| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
१. पाराजिककण्डं
1. Pārājikakaṇḍaṃ
१. पठमपाराजिकं
1. Paṭhamapārājikaṃ
सुदिन्नभाणवारवण्णना
Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
२४. इतो परं तेन खो पन समयेन वेसालिया अविदूरेतिआदि येभुय्येन उत्तानत्थं। तस्मा अनुपदवण्णनं पहाय यत्थ यत्थ वत्तब्बं अत्थि, तं तदेव वण्णयिस्साम। कलन्दगामोति कलन्दका वुच्चन्ति काळका, तेसं वसेन लद्धनामो गामो। कलन्दपुत्तोति गामवसेन लद्धनामस्स राजसम्मतस्स चत्तालीसकोटिविभवस्स कलन्दसेट्ठिनो पुत्तो। यस्मा पन तस्मिं गामे अञ्ञेपि कलन्दनामका मनुस्सा अत्थि, तस्मा कलन्दपुत्तोति वत्वा पुन सेट्ठिपुत्तोति वुत्तं। सम्बहुलेहीति बहुकेहि। सहायकेहीति सुखदुक्खानि सह आयन्ति उपगच्छन्तीति सहाया, सहाया एव सहायका, तेहि सहायकेहि। सद्धिन्ति एकतो। केनचिदेव करणीयेनाति केनचिदेव भण्डप्पयोजनउद्धारसारणादिना किच्चेन; कत्तिकनक्खत्तकीळाकिच्चेनातिपि वदन्ति। भगवा हि कत्तिकजुण्हपक्खे वेसालिं सम्पापुणि। कत्तिकनक्खत्तकीळा चेत्थ उळारा होति। तदत्थं गतोति वेदितब्बो।
24. Ito paraṃ tena kho pana samayena vesāliyā avidūretiādi yebhuyyena uttānatthaṃ. Tasmā anupadavaṇṇanaṃ pahāya yattha yattha vattabbaṃ atthi, taṃ tadeva vaṇṇayissāma. Kalandagāmoti kalandakā vuccanti kāḷakā, tesaṃ vasena laddhanāmo gāmo. Kalandaputtoti gāmavasena laddhanāmassa rājasammatassa cattālīsakoṭivibhavassa kalandaseṭṭhino putto. Yasmā pana tasmiṃ gāme aññepi kalandanāmakā manussā atthi, tasmā kalandaputtoti vatvā puna seṭṭhiputtoti vuttaṃ. Sambahulehīti bahukehi. Sahāyakehīti sukhadukkhāni saha āyanti upagacchantīti sahāyā, sahāyā eva sahāyakā, tehi sahāyakehi. Saddhinti ekato. Kenacideva karaṇīyenāti kenacideva bhaṇḍappayojanauddhārasāraṇādinā kiccena; kattikanakkhattakīḷākiccenātipi vadanti. Bhagavā hi kattikajuṇhapakkhe vesāliṃ sampāpuṇi. Kattikanakkhattakīḷā cettha uḷārā hoti. Tadatthaṃ gatoti veditabbo.
अद्दस खोति कथं अद्दस? सो किर नगरतो भुत्तपातरासं सुद्धुत्तरासङ्गं मालागन्धविलेपनहत्थं बुद्धदस्सनत्थं धम्मसवनत्थञ्च निक्खमन्तं महाजनं दिस्वा ‘‘क्व गच्छथा’’ति पुच्छि। ‘‘बुद्धदस्सनत्थं धम्मसवनत्थञ्चा’’ति। तेन हि ‘‘अहम्पि गच्छामी’’ति गन्त्वा चतुब्बिधाय परिसाय परिवुतं ब्रह्मस्सरेन धम्मं देसेन्तं भगवन्तं अद्दस। तेन वुत्तं – ‘‘अद्दस खो…पे॰… देसेन्त’’न्ति। दिस्वानस्साति दिस्वान अस्स। एतदहोसीति पुब्बे कतपुञ्ञताय चोदियमानस्स भब्बकुलपुत्तस्स एतं अहोसि। किं अहोसि? यंनूनाहम्पि धम्मं सुणेय्यन्ति । तत्थ यन्नूनाति परिवितक्कदस्सनमेतं। एवं किरस्स परिवितक्को उप्पन्नो ‘‘यमयं परिसा एकग्गचित्ता धम्मं सुणाति, अहो वताहम्पि तं सुणेय्य’’न्ति।
Addasa khoti kathaṃ addasa? So kira nagarato bhuttapātarāsaṃ suddhuttarāsaṅgaṃ mālāgandhavilepanahatthaṃ buddhadassanatthaṃ dhammasavanatthañca nikkhamantaṃ mahājanaṃ disvā ‘‘kva gacchathā’’ti pucchi. ‘‘Buddhadassanatthaṃ dhammasavanatthañcā’’ti. Tena hi ‘‘ahampi gacchāmī’’ti gantvā catubbidhāya parisāya parivutaṃ brahmassarena dhammaṃ desentaṃ bhagavantaṃ addasa. Tena vuttaṃ – ‘‘addasa kho…pe… desenta’’nti. Disvānassāti disvāna assa. Etadahosīti pubbe katapuññatāya codiyamānassa bhabbakulaputtassa etaṃ ahosi. Kiṃ ahosi? Yaṃnūnāhampi dhammaṃ suṇeyyanti . Tattha yannūnāti parivitakkadassanametaṃ. Evaṃ kirassa parivitakko uppanno ‘‘yamayaṃ parisā ekaggacittā dhammaṃ suṇāti, aho vatāhampi taṃ suṇeyya’’nti.
अथ खो सुदिन्नो कलन्दपुत्तो येन सा परिसाति इध कस्मा ‘‘येन भगवा’’ति अवत्वा ‘‘येन सा परिसा’’ति वुत्तन्ति चे। भगवन्तञ्हि परिवारेत्वा उळारुळारजना महती परिसा निसिन्ना, तत्र न सक्का इमिना पच्छा आगतेन भगवन्तं उपसङ्कमित्वा निसीदितुं। परिसाय पन एकस्मिं पदेसे सक्काति सो तं परिसंयेव उपसङ्कमन्तो। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो सुदिन्नो कलन्दपुत्तो येन सा परिसा’’ति। एकमन्तं निसिन्नस्स खो सुदिन्नस्स कलन्दपुत्तस्स एतदहोसीति न निसिन्नमत्तस्सेव अहोसि, अथ खो भगवतो सित्तयूपसंहितं थोकं धम्मकथं सुत्वा; तं पनस्स यस्मा एकमन्तं निसिन्नस्सेव अहोसि। तेन वुत्तं – ‘‘एकमन्तं निसिन्नस्स खो सुदिन्नस्स कलन्दपुत्तस्स एतदहोसी’’ति। किं अहोसीति? यथा यथा खोतिआदि।
Athakho sudinno kalandaputto yena sā parisāti idha kasmā ‘‘yena bhagavā’’ti avatvā ‘‘yena sā parisā’’ti vuttanti ce. Bhagavantañhi parivāretvā uḷāruḷārajanā mahatī parisā nisinnā, tatra na sakkā iminā pacchā āgatena bhagavantaṃ upasaṅkamitvā nisīdituṃ. Parisāya pana ekasmiṃ padese sakkāti so taṃ parisaṃyeva upasaṅkamanto. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho sudinno kalandaputto yena sā parisā’’ti. Ekamantaṃ nisinnassa kho sudinnassa kalandaputtassa etadahosīti na nisinnamattasseva ahosi, atha kho bhagavato sittayūpasaṃhitaṃ thokaṃ dhammakathaṃ sutvā; taṃ panassa yasmā ekamantaṃ nisinnasseva ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘ekamantaṃ nisinnassa kho sudinnassa kalandaputtassa etadahosī’’ti. Kiṃ ahosīti? Yathā yathā khotiādi.
तत्रायं सङ्खेपकथा – अहं खो येन येन आकारेन भगवता धम्मं देसितं आजानामि, तेन तेन मे उपपरिक्खतो एवं होति यदेतं सित्तयब्रह्मचरियं एकम्पि दिवसं अखण्डं कत्वा चरिमकचित्तं पापेतब्बताय एकन्तपरिपुण्णं चरितब्बं, एकदिवसम्पि च किलेसमलेन अमलीनं कत्वा चरिमकचित्तं पापेतब्बताय एकन्तपरिसुद्धं। सङ्खलिखितं लिखितसङ्खसदिसं धोतसङ्खसप्पटिभागं चरितब्बं। इदं न सुकरं अगारं अज्झावसता अगारमज्झे वसन्तेन एकन्तपरिपुण्णं…पे॰… चरितुं। यंनूनाहं केसे च मस्सुञ्च ओहारेत्वा कसायरसपीतताय कासायानि ब्रह्मचरियं चरन्तानं अनुच्छविकानि वत्थानि अच्छादेत्वा परिदहित्वा अगारस्मा निक्खमित्वा अनगारियं पब्बजेय्यन्ति। एत्थ च यस्मा अगारस्स हितं कसिवाणिज्जादिकम्मं अगारियन्ति वुच्चति, तञ्च पब्बज्जाय नत्थि; तस्मा पब्बज्जा ‘‘अनगारिया’’ति ञातब्बा। तं अनगारियं पब्बज्जं। पब्बजेय्यन्ति परिब्बजेय्यं।
Tatrāyaṃ saṅkhepakathā – ahaṃ kho yena yena ākārena bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, tena tena me upaparikkhato evaṃ hoti yadetaṃ sittayabrahmacariyaṃ ekampi divasaṃ akhaṇḍaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparipuṇṇaṃ caritabbaṃ, ekadivasampi ca kilesamalena amalīnaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparisuddhaṃ. Saṅkhalikhitaṃ likhitasaṅkhasadisaṃ dhotasaṅkhasappaṭibhāgaṃ caritabbaṃ. Idaṃ na sukaraṃ agāraṃ ajjhāvasatā agāramajjhe vasantena ekantaparipuṇṇaṃ…pe… carituṃ. Yaṃnūnāhaṃ kese ca massuñca ohāretvā kasāyarasapītatāya kāsāyāni brahmacariyaṃ carantānaṃ anucchavikāni vatthāni acchādetvā paridahitvā agārasmā nikkhamitvā anagāriyaṃ pabbajeyyanti. Ettha ca yasmā agārassa hitaṃ kasivāṇijjādikammaṃ agāriyanti vuccati, tañca pabbajjāya natthi; tasmā pabbajjā ‘‘anagāriyā’’ti ñātabbā. Taṃ anagāriyaṃ pabbajjaṃ. Pabbajeyyanti paribbajeyyaṃ.
