetīti ‘‘pārājiko’’ti kattusādhano, puggale pana parājīyatīti kammasādhanoti veditabbo. ‘‘Naro’’ti iminā pubbe vuttabhikkhuyeva adhippeto. Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatīti.
१२. येभुय्यक्खायितेति चतूसु कोट्ठासेसु एककोट्ठासावसेसं कत्वा खादिते। उपड्ढक्खायितेति समभागावसेसं खादिते। थूलो अच्चयो थुल्लच्चयो, सोयेव आपज्जीयतीति आपत्तीति थुल्लच्चयापत्ति। पाचित्तियादयो सन्धायेत्थ थुल्लच्चयवोहारो, न पाराजिकसङ्घादिसेसेति दट्ठब्बं। सेसेति अवसेसे उपकच्छकादीसु। वुत्तञ्हि अट्ठकथायं ‘‘अवसेससरीरे उपकच्छकादीसु दुक्कट’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.५९-६०)। दुट्ठु कतन्ति दुक्कटं, दुक्कट-सद्दो नियतनपुंसकत्ता इत्थिलिङ्गस्सापि आपत्ति-सद्दस्स सलिङ्गेन विसेसनं होति।
12.Yebhuyyakkhāyiteti catūsu koṭṭhāsesu ekakoṭṭhāsāvasesaṃ katvā khādite. Upaḍḍhakkhāyiteti samabhāgāvasesaṃ khādite. Thūlo accayo thullaccayo, soyeva āpajjīyatīti āpattīti thullaccayāpatti. Pācittiyādayo sandhāyettha thullaccayavohāro, na pārājikasaṅghādiseseti daṭṭhabbaṃ. Seseti avasese upakacchakādīsu. Vuttañhi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘avasesasarīre upakacchakādīsu dukkaṭa’’nti (pārā. aṭṭha. 1.59-60). Duṭṭhu katanti dukkaṭaṃ, dukkaṭa-saddo niyatanapuṃsakattā itthiliṅgassāpi āpatti-saddassa saliṅgena visesanaṃ hoti.
१३. निमित्तमत्तं सेसेत्वा खायितेपीति एत्थ तिण्णमञ्ञतरं निमित्तं सेसेत्वा सकलसरीरे खादितेपि। पि-सद्दो ब्यतिरेके, पगेव इतरेति दीपेति। तस्मिं निमित्ते अक्खायिते वा येभुय्यक्खायिते वाति द्विधा वुत्तेसु तीसु निमित्तेसु अञ्ञतरस्मिं निमित्ते मेथुनं सेवतोपि पराजयो पाराजिकापत्ति होतीति अधिप्पायो । सेवतोपीति एत्थ पि-सद्दो अपेक्खायं। तस्मा न केवलं हेट्ठा वुत्तानमेवाति अपेक्खति। सन्थतादयो विकप्पा यथावुत्तनयेन एत्थापि योजेतब्बा।
13.Nimittamattaṃ sesetvā khāyitepīti ettha tiṇṇamaññataraṃ nimittaṃ sesetvā sakalasarīre khāditepi. Pi-saddo byatireke, pageva itareti dīpeti. Tasmiṃ nimitte akkhāyite vā yebhuyyakkhāyite vāti dvidhā vuttesu tīsu nimittesu aññatarasmiṃ nimitte methunaṃ sevatopi parājayo pārājikāpatti hotīti adhippāyo . Sevatopīti ettha pi-saddo apekkhāyaṃ. Tasmā na kevalaṃ heṭṭhā vuttānamevāti apekkhati. Santhatādayo vikappā yathāvuttanayena etthāpi yojetabbā.
१४. ‘‘उद्धुमातादिसम्पत्ते’’ति एत्थ ‘‘यदा पन सरीरं उद्धुमातकं होति कुथितं नीलमक्खिकासमाकिण्णं किमिकुलसमाकुलं नवहि वणमुखेहि पग्घरितपुब्बकुणपभावेन उपगन्तुम्पि असक्कुणेय्यं, तदा पाराजिकवत्थुञ्च थुल्लच्चयवत्थुञ्च जहति, तादिसे सरीरे यत्थ कत्थचि उपक्कमतो दुक्कटमेवा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.५९-६०) अट्ठकथावचनतो सब्बत्थापि चाति अक्खायितादिसब्बविकप्पोपगतानि पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तानि गहितानीति दट्ठब्बं। तत्थापि वीतिक्कमो अनापत्ति न होतीति दस्सेतुमाह ‘‘दुक्कट’’न्ति। ‘‘खायितक्खायित’’न्तिआदीसु खायितक्खायितञ्च नामेतं सब्बं मतसरीरकेयेव वेदितब्बं, न जीवमानेति योजेतब्बं।
14. ‘‘Uddhumātādisampatte’’ti ettha ‘‘yadā pana sarīraṃ uddhumātakaṃ hoti kuthitaṃ nīlamakkhikāsamākiṇṇaṃ kimikulasamākulaṃ navahi vaṇamukhehi paggharitapubbakuṇapabhāvena upagantumpi asakkuṇeyyaṃ, tadā pārājikavatthuñca thullaccayavatthuñca jahati, tādise sarīre yattha katthaci upakkamato dukkaṭamevā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.59-60) aṭṭhakathāvacanato sabbatthāpi cāti akkhāyitādisabbavikappopagatāni pārājikathullaccayadukkaṭakkhettāni gahitānīti daṭṭhabbaṃ. Tatthāpi vītikkamo anāpatti na hotīti dassetumāha ‘‘dukkaṭa’’nti. ‘‘Khāyitakkhāyita’’ntiādīsu khāyitakkhāyitañca nāmetaṃ sabbaṃ matasarīrakeyeva veditabbaṃ, na jīvamāneti yojetabbaṃ.
१५. जीवमाने कथन्ति आह ‘‘छिन्दित्वा पना’’तिआदि। तत्थ वणसङ्खेपतोति वणसङ्गहतो। तस्मिन्ति यत्थ ठितं निमित्तं उप्पाटितं, तस्मिं पदेसे। एत्थ दुतियो पन-सद्दो इध अदस्सितं अट्ठकथायं आगतनयेन विञ्ञायमानं अत्थविसेसं जोतेति। अट्ठकथायहि ‘‘यदिपि निमित्तं सब्बसो खायितं, छविचम्मम्पि नत्थि, निमित्तसण्ठानं पञ्ञायति, पवेसनं जायति, पाराजिकमेवा’’ति एवं अजीवमाने वुत्तविनिच्छयानुसारेन जीवमानेपि छविचम्ममत्तं चे सब्बसो उप्पाटितं, निमित्तसण्ठानं पञ्ञायति, पवेसनक्खमं होति, तत्थ सेवन्तस्स पाराजिकमेवाति विञ्ञायमानमत्थं जोतेतीति वुत्तं होति।
15. Jīvamāne kathanti āha ‘‘chinditvā panā’’tiādi. Tattha vaṇasaṅkhepatoti vaṇasaṅgahato. Tasminti yattha ṭhitaṃ nimittaṃ uppāṭitaṃ, tasmiṃ padese. Ettha dutiyo pana-saddo idha adassitaṃ aṭṭhakathāyaṃ āgatanayena viññāyamānaṃ atthavisesaṃ joteti. Aṭṭhakathāyahi ‘‘yadipi nimittaṃ sabbaso khāyitaṃ, chavicammampi natthi, nimittasaṇṭhānaṃ paññāyati, pavesanaṃ jāyati, pārājikamevā’’ti evaṃ ajīvamāne vuttavinicchayānusārena jīvamānepi chavicammamattaṃ ce sabbaso uppāṭitaṃ, nimittasaṇṭhānaṃ paññāyati, pavesanakkhamaṃ hoti, tattha sevantassa pārājikamevāti viññāyamānamatthaṃ jotetīti vuttaṃ hoti.
१६. ततो निमित्ततोति सम्बन्धो। पतितायाति पतितायं, अयमेव वा पाठो। निमित्ततोति निमित्तप्पदेसतो पतितायं मंसपेसियन्ति सम्बन्धो। छिन्दित्वा वा तच्छेत्वा वा पतितायं तस्सं निमित्तमंसपेसियन्ति अत्थो। मेथुनरागेन उपक्कमन्तस्स दुक्कटं विनिद्दिसेति योजना।
16. Tato nimittatoti sambandho. Patitāyāti patitāyaṃ, ayameva vā pāṭho. Nimittatoti nimittappadesato patitāyaṃ maṃsapesiyanti sambandho. Chinditvā vā tacchetvā vā patitāyaṃ tassaṃ nimittamaṃsapesiyanti attho. Methunarāgena upakkamantassa dukkaṭaṃ viniddiseti yojanā.
१७. ‘‘नखपिट्ठिप्पमाणेपी’’तिआदिगाथाय ‘‘छिन्दित्वा’’तिआदिका अट्ठकथा आनेत्वा सम्बन्धितब्बा। सतीति एत्थ ‘‘अवसिट्ठे’’ति पाठसेसो। जीवमानेति एत्थ ‘‘सरीरे’’ति पाठसेसो। जीवमानसरीरे पन छिन्दित्वा तच्छेत्वा निमित्ते उप्पाटिते नखपिट्ठिप्पमाणेपि मंसे, न्हारुम्हि वा अवसिट्ठे सति मेथुनं पटिसेवन्तो पराजितोति योजना।
17.‘‘Nakhapiṭṭhippamāṇepī’’tiādigāthāya ‘‘chinditvā’’tiādikā aṭṭhakathā ānetvā sambandhitabbā. Satīti ettha ‘‘avasiṭṭhe’’ti pāṭhaseso. Jīvamāneti ettha ‘‘sarīre’’ti pāṭhaseso. Jīvamānasarīre pana chinditvā tacchetvā nimitte uppāṭite nakhapiṭṭhippamāṇepi maṃse, nhārumhi vā avasiṭṭhe sati methunaṃ paṭisevanto parājitoti yojanā.