२५. अचिरवुट्ठिताय परिसाय येन भगवा तेनुपसङ्कमीति सुदिन्नो अवुट्ठिताय परिसाय न भगवन्तं पब्बज्जं याचि। कस्मा? तत्रस्स बहू ञातिसालोहिता मित्तामच्चा सन्ति, ते ‘‘‘त्वं मातापितूनं एकपुत्तको, न लब्भा तया पब्बजितु’न्ति बाहायम्पि गहेत्वा आकड्ढेय्युं, ततो पब्बज्जाय अन्तरायो भविस्सती’’ति सहेव परिसाय उट्ठहित्वा थोकं गन्त्वा पुन केनचि सरीरकिच्चलेसेन निवत्तित्वा भगवन्तं उपसङ्कम्म पब्बज्जं याचि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो सुदिन्नो कलन्दपुत्तो अचिरवुट्ठिताय परिसाय…पे॰… पब्बाजेतु मं भगवा’’ति।
25.Aciravuṭṭhitāya parisāya yena bhagavā tenupasaṅkamīti sudinno avuṭṭhitāya parisāya na bhagavantaṃ pabbajjaṃ yāci. Kasmā? Tatrassa bahū ñātisālohitā mittāmaccā santi, te ‘‘‘tvaṃ mātāpitūnaṃ ekaputtako, na labbhā tayā pabbajitu’nti bāhāyampi gahetvā ākaḍḍheyyuṃ, tato pabbajjāya antarāyo bhavissatī’’ti saheva parisāya uṭṭhahitvā thokaṃ gantvā puna kenaci sarīrakiccalesena nivattitvā bhagavantaṃ upasaṅkamma pabbajjaṃ yāci. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho sudinno kalandaputto aciravuṭṭhitāya parisāya…pe… pabbājetu maṃ bhagavā’’ti.
भगवा पन यस्मा राहुलकुमारस्स पब्बजिततो पभुति मातापितूहि अननुञ्ञातं पुत्तं न पब्बाजेति, तस्मा नं पुच्छि – ‘‘अनुञ्ञातोसि पन त्वं सुदिन्न मातापितूहि…पे॰… पब्बज्जाया’’ति।
Bhagavā pana yasmā rāhulakumārassa pabbajitato pabhuti mātāpitūhi ananuññātaṃ puttaṃ na pabbājeti, tasmā naṃ pucchi – ‘‘anuññātosi pana tvaṃ sudinna mātāpitūhi…pe… pabbajjāyā’’ti.
२६. इतो परं पाठानुसारेनेव गन्त्वा तं करणीयं तीरेत्वाति एत्थ एवमत्थो वेदितब्बो – धुरनिक्खेपेनेव तं करणीयं निट्ठापेत्वाति; न हि पब्बज्जाय तिब्बच्छन्दस्स भण्डप्पयोजनउद्धारसारणादीसु वा नक्खत्तकीळायं वा चित्तं नमति। अम्म ताताति एत्थ पन अम्माति मातरं आलपति; ताताति पितरं। त्वं खोसीति त्वं खो असि। एकपुत्तकोति एकोव पुत्तको; अञ्ञो ते जेट्ठो वा कनिट्ठो वा नत्थि। एत्थ च ‘‘एकपुत्तो’’ति वत्तब्बे अनुकम्पावसेन ‘‘एकपुत्तको’’ति वुत्तं। पियोति पीतिजननको। मनापोति मनवड्ढनको। सुखेधितोति सुखेन एधितो; सुखसंवड्ढितोति अत्थो। सुखपरिहतोति सुखेन परिहतो; जातकालतो पभुति धातीहि अङ्कतो अङ्कं हरित्वा धारियमानो अस्सकरथकादीहि बालकीळनकेहि कीळमानो सादुरसभोजनं भोजियमानो सुखेन परिहतो।
26. Ito paraṃ pāṭhānusāreneva gantvā taṃ karaṇīyaṃ tīretvāti ettha evamattho veditabbo – dhuranikkhepeneva taṃ karaṇīyaṃ niṭṭhāpetvāti; na hi pabbajjāya tibbacchandassa bhaṇḍappayojanauddhārasāraṇādīsu vā nakkhattakīḷāyaṃ vā cittaṃ namati. Amma tātāti ettha pana ammāti mātaraṃ ālapati; tātāti pitaraṃ. Tvaṃ khosīti tvaṃ kho asi. Ekaputtakoti ekova puttako; añño te jeṭṭho vā kaniṭṭho vā natthi. Ettha ca ‘‘ekaputto’’ti vattabbe anukampāvasena ‘‘ekaputtako’’ti vuttaṃ. Piyoti pītijananako. Manāpoti manavaḍḍhanako. Sukhedhitoti sukhena edhito; sukhasaṃvaḍḍhitoti attho. Sukhaparihatoti sukhena parihato; jātakālato pabhuti dhātīhi aṅkato aṅkaṃ haritvā dhāriyamāno assakarathakādīhi bālakīḷanakehi kīḷamāno sādurasabhojanaṃ bhojiyamāno sukhena parihato.
न त्वं, तात सुदिन्न, किञ्चि दुक्खस्स जानासीति त्वं तात सुदिन्न किञ्चि अप्पमत्तकम्पि कलभागं दुक्खस्स न जानासि; अथ वा किञ्चि दुक्खेन नानुभोसीति अत्थो। करणत्थे सामिवचनं, अनुभवनत्थे च जानना; अथ वा किञ्चि दुक्खं नस्सरसीति अत्थो। उपयोगत्थे सामिवचनं, सरणत्थे च जानना। विकप्पद्वयेपि पुरिमपदस्स उत्तरपदेन समानविभत्तिलोपो दट्ठब्बो। तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन ञातब्बं। मरणेनपि मयं ते अकामका विना भविस्सामाति सचेपि तव अम्हेसु जीवमानेसु मरणं भवेय्य, तेन ते मरणेनपि मयं अकामका अनिच्छका न अत्तनो रुचिया, विना भविस्साम; तया वियोगं वा पापुणिस्सामाति अत्थो। किं पन मयं तन्ति एवं सन्ते किं पन किं नाम तं कारणं येन मयं तं जीवन्तं अनुजानिस्साम; अथ वा किं पन मयं तन्ति केन पन कारणेन मयं तं जीवन्तं अनुजानिस्सामाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Na tvaṃ, tāta sudinna, kiñci dukkhassa jānāsīti tvaṃ tāta sudinna kiñci appamattakampi kalabhāgaṃ dukkhassa na jānāsi; atha vā kiñci dukkhena nānubhosīti attho. Karaṇatthe sāmivacanaṃ, anubhavanatthe ca jānanā; atha vā kiñci dukkhaṃ nassarasīti attho. Upayogatthe sāmivacanaṃ, saraṇatthe ca jānanā. Vikappadvayepi purimapadassa uttarapadena samānavibhattilopo daṭṭhabbo. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena ñātabbaṃ. Maraṇenapi mayaṃ te akāmakā vinā bhavissāmāti sacepi tava amhesu jīvamānesu maraṇaṃ bhaveyya, tena te maraṇenapi mayaṃ akāmakā anicchakā na attano ruciyā, vinā bhavissāma; tayā viyogaṃ vā pāpuṇissāmāti attho. Kiṃ pana mayaṃ tanti evaṃ sante kiṃ pana kiṃ nāma taṃ kāraṇaṃ yena mayaṃ taṃ jīvantaṃ anujānissāma; atha vā kiṃ pana mayaṃ tanti kena pana kāraṇena mayaṃ taṃ jīvantaṃ anujānissāmāti evamettha attho daṭṭhabbo.
२७. तत्थेवाति यत्थ नं ठितं मातापितरो नानुजानिंसु, तत्थेव ठाने। अनन्तरहितायाति केनचि अत्थरणेन अनत्थताय।
27.Tatthevāti yattha naṃ ṭhitaṃ mātāpitaro nānujāniṃsu, tattheva ṭhāne. Anantarahitāyāti kenaci attharaṇena anatthatāya.
२८. परिचारेहीति गन्धब्बनटनाटकादीनि पच्चुपट्ठापेत्वा तत्थ सहायकेहि सद्धिं यथासुखं इन्द्रियानि चारेहि सञ्चारेहि; इतो चितो च उपनेहीति वुत्तं होति। अथ वा परिचारेहीति गन्धब्बनटनाटकादीनि पच्चुपट्ठापेत्वा तत्थ सहायकेहि सद्धिं लळ, उपलळ, रम, कीळस्सूतिपि वुत्तं होति। कामे परिभुञ्जन्तोति अत्तनो पुत्तदारेहि सद्धिं भोगे भुञ्जन्तो। पुञ्ञानि करोन्तोति बुद्धञ्च धम्मञ्च सङ्घञ्च आरब्भ दानप्पदानादीनि सुगतिमग्गसोधकानि कुसलकम्मानि करोन्तो। तुण्ही अहोसीति कथानुप्पबन्धविच्छेदनत्थं निरालापसल्लापो अहोसि। अथस्स मातापितरो तिक्खत्तुं वत्वा पटिवचनम्पि अलभमाना सहायके पक्कोसापेत्वा ‘‘एस वो सहायको पब्बजितुकामो, निवारेथ न’’न्ति आहंसु। तेपि तं उपसङ्कमित्वा तिक्खत्तुं अवोचुं, तेसम्पि तुण्ही अहोसि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो सुदिन्नस्स कलन्दपुत्तस्स सहायका…पे॰… तुण्ही अहोसी’’ति।
28.Paricārehīti gandhabbanaṭanāṭakādīni paccupaṭṭhāpetvā tattha sahāyakehi saddhiṃ yathāsukhaṃ indriyāni cārehi sañcārehi; ito cito ca upanehīti vuttaṃ hoti. Atha vā paricārehīti gandhabbanaṭanāṭakādīni paccupaṭṭhāpetvā tattha sahāyakehi saddhiṃ laḷa, upalaḷa, rama, kīḷassūtipi vuttaṃ hoti. Kāme paribhuñjantoti attano puttadārehi saddhiṃ bhoge bhuñjanto. Puññāni karontoti buddhañca dhammañca saṅghañca ārabbha dānappadānādīni sugatimaggasodhakāni kusalakammāni karonto. Tuṇhī ahosīti kathānuppabandhavicchedanatthaṃ nirālāpasallāpo ahosi. Athassa mātāpitaro tikkhattuṃ vatvā paṭivacanampi alabhamānā sahāyake pakkosāpetvā ‘‘esa vo sahāyako pabbajitukāmo, nivāretha na’’nti āhaṃsu. Tepi taṃ upasaṅkamitvā tikkhattuṃ avocuṃ, tesampi tuṇhī ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho sudinnassa kalandaputtassa sahāyakā…pe… tuṇhī ahosī’’ti.
२९. अथस्स सहायकानं एतदहोसि – ‘‘सचे अयं पब्बज्जं अलभमानो मरिस्सति न कोचि गुणो भविस्सति। पब्बजितं पन नं मातापितरोपि कालेन कालं पस्सिस्सन्ति। मयम्पि पस्सिस्साम। पब्बज्जापि च नामेसा भारिया, दिवसे दिवसे मत्तिकापत्तं गहेत्वा पिण्डाय चरितब्बं। एकसेय्यं एकभत्तं ब्रह्मचरियं अतिदुक्करं। अयञ्च सुखुमालो नागरिकजातियो, सो तं चरितुं असक्कोन्तो पुन इधेव आगमिस्सति। हन्दस्स मातापितरो अनुजानापेस्सामा’’ति। ते तथा अकंसु। मातापितरोपि नं अनुजानिंसु। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो सुदिन्नस्स कलन्दपुत्तस्स सहायका येन सुदिन्नस्स कलन्दपुत्तस्स मातापितरो…पे॰… अनुञ्ञातोसि मातापितूहि अगारस्मा अनगारियं पब्बज्जाया’’ति।
29. Athassa sahāyakānaṃ etadahosi – ‘‘sace ayaṃ pabbajjaṃ alabhamāno marissati na koci guṇo bhavissati. Pabbajitaṃ pana naṃ mātāpitaropi kālena kālaṃ passissanti. Mayampi passissāma. Pabbajjāpi ca nāmesā bhāriyā, divase divase mattikāpattaṃ gahetvā piṇḍāya caritabbaṃ. Ekaseyyaṃ ekabhattaṃ brahmacariyaṃ atidukkaraṃ. Ayañca sukhumālo nāgarikajātiyo, so taṃ carituṃ asakkonto puna idheva āgamissati. Handassa mātāpitaro anujānāpessāmā’’ti. Te tathā akaṃsu. Mātāpitaropi naṃ anujāniṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho sudinnassa kalandaputtassa sahāyakā yena sudinnassa kalandaputtassa mātāpitaro…pe… anuññātosi mātāpitūhi agārasmā anagāriyaṃ pabbajjāyā’’ti.
३०. हट्ठोति तुट्ठो। उदग्गोति पीतिवसेन अब्भुन्नतकायचित्तो। कतिपाहन्ति कतिपयानि दिवसानि। बलं गाहेत्वाति सप्पायभोजनानि भुञ्जन्तो, उच्छादनन्हापनादीहि च कायं परिहरन्तो, कायबलं जनेत्वा मातापितरो वन्दित्वा अस्सुमुखं ञातिपरिवट्टं पहाय येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… पब्बाजेतु मं भन्ते भगवाति। भगवा समीपे ठितं अञ्ञतरं पिण्डचारिकं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘‘तेन हि भिक्खु सुदिन्नं पब्बाजेहि चेव उपसम्पादेहि चा’’ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु भगवतो पटिस्सुणित्वा सुदिन्नं कलन्दपुत्तं जिनदत्तियं सद्धिविहारिकं लद्धा पब्बाजेसि चेव उपसम्पादेसि च। तेन वुत्तं – ‘‘अलत्थ खो सुदिन्नो कलन्दपुत्तो भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पद’’न्ति।
30.Haṭṭhoti tuṭṭho. Udaggoti pītivasena abbhunnatakāyacitto. Katipāhanti katipayāni divasāni. Balaṃ gāhetvāti sappāyabhojanāni bhuñjanto, ucchādananhāpanādīhi ca kāyaṃ pariharanto, kāyabalaṃ janetvā mātāpitaro vanditvā assumukhaṃ ñātiparivaṭṭaṃ pahāya yena bhagavā tenupasaṅkami…pe… pabbājetu maṃ bhante bhagavāti. Bhagavā samīpe ṭhitaṃ aññataraṃ piṇḍacārikaṃ bhikkhuṃ āmantesi – ‘‘tena hi bhikkhu sudinnaṃ pabbājehi ceva upasampādehi cā’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti kho so bhikkhu bhagavato paṭissuṇitvā sudinnaṃ kalandaputtaṃ jinadattiyaṃ saddhivihārikaṃ laddhā pabbājesi ceva upasampādesi ca. Tena vuttaṃ – ‘‘alattha khosudinno kalandaputto bhagavato santike pabbajjaṃ, alattha upasampada’’nti.
एत्थ पन ठत्वा सब्बअट्ठकथासु पब्बज्जा च उपसम्पदा च कथिता। मयं पन यथाठितपाळिवसेनेव खन्धके कथयिस्साम। न केवलञ्चेतं, अञ्ञम्पि यं खन्धके वा परिवारे वा कथेतब्बं अट्ठकथाचरियेहि विभङ्गेकथितं, तं सब्बं तत्थ तत्थेव कथयिस्साम। एवञ्हि कथियमाने पाळिक्कमेनेव वण्णना कता होति। ततो तेन तेन विनिच्छयेन अत्थिकानं पाळिक्कमेनेव इमं विनयसंवण्णनं ओलोकेत्वा सो सो विनिच्छयो सुविञ्ञेय्यो भविस्सतीति।
Ettha pana ṭhatvā sabbaaṭṭhakathāsu pabbajjā ca upasampadā ca kathitā. Mayaṃ pana yathāṭhitapāḷivaseneva khandhake kathayissāma. Na kevalañcetaṃ, aññampi yaṃ khandhake vā parivāre vā kathetabbaṃ aṭṭhakathācariyehi vibhaṅgekathitaṃ, taṃ sabbaṃ tattha tattheva kathayissāma. Evañhi kathiyamāne pāḷikkameneva vaṇṇanā katā hoti. Tato tena tena vinicchayena atthikānaṃ pāḷikkameneva imaṃ vinayasaṃvaṇṇanaṃ oloketvā so so vinicchayo suviññeyyo bhavissatīti.
अचिरूपसम्पन्नोति अचिरं उपसम्पन्नो हुत्वा; उपसम्पदतो नचिरकालेयेवाति वुत्तं होति। एवरूपेति एवंविधे एवंजातिके। धुतगुणेति किलेसनिद्धुननके गुणे। समादाय वत्ततीति समादियित्वा गण्हित्वा वत्तति चरति विहरति। आरञ्ञिको होतीति गामन्तसेनासनं पटिक्खिपित्वा आरञ्ञिकधुतङ्गवसेन अरञ्ञवासिको होति। पिण्डपातिकोति अतिरेकलाभपटिक्खेपेन चुद्दस भत्तानि पटिक्खिपित्वा पिण्डपातिकधुतङ्गवसेन पिण्डपातिको होति। पंसुकूलिकोति गहपतिचीवरं पटिक्खिपित्वा पंसुकूलिकधुतङ्गवसेन पंसुकूलिको होति। सपदानचारिकोति लोलुप्पचारं पटिक्खिपित्वा सपदानचारिकधुतङ्गवसेन सपदानचारिको होति; घरपटिपाटिया भिक्खाय पविसति। वज्जिगामन्ति वज्जीनं गामं वज्जीसु वा गामं।
Acirūpasampannoti aciraṃ upasampanno hutvā; upasampadato nacirakāleyevāti vuttaṃ hoti. Evarūpeti evaṃvidhe evaṃjātike. Dhutaguṇeti kilesaniddhunanake guṇe. Samādāya vattatīti samādiyitvā gaṇhitvā vattati carati viharati. Āraññiko hotīti gāmantasenāsanaṃ paṭikkhipitvā āraññikadhutaṅgavasena araññavāsiko hoti. Piṇḍapātikoti atirekalābhapaṭikkhepena cuddasa bhattāni paṭikkhipitvā piṇḍapātikadhutaṅgavasena piṇḍapātiko hoti. Paṃsukūlikoti gahapaticīvaraṃ paṭikkhipitvā paṃsukūlikadhutaṅgavasena paṃsukūliko hoti. Sapadānacārikoti loluppacāraṃ paṭikkhipitvā sapadānacārikadhutaṅgavasena sapadānacāriko hoti; gharapaṭipāṭiyā bhikkhāya pavisati. Vajjigāmanti vajjīnaṃ gāmaṃ vajjīsu vā gāmaṃ.