१८. ‘‘कण्णच्छिद्दक्खी’’ति गाथाय ‘‘जीवमाने’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं, ‘‘सरीरे’’ति पाठसेसो। ‘‘अस्सगोमहिसादीन’’न्तिआदिना अस्सादीनं वक्खमानत्ता पारिसेसतो ‘‘मनुस्सान’’न्ति लब्भति। मनुस्सानं जीवमानसरीरे कण्ण…पे॰… वणेसु वाति योजना। वत्थिकोसेति मुत्तपथब्भन्तरे। वणेसु वाति सत्थकादीहि कतवणेसु। अङ्गजातन्ति तिलमत्तम्पि अङ्गजातेकदेसं। रागाति मेथुनरागेन।
18. ‘‘Kaṇṇacchiddakkhī’’ti gāthāya ‘‘jīvamāne’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ, ‘‘sarīre’’ti pāṭhaseso. ‘‘Assagomahisādīna’’ntiādinā assādīnaṃ vakkhamānattā pārisesato ‘‘manussāna’’nti labbhati. Manussānaṃ jīvamānasarīre kaṇṇa…pe… vaṇesu vāti yojanā. Vatthikoseti muttapathabbhantare. Vaṇesu vāti satthakādīhi katavaṇesu. Aṅgajātanti tilamattampi aṅgajātekadesaṃ. Rāgāti methunarāgena.
१९. अवसेससरीरस्मिन्ति कण्णच्छिद्दादियथावुत्तसरीरावयववज्जितसरीरप्पदेसे। तेनाह ‘‘उपकच्छूरुकादिसू’’ति उपकच्छं नाम बाहुमूलन्तरं। ऊरुकादिसूति ऊरुवेमज्झादीसु। आदि-सद्देन वुत्तावसेसं सरीरप्पदेसं सङ्गण्हाति। ‘‘अङ्गजात’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। ‘‘पवेसेत्वा’’ति सामत्थिया लब्भति, अङ्गजातं तिलबीजमत्तं पवेसेत्वाति वुत्तं होति। वसा मेथुनरागस्स सेवमानस्साति मेथुनरागेन वीतिक्कमन्तस्साति अत्थो। ‘‘सन्थतेना’’तिआदिना वुत्तप्पकारो एत्थापि योजेतब्बो।
19.Avasesasarīrasminti kaṇṇacchiddādiyathāvuttasarīrāvayavavajjitasarīrappadese. Tenāha ‘‘upakacchūrukādisū’’ti upakacchaṃ nāma bāhumūlantaraṃ. Ūrukādisūti ūruvemajjhādīsu. Ādi-saddena vuttāvasesaṃ sarīrappadesaṃ saṅgaṇhāti. ‘‘Aṅgajāta’’nti ānetvā sambandhitabbaṃ. ‘‘Pavesetvā’’ti sāmatthiyā labbhati, aṅgajātaṃ tilabījamattaṃ pavesetvāti vuttaṃ hoti. Vasā methunarāgassa sevamānassāti methunarāgena vītikkamantassāti attho. ‘‘Santhatenā’’tiādinā vuttappakāro etthāpi yojetabbo.
२०. अस्सगोमहिसादीनन्ति आदि-सद्देन गोकण्णगवजादयो सङ्गहिता। अस्सादयो पाकटायेव। ‘‘मतान’’न्ति वक्खमानत्ता ‘‘जीवमानान’’न्ति सामत्थिया लब्भति। सेवन्ति ‘‘वसा मेथुनरागस्सा’’ति अनुवत्तमानत्ता मेथुनरागवसेन तिलबीजमत्तम्पि अङ्गजातप्पदेसं पवेसेन्तो थुल्लच्चयं फुसेति योजना। एत्थ च ‘‘ओट्ठगद्रभदन्तीनं, अस्सगोमहिसादिन’’न्ति पाठेन भवितब्बं। एवञ्हि सति अट्ठकथावसाने निद्दिट्ठेन पकारत्थवाचिना आदि-सद्देन थुल्लच्चयवीतिक्कमारहनासावत्थिकोसवन्तो अवुत्ता सब्बेपि सत्ता गय्हन्ति। ‘‘अस्सगोमहिसादीन’’न्ति पठमपादावसाने निद्दिट्ठेन आदि-सद्देन ओट्ठगद्रभदन्तीनम्पि सङ्गहो होतीति तेसं पुनवचनं निरत्थकं सियाति।
20.Assagomahisādīnanti ādi-saddena gokaṇṇagavajādayo saṅgahitā. Assādayo pākaṭāyeva. ‘‘Matāna’’nti vakkhamānattā ‘‘jīvamānāna’’nti sāmatthiyā labbhati. Sevanti ‘‘vasā methunarāgassā’’ti anuvattamānattā methunarāgavasena tilabījamattampi aṅgajātappadesaṃ pavesento thullaccayaṃ phuseti yojanā. Ettha ca ‘‘oṭṭhagadrabhadantīnaṃ, assagomahisādina’’nti pāṭhena bhavitabbaṃ. Evañhi sati aṭṭhakathāvasāne niddiṭṭhena pakāratthavācinā ādi-saddena thullaccayavītikkamārahanāsāvatthikosavanto avuttā sabbepi sattā gayhanti. ‘‘Assagomahisādīna’’nti paṭhamapādāvasāne niddiṭṭhena ādi-saddena oṭṭhagadrabhadantīnampi saṅgaho hotīti tesaṃ punavacanaṃ niratthakaṃ siyāti.
२१. तथा सेवमानस्स दुक्कटन्ति सम्बन्धो। सब्बतिरच्छानन्ति तिरियं अञ्चन्ति वड्ढन्तीति तिरच्छा, सब्बे च ते तिरच्छाचाति सब्बतिरच्छा, तेसं सब्बतिरच्छानं। ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘वसा मेथुनरागस्सा’’तिआदीनं परामट्ठत्ता सब्बतिरच्छानानं अक्खिआदीसु तिलबीजमत्तम्पि अङ्गजातप्पदेसं मेथुनरागेन पवेसेन्तस्स दुक्कटन्ति वुत्तं होति। एत्थापि सन्थतादिविकप्पे निद्दोसभावो न सक्का वत्तुन्ति तम्पि योजेतब्बं।
21. Tathā sevamānassa dukkaṭanti sambandho. Sabbatiracchānanti tiriyaṃ añcanti vaḍḍhantīti tiracchā, sabbe ca te tiracchācāti sabbatiracchā, tesaṃ sabbatiracchānaṃ. ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘vasā methunarāgassā’’tiādīnaṃ parāmaṭṭhattā sabbatiracchānānaṃ akkhiādīsu tilabījamattampi aṅgajātappadesaṃ methunarāgena pavesentassa dukkaṭanti vuttaṃ hoti. Etthāpi santhatādivikappe niddosabhāvo na sakkā vattunti tampi yojetabbaṃ.
२२. एवं तिरच्छानानं जीवमानकसरीरे लब्भमाना आपत्तियो दस्सेत्वा तेसंयेव मतसरीरेपि सम्भवनकआपत्तियो दस्सेतुमाह ‘‘तेस’’न्तिआदि। ‘‘तेस’’न्ति इमिना मनुस्सतिरच्छानगतानं गहणन्ति वदन्ति। मनुस्सानं मतामतसरीरे पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तेसु तिस्सन्नं आपत्तीनं दस्सितत्ता, पुन गहणे पयोजनाभावा ते वज्जेत्वा अनुवत्तमानसब्बतिरच्छानन्ति इमिना योजेतब्बं, तेसं सब्बतिरच्छानगतानन्ति अत्थो। अल्लसरीरेसूति उद्धुमातकादिभावमसम्पत्तेसु अल्लमतसरीरेसु तिविधे खेत्तस्मिं असन्थते, सन्थते वा सति मेथुनरागस्स वसा सेवतो तिविधापि आपत्ति सियाति अनुवत्तमानपदेहि सह योजना।
22. Evaṃ tiracchānānaṃ jīvamānakasarīre labbhamānā āpattiyo dassetvā tesaṃyeva matasarīrepi sambhavanakaāpattiyo dassetumāha ‘‘tesa’’ntiādi. ‘‘Tesa’’nti iminā manussatiracchānagatānaṃ gahaṇanti vadanti. Manussānaṃ matāmatasarīre pārājikathullaccayadukkaṭakkhettesu tissannaṃ āpattīnaṃ dassitattā, puna gahaṇe payojanābhāvā te vajjetvā anuvattamānasabbatiracchānanti iminā yojetabbaṃ, tesaṃ sabbatiracchānagatānanti attho. Allasarīresūti uddhumātakādibhāvamasampattesu allamatasarīresu tividhe khettasmiṃ asanthate, santhate vā sati methunarāgassa vasā sevato tividhāpi āpatti siyāti anuvattamānapadehi saha yojanā.
तिविधे खेत्तस्मिन्ति मतमनुस्ससरीरे वुत्तनयेन अक्खायितयेभुय्यक्खायितभेदे मग्गत्तयसङ्खाते पाराजिकक्खेत्ते च येभुय्यक्खायितउपड्ढक्खायितभेदे तस्मिंयेव मग्गत्तयसङ्खाते च, अक्खायितयेभुय्यक्खायितभेदे कण्णच्छिद्दक्खिनासावत्थिकोसवणसङ्खाते च थुल्लच्चयक्खेत्ते उपड्ढक्खायितयेभुय्यक्खायितभेदे तस्मिंयेव कण्णच्छिद्दक्खिनासावत्थिकोसवणसङ्खाते च, अक्खायितयेभुय्यक्खायितउपड्ढक्खायित येभुय्यक्खायितभेदे अवसेससरीरसङ्खाते दुक्कटक्खेत्ते चाति तिविधेपि खेत्ते। सतीति विज्जमाने। सन्थते वा असन्थते वा मेथुनरागस्स वसा सेवतो यथारहं पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटसङ्खाता तिविधा आपत्ति भवेय्याति अत्थो।
Tividhe khettasminti matamanussasarīre vuttanayena akkhāyitayebhuyyakkhāyitabhede maggattayasaṅkhāte pārājikakkhette ca yebhuyyakkhāyitaupaḍḍhakkhāyitabhede tasmiṃyeva maggattayasaṅkhāte ca, akkhāyitayebhuyyakkhāyitabhede kaṇṇacchiddakkhināsāvatthikosavaṇasaṅkhāte ca thullaccayakkhette upaḍḍhakkhāyitayebhuyyakkhāyitabhede tasmiṃyeva kaṇṇacchiddakkhināsāvatthikosavaṇasaṅkhāte ca, akkhāyitayebhuyyakkhāyitaupaḍḍhakkhāyita yebhuyyakkhāyitabhede avasesasarīrasaṅkhāte dukkaṭakkhette cāti tividhepi khette. Satīti vijjamāne. Santhate vā asanthate vā methunarāgassa vasā sevato yathārahaṃ pārājikathullaccayadukkaṭasaṅkhātā tividhā āpatti bhaveyyāti attho.