अड्ढा महद्धनातिआदीसु उपभोगपरिभोगूपकरणमहन्तताय अड्ढा; ये हि तेसं उपभोगा यानि च उपभोगूपकरणानि, तानि महन्तानि बहुलानि सारकानीति वुत्तं होति। निधेत्वा ठपितधनमहन्तताय महद्धना। महाभोगाति दिवसपरिब्बयसङ्खातभोगमहन्तताय महाभोगा। अञ्ञेहि उपभोगेहि जातरूपरजतस्सेव पहूतताय पहूतजातरूपरजता। अलङ्कारभूतस्स वित्तूपकरणस्स पीतिपामोज्जकरणस्स पहूतताय पहूतवित्तूपकरणा। वोहारवसेन परिवत्तेन्तस्स धनधञ्ञस्स पहूतताय पहूतधनधञ्ञाति वेदितब्बा।
Aḍḍhā mahaddhanātiādīsu upabhogaparibhogūpakaraṇamahantatāya aḍḍhā; ye hi tesaṃ upabhogā yāni ca upabhogūpakaraṇāni, tāni mahantāni bahulāni sārakānīti vuttaṃ hoti. Nidhetvā ṭhapitadhanamahantatāya mahaddhanā. Mahābhogāti divasaparibbayasaṅkhātabhogamahantatāya mahābhogā. Aññehi upabhogehi jātarūparajatasseva pahūtatāya pahūtajātarūparajatā. Alaṅkārabhūtassa vittūpakaraṇassa pītipāmojjakaraṇassa pahūtatāya pahūtavittūpakaraṇā. Vohāravasena parivattentassa dhanadhaññassa pahūtatāya pahūtadhanadhaññāti veditabbā.
सेनासनं संसामेत्वाति सेनासनं पटिसामेत्वा; यथा न विनस्सति तथा नं सुट्ठु ठपेत्वाति अत्थो। सट्ठिमत्ते थालिपाकेति गणनपरिच्छेदतो सट्ठिथालिपाके। एकमेको चेत्थ थालिपाको दसन्नं भिक्खूनं भत्तं गण्हाति। तं सब्बम्पि छन्नं भिक्खुसतानं भत्तं होति। भत्ताभिहारं अभिहरिंसूति एत्थ अभिहरीयतीति अभिहारो। किं अभिहरीयति? भत्तं। भत्तमेव अभिहारो भत्ताभिहारो, तं भत्ताभिहारं। अभिहरिंसूति अभिमुखा हरिंसु। तस्स सन्तिकं गहेत्वा आगमंसूति अत्थो। एतस्स किं पमाणन्ति? सट्ठि थालिपाका। तेन वुत्तं – ‘‘सट्ठिमत्ते थालिपाके भत्ताभिहारं अभिहरिंसू’’ति। भिक्खूनं विस्सज्जेत्वाति सयं उक्कट्ठपिण्डपातिकत्ता सपदानचारं चरितुकामो भिक्खूनं परिभोगत्थाय परिच्चजित्वा दत्वा। अयं हि आयस्मा ‘‘भिक्खू च लाभं लच्छन्ति अहञ्च पिण्डकेन न किलमिस्सामी’’ति एतदत्थमेव आगतो। तस्मा अत्तनो आगमनानुरूपं करोन्तो भिक्खूनं विस्सज्जेत्वा सयं पिण्डाय पाविसि।
Senāsanaṃsaṃsāmetvāti senāsanaṃ paṭisāmetvā; yathā na vinassati tathā naṃ suṭṭhu ṭhapetvāti attho. Saṭṭhimatte thālipāketi gaṇanaparicchedato saṭṭhithālipāke. Ekameko cettha thālipāko dasannaṃ bhikkhūnaṃ bhattaṃ gaṇhāti. Taṃ sabbampi channaṃ bhikkhusatānaṃ bhattaṃ hoti. Bhattābhihāraṃ abhihariṃsūti ettha abhiharīyatīti abhihāro. Kiṃ abhiharīyati? Bhattaṃ. Bhattameva abhihāro bhattābhihāro, taṃ bhattābhihāraṃ. Abhihariṃsūti abhimukhā hariṃsu. Tassa santikaṃ gahetvā āgamaṃsūti attho. Etassa kiṃ pamāṇanti? Saṭṭhi thālipākā. Tena vuttaṃ – ‘‘saṭṭhimatte thālipāke bhattābhihāraṃ abhihariṃsū’’ti. Bhikkhūnaṃ vissajjetvāti sayaṃ ukkaṭṭhapiṇḍapātikattā sapadānacāraṃ caritukāmo bhikkhūnaṃ paribhogatthāya pariccajitvā datvā. Ayaṃ hi āyasmā ‘‘bhikkhū ca lābhaṃ lacchanti ahañca piṇḍakena na kilamissāmī’’ti etadatthameva āgato. Tasmā attano āgamanānurūpaṃ karonto bhikkhūnaṃ vissajjetvā sayaṃ piṇḍāya pāvisi.
३१. ञातिदासीति ञातकानं दासी। आभिदोसिकन्ति पारिवासिकं एकरत्तातिक्कन्तं पूतिभूतं। तत्रायं पदत्थो – पूतिभावदोसेन अभिभूतोति अभिदोसो, अभिदोसोव आभिदोसिको, एकरत्तातिक्कन्तस्स वा नामसञ्ञा एसा, यदिदं आभिदोसिकोति, तं आभिदोसिकं। कुम्मासन्ति यवकुम्मासं। छड्डेतुकामा होतीति यस्मा अन्तमसो दासकम्मकरानम्पि गोरूपानम्पि अपरिभोगारहो, तस्मा तं कचवरं विय बहि छड्डेतुकामा होति। सचेतन्ति सचे एतं। भगिनीति अरियवोहारेन ञातिदासिं आलपति। छड्डनीयधम्मन्ति छड्डेतब्बसभावं। इदं वुत्तं होति – ‘‘भगिनि, एतं सचे बहि छड्डनीयधम्मं निस्सट्ठपरिग्गहं, तं इध मे पत्ते आकिरा’’ति।
31.Ñātidāsīti ñātakānaṃ dāsī. Ābhidosikanti pārivāsikaṃ ekarattātikkantaṃ pūtibhūtaṃ. Tatrāyaṃ padattho – pūtibhāvadosena abhibhūtoti abhidoso, abhidosova ābhidosiko, ekarattātikkantassa vā nāmasaññā esā, yadidaṃ ābhidosikoti, taṃ ābhidosikaṃ. Kummāsanti yavakummāsaṃ. Chaḍḍetukāmā hotīti yasmā antamaso dāsakammakarānampi gorūpānampi aparibhogāraho, tasmā taṃ kacavaraṃ viya bahi chaḍḍetukāmā hoti. Sacetanti sace etaṃ. Bhaginīti ariyavohārena ñātidāsiṃ ālapati. Chaḍḍanīyadhammanti chaḍḍetabbasabhāvaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘bhagini, etaṃ sace bahi chaḍḍanīyadhammaṃ nissaṭṭhapariggahaṃ, taṃ idha me patte ākirā’’ti.
किं पन एवं वत्तुं लब्भति, विञ्ञत्ति वा पयुत्तवाचा वा न होतीति? न होति। कस्मा? निस्सट्ठपरिग्गहत्ता। यञ्हि छड्डनीयधम्मं निस्सट्ठपरिग्गहं, यत्थ सामिका अनालया होन्ति, तं सब्बं ‘‘देथ आहरथ इध आकिरथा’’ति वत्तुं वट्टति। तथा हि अग्गअरियवंसिको आयस्मा रट्ठपालोपि ‘‘छड्डनीयधम्मं कुम्मासं इध मे पत्ते आकिरा’’ति (म॰ नि॰ २.२९९) अवच। तस्मा यं एवरूपं छड्डनीयधम्मं अञ्ञं वा अपरिग्गहितं वनमूलफलभेसज्जादिकं तं सब्बं यथासुखं आहरापेत्वा परिभुञ्जितब्बं, न कुक्कुच्चायितब्बं। हत्थानन्ति भिक्खाग्गहणत्थं पत्तं उपनामयतो मणिबन्धतो पभुति द्विन्नम्पि हत्थानं। पादानन्ति निवासनन्ततो पट्ठाय द्विन्नम्पि पादानं। सरस्साति ‘‘सचेतं भगिनी’’ति वाचं निच्छारयतो सरस्स च। निमित्तं अग्गहेसीति गिहिकाले सल्लक्खितपुब्बं आकारं अग्गहेसि सञ्जानि सल्लक्खेसि। सुदिन्नो हि भगवतो द्वादसमे वस्से पब्बजितो वीसतिमे वस्से ञातिकुलं पिण्डाय पविट्ठो सयं पब्बज्जाय अट्ठवस्सिको हुत्वा; तेन नं सा ञातिदासी दिस्वाव न सञ्जानि, निमित्तं पन अग्गहेसीति।
Kiṃ pana evaṃ vattuṃ labbhati, viññatti vā payuttavācā vā na hotīti? Na hoti. Kasmā? Nissaṭṭhapariggahattā. Yañhi chaḍḍanīyadhammaṃ nissaṭṭhapariggahaṃ, yattha sāmikā anālayā honti, taṃ sabbaṃ ‘‘detha āharatha idha ākirathā’’ti vattuṃ vaṭṭati. Tathā hi aggaariyavaṃsiko āyasmā raṭṭhapālopi ‘‘chaḍḍanīyadhammaṃ kummāsaṃ idha me patte ākirā’’ti (ma. ni. 2.299) avaca. Tasmā yaṃ evarūpaṃ chaḍḍanīyadhammaṃ aññaṃ vā apariggahitaṃ vanamūlaphalabhesajjādikaṃ taṃ sabbaṃ yathāsukhaṃ āharāpetvā paribhuñjitabbaṃ, na kukkuccāyitabbaṃ. Hatthānanti bhikkhāggahaṇatthaṃ pattaṃ upanāmayato maṇibandhato pabhuti dvinnampi hatthānaṃ. Pādānanti nivāsanantato paṭṭhāya dvinnampi pādānaṃ. Sarassāti ‘‘sacetaṃ bhaginī’’ti vācaṃ nicchārayato sarassa ca. Nimittaṃ aggahesīti gihikāle sallakkhitapubbaṃ ākāraṃ aggahesi sañjāni sallakkhesi. Sudinno hi bhagavato dvādasame vasse pabbajito vīsatime vasse ñātikulaṃ piṇḍāya paviṭṭho sayaṃ pabbajjāya aṭṭhavassiko hutvā; tena naṃ sā ñātidāsī disvāva na sañjāni, nimittaṃ pana aggahesīti.
सुदिन्नस्स मातरं एतदवोचाति अतिगरुना पब्बज्जूपगतेन सामिपुत्तेन सद्धिं ‘‘त्वं नु खो मे, भन्ते, अय्यो सुदिन्नो’’तिआदिवचनं वत्तुं अविसहन्ती वेगेन घरं पविसित्वा सुदिन्नस्स मातरं एतं अवोच। यग्घेति आरोचनत्थे निपातो। सचे जे सच्चन्ति एत्थ जेति आलपने निपातो। एवञ्हि तस्मिं देसे दासिजनं आलपन्ति, तस्मा ‘‘त्वं, भोति दासि, सचे सच्चं भणसी’’ति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Sudinnassa mātaraṃ etadavocāti atigarunā pabbajjūpagatena sāmiputtena saddhiṃ ‘‘tvaṃ nu kho me, bhante, ayyo sudinno’’tiādivacanaṃ vattuṃ avisahantī vegena gharaṃ pavisitvā sudinnassa mātaraṃ etaṃ avoca. Yaggheti ārocanatthe nipāto. Sace je saccanti ettha jeti ālapane nipāto. Evañhi tasmiṃ dese dāsijanaṃ ālapanti, tasmā ‘‘tvaṃ, bhoti dāsi, sace saccaṃ bhaṇasī’’ti evamettha attho daṭṭhabbo.
३२. अञ्ञतरं कुट्टमूलन्ति तस्मिं किर देसे दानपतीनं घरेसु साला होन्ति, आसनानि चेत्थ पञ्ञत्तानि होन्ति, उपट्ठापितं उदककञ्जियं; तत्थ पब्बजिता पिण्डाय चरित्वा निसीदित्वा भुञ्जन्ति। सचे इच्छन्ति, दानपतीनम्पि सन्तकं गण्हन्ति। तस्मा तम्पि अञ्ञतरस्स कुलस्स ईदिसाय सालाय अञ्ञतरं कुट्टमूलन्ति वेदितब्बं। न हि पब्बजिता कपणमनुस्सा विय असारुप्पे ठाने निसीदित्वा भुञ्जन्तीति।
32.Aññataraṃ kuṭṭamūlanti tasmiṃ kira dese dānapatīnaṃ gharesu sālā honti, āsanāni cettha paññattāni honti, upaṭṭhāpitaṃ udakakañjiyaṃ; tattha pabbajitā piṇḍāya caritvā nisīditvā bhuñjanti. Sace icchanti, dānapatīnampi santakaṃ gaṇhanti. Tasmā tampi aññatarassa kulassa īdisāya sālāya aññataraṃ kuṭṭamūlanti veditabbaṃ. Na hi pabbajitā kapaṇamanussā viya asāruppe ṭhāne nisīditvā bhuñjantīti.
अत्थि नाम ताताति एत्थ अत्थीति विज्जमानत्थे; नामाति पुच्छनत्थे मञ्ञनत्थे च निपातो। इदञ्हि वुत्तं होति – ‘‘अत्थि नु खो, तात सुदिन्न, अम्हाकं धनं, न मयं निद्धनाति वत्तब्बा, येसं नो त्वं ईदिसे ठाने निसीदित्वा आभिदोसिकं कुम्मासं परिभुञ्जिस्ससि’’; तथा ‘‘अत्थि नु खो, तात सुदिन्न, अम्हाकं जीवितं, न मयं मताति वत्तब्बा, येसं नो त्वं ईदिसे ठाने निसीदित्वा आभिदोसिकं कुम्मासं परिभुञ्जिस्ससि’’; तथा ‘‘अत्थि मञ्ञे, तात सुदिन्न, तव अब्भन्तरे सासनं निस्साय पटिलद्धो समणगुणो, यं त्वं सुभोजनरससंवड्ढितोपि इमं जिगुच्छनेय्यं आभिदोसिकं कुम्मासं अमतमिव निब्बिकारो परिभुञ्जिस्ससी’’ति।
Atthi nāma tātāti ettha atthīti vijjamānatthe; nāmāti pucchanatthe maññanatthe ca nipāto. Idañhi vuttaṃ hoti – ‘‘atthi nu kho, tāta sudinna, amhākaṃ dhanaṃ, na mayaṃ niddhanāti vattabbā, yesaṃ no tvaṃ īdise ṭhāne nisīditvā ābhidosikaṃ kummāsaṃ paribhuñjissasi’’; tathā ‘‘atthi nu kho, tāta sudinna, amhākaṃ jīvitaṃ, na mayaṃ matāti vattabbā, yesaṃ no tvaṃ īdise ṭhāne nisīditvā ābhidosikaṃ kummāsaṃ paribhuñjissasi’’; tathā ‘‘atthi maññe, tāta sudinna, tava abbhantare sāsanaṃ nissāya paṭiladdho samaṇaguṇo, yaṃ tvaṃ subhojanarasasaṃvaḍḍhitopi imaṃ jigucchaneyyaṃ ābhidosikaṃ kummāsaṃ amatamiva nibbikāro paribhuñjissasī’’ti.
सो पन गहपति दुक्खाभितुन्नताय एतमत्थं परिपुण्णं कत्वा वत्तुमसक्कोन्तो ‘‘अत्थि नाम, तात सुदिन्न, आभिदोसिकं कुम्मासं परिभुञ्जिस्ससी’’ति एत्तकमेव अवोच। अक्खरचिन्तका पनेत्थ इमं लक्खणं वदन्ति – अनोकप्पनामरिसनत्थवसेन एतं अत्थिनामसद्दे उपपदे ‘‘परिभुञ्जिस्ससी’’ति अनागतवचनं कतं। तस्सायमत्थो – अत्थि नाम…पे॰… परिभुञ्जिस्ससि, इदं पच्चक्खम्पि अहं न सद्दहामि न मरिसयामीति। ततायं आभिदोसिकोति ततो तव गेहतो अयं आभिदोसिको कुम्मासो लद्धोति अत्थो। ततोयन्तिपि पाठो। तदायन्तिपि पठन्ति, तं न सुन्दरं। येन सकपितु निवेसनन्ति येन सकस्स पितु अत्तनो पितु निवेसनन्ति अत्थो; थेरो पितरि पेमेनेव सुब्बचो हुत्वा अगमासि। अधिवासेसीति थेरो उक्कट्ठपिण्डपातिकोपि समानो ‘‘सचे एकभत्तम्पि न गहेस्सामि, अतिविय नेसं दोमनस्सं भविस्सती’’ति ञातीनं अनुकम्पाय अधिवासेसि।
So pana gahapati dukkhābhitunnatāya etamatthaṃ paripuṇṇaṃ katvā vattumasakkonto ‘‘atthi nāma, tāta sudinna, ābhidosikaṃ kummāsaṃ paribhuñjissasī’’ti ettakameva avoca. Akkharacintakā panettha imaṃ lakkhaṇaṃ vadanti – anokappanāmarisanatthavasena etaṃ atthināmasadde upapade ‘‘paribhuñjissasī’’ti anāgatavacanaṃ kataṃ. Tassāyamattho – atthi nāma…pe… paribhuñjissasi, idaṃ paccakkhampi ahaṃ na saddahāmi na marisayāmīti. Tatāyaṃ ābhidosikoti tato tava gehato ayaṃ ābhidosiko kummāso laddhoti attho. Tatoyantipi pāṭho. Tadāyantipi paṭhanti, taṃ na sundaraṃ. Yena sakapitu nivesananti yena sakassa pitu attano pitu nivesananti attho; thero pitari pemeneva subbaco hutvā agamāsi. Adhivāsesīti thero ukkaṭṭhapiṇḍapātikopi samāno ‘‘sace ekabhattampi na gahessāmi, ativiya nesaṃ domanassaṃ bhavissatī’’ti ñātīnaṃ anukampāya adhivāsesi.
३३. ओपुञ्जापेत्वाति उपलिम्पापेत्वा। एकं हिरञ्ञस्साति एत्थ हिरञ्ञन्ति कहापणो वेदितब्बो। पुरिसोति नातिदीघो नातिरस्सो मज्झिमप्पमाणो वेदितब्बो। तिरोकरणीयन्ति करणत्थे भुम्मं; साणिपाकारेन परिक्खिपित्वाति अत्थो। अथ वा तिरो करोन्ति एतेनाति तिरोकरणीयं, तं परिक्खिपित्वा; समन्ततो कत्वाति अत्थो। तेन हीति यस्मा अज्ज सुदिन्नो आगमिस्सति तेन कारणेन। हि इति पदपूरणमत्ते निपातो। तेनाति अयम्पि वा उय्योजनत्थे निपातोयेव।
33.Opuñjāpetvāti upalimpāpetvā. Ekaṃ hiraññassāti ettha hiraññanti kahāpaṇo veditabbo. Purisoti nātidīgho nātirasso majjhimappamāṇo veditabbo. Tirokaraṇīyanti karaṇatthe bhummaṃ; sāṇipākārena parikkhipitvāti attho. Atha vā tiro karonti etenāti tirokaraṇīyaṃ, taṃ parikkhipitvā; samantato katvāti attho. Tena hīti yasmā ajja sudinno āgamissati tena kāraṇena. Hi iti padapūraṇamatte nipāto. Tenāti ayampi vā uyyojanatthe nipātoyeva.