एतेसमेव च उद्धुमातादिभावं सम्पत्ते सरीरे सन्थतादिवुत्तविकप्पयुत्तेसु तीसु मग्गेसु यत्थ कत्थचि मेथुनरागेन सेवतो आपज्जितब्बदुक्कटञ्च उद्धुमातादिसम्पत्ते सब्बत्थापि च दुक्कटन्ति मनुस्ससरीरे वुत्तनयेन विञ्ञातुं सक्काति इमस्मिं तिरच्छानगतसरीरे विसेसमत्तं दस्सेतुं ‘‘तेसं अल्लसरीरेसू’’तिआदीनं वुत्तत्ता दुक्कटं पुब्बे वुत्तनयेन वेदितब्बं। यथाह अट्ठकथायं ‘‘कुथितकुणपे पन पुब्बे वुत्तनयेनेव सब्बत्थ दुक्कट’’न्ति।
Etesameva ca uddhumātādibhāvaṃ sampatte sarīre santhatādivuttavikappayuttesu tīsu maggesu yattha katthaci methunarāgena sevato āpajjitabbadukkaṭañca uddhumātādisampatte sabbatthāpi ca dukkaṭanti manussasarīre vuttanayena viññātuṃ sakkāti imasmiṃ tiracchānagatasarīre visesamattaṃ dassetuṃ ‘‘tesaṃ allasarīresū’’tiādīnaṃ vuttattā dukkaṭaṃ pubbe vuttanayena veditabbaṃ. Yathāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kuthitakuṇape pana pubbe vuttanayeneva sabbattha dukkaṭa’’nti.
२३. बहि छुपन्तस्साति योजना। निमित्तं मुत्तकरणं। ‘‘इत्थिया’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि चतुत्थगाथाय ‘‘तिरच्छानगतित्थिया’’ति वक्खमानत्ता पारिसेसतो इमिना मनुस्सामनुस्सित्थीनमेव गहणं, इमिना अमनुस्सित्थियापि गहणस्स। इमिस्सानन्तरगाथाय इतो ‘‘इत्थिया’’ति अनुवत्तिते तत्रापि अमनुस्सित्थियापि गहणं सियाति तम्पि वज्जेत्वा कायसंसग्गसङ्घादिसेसस्स वत्थुभूतं मनुस्सित्थिमेव दस्सेतुं तत्थ वुत्तं ‘‘इत्थिया’’तिअधिकवचनमेव ञापकन्ति वेदितब्बं।
23. Bahi chupantassāti yojanā. Nimittaṃ muttakaraṇaṃ. ‘‘Itthiyā’’ti sāmaññena vuttepi catutthagāthāya ‘‘tiracchānagatitthiyā’’ti vakkhamānattā pārisesato iminā manussāmanussitthīnameva gahaṇaṃ, iminā amanussitthiyāpi gahaṇassa. Imissānantaragāthāya ito ‘‘itthiyā’’ti anuvattite tatrāpi amanussitthiyāpi gahaṇaṃ siyāti tampi vajjetvā kāyasaṃsaggasaṅghādisesassa vatthubhūtaṃ manussitthimeva dassetuṃ tattha vuttaṃ ‘‘itthiyā’’tiadhikavacanameva ñāpakanti veditabbaṃ.
महाअट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ १.५९-६०) ‘‘इत्थिनिमित्तं मेथुनरागेन मुखेन छुपति, थुल्लच्चय’’न्ति सामञ्ञेन वुत्तत्ता च धम्मक्खन्धके ‘‘न च भिक्खवे रत्तचित्तेन अङ्गजातं छुपितब्बं, यो छुपेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (महाव॰ २५२) सामञ्ञवचनतो च उद्धुमातादिभावमसम्पत्ताय अल्लमतमनुस्सित्थिया च अक्खायिते वा येभुय्यक्खायिते वा निमित्ते सति पाराजिकवत्थुभावतो तत्थापि बहि छुपन्तस्स थुल्लच्चयन्ति अयमत्थोपि मतामतविसेसं अकत्वा ‘‘इत्थिया’’ति इमिनाव सामञ्ञवचनेन गहेतब्बो।
Mahāaṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.59-60) ‘‘itthinimittaṃ methunarāgena mukhena chupati, thullaccaya’’nti sāmaññena vuttattā ca dhammakkhandhake ‘‘na ca bhikkhave rattacittena aṅgajātaṃ chupitabbaṃ, yo chupeyya, āpatti thullaccayassā’’ti (mahāva. 252) sāmaññavacanato ca uddhumātādibhāvamasampattāya allamatamanussitthiyā ca akkhāyite vā yebhuyyakkhāyite vā nimitte sati pārājikavatthubhāvato tatthāpi bahi chupantassa thullaccayanti ayamatthopi matāmatavisesaṃ akatvā ‘‘itthiyā’’ti imināva sāmaññavacanena gahetabbo.
२४. निमित्तेनाति अत्तनो अङ्गजातेन। मुखेनाति पकतिमुखेन। निमित्तं इत्थियाति जीवमानकमनुस्सित्थिया अङ्गजातं। यस्मा पन कायसंसग्गसिक्खापदविनीतवत्थूसु मतित्थिवत्थुम्हि मतित्थिया सरीरे कायसंसग्गरागेन यो छुपति, तस्स ‘‘अनापत्ति भिक्खु सङ्घादिसेसस्स, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा॰ २८१) वुत्तत्ता मतमनुस्सित्थी न गहेतब्बा। तथेव यक्खिवत्थुम्हि कायसंसग्गरागेन यक्खिनिया सरीरं येन फुट्ठं, तस्स ‘‘अनापत्ति भिक्खु सङ्घादिसेसस्स, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति वुत्तत्ता, इधेव उपरि दुतियसङ्घादिसेसे ‘‘पण्डके यक्खिपेतीसु, तस्स थुल्लच्चयं सिया’’ति (वि॰ वि॰ ३४१) वक्खमानत्ता च अमनुस्सित्थीपि न गहेतब्बा। तेन वुत्तं ‘‘जीवमानकमनुस्सित्थिया अङ्गजात’’न्ति। अन्तो पवेसेतुकामताय सति कायसंसग्गरागासम्भवतो ‘‘कायसंसग्गरागेना’’ति इमिना च बहि छुपितुकामता विञ्ञायतीति ‘‘बही’’ति अनुवत्तनं विनापि तदत्थो लब्भति। गरुकन्ति सङ्घादिसेसो।
24.Nimittenāti attano aṅgajātena. Mukhenāti pakatimukhena. Nimittaṃ itthiyāti jīvamānakamanussitthiyā aṅgajātaṃ. Yasmā pana kāyasaṃsaggasikkhāpadavinītavatthūsu matitthivatthumhi matitthiyā sarīre kāyasaṃsaggarāgena yo chupati, tassa ‘‘anāpatti bhikkhu saṅghādisesassa, āpatti thullaccayassā’’ti (pārā. 281) vuttattā matamanussitthī na gahetabbā. Tatheva yakkhivatthumhi kāyasaṃsaggarāgena yakkhiniyā sarīraṃ yena phuṭṭhaṃ, tassa ‘‘anāpatti bhikkhu saṅghādisesassa, āpatti thullaccayassā’’ti vuttattā, idheva upari dutiyasaṅghādisese ‘‘paṇḍake yakkhipetīsu, tassa thullaccayaṃ siyā’’ti (vi. vi. 341) vakkhamānattā ca amanussitthīpi na gahetabbā. Tena vuttaṃ ‘‘jīvamānakamanussitthiyā aṅgajāta’’nti. Anto pavesetukāmatāya sati kāyasaṃsaggarāgāsambhavato ‘‘kāyasaṃsaggarāgenā’’ti iminā ca bahi chupitukāmatā viññāyatīti ‘‘bahī’’ti anuvattanaṃ vināpi tadattho labbhati. Garukanti saṅghādiseso.
२५. तथेव बहि छुपन्तस्साति योजना, अन्तो अप्पवेसेत्वा बहियेव छुपन्तस्साति वुत्तं होति। उभयरागेनाति कायसंसग्गरागेन, मेथुनरागेन वा। पुरिसस्सापीति जीवमानकपुरिसस्सपि। पि-सद्दो न केवलं वुत्तनयेन इत्थिया निमित्तं फुसन्तस्सेव आपत्ति, अथ खो पुरिसस्सापीति दीपेति। ‘‘निमित्त’’न्ति मुत्तकरणमेव वुच्चति। ‘‘जीवमानकपुरिसस्सा’’ति अयं विसेसो कुतो लब्भतीति चे? ‘‘कायसंसग्गरागेन वा मेथुनरागेन वा जीवमानकपुरिसस्स वत्थिकोसं अप्पवेसेन्तो निमित्तेन निमित्तं छुपति, दुक्कट’’न्ति इतो अट्ठकथावचनतो (पारा॰ अट्ठ॰ १.५९-६०) लब्भति।
25. Tatheva bahi chupantassāti yojanā, anto appavesetvā bahiyeva chupantassāti vuttaṃ hoti. Ubhayarāgenāti kāyasaṃsaggarāgena, methunarāgena vā. Purisassāpīti jīvamānakapurisassapi. Pi-saddo na kevalaṃ vuttanayena itthiyā nimittaṃ phusantasseva āpatti, atha kho purisassāpīti dīpeti. ‘‘Nimitta’’nti muttakaraṇameva vuccati. ‘‘Jīvamānakapurisassā’’ti ayaṃ viseso kuto labbhatīti ce? ‘‘Kāyasaṃsaggarāgena vā methunarāgena vā jīvamānakapurisassa vatthikosaṃ appavesento nimittena nimittaṃ chupati, dukkaṭa’’nti ito aṭṭhakathāvacanato (pārā. aṭṭha. 1.59-60) labbhati.
२६. अचिरवतितरन्तानं गुन्नं पिट्ठिं अभिरुहन्ता छब्बग्गिया भिक्खू मेथुनरागेन अङ्गजातेन अङ्गजातं छुपिंसूति इमस्मिं वत्थुम्हि ‘‘न च भिक्खवे रत्तचित्तेन अङ्गजातं छुपितब्बं, यो छुपेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (महाव॰ २५२) आगतनयं दस्सेतुमाह ‘‘निमित्तेना’’तिआदि। एत्थापि ‘‘तथा’’ति इमस्सानुवत्तनतो ‘‘बही’’ति लब्भति। अत्तनो निमित्तेन तिरच्छानगतित्थिया निमित्तं मेथुनरागतो बहि छुपन्तस्स थुल्लच्चयं होतीति योजना।
26. Aciravatitarantānaṃ gunnaṃ piṭṭhiṃ abhiruhantā chabbaggiyā bhikkhū methunarāgena aṅgajātena aṅgajātaṃ chupiṃsūti imasmiṃ vatthumhi ‘‘na ca bhikkhave rattacittena aṅgajātaṃ chupitabbaṃ, yo chupeyya, āpatti thullaccayassā’’ti (mahāva. 252) āgatanayaṃ dassetumāha ‘‘nimittenā’’tiādi. Etthāpi ‘‘tathā’’ti imassānuvattanato ‘‘bahī’’ti labbhati. Attano nimittena tiracchānagatitthiyā nimittaṃ methunarāgato bahi chupantassa thullaccayaṃ hotīti yojanā.
२७. ‘‘मेथुनरागतो’’ति इमिना ब्यवच्छिन्नमत्थं दस्सेतुमाह ‘‘कायसंसग्गरागेना’’तिआदि। एत्थापि ‘‘कायसंसग्गरागेना’’तिवचनसामत्थिया बहि छुपनं वेदितब्बं। निमित्तस्साति पस्सावमग्गस्स। छुपनेति फुसने।
27. ‘‘Methunarāgato’’ti iminā byavacchinnamatthaṃ dassetumāha ‘‘kāyasaṃsaggarāgenā’’tiādi. Etthāpi ‘‘kāyasaṃsaggarāgenā’’tivacanasāmatthiyā bahi chupanaṃ veditabbaṃ. Nimittassāti passāvamaggassa. Chupaneti phusane.
२८. तमावट्टकतेति एत्थ ‘‘तं आवट्टकते’’ति पदच्छेदो। आवट्टकतेति विवटे। ‘‘मुखे’’ति सम्बन्धिसद्दत्ता, अञ्ञस्स सम्बन्धिनो च अनिद्दिट्ठत्ता सुतानुलोमिकानं सुतसम्बन्धस्सेव बलवत्ता च पुरिमानन्तरगाथाय ‘‘तिरच्छानगतित्थिया मुखे’’ति किञ्चापि सुतस्सेव सम्बन्धो विञ्ञायति, तथापि इमाय गाथाय विनीतवत्थुम्हि (पारा॰ ७३) ‘‘अञ्ञतरो भिक्खु सिवथिकं गन्त्वा छिन्नसीसं पस्सित्वा वट्टकते मुखे अच्छुपन्तं अङ्गजातं पवेसेसी’’ति दस्सितछिन्नसीसवत्थुस्स सङ्गहितत्ता मनुस्समुखमेव गहेतब्बं सिया। तिरच्छानगतानं, पन अमनुस्सानञ्च मुखे तथा पवेसो निद्दोसोति वत्तुमसक्कुणेय्यत्ता तत्थापि इदमेव उपलक्खणन्ति पाराजिकप्पहोनकानं सब्बेसं मुखेति दट्ठब्बं। तं अङ्गजातं। तत्थ आवट्टकते पाराजिकप्पहोनकानं मुखे आकासगतं कत्वा कत्थचि अफुसापेत्वा नीहरन्तस्स उक्खिपन्तस्स दुक्कटन्ति योजना। अथ वा तिरच्छानानं आवट्टकते मुखेति योजेत्वा तदञ्ञसङ्गहो उपलक्खणवसेन कातब्बो।
28.Tamāvaṭṭakateti ettha ‘‘taṃ āvaṭṭakate’’ti padacchedo. Āvaṭṭakateti vivaṭe. ‘‘Mukhe’’ti sambandhisaddattā, aññassa sambandhino ca aniddiṭṭhattā sutānulomikānaṃ sutasambandhasseva balavattā ca purimānantaragāthāya ‘‘tiracchānagatitthiyā mukhe’’ti kiñcāpi sutasseva sambandho viññāyati, tathāpi imāya gāthāya vinītavatthumhi (pārā. 73) ‘‘aññataro bhikkhu sivathikaṃ gantvā chinnasīsaṃ passitvā vaṭṭakate mukhe acchupantaṃ aṅgajātaṃ pavesesī’’ti dassitachinnasīsavatthussa saṅgahitattā manussamukhameva gahetabbaṃ siyā. Tiracchānagatānaṃ, pana amanussānañca mukhe tathā paveso niddosoti vattumasakkuṇeyyattā tatthāpi idameva upalakkhaṇanti pārājikappahonakānaṃ sabbesaṃ mukheti daṭṭhabbaṃ. Taṃ aṅgajātaṃ. Tattha āvaṭṭakate pārājikappahonakānaṃ mukhe ākāsagataṃ katvā katthaci aphusāpetvā nīharantassa ukkhipantassa dukkaṭanti yojanā. Atha vā tiracchānānaṃ āvaṭṭakate mukheti yojetvā tadaññasaṅgaho upalakkhaṇavasena kātabbo.
२९. तथाति ‘‘आकासगतं कत्वा’’ति यथावुत्तप्पकारं परामसति। चतूहि पस्सेहीति सहत्थे करणवचनं। ‘‘पस्सेही’’ति सम्बन्धिसद्दत्ता ‘‘निमित्तस्सा’’ति सामत्थिया लब्भति। ‘‘इत्थिया’’ति सामञ्ञसद्दत्ता ‘‘सब्बस्सा’’ति पाठसेसो। जातिवाचकत्ता एकवचनं। ‘‘चतूहि पस्सेहि, हेट्ठिमत्तल’’न्ति च इमेसं सम्बन्धिपदस्स अनिद्देसेपि मेथुनपाराजिकाधिकारत्ता च सन्थतचतुक्कस्स अट्ठकथावसाने इमाय गाथाय सङ्गहितस्स इमस्स विनिच्छयस्स परियोसाने ‘‘यथा च इत्थिनिमित्ते वुत्तं, एवं सब्बत्थ लक्खणं वेदितब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.६१-६२) निमित्तविनिच्छयस्सातिदेसस्स कतत्ता च सामत्थियेन ‘‘निमित्तस्सा’’ति लब्भति। इदमेव ‘‘पवेसेत्वा’’ति एतस्स आधारवसेन गहेतब्बं। ‘‘अङ्गजात’’न्ति अनुवत्तति।
29.Tathāti ‘‘ākāsagataṃ katvā’’ti yathāvuttappakāraṃ parāmasati. Catūhi passehīti sahatthe karaṇavacanaṃ. ‘‘Passehī’’ti sambandhisaddattā ‘‘nimittassā’’ti sāmatthiyā labbhati. ‘‘Itthiyā’’ti sāmaññasaddattā ‘‘sabbassā’’ti pāṭhaseso. Jātivācakattā ekavacanaṃ. ‘‘Catūhi passehi, heṭṭhimattala’’nti ca imesaṃ sambandhipadassa aniddesepi methunapārājikādhikārattā ca santhatacatukkassa aṭṭhakathāvasāne imāya gāthāya saṅgahitassa imassa vinicchayassa pariyosāne ‘‘yathā ca itthinimitte vuttaṃ, evaṃ sabbattha lakkhaṇaṃ veditabba’’nti (pārā. aṭṭha. 1.61-62) nimittavinicchayassātidesassa katattā ca sāmatthiyena ‘‘nimittassā’’ti labbhati. Idameva ‘‘pavesetvā’’ti etassa ādhāravasena gahetabbaṃ. ‘‘Aṅgajāta’’nti anuvattati.
एवं वाक्यं पूरेत्वा ‘‘यथा आवट्टकते मुखे अङ्गजातं पवेसेत्वा तमाकासगतं कत्वा नीहरन्तस्स दुक्कटं, तथा सब्बस्सा इत्थिया निमित्ते पस्सावमग्गसङ्खाते अङ्गजातं पवेसेत्वा तस्स चतूहि पस्सेहि सह हेट्ठिमत्तलं चत्तारो पस्से, हेट्ठिमत्तलञ्च अच्छुपन्तं आकासगतं कत्वा नीहरन्तस्स दुक्कट’’न्ति योजेत्वा अत्थो वत्तब्बो।
Evaṃ vākyaṃ pūretvā ‘‘yathā āvaṭṭakate mukhe aṅgajātaṃ pavesetvā tamākāsagataṃ katvā nīharantassa dukkaṭaṃ, tathā sabbassā itthiyā nimitte passāvamaggasaṅkhāte aṅgajātaṃ pavesetvā tassa catūhi passehi saha heṭṭhimattalaṃ cattāro passe, heṭṭhimattalañca acchupantaṃ ākāsagataṃ katvā nīharantassa dukkaṭa’’nti yojetvā attho vattabbo.
३०. उप्पाटितोट्ठमंसेसूति उप्पाटितं ओट्ठमंसं येसन्ति विग्गहो। तेसु दन्तेसु। बहिनिक्खन्तकेसु वाति पकतिया ओट्ठमंसतो बहि निक्खमित्वा ठितेसु वा दन्तेसु। वायमन्तस्साति अङ्गजातेन छुपन्तस्स।
30.Uppāṭitoṭṭhamaṃsesūti uppāṭitaṃ oṭṭhamaṃsaṃ yesanti viggaho. Tesu dantesu. Bahinikkhantakesu vāti pakatiyā oṭṭhamaṃsato bahi nikkhamitvā ṭhitesu vā dantesu. Vāyamantassāti aṅgajātena chupantassa.