३४. पुब्बण्हसमयन्ति एत्थ किञ्चापि पाळियं कालारोचनं न वुत्तं, अथ खो आरोचितेयेव काले अगमासीति वेदितब्बो। इदं ते ताताति द्वे पुञ्जे दस्सेन्तो आह। मातूति जनेत्तिया। मत्तिकन्ति मातितो आगतं; इदं ते मातामहिया मातु इमं गेहं आगच्छन्तिया दिन्नधनन्ति अत्थो। इत्थिकाय इत्थिधनन्ति हीळेन्तो आह । इत्थिकाय नाम इत्थिपरिभोगानंयेव न्हानचुण्णादीनं अत्थाय लद्धं धनं कित्तकं भवेय्य। तस्सापि ताव परिमाणं पस्स। अथ वा इदं ते तात सुदिन्न मातु धनं, तञ्च खो मत्तिकं, न मया दिन्नं, तव मातुयेव सन्तकन्ति वुत्तं होति। तं पनेतं न कसिया न वणिज्जाय सम्भूतं, अपिच खो इत्थिकाय इत्थिधनं। यं इत्थिकाय ञातिकुलतो सामिककुलं गच्छन्तिया लद्धब्बं न्हानचुण्णादीनं अत्थाय इत्थिधनं, तं ताव एत्तकन्ति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
34.Pubbaṇhasamayanti ettha kiñcāpi pāḷiyaṃ kālārocanaṃ na vuttaṃ, atha kho ārociteyeva kāle agamāsīti veditabbo. Idaṃ te tātāti dve puñje dassento āha. Mātūti janettiyā. Mattikanti mātito āgataṃ; idaṃ te mātāmahiyā mātu imaṃ gehaṃ āgacchantiyā dinnadhananti attho. Itthikāya itthidhananti hīḷento āha . Itthikāya nāma itthiparibhogānaṃyeva nhānacuṇṇādīnaṃ atthāya laddhaṃ dhanaṃ kittakaṃ bhaveyya. Tassāpi tāva parimāṇaṃ passa. Atha vā idaṃ te tāta sudinna mātu dhanaṃ, tañca kho mattikaṃ, na mayā dinnaṃ, tava mātuyeva santakanti vuttaṃ hoti. Taṃ panetaṃ na kasiyā na vaṇijjāya sambhūtaṃ, apica kho itthikāya itthidhanaṃ. Yaṃ itthikāya ñātikulato sāmikakulaṃ gacchantiyā laddhabbaṃ nhānacuṇṇādīnaṃ atthāya itthidhanaṃ, taṃ tāva ettakanti evamettha attho daṭṭhabbo.
अञ्ञं पेत्तिकं अञ्ञं पितामहन्ति यं पन ते पितु च पितामहानञ्च सन्तकं, तं अञ्ञंयेव। निहितञ्च पयुत्तञ्च अतिविय बहु; एत्थ च पितामहन्ति तद्धितलोपं कत्वा वेदितब्बं। पेतामहन्ति वा पाठो। लब्भा तात सुदिन्न हीनायावत्तित्वाति तात, सुदिन्न, उत्तमं अरियद्धजं पब्बजितलिङ्गं पहाय हीनाय गिहिभावाय आवत्तित्वा लब्भा भोगा भुञ्जितुं, नालब्भा भुञ्जितुं, न त्वं राजभीतो पब्बजितो, न इणायिकेहि पलिबुद्धो हुत्वाति। तात न उस्सहामीति एत्थ पन ताताति वचनं गेहसितपेमेन आह, न समणतेजेन। न उस्सहामीति न सक्कोमि। न विसहामीति नप्पहोमि, न समत्थोम्हि।
Aññaṃ pettikaṃ aññaṃ pitāmahanti yaṃ pana te pitu ca pitāmahānañca santakaṃ, taṃ aññaṃyeva. Nihitañca payuttañca ativiya bahu; ettha ca pitāmahanti taddhitalopaṃ katvā veditabbaṃ. Petāmahanti vā pāṭho. Labbhā tāta sudinna hīnāyāvattitvāti tāta, sudinna, uttamaṃ ariyaddhajaṃ pabbajitaliṅgaṃ pahāya hīnāya gihibhāvāya āvattitvā labbhā bhogā bhuñjituṃ, nālabbhā bhuñjituṃ, na tvaṃ rājabhīto pabbajito, na iṇāyikehi palibuddho hutvāti. Tāta na ussahāmīti ettha pana tātāti vacanaṃ gehasitapemena āha, na samaṇatejena. Na ussahāmīti na sakkomi. Na visahāmīti nappahomi, na samatthomhi.
‘‘वदेय्याम खो तं गहपती’’ति इदं पन वचनं समणतेजेनाह। नातिकड्ढेय्यासीति यं ते मयि पेमं पतिट्ठितं, तं कोधवसेन न अतिकड्ढेय्यासि; सचे न कुज्झेय्यासीति वुत्तं होति। ततो सेट्ठि ‘‘पुत्तो मे सङ्गहं मञ्ञे कत्तुकामो’’ति उदग्गचित्तो आह – ‘‘वदेहि तात सुदिन्ना’’ति। तेनहीति उय्योजनत्थे विभत्तिपतिरूपको निपातो। ततोनिदानन्ति तंनिदानं तंहेतुकन्ति पच्चत्तवचनस्स तो-आदेसो वेदितब्बो; समासे चस्स लोपाभावो। भयं वाति ‘‘किन्ति मे भोगे नेव राजानो हरेय्यु’’न्तिआदिना नयेन वुत्तं राजादिभयं; चित्तुत्रासोति अत्थो। छम्भितत्तन्ति राजूहि वा चोरेहि वा ‘‘धनं देही’’ति कम्मकारणं कारियमानस्स कायिञ्जनं कायकम्पो हदयमंसचलनं। लोमहंसोति उप्पन्ने भये लोमानं हंसनं उद्धग्गभावो। आरक्खोति अन्तो च बहि च रत्तिञ्च दिवा च आरक्खणं।
‘‘Vadeyyāma kho taṃ gahapatī’’ti idaṃ pana vacanaṃ samaṇatejenāha. Nātikaḍḍheyyāsīti yaṃ te mayi pemaṃ patiṭṭhitaṃ, taṃ kodhavasena na atikaḍḍheyyāsi; sace na kujjheyyāsīti vuttaṃ hoti. Tato seṭṭhi ‘‘putto me saṅgahaṃ maññe kattukāmo’’ti udaggacitto āha – ‘‘vadehi tāta sudinnā’’ti. Tenahīti uyyojanatthe vibhattipatirūpako nipāto. Tatonidānanti taṃnidānaṃ taṃhetukanti paccattavacanassa to-ādeso veditabbo; samāse cassa lopābhāvo. Bhayaṃ vāti ‘‘kinti me bhoge neva rājāno hareyyu’’ntiādinā nayena vuttaṃ rājādibhayaṃ; cittutrāsoti attho. Chambhitattanti rājūhi vā corehi vā ‘‘dhanaṃ dehī’’ti kammakāraṇaṃ kāriyamānassa kāyiñjanaṃ kāyakampo hadayamaṃsacalanaṃ. Lomahaṃsoti uppanne bhaye lomānaṃ haṃsanaṃ uddhaggabhāvo. Ārakkhoti anto ca bahi ca rattiñca divā ca ārakkhaṇaṃ.
३५. तेन हि वधूति सेट्ठि गहपति धनं दस्सेत्वा पुत्तं अत्तना गिहिभावत्थाय पलोभेतुं असक्कोन्तो ‘‘मातुगामसदिसं दानि पुरिसानं बन्धनं नत्थी’’ति मञ्ञित्वा तस्स पुराणदुतियिकं आमन्तेसि – ‘‘तेन हि वधू’’ति। पुराणदुतियिकन्ति पुराणं दुतियिकं पुब्बे गिहिकाले दुतियिकं, गेहसितसुखुपभोगसहायिकं भूतपुब्बभरियन्ति अत्थो। तेन हीति येन कारणेन मातुगामसदिसं बन्धनं नत्थि। पादेसु गहेत्वाति पादे गहेत्वा; उपयोगत्थे भुम्मवचनं, पादेसु वा तं गहेत्वा। ‘‘कीदिसा नाम ता अय्यपुत्त अच्छरायो’’ति कस्मा एवमाह? तदा किर सम्बहुले खत्तियकुमारेपि ब्राह्मणकुमारेपि सेट्ठिपुत्तेपि महासम्पत्तियो पहाय पब्बजन्ते दिस्वा पब्बज्जागुणं अजानन्ता कथं समुट्ठापेन्ति – ‘‘कस्मा एते पब्बजन्ती’’ति। अथञ्ञे वदन्ति – ‘‘देवच्छरानं देवनाटकानं कारणा’’ति। सा कथा वित्थारिका अहोसि। तं गहेत्वा अयं एवमाहाति। थेरो तं पटिक्खिपन्तो न खो अहं भगिनीति आह। समुदाचरतीति वोहरति वदेति। तत्थेव मुच्छिता पपताति नं भगिनिवादेन समुदाचरन्तं दिस्वा ‘‘अनत्थिको दानि मया अयं यो मं पजापतिं समानं अत्तना सद्धिं एकमातुकुच्छिया सयितदारिकं विय मञ्ञती’’ति समुप्पन्नबलवसोका हुत्वा तस्मिंयेव पदेसे मुच्छिता पपता; पतिताति अत्थो।
35.Tena hi vadhūti seṭṭhi gahapati dhanaṃ dassetvā puttaṃ attanā gihibhāvatthāya palobhetuṃ asakkonto ‘‘mātugāmasadisaṃ dāni purisānaṃ bandhanaṃ natthī’’ti maññitvā tassa purāṇadutiyikaṃ āmantesi – ‘‘tena hi vadhū’’ti. Purāṇadutiyikanti purāṇaṃ dutiyikaṃ pubbe gihikāle dutiyikaṃ, gehasitasukhupabhogasahāyikaṃ bhūtapubbabhariyanti attho. Tena hīti yena kāraṇena mātugāmasadisaṃ bandhanaṃ natthi. Pādesu gahetvāti pāde gahetvā; upayogatthe bhummavacanaṃ, pādesu vā taṃ gahetvā. ‘‘Kīdisā nāma tā ayyaputta accharāyo’’ti kasmā evamāha? Tadā kira sambahule khattiyakumārepi brāhmaṇakumārepi seṭṭhiputtepi mahāsampattiyo pahāya pabbajante disvā pabbajjāguṇaṃ ajānantā kathaṃ samuṭṭhāpenti – ‘‘kasmā ete pabbajantī’’ti. Athaññe vadanti – ‘‘devaccharānaṃ devanāṭakānaṃ kāraṇā’’ti. Sā kathā vitthārikā ahosi. Taṃ gahetvā ayaṃ evamāhāti. Thero taṃ paṭikkhipanto na kho ahaṃ bhaginīti āha. Samudācaratīti voharati vadeti. Tattheva mucchitā papatāti naṃ bhaginivādena samudācarantaṃ disvā ‘‘anatthiko dāni mayā ayaṃ yo maṃ pajāpatiṃ samānaṃ attanā saddhiṃ ekamātukucchiyā sayitadārikaṃ viya maññatī’’ti samuppannabalavasokā hutvā tasmiṃyeva padese mucchitā papatā; patitāti attho.
मा नो विहेठयित्थाति मा अम्हे धनं दस्सेत्वा मातुगामञ्च उय्योजेत्वा विहेठयित्थ; विहेसा हेसा पब्बजितानन्ति। तेन हि तात सुदिन्न बीजकम्पि देहीति एत्थ तेन हीति अभिरतियं उय्योजेति। सचे त्वं अभिरतो ब्रह्मचरियं चरसि, चरित्वा आकासे निसीदित्वा परिनिब्बायिता होहि, अम्हाकं पन कुलवंसबीजकं एकं पुत्तं देहि। मा नो अपुत्तकं सापतेय्यं लिच्छवयो अतिहरापेसुन्ति मयञ्हि लिच्छवीनं गणराजूनं रज्जे वसाम, ते ते पितुनो अच्चयेन इमं सापतेय्यं एवं महन्तं अम्हाकं विभवं अपुत्तकं कुलधनरक्खकेन पुत्तेन विरहितं अत्तनो राजन्तेपुरं अतिहरापेय्युन्ति, तं ते मा अतिहरापेसुं, मा अतिहरापेन्तूति।
Mā no viheṭhayitthāti mā amhe dhanaṃ dassetvā mātugāmañca uyyojetvā viheṭhayittha; vihesā hesā pabbajitānanti. Tena hi tāta sudinna bījakampi dehīti ettha tena hīti abhiratiyaṃ uyyojeti. Sace tvaṃ abhirato brahmacariyaṃ carasi, caritvā ākāse nisīditvā parinibbāyitā hohi, amhākaṃ pana kulavaṃsabījakaṃ ekaṃ puttaṃ dehi. Mā no aputtakaṃ sāpateyyaṃ licchavayo atiharāpesunti mayañhi licchavīnaṃ gaṇarājūnaṃ rajje vasāma, te te pituno accayena imaṃ sāpateyyaṃ evaṃ mahantaṃ amhākaṃ vibhavaṃ aputtakaṃ kuladhanarakkhakena puttena virahitaṃ attano rājantepuraṃ atiharāpeyyunti, taṃ te mā atiharāpesuṃ, mā atiharāpentūti.
एतं खो मे, अम्म, सक्का कातुन्ति कस्मा एवमाह? सो किर चिन्तेसि – ‘‘एतेसं सापतेय्यस्स अहमेव सामी, अञ्ञो नत्थि। ते मं सापतेय्यरक्खणत्थाय निच्चं अनुबन्धिस्सन्ति; तेनाहं न लच्छामि अप्पोस्सुक्को समणधम्मं कातुं, पुत्तकं पन लभित्वा ओरमिस्सन्ति, ततो अहं यथासुखं समणधम्मं करिस्सामी’’ति इमं नयं पस्सन्तो एवमाहाति।
Etaṃ kho me, amma, sakkā kātunti kasmā evamāha? So kira cintesi – ‘‘etesaṃ sāpateyyassa ahameva sāmī, añño natthi. Te maṃ sāpateyyarakkhaṇatthāya niccaṃ anubandhissanti; tenāhaṃ na lacchāmi appossukko samaṇadhammaṃ kātuṃ, puttakaṃ pana labhitvā oramissanti, tato ahaṃ yathāsukhaṃ samaṇadhammaṃ karissāmī’’ti imaṃ nayaṃ passanto evamāhāti.
३६. पुप्फन्ति उतुकाले उप्पन्नलोहितस्स नामं। मातुगामस्स हि उतुकाले गब्भपतिट्ठानट्ठाने लोहितवण्णा पिळका सण्ठहित्वा सत्त दिवसानि वड्ढित्वा भिज्जन्ति, ततो लोहितं पग्घरति, तस्सेतं नामं ‘‘पुप्फ’’न्ति। तं पन याव बलवं होति बहु पग्घरति, ताव दिन्नापि पटिसन्धि न तिट्ठति, दोसेनेव सद्धिं पग्घरति; दोसे पन पग्घरिते सुद्धे वत्थुम्हि दिन्ना पटिसन्धि खिप्पं पतिट्ठाति। पुप्फंसा उप्पज्जीति पुप्फं अस्सा उप्पज्जि; अकारलोपेन सन्धि पुराणदुतियिकाय बाहायं गहेत्वाति पुराणदुतियिकाय या बाहा, तत्र नं गहेत्वाति अत्थो।
36.Pupphanti utukāle uppannalohitassa nāmaṃ. Mātugāmassa hi utukāle gabbhapatiṭṭhānaṭṭhāne lohitavaṇṇā piḷakā saṇṭhahitvā satta divasāni vaḍḍhitvā bhijjanti, tato lohitaṃ paggharati, tassetaṃ nāmaṃ ‘‘puppha’’nti. Taṃ pana yāva balavaṃ hoti bahu paggharati, tāva dinnāpi paṭisandhi na tiṭṭhati, doseneva saddhiṃ paggharati; dose pana paggharite suddhe vatthumhi dinnā paṭisandhi khippaṃ patiṭṭhāti. Pupphaṃsā uppajjīti pupphaṃ assā uppajji; akāralopena sandhi purāṇadutiyikāya bāhāyaṃ gahetvāti purāṇadutiyikāya yā bāhā, tatra naṃ gahetvāti attho.
अपञ्ञत्ते सिक्खापदेति पठमपाराजिकसिक्खापदे अट्ठपिते। भगवतो किर पठमबोधियं वीसति वस्सानि भिक्खू चित्तं आराधयिंसु, न एवरूपं अज्झाचारमकंसु। तं सन्धायेव इदं सुत्तमाह – ‘‘आराधयिंसु वत मे, भिक्खवे, भिक्खू एकं समयं चित्त’’न्ति (म॰ नि॰ १.२२५)। अथ भगवा अज्झाचारं अपस्सन्तो पाराजिकं वा सङ्घादिसेसं वा न पञ्ञपेसि। तस्मिं तस्मिं पन वत्थुस्मिं अवसेसे पञ्च खुद्दकापत्तिक्खन्धे एव पञ्ञपेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अपञ्ञत्ते सिक्खापदे’’ति।
Apaññatte sikkhāpadeti paṭhamapārājikasikkhāpade aṭṭhapite. Bhagavato kira paṭhamabodhiyaṃ vīsati vassāni bhikkhū cittaṃ ārādhayiṃsu, na evarūpaṃ ajjhācāramakaṃsu. Taṃ sandhāyeva idaṃ suttamāha – ‘‘ārādhayiṃsu vata me, bhikkhave, bhikkhū ekaṃ samayaṃ citta’’nti (ma. ni. 1.225). Atha bhagavā ajjhācāraṃ apassanto pārājikaṃ vā saṅghādisesaṃ vā na paññapesi. Tasmiṃ tasmiṃ pana vatthusmiṃ avasese pañca khuddakāpattikkhandhe eva paññapesi. Tena vuttaṃ – ‘‘apaññatte sikkhāpade’’ti.
अनादीनवदस्सोति यं भगवा इदानि सिक्खापदं पञ्ञपेन्तो आदीनवं दस्सेस्सति, तं अपस्सन्तो अनवज्जसञ्ञी हुत्वा। सचे हि ‘‘अयं इदं न करणीयन्ति वा मूलच्छेज्जाय वा संवत्तती’’ति जानेय्य, सद्धापब्बजितो कुलपुत्तो ततोनिदानं जीवितक्खयं पापुणन्तोपि न करेय्य। एत्थ पन आदीनवं अपस्सन्तो निद्दोससञ्ञी अहोसि। तेन वुत्तं – ‘‘अनादीनवदस्सो’’ति। पुराणदुतियिकायाति भुम्मवचनं। अभिविञ्ञापेसीति पवत्तेसि; पवत्तनापि हि कायविञ्ञत्तिचोपनतो ‘‘विञ्ञापना’’ति वुच्चति। तिक्खत्तुं अभिविञ्ञापनञ्चेस गब्भसण्ठानसन्निट्ठानत्थमकासीति वेदितब्बो।
Anādīnavadassoti yaṃ bhagavā idāni sikkhāpadaṃ paññapento ādīnavaṃ dassessati, taṃ apassanto anavajjasaññī hutvā. Sace hi ‘‘ayaṃ idaṃ na karaṇīyanti vā mūlacchejjāya vā saṃvattatī’’ti jāneyya, saddhāpabbajito kulaputto tatonidānaṃ jīvitakkhayaṃ pāpuṇantopi na kareyya. Ettha pana ādīnavaṃ apassanto niddosasaññī ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘anādīnavadasso’’ti. Purāṇadutiyikāyāti bhummavacanaṃ. Abhiviññāpesīti pavattesi; pavattanāpi hi kāyaviññatticopanato ‘‘viññāpanā’’ti vuccati. Tikkhattuṃ abhiviññāpanañcesa gabbhasaṇṭhānasanniṭṭhānatthamakāsīti veditabbo.
सा तेन गब्भं गण्हीति सा च तेनेव अज्झाचारेन गब्भं गण्हि, न अञ्ञथा। किं पन अञ्ञथापि गब्भग्गहणं होतीति ? होति। कथं? कायसंसग्गेन , चोळग्गहणेन, असुचिपानेन, नाभिपरामसनेन, रूपदस्सनेन, सद्देन, गन्धेन। इत्थियो हि एकच्चा उतुसमये छन्दरागरत्ता पुरिसानं हत्थग्गाह-वेणिग्गाह-अङ्गपच्चङ्गपरामसनं सादियन्तियोपि गब्भं गण्हन्ति। एवं कायसंसग्गेन गब्भग्गहणं होति।
Sā tena gabbhaṃ gaṇhīti sā ca teneva ajjhācārena gabbhaṃ gaṇhi, na aññathā. Kiṃ pana aññathāpi gabbhaggahaṇaṃ hotīti ? Hoti. Kathaṃ? Kāyasaṃsaggena , coḷaggahaṇena, asucipānena, nābhiparāmasanena, rūpadassanena, saddena, gandhena. Itthiyo hi ekaccā utusamaye chandarāgarattā purisānaṃ hatthaggāha-veṇiggāha-aṅgapaccaṅgaparāmasanaṃ sādiyantiyopi gabbhaṃ gaṇhanti. Evaṃ kāyasaṃsaggena gabbhaggahaṇaṃ hoti.