३१. अट्ठिसङ्घट्टनं कत्वाति निमित्तमंससन्निस्सयानि अट्ठीनि सङ्घट्टेत्वा। मग्गेति अट्ठिसङ्घातमये मग्गे। दुविधरागतोति मेथुनरागेन वा कायसंसग्गरागेन वा। वायमन्तस्साति अङ्गजातं पवेसेत्वा चारेन्तस्स।
31.Aṭṭhisaṅghaṭṭanaṃ katvāti nimittamaṃsasannissayāni aṭṭhīni saṅghaṭṭetvā. Maggeti aṭṭhisaṅghātamaye magge. Duvidharāgatoti methunarāgena vā kāyasaṃsaggarāgena vā. Vāyamantassāti aṅgajātaṃ pavesetvā cārentassa.
३२. आलिङ्गन्तस्साति परिस्सजन्तस्स। हत्थगाहादीसु हत्थो नाम कप्परतो पट्ठाय याव अग्गनखा। हत्थस्स, तप्पटिबन्धस्स च गहणं हत्थग्गाहो। अवसेससरीरस्स, तप्पटिबन्धस्स च परामसनं परामासो। निस्सन्देहे पन ‘‘मातुगामस्स सरीरस्स वा तप्पटिबन्धस्स वा हत्थेन गहणं हत्थग्गाहो’’ति वुत्तं, तं अट्ठकथाय न समेति। तस्मा यथावुत्तनयस्सेव अट्ठकथासु आगतत्ता सोयेव सारतो पच्चेतब्बो। परामसेपि ‘‘हत्थेन सरीरस्स, तप्पटिबन्धस्स च परामसन’’न्ति यं तत्थ वुत्तं, तम्पि न युज्जति। अवसेससरीरावयवेनापि परामसतो दुक्कटमेव होतीति। चुम्बनादीसूति आदि-सद्देन वेणिग्गाहादिं सङ्गण्हाति। ‘‘अयं नयो’’ति एतेन ‘‘इत्थिया मेथुनरागेन हत्थग्गाहादीसु दुक्कट’’न्ति इममत्थं अतिदिसति।
32.Āliṅgantassāti parissajantassa. Hatthagāhādīsu hattho nāma kapparato paṭṭhāya yāva agganakhā. Hatthassa, tappaṭibandhassa ca gahaṇaṃ hatthaggāho. Avasesasarīrassa, tappaṭibandhassa ca parāmasanaṃ parāmāso. Nissandehe pana ‘‘mātugāmassa sarīrassa vā tappaṭibandhassa vā hatthena gahaṇaṃ hatthaggāho’’ti vuttaṃ, taṃ aṭṭhakathāya na sameti. Tasmā yathāvuttanayasseva aṭṭhakathāsu āgatattā soyeva sārato paccetabbo. Parāmasepi ‘‘hatthena sarīrassa, tappaṭibandhassa ca parāmasana’’nti yaṃ tattha vuttaṃ, tampi na yujjati. Avasesasarīrāvayavenāpi parāmasato dukkaṭameva hotīti. Cumbanādīsūti ādi-saddena veṇiggāhādiṃ saṅgaṇhāti. ‘‘Ayaṃ nayo’’ti etena ‘‘itthiyā methunarāgena hatthaggāhādīsu dukkaṭa’’nti imamatthaṃ atidisati.
३३. मनुस्सामनुस्सेहि अञ्ञेसु तिरच्छानगतेसु हेट्ठिमपरिच्छेदेन मेथुनधम्मपाराजिकवत्थुभूते सत्ते दस्सेतुमाह ‘‘अपदे’’तिआदि। ‘‘अपदे, द्विपदे, चतुप्पदे’’ति इमेहि विसेसनेहि विसेसितब्बं ‘‘सत्तनिकाये’’ति इदं वत्तब्बं। अपदे सत्तनिकाये। अहयोति थलचरेसु उक्कट्ठपरिच्छेदतो हत्थिगिलनके अजगरे उपादाय हेट्ठिमपरिच्छेदेन नागा च। मच्छाति जलजेसु उपरिमकोटिया पञ्चसतयोजनिकानि तिमिरपिङ्गलादिमच्छे उपादाय हेट्ठिमन्ततो पाठीनपावुसादयो मच्छा च। द्विपदे सत्तनिकाये। कपोताति उपरिमकोटिया गरुळे उपादाय हेट्ठिमन्ततो कपोताकपोतपक्खी च। पारावताति केचि। चतुप्पदे सत्तनिकाये। गोधाति उपरिमकोटिया हत्थिं उपादाय हेट्ठिमन्ततो गोधा चाति इमे सत्ता। हेट्ठाति हेट्ठिमपरिच्छेदतो। पाराजिकस्सवत्थूति मेथुनधम्मपाराजिकस्स वत्थूनीति पाठसेसो।
33. Manussāmanussehi aññesu tiracchānagatesu heṭṭhimaparicchedena methunadhammapārājikavatthubhūte satte dassetumāha ‘‘apade’’tiādi. ‘‘Apade, dvipade, catuppade’’ti imehi visesanehi visesitabbaṃ ‘‘sattanikāye’’ti idaṃ vattabbaṃ. Apade sattanikāye. Ahayoti thalacaresu ukkaṭṭhaparicchedato hatthigilanake ajagare upādāya heṭṭhimaparicchedena nāgā ca. Macchāti jalajesu uparimakoṭiyā pañcasatayojanikāni timirapiṅgalādimacche upādāya heṭṭhimantato pāṭhīnapāvusādayo macchā ca. Dvipade sattanikāye. Kapotāti uparimakoṭiyā garuḷe upādāya heṭṭhimantato kapotākapotapakkhī ca. Pārāvatāti keci. Catuppade sattanikāye. Godhāti uparimakoṭiyā hatthiṃ upādāya heṭṭhimantato godhā cāti ime sattā. Heṭṭhāti heṭṭhimaparicchedato. Pārājikassavatthūti methunadhammapārājikassa vatthūnīti pāṭhaseso.
३४. सेवेतुकामता मेथुनसेवाय तण्हा, ताय मेथुनरागसङ्खाताय सम्पयुत्तं चित्तं सेवेतुकामताचित्तं। मग्गेति वच्चमग्गादीनं अञ्ञतरे मग्गे। मग्गस्स अत्तनो मुत्तकरणस्स पवेसनं। पब्बज्जाय, पातिमोक्खसंवरसीलस्स वा अन्ते विनासे भवोति अन्तिमो, पाराजिकापन्नो पुग्गलो, तस्स वत्थु अन्तिमभावस्स कारणत्ता पाराजिकापत्ति अन्तिमवत्थूति वुच्चति, तदेव पठमं चतुन्नं पाराजिकानं आदिम्हि देसितत्ता पठमन्तिमवत्थु, तस्स पठमन्तिमवत्थुनो, पठमपाराजिकस्साति वुत्तं होति।
34.Sevetukāmatā methunasevāya taṇhā, tāya methunarāgasaṅkhātāya sampayuttaṃ cittaṃ sevetukāmatācittaṃ. Maggeti vaccamaggādīnaṃ aññatare magge. Maggassa attano muttakaraṇassa pavesanaṃ. Pabbajjāya, pātimokkhasaṃvarasīlassa vā ante vināse bhavoti antimo, pārājikāpanno puggalo, tassa vatthu antimabhāvassa kāraṇattā pārājikāpatti antimavatthūti vuccati, tadeva paṭhamaṃ catunnaṃ pārājikānaṃ ādimhi desitattā paṭhamantimavatthu, tassa paṭhamantimavatthuno, paṭhamapārājikassāti vuttaṃ hoti.
३५. सामन्ता आपत्तिसमीपे भवं सामन्तं, पाराजिकापत्तिया समीपे पुब्बभागे भवन्ति अत्थो। सेसानं पन तिण्णम्पीति अवसेसानं अदिन्नादानादीनं तिण्णं पाराजिकधम्मानं। थुल्लच्चयं सामन्तमिति उदीरितन्ति सम्बन्धो। कथमुदीरितं? ‘‘फन्दापेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा॰ ९४) दुतिये, ‘‘मनुस्सं उद्दिस्स ओपातं खणति, पतित्वा दुक्खवेदनं उप्पादेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति, ततिये, ‘‘पटिविजानन्तस्स आपत्ति पाराजिकस्स, अप्पटिविजानन्तस्स आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा॰ २१५) चतुत्थे समुदीरितं।
35. Sāmantā āpattisamīpe bhavaṃ sāmantaṃ, pārājikāpattiyā samīpe pubbabhāge bhavanti attho. Sesānaṃ pana tiṇṇampīti avasesānaṃ adinnādānādīnaṃ tiṇṇaṃ pārājikadhammānaṃ. Thullaccayaṃ sāmantamiti udīritanti sambandho. Kathamudīritaṃ? ‘‘Phandāpeti, āpatti thullaccayassā’’ti (pārā. 94) dutiye, ‘‘manussaṃ uddissa opātaṃ khaṇati, patitvā dukkhavedanaṃ uppādeti, āpatti thullaccayassā’’ti, tatiye, ‘‘paṭivijānantassa āpatti pārājikassa, appaṭivijānantassa āpatti thullaccayassā’’ti (pārā. 215) catutthe samudīritaṃ.
एत्थ च चतुत्थपाराजिकस्स थुल्लच्चयापत्तिया सामन्तापत्तिभावो यस्स उत्तरिमनुस्सधम्मं समुल्लपति, सो याव न पटिविजानाति, ताव समुल्लपनपच्चया थुल्लच्चयापत्तिसम्भावे, समुल्लपिते तस्मिं समुल्लपितमत्थे पटिविजानन्ते पाराजिकापत्तिसम्भावे च युज्जति। सो च ‘‘अप्पटिविजानन्तस्स वुत्ते थुल्लच्चय’’न्ति इमिनाव सङ्गहितोति दट्ठब्बं।
Ettha ca catutthapārājikassa thullaccayāpattiyā sāmantāpattibhāvo yassa uttarimanussadhammaṃ samullapati, so yāva na paṭivijānāti, tāva samullapanapaccayā thullaccayāpattisambhāve, samullapite tasmiṃ samullapitamatthe paṭivijānante pārājikāpattisambhāve ca yujjati. So ca ‘‘appaṭivijānantassa vutte thullaccaya’’nti imināva saṅgahitoti daṭṭhabbaṃ.
३६. अजानन्तस्स वातूपत्थद्धं अङ्गजातं दिस्वा अत्तनो रुचिया वीतिक्कमं कत्वा मातुगामेसु गच्छन्तेसु अजानमानस्स, महावने दिवा निद्दुपगतभिक्खुनो विय परेहि किरियमानं अजानन्तस्साति वुत्तं होति। तथेवाति इमिना ‘‘अनापत्तीति ञातब्ब’’न्ति इदमाकड्ढति। अस्सादियन्तस्साति भिक्खुपच्चत्थिकेसु अभिभवित्वा वीतिक्कमं करोन्तेसु च कारापेन्तेसु च, सप्पमुखं पविट्ठकाले विय उत्तसित्वा अनधिवासेन्तस्स च, महावने दिवाविहारोपगतभिक्खुनो विय परोपक्कमं ञत्वापि काये आदित्तअग्गिना विय उत्तसित्वा अनधिवासेन्तस्साति अत्थो। ‘‘अजानन्तस्सा’’ति एत्थ अपि-सद्दो योजेतब्बो। बुद्धसासने खीरसागरसलिलनिम्मले सब्बपठमं पातुभूतत्ता आदि च तं वीतिक्कमसङ्खातं कम्मञ्चाति आदिकम्मं, तं एतस्स अत्थीति आदिकम्मी, एत्थ सुदिन्नो भिक्खु, तस्स आदिकम्मिनोति गहेतब्बो। उपरिपि इमेसं पदानं आगतागतट्ठाने इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। इध च उपरि सब्बसिक्खापदेसु च निदानादिवसेन सत्तरसविधो साधारणविनिच्छयो पकिण्णके सङ्खेपतो, उत्तरे वित्थारतो च आवि भविस्सति। तस्मा एत्थ न दस्सितोति वेदितब्बं।
36.Ajānantassa vātūpatthaddhaṃ aṅgajātaṃ disvā attano ruciyā vītikkamaṃ katvā mātugāmesu gacchantesu ajānamānassa, mahāvane divā niddupagatabhikkhuno viya parehi kiriyamānaṃ ajānantassāti vuttaṃ hoti. Tathevāti iminā ‘‘anāpattīti ñātabba’’nti idamākaḍḍhati. Assādiyantassāti bhikkhupaccatthikesu abhibhavitvā vītikkamaṃ karontesu ca kārāpentesu ca, sappamukhaṃ paviṭṭhakāle viya uttasitvā anadhivāsentassa ca, mahāvane divāvihāropagatabhikkhuno viya paropakkamaṃ ñatvāpi kāye ādittaagginā viya uttasitvā anadhivāsentassāti attho. ‘‘Ajānantassā’’ti ettha api-saddo yojetabbo. Buddhasāsane khīrasāgarasalilanimmale sabbapaṭhamaṃ pātubhūtattā ādi ca taṃ vītikkamasaṅkhātaṃ kammañcāti ādikammaṃ, taṃ etassa atthīti ādikammī, ettha sudinno bhikkhu, tassa ādikamminoti gahetabbo. Uparipi imesaṃ padānaṃ āgatāgataṭṭhāne imināva nayena attho veditabbo. Idha ca upari sabbasikkhāpadesu ca nidānādivasena sattarasavidho sādhāraṇavinicchayo pakiṇṇake saṅkhepato, uttare vitthārato ca āvi bhavissati. Tasmā ettha na dassitoti veditabbaṃ.
३७-३८. विनयेति विनयपिटके। अनयूपरमेति नेति पापेति सीलसम्पदं समाधिसम्पदं पञ्ञासम्पदञ्चाति नयो, कायवचीद्वारेहि अवीतिक्कमसङ्खातो संवरो, तप्पटिपक्खो असंवरो अनयो नाम, तस्स उपरमो निवत्ति एत्थाति अनयूपरमो, विनयो, तत्थ अनयूपरमे विनये।
37-38.Vinayeti vinayapiṭake. Anayūparameti neti pāpeti sīlasampadaṃ samādhisampadaṃ paññāsampadañcāti nayo, kāyavacīdvārehi avītikkamasaṅkhāto saṃvaro, tappaṭipakkho asaṃvaro anayo nāma, tassa uparamo nivatti etthāti anayūparamo, vinayo, tattha anayūparame vinaye.
ततो एव परमे उक्कट्ठे। अनयस्स वा उपरमे निवत्तने परमे उक्कट्ठेति गहेतब्बं। परा उत्तमा मा सासनसिरी एत्थाति परमो, विनयोति एवम्पि गहेतब्बं। ‘‘विनयो नाम सासनस्स आयू’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.पठमसङ्गीतिकथा; पारा॰ अट्ठ॰ १.पठमसङ्गीतिकथा; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ५.महासङ्गीतिकथा; थेरगा॰ अट्ठ॰ १.२५१) वचनतो उत्तमसासनसम्पत्तियुत्तेति अत्थो।
Tato eva parame ukkaṭṭhe. Anayassa vā uparame nivattane parame ukkaṭṭheti gahetabbaṃ. Parā uttamā mā sāsanasirī etthāti paramo, vinayoti evampi gahetabbaṃ. ‘‘Vinayo nāma sāsanassa āyū’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; khu. pā. aṭṭha. 5.mahāsaṅgītikathā; theragā. aṭṭha. 1.251) vacanato uttamasāsanasampattiyutteti attho.
सुजनस्साति सोभणो जनो सुजनो, सिक्खाकामो अधिसीलसिक्खाय सोभमानो पियसीलो कुलपुत्तो, तस्स नयने नयनूपमे विनयेति सम्बन्धो। अनयूपरमत्ता, परमत्ता च सुजनस्स कुलपुत्तस्स नयने नयनूपमे। सुखानयनेति लोकियलोकुत्तरभेदं सुखं आनेतीति सुखानयनं, तस्मिं। इदञ्च ‘‘नयने’’ति एतस्स विसेसनं।
Sujanassāti sobhaṇo jano sujano, sikkhākāmo adhisīlasikkhāya sobhamāno piyasīlo kulaputto, tassa nayane nayanūpame vinayeti sambandho. Anayūparamattā, paramattā ca sujanassa kulaputtassa nayane nayanūpame. Sukhānayaneti lokiyalokuttarabhedaṃ sukhaṃ ānetīti sukhānayanaṃ, tasmiṃ. Idañca ‘‘nayane’’ti etassa visesanaṃ.
एतं विसेसनं किमत्थन्ति चे? उपमाभावेन गहितपकतिनयनतो इध सम्भवन्तं विसेसं दस्सेतुन्ति वेदितब्बं। कतरो सो विसेसोति चे? पकतिनयनं रागदोसादिकिलेसूपनिस्सयो हुत्वा दिट्ठधम्मिकसम्परायिकदुक्खस्स च पच्चयो होति। इदं पन विनयनयनं इमस्स कुलपुत्तस्स एवं अहुत्वा एकंसेन मोक्खावहनसुखस्सेव पच्चयो होतीति इमस्स विसेसस्स दस्सनत्थं। यथा विनयमविराधेत्वा पटिपज्जनेन सिज्झनकसीलसंवरमूलकअविप्पटिसारादिअनुपादिसेसपरिनिब्बानावसा- नफलसम्पत्तिवसेन उप्पज्जनकलोकियलोकुत्तरसुखावहने विनयेति वुत्तं होति।
Etaṃ visesanaṃ kimatthanti ce? Upamābhāvena gahitapakatinayanato idha sambhavantaṃ visesaṃ dassetunti veditabbaṃ. Kataro so visesoti ce? Pakatinayanaṃ rāgadosādikilesūpanissayo hutvā diṭṭhadhammikasamparāyikadukkhassa ca paccayo hoti. Idaṃ pana vinayanayanaṃ imassa kulaputtassa evaṃ ahutvā ekaṃsena mokkhāvahanasukhasseva paccayo hotīti imassa visesassa dassanatthaṃ. Yathā vinayamavirādhetvā paṭipajjanena sijjhanakasīlasaṃvaramūlakaavippaṭisārādianupādisesaparinibbānāvasā- naphalasampattivasena uppajjanakalokiyalokuttarasukhāvahane vinayeti vuttaṃ hoti.
पधानरतोति एत्थ ‘‘अपी’’ति पाठसेसो। पधाने विनयाभियोगे रतोपि, विनये अज्झायनसवनचिन्तनादिवसेन वायमन्तोपीति अत्थो। अथ वा ‘‘विरागो सेट्ठो धम्मान’’न्ति (ध॰ प॰ २७३; नेत्ति॰ १७०; कथा॰ ८७२) वचनतो पधानं निब्बानं, तस्मिं रतोति अत्थो । सारमतेति ‘‘सार’’न्ति अधिमते। अथ वा सारं अफेग्गुमतं महाविहारवासीनं आचरियमतं एत्थाति ‘‘सारमतो’’ति विनयविनिच्छयो वुत्तो, तस्मिं। इधाति इमस्मिं विनयविनिच्छये। रतोति अच्चन्ताभिरतो। ‘‘न रतो’’ति एत्थ न-कारं ‘‘रमते’’ति ओसानपदेन योजेत्वा यो पन न रमतेति सम्बन्धो।
Padhānaratoti ettha ‘‘apī’’ti pāṭhaseso. Padhāne vinayābhiyoge ratopi, vinaye ajjhāyanasavanacintanādivasena vāyamantopīti attho. Atha vā ‘‘virāgo seṭṭho dhammāna’’nti (dha. pa. 273; netti. 170; kathā. 872) vacanato padhānaṃ nibbānaṃ, tasmiṃ ratoti attho . Sāramateti ‘‘sāra’’nti adhimate. Atha vā sāraṃ apheggumataṃ mahāvihāravāsīnaṃ ācariyamataṃ etthāti ‘‘sāramato’’ti vinayavinicchayo vutto, tasmiṃ. Idhāti imasmiṃ vinayavinicchaye. Ratoti accantābhirato. ‘‘Na rato’’ti ettha na-kāraṃ ‘‘ramate’’ti osānapadena yojetvā yo pana na ramateti sambandho.
थेरनवमज्झिमभिक्खुभिक्खुनीनं अन्तरे यो पन पुग्गलो निच्चपरिवत्तनसवनानुस्सरणचिन्तनवसेन न रमते न कीळति, सो पुग्गलो विनये पधानरतोपि विनयपिटके अज्झयनसवनादिवसेन युत्तपयुत्तोपि पटु होति किं, न होतेवाति दस्सेति। विनयपिटके पाटवमाकङ्खन्तेहि पठमं तावेत्थ सक्कच्चं अभियोगो कातब्बोति अधिप्पायो।
Theranavamajjhimabhikkhubhikkhunīnaṃ antare yo pana puggalo niccaparivattanasavanānussaraṇacintanavasena na ramate na kīḷati, so puggalo vinaye padhānaratopi vinayapiṭake ajjhayanasavanādivasena yuttapayuttopi paṭu hoti kiṃ, na hotevāti dasseti. Vinayapiṭake pāṭavamākaṅkhantehi paṭhamaṃ tāvettha sakkaccaṃ abhiyogo kātabboti adhippāyo.
इममेवत्थं आनिसंसपारंपरियपयोजनेन सह दस्सेतुमाह ‘‘इम’’न्तिआदि। इमन्ति वुच्चमानं विनयविनिच्छयं, ‘‘अवेदी’’ति इमिना सम्बन्धो। ‘‘यो’’ति पाठसेसो। यो कुलपुत्तो सतिसम्पजञ्ञसद्धासम्पन्नो इमं विनयविनिच्छयं सम्मा अवेदि अञ्ञासि। किं भूतन्ति आह ‘‘हितविभावन’’न्ति। लोकियलोकुत्तरसम्पत्तिया मूलसाधनत्ता सीलमिध हितं नाम, तं विभावेति पकासेतीति हितविभावनोति विग्गहो। ‘‘सीले पतिट्ठाय…पे॰… विजटये जट’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२३, १९२; मि॰ प॰ २.१.९) वुत्तत्ता सब्बकिलेसजटाविजटनलोकुत्तरञाणस्स पदट्ठानसोपचारसाभिञ्ञारूपारूपअट्ठसमाधीनं पदट्ठानताय सब्बलोकियलोकुत्तरगुणसम्पदानं मूलभूतेसु चतुपारिसुद्धिसीलेसु पधानं पातिमोक्खसंवरसीलं, तप्पकासकत्ता अयं विनयविनिच्छयो ‘‘हितविभावनो’’ति वुत्तो।
Imamevatthaṃ ānisaṃsapāraṃpariyapayojanena saha dassetumāha ‘‘ima’’ntiādi. Imanti vuccamānaṃ vinayavinicchayaṃ, ‘‘avedī’’ti iminā sambandho. ‘‘Yo’’ti pāṭhaseso. Yo kulaputto satisampajaññasaddhāsampanno imaṃ vinayavinicchayaṃ sammā avedi aññāsi. Kiṃ bhūtanti āha ‘‘hitavibhāvana’’nti. Lokiyalokuttarasampattiyā mūlasādhanattā sīlamidha hitaṃ nāma, taṃ vibhāveti pakāsetīti hitavibhāvanoti viggaho. ‘‘Sīle patiṭṭhāya…pe… vijaṭaye jaṭa’’nti (saṃ. ni. 1.23, 192; mi. pa. 2.1.9) vuttattā sabbakilesajaṭāvijaṭanalokuttarañāṇassa padaṭṭhānasopacārasābhiññārūpārūpaaṭṭhasamādhīnaṃ padaṭṭhānatāya sabbalokiyalokuttaraguṇasampadānaṃ mūlabhūtesu catupārisuddhisīlesu padhānaṃ pātimokkhasaṃvarasīlaṃ, tappakāsakattā ayaṃ vinayavinicchayo ‘‘hitavibhāvano’’ti vutto.
भावनन्ति भावीयति पुनप्पुनं चेतसि निवेसीयतीति भावनो, भावनीयोति वुत्तं होति। हितविभावकत्तायेव हितत्थीहि पुनप्पुनं चित्ते वासेतब्बोति वुत्तं होति, तं एवंविधं विनयविनिच्छयं। सुरसम्भवन्ति रसीयति अस्सादीयतीति रसो, सद्दरसो अत्थरसो करुणादिरसो विमुत्तिरसो च, सोभणो रसो एतस्साति सुरसो, विनयविनिच्छयो, तं सुरसं। भवं भवन्तं, सन्तन्ति वुत्तं होति, सुरसं समानं, सुरसं भूतन्ति अत्थो। किं वुत्तं होति? ‘‘सिलेसो पसादो समता मधुरता सुखुमालता अत्थब्यत्ति उदारता ओजो कन्ति समाधी’’ति एवं वुत्तेहि कविजनेहि अस्सादेतब्बसिलेसादिदसविधसद्दजीवितगुणसङ्खातसद्दरससम्पत्तीहि च सभावाख्यानं उपमा रूपकं दीपकं आवुत्तीति एवमादिक्कमनिद्दिट्ठपञ्चतिंसअत्थालङ्कारेसु अनुरूपसभावाख्यानादिप्पधानअत्थालङ्कारसङ्खातअत्थरससम्पत्तीहि च यथासम्भवं पकासितब्बकरुणारसअब्भुतरससन्तरसादीहि च युत्तत्ता सुरसं इमं विनयविनिच्छयन्ति वुत्तं होति।
Bhāvananti bhāvīyati punappunaṃ cetasi nivesīyatīti bhāvano, bhāvanīyoti vuttaṃ hoti. Hitavibhāvakattāyeva hitatthīhi punappunaṃ citte vāsetabboti vuttaṃ hoti, taṃ evaṃvidhaṃ vinayavinicchayaṃ. Surasambhavanti rasīyati assādīyatīti raso, saddaraso attharaso karuṇādiraso vimuttiraso ca, sobhaṇo raso etassāti suraso, vinayavinicchayo, taṃ surasaṃ. Bhavaṃ bhavantaṃ, santanti vuttaṃ hoti, surasaṃ samānaṃ, surasaṃ bhūtanti attho. Kiṃ vuttaṃ hoti? ‘‘Sileso pasādo samatā madhuratā sukhumālatā atthabyatti udāratā ojo kanti samādhī’’ti evaṃ vuttehi kavijanehi assādetabbasilesādidasavidhasaddajīvitaguṇasaṅkhātasaddarasasampattīhi ca sabhāvākhyānaṃ upamā rūpakaṃ dīpakaṃ āvuttīti evamādikkamaniddiṭṭhapañcatiṃsaatthālaṅkāresu anurūpasabhāvākhyānādippadhānaatthālaṅkārasaṅkhātaattharasasampattīhi ca yathāsambhavaṃ pakāsitabbakaruṇārasaabbhutarasasantarasādīhi ca yuttattā surasaṃ imaṃ vinayavinicchayanti vuttaṃ hoti.
अथ वा इमिना पकरणेन पधानतो विधीयमानपातिमोक्खसंवरसीलस्स एकन्तेन समाधिसंवत्तनिकत्ता समाधिस्स च पञ्ञाय पदट्ठानत्ता पञ्ञाय च निब्बानपापनतो मूलकारणं हुत्वा कमेन निब्बानामतफलरससम्पदायकं इमं विनयविनिच्छयं परमस्सादनीयरूपेन धितिविमुत्तिरसेन सुरसभूतन्ति वुत्तं होतीति च वेदितब्बं। सम्भवन्ति एत्थ सं वुच्चति सुखं कायिकं चेतसिकञ्च, तं भवति एतस्माति सम्भवो, विनयविनिच्छयो, तं, कायचित्तसुखानं मूलकारणभूतं, वुत्तनयेन सुरसत्ता च यथावुत्तरससम्पदसारमहुस्सवेन सम्भूतमानसिकसुखस्स, तंसमुट्ठानरूपनिस्सयकायिकसुखस्स च पभवभूतन्ति अत्थो। एत्तावता इमस्स विनयविनिच्छयस्स सम्मा विञ्ञातब्बताय कारणं दस्सितं होति।
Atha vā iminā pakaraṇena padhānato vidhīyamānapātimokkhasaṃvarasīlassa ekantena samādhisaṃvattanikattā samādhissa ca paññāya padaṭṭhānattā paññāya ca nibbānapāpanato mūlakāraṇaṃ hutvā kamena nibbānāmataphalarasasampadāyakaṃ imaṃ vinayavinicchayaṃ paramassādanīyarūpena dhitivimuttirasena surasabhūtanti vuttaṃ hotīti ca veditabbaṃ. Sambhavanti ettha saṃ vuccati sukhaṃ kāyikaṃ cetasikañca, taṃ bhavati etasmāti sambhavo, vinayavinicchayo, taṃ, kāyacittasukhānaṃ mūlakāraṇabhūtaṃ, vuttanayena surasattā ca yathāvuttarasasampadasāramahussavena sambhūtamānasikasukhassa, taṃsamuṭṭhānarūpanissayakāyikasukhassa ca pabhavabhūtanti attho. Ettāvatā imassa vinayavinicchayassa sammā viññātabbatāya kāraṇaṃ dassitaṃ hoti.
एवं नानागुणरतनाकरं इमं विनयविनिच्छयं सम्पजानन्तो सो कुलपुत्तो किं होतीति चे? पालिना उपालिना समो भवति। पालिनाति सासनं पालेतीति ‘‘पालो’’ति विनयो वुच्चति, वुत्तञ्हि ‘‘विनयो नाम सासनस्स आयू’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.पठमसङ्गीतिकथा; पारा॰ अट्ठ॰ १.पठमसङ्गीतिकथा; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ५.महासङ्गीतिकथा; थेरगा॰ अट्ठ॰ १.२५१) सो अस्स अत्थीति पाली, परियत्तिपटिपत्तिपटिवेधवसेन तिविधसासनस्स जीवितभूतविनयपञ्ञत्तिसङ्खातसासनधरत्ता ‘‘पाली’’ति लद्धनामेन उपालिना, ‘‘एतदग्गं भिक्खवे मम सावकानं भिक्खूनं विनयधरानं यदिदं उपाली’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९, २२८) चतुपरिसमज्झे निसिन्नेन सद्धम्मवरचक्कवत्तिना सम्मासम्बुद्धेन मुखपदुमं विकासेत्वा पकासितएतदग्गट्ठानेन विसेसतो सायनरक्खनकभावेन पटिलद्धपालीतिनामधेय्येन उपालिमहाथेरेन समो होतीति वुत्तं होति।
Evaṃ nānāguṇaratanākaraṃ imaṃ vinayavinicchayaṃ sampajānanto so kulaputto kiṃ hotīti ce? Pālinā upālinā samo bhavati. Pālināti sāsanaṃ pāletīti ‘‘pālo’’ti vinayo vuccati, vuttañhi ‘‘vinayo nāma sāsanassa āyū’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamasaṅgītikathā; khu. pā. aṭṭha. 5.mahāsaṅgītikathā; theragā. aṭṭha. 1.251) so assa atthīti pālī, pariyattipaṭipattipaṭivedhavasena tividhasāsanassa jīvitabhūtavinayapaññattisaṅkhātasāsanadharattā ‘‘pālī’’ti laddhanāmena upālinā, ‘‘etadaggaṃ bhikkhave mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ upālī’’ti (a. ni. 1.219, 228) catuparisamajjhe nisinnena saddhammavaracakkavattinā sammāsambuddhena mukhapadumaṃ vikāsetvā pakāsitaetadaggaṭṭhānena visesato sāyanarakkhanakabhāvena paṭiladdhapālītināmadheyyena upālimahātherena samo hotīti vuttaṃ hoti.
कस्मिं विसये समो भवतीति चे? सासने। सासनेति यथावुत्ते तिविधे सासने, तत्रापि थावरजङ्गमसकलवत्थुवित्थाराधरमण्डलसदिसे पटिपत्तिपटिवेधद्वयधारे परियत्तिसासने, तत्थापि विनयकथाधिकारत्ता लब्भमाने विनयपिटकसङ्खातपरियत्तिसासनेकदेसे समो भवतीति अत्थो।
Kasmiṃ visaye samo bhavatīti ce? Sāsane. Sāsaneti yathāvutte tividhe sāsane, tatrāpi thāvarajaṅgamasakalavatthuvitthārādharamaṇḍalasadise paṭipattipaṭivedhadvayadhāre pariyattisāsane, tatthāpi vinayakathādhikārattā labbhamāne vinayapiṭakasaṅkhātapariyattisāsanekadese samo bhavatīti attho.
किंभूते सासने? मारबलिसासने। मारस्स बलि मारबलि, मारगोचरो, तस्स सासनं हिंसकं मारबलिसासनं, तस्मिं। खन्धादीसु पञ्चसु मारेसु पधानभूतकामरागादिपभवकिलेसमारस्स गोचरभावेन बलिसङ्खातइत्थिसरीरादिनिस्सयफोट्ठब्बादिविसयस्स परिच्चजापनत्थं ‘‘यो पन भिक्खु…पे॰… असंवासो’’तिआदिना (पारा॰ ४४) नयेन वुत्तत्ता तस्स मारबलिस्स हिंसकं होतीति मारबलिसासननामधेय्यविनयपञ्ञत्तिसङ्खातसासनेति अत्थो।
Kiṃbhūte sāsane? Mārabalisāsane. Mārassa bali mārabali, māragocaro, tassa sāsanaṃ hiṃsakaṃ mārabalisāsanaṃ, tasmiṃ. Khandhādīsu pañcasu māresu padhānabhūtakāmarāgādipabhavakilesamārassa gocarabhāvena balisaṅkhātaitthisarīrādinissayaphoṭṭhabbādivisayassa pariccajāpanatthaṃ ‘‘yo pana bhikkhu…pe… asaṃvāso’’tiādinā (pārā. 44) nayena vuttattā tassa mārabalissa hiṃsakaṃ hotīti mārabalisāsananāmadheyyavinayapaññattisaṅkhātasāsaneti attho.
अथ वा ‘‘बळिसेनपि जालेन, हत्थेन कुमिनेन वा’’ति उदकट्ठकथाय वक्खमानत्ता बळिस-सद्देन मच्छमारणकण्टकमाह, तं मारस्स बळिसं असति खिपति वज्जेतीति मारबळिसासनं, तस्मिं, ‘‘समन्तपासो मारस्सा’’ति वुत्तत्ता संसारसागरे परिवत्तमानकसंकिलेसदासपुथुज्जनसङ्खातमच्छे गण्हितुं मारमहाकेवट्टेन पक्खित्तबळिससङ्खातइत्थिरूपसद्दादिपञ्चकामगुणा- मिसावुतकामरागादिकिलेसमहाबळिसं तदङ्गप्पहानवीतिक्कमप्पहानादिवसेन पजहन्ते विनयपञ्ञत्तिसङ्खाते सासनेति अधिप्पायो।
Atha vā ‘‘baḷisenapi jālena, hatthena kuminena vā’’ti udakaṭṭhakathāya vakkhamānattā baḷisa-saddena macchamāraṇakaṇṭakamāha, taṃ mārassa baḷisaṃ asati khipati vajjetīti mārabaḷisāsanaṃ, tasmiṃ, ‘‘samantapāso mārassā’’ti vuttattā saṃsārasāgare parivattamānakasaṃkilesadāsaputhujjanasaṅkhātamacche gaṇhituṃ māramahākevaṭṭena pakkhittabaḷisasaṅkhātaitthirūpasaddādipañcakāmaguṇā- misāvutakāmarāgādikilesamahābaḷisaṃ tadaṅgappahānavītikkamappahānādivasena pajahante vinayapaññattisaṅkhāte sāsaneti adhippāyo.
एत्थ च सारमते इध इमस्मिं विनयविनिच्छये यो पन न रमते, सो पुग्गलो अनयूपरमे ततो एव परमे उत्तमे सुजनस्स सुखानयने नयने नयनुपमे विनये रतो अभिरतो पधानरतोपि विनये अज्झायनादीसु योगमापज्जन्तोपि पटु होति पटुतरो होति किं, न होतेव। तस्मा विनये पाटवत्थिना एत्थेव सक्कच्चाभियोगो कातब्बोति सङ्खेपतो साधिप्पाया अत्थयोजना वेदितब्बा। अथ वा पधाने चतुब्बिधे सम्मप्पधाने वीरिये रतो अभिरतो यो पन नरो सारमते इध इमस्मिं विनयविनिच्छये यतो रमते, अतो तस्मा सो अनयूपरमे सुजनस्स सुखानयने विनये पटु होति कुसलो होतीति योजनाति नो खन्ति।
Ettha ca sāramate idha imasmiṃ vinayavinicchaye yo pana na ramate, so puggalo anayūparame tato eva parame uttame sujanassa sukhānayane nayane nayanupame vinaye rato abhirato padhānaratopi vinaye ajjhāyanādīsu yogamāpajjantopi paṭu hoti paṭutaro hoti kiṃ, na hoteva. Tasmā vinaye pāṭavatthinā ettheva sakkaccābhiyogo kātabboti saṅkhepato sādhippāyā atthayojanā veditabbā. Atha vā padhāne catubbidhe sammappadhāne vīriye rato abhirato yo pana naro sāramate idha imasmiṃ vinayavinicchaye yato ramate, ato tasmā so anayūparame sujanassa sukhānayane vinaye paṭu hoti kusalo hotīti yojanāti no khanti.
हितविभावनं हितप्पकासकं भावनं भावनीयं आसेवितब्बं सुरसम्भवं सुरसं समानं सुरसं भूतं सम्भवं सुखहेतुकं इमं विनयविनिच्छयं यो अवेदि अञ्ञासि, सो पुग्गलो मारबळिसासने मारविसयप्पहानकरे, अथ वा मारबळिसस्स मारस्स वत्थुकामामिसावुतकिलेसकामबळिसस्स असने वज्जमाने सासने तिविधेपि जिनसासने, तत्थापि पटिपत्तिपटिवेधानं पतिट्ठानभूते परियत्तिसासने, तत्रापि सकलसासनस्स जीवितसमाने विनयपञ्ञत्तिसङ्खातपरियत्तिसासनेकदेसे पालिना विनयपरियत्तियं एतदग्गे ठपनेन सासनपालने तंमूलभावतो पालसङ्खातविनयपरियत्तिया पसत्थतरेन उपालिना उपालिमहाथेरेन समो भवतीति योजना।
Hitavibhāvanaṃ hitappakāsakaṃ bhāvanaṃ bhāvanīyaṃ āsevitabbaṃ surasambhavaṃ surasaṃ samānaṃ surasaṃ bhūtaṃ sambhavaṃ sukhahetukaṃ imaṃ vinayavinicchayaṃ yo avedi aññāsi, so puggalo mārabaḷisāsane māravisayappahānakare, atha vā mārabaḷisassa mārassa vatthukāmāmisāvutakilesakāmabaḷisassa asane vajjamāne sāsane tividhepi jinasāsane, tatthāpi paṭipattipaṭivedhānaṃ patiṭṭhānabhūte pariyattisāsane, tatrāpi sakalasāsanassa jīvitasamāne vinayapaññattisaṅkhātapariyattisāsanekadese pālinā vinayapariyattiyaṃ etadagge ṭhapanena sāsanapālane taṃmūlabhāvato pālasaṅkhātavinayapariyattiyā pasatthatarena upālinā upālimahātherena samo bhavatīti yojanā.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
Iti vinayatthasārasandīpaniyā
विनयविनिच्छयवण्णनाय
Vinayavinicchayavaṇṇanāya
पठमपाराजिककथावण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapārājikakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