उदायित्थेरस्स पन पुराणदुतियिका भिक्खुनी तं असुचिं एकदेसं मुखेन अग्गहेसि, एकदेसं चोळकेनेव सद्धिं अङ्गजाते पक्खिपि। सा तेन गब्भं गण्हि। एवं चोळग्गहणेन गब्भग्गहणं होति।
Udāyittherassa pana purāṇadutiyikā bhikkhunī taṃ asuciṃ ekadesaṃ mukhena aggahesi, ekadesaṃ coḷakeneva saddhiṃ aṅgajāte pakkhipi. Sā tena gabbhaṃ gaṇhi. Evaṃ coḷaggahaṇena gabbhaggahaṇaṃ hoti.
मिगसिङ्गतापसस्स माता मिगी उतुसमये तापसस्स पस्सावट्ठानं आगन्त्वा ससम्भवं पस्सावं पिवि। सा तेन गब्भं गण्हित्वा मिगसिङ्गं विजायि। एवं असुचिपानेन गब्भग्गहणं होति।
Migasiṅgatāpasassa mātā migī utusamaye tāpasassa passāvaṭṭhānaṃ āgantvā sasambhavaṃ passāvaṃ pivi. Sā tena gabbhaṃ gaṇhitvā migasiṅgaṃ vijāyi. Evaṃ asucipānena gabbhaggahaṇaṃ hoti.
सामस्स पन बोधिसत्तस्स मातापितूनं चक्खुपरिहानिं ञत्वा सक्को पुत्तं दातुकामो दुकूलपण्डितं आह – ‘‘वट्टति तुम्हाकं मेथुनधम्मो’’ति? ‘‘अनत्थिका मयं एतेन, इसिपब्बज्जं पब्बजिताम्हा’’ति। ‘‘तेन हि इमिस्सा उतुसमये अङ्गुट्ठेन नाभिं परामसेय्याथा’’ति। सो तथा अकासि। सा तेन गब्भं गण्हित्वा सामं तापसदारकं विजायि। एवं नाभिपरामसनेन गब्भग्गहणं होति। एतेनेव नयेन मण्डब्यस्स च चण्डपज्जोतस्स च वत्थु वेदितब्बं।
Sāmassa pana bodhisattassa mātāpitūnaṃ cakkhuparihāniṃ ñatvā sakko puttaṃ dātukāmo dukūlapaṇḍitaṃ āha – ‘‘vaṭṭati tumhākaṃ methunadhammo’’ti? ‘‘Anatthikā mayaṃ etena, isipabbajjaṃ pabbajitāmhā’’ti. ‘‘Tena hi imissā utusamaye aṅguṭṭhena nābhiṃ parāmaseyyāthā’’ti. So tathā akāsi. Sā tena gabbhaṃ gaṇhitvā sāmaṃ tāpasadārakaṃ vijāyi. Evaṃ nābhiparāmasanena gabbhaggahaṇaṃ hoti. Eteneva nayena maṇḍabyassa ca caṇḍapajjotassa ca vatthu veditabbaṃ.
कथं रूपदस्सनेन होति? इधेकच्चा इत्थी उतुसमये पुरिससंसग्गं अलभमाना छन्दरागवसेन अन्तोगेहगताव पुरिसं उपनिज्झायति राजोरोधा विय, सा तेन गब्भं गण्हाति। एवं रूपदस्सनेन गब्भग्गहणं होति।
Kathaṃ rūpadassanena hoti? Idhekaccā itthī utusamaye purisasaṃsaggaṃ alabhamānā chandarāgavasena antogehagatāva purisaṃ upanijjhāyati rājorodhā viya, sā tena gabbhaṃ gaṇhāti. Evaṃ rūpadassanena gabbhaggahaṇaṃ hoti.
बलाकासु पन पुरिसो नाम नत्थि, ता उतुसमये मेघसद्दं सुत्वा गब्भं गण्हन्ति। कुक्कुटियोपि कदाचि एकस्स कुक्कुटस्स सद्दं सुत्वा बहुकापि गब्भं गण्हन्ति। तथा गावी उसभस्स। एवं सद्देन गब्भग्गहणं होति।
Balākāsu pana puriso nāma natthi, tā utusamaye meghasaddaṃ sutvā gabbhaṃ gaṇhanti. Kukkuṭiyopi kadāci ekassa kukkuṭassa saddaṃ sutvā bahukāpi gabbhaṃ gaṇhanti. Tathā gāvī usabhassa. Evaṃ saddena gabbhaggahaṇaṃ hoti.
गावी एव च कदाचि उसभगन्धेन गब्भं गण्हन्ति। एवं गन्धेन गब्भग्गहणं होति।
Gāvī eva ca kadāci usabhagandhena gabbhaṃ gaṇhanti. Evaṃ gandhena gabbhaggahaṇaṃ hoti.
इध पनायं अज्झाचारेन गब्भं गण्हि। यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘मातापितरो च सन्निपतिता होन्ति, माता च उतुनी होति, गन्धब्बो च पच्चुपट्ठितो होति, एवं तिण्णं सन्निपाता गब्भस्सावक्कन्ति होती’’ति (म॰ नि॰ १.४०८)।
Idha panāyaṃ ajjhācārena gabbhaṃ gaṇhi. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘mātāpitaro ca sannipatitā honti, mātā ca utunī hoti, gandhabbo ca paccupaṭṭhito hoti, evaṃ tiṇṇaṃ sannipātā gabbhassāvakkanti hotī’’ti (ma. ni. 1.408).
भुम्मा देवा सद्दमनुस्सावेसुन्ति यस्मा नत्थि लोके रहो नाम पापकम्मं पकुब्बतो। सब्बपठमं हिस्स तं पापं अत्तना जानाति, ततो आरक्खदेवता, अथञ्ञापि परचित्तविदुनियो देवता। तस्मास्स परचित्तविदू सकलवनसण्डनिस्सिता भुम्मा देवा तं अज्झाचारं दिस्वा सद्दं अनुस्सावेसुं। यथा अञ्ञेपि देवा सुणन्ति, तथा निच्छारेसुं। किन्ति ? निरब्बुदो वत, भो…पे॰… आदीनवो उप्पादितोति। तस्सत्थो वेरञ्जकण्डे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Bhummādevā saddamanussāvesunti yasmā natthi loke raho nāma pāpakammaṃ pakubbato. Sabbapaṭhamaṃ hissa taṃ pāpaṃ attanā jānāti, tato ārakkhadevatā, athaññāpi paracittaviduniyo devatā. Tasmāssa paracittavidū sakalavanasaṇḍanissitā bhummā devā taṃ ajjhācāraṃ disvā saddaṃ anussāvesuṃ. Yathā aññepi devā suṇanti, tathā nicchāresuṃ. Kinti ? Nirabbudo vata, bho…pe… ādīnavo uppāditoti. Tassattho verañjakaṇḍe vuttanayeneva veditabbo.
भुम्मानं देवानं सद्दं सुत्वा चातुमहाराजिकाति एत्थ पन भुम्मानं देवानं सद्दं आकासट्ठदेवता अस्सोसुं; आकासट्ठानं चातुमहाराजिकाति अयमनुक्कमो वेदितब्बो। ब्रह्मकायिकाति असञ्ञसत्ते च अरूपावचरे च ठपेत्वा सब्बेपि ब्रह्मानो अस्सोसुं; सुत्वा च सद्दमनुस्सावेसुन्ति वेदितब्बो। इतिह तेन खणेनाति एवं तेन सुदिन्नस्स अज्झाचारक्खणेन। तेन मुहुत्तेनाति अज्झाचारमुहुत्तेनेव। याव ब्रह्मलोकाति याव अकनिट्ठब्रह्मलोका। अब्भुग्गच्छीति अभिउग्गच्छि अब्भुट्ठासि एककोलाहलमहोसीति।
Bhummānaṃ devānaṃ saddaṃ sutvā cātumahārājikāti ettha pana bhummānaṃ devānaṃ saddaṃ ākāsaṭṭhadevatā assosuṃ; ākāsaṭṭhānaṃ cātumahārājikāti ayamanukkamo veditabbo. Brahmakāyikāti asaññasatte ca arūpāvacare ca ṭhapetvā sabbepi brahmāno assosuṃ; sutvā ca saddamanussāvesunti veditabbo. Itiha tena khaṇenāti evaṃ tena sudinnassa ajjhācārakkhaṇena. Tena muhuttenāti ajjhācāramuhutteneva. Yāva brahmalokāti yāva akaniṭṭhabrahmalokā. Abbhuggacchīti abhiuggacchi abbhuṭṭhāsi ekakolāhalamahosīti.
पुत्तं विजायीति सुवण्णबिम्बसदिसं पच्छिमभविकसत्तं जनेसि। बीजकोति नाममकंसूति न अञ्ञं नामं कातुमदंसु, ‘‘बीजकम्पि देही’’ति मातामहिया वुत्तभावस्स पाकटत्ता ‘‘बीजको त्वेवस्स नामं होतू’’ति ‘‘बीजको’’ति नाममकंसु। पुत्तस्स पन नामवसेनेव च मातापितूनम्पिस्स नाममकंसु। ते अपरेन समयेनाति बीजकञ्च बीजकमातरञ्च सन्धाय वुत्तं। बीजकस्स किर सत्तट्ठवस्सकाले तस्स माता भिक्खुनीसु सो च भिक्खूसु पब्बजित्वा कल्याणमित्ते उपनिस्साय अरहत्ते पतिट्ठहिंसु। तेन वुत्तं – ‘‘उभो अगारस्मा अनगारियं पब्बजित्वा अरहत्तं सच्छाकंसू’’ति।
Puttaṃ vijāyīti suvaṇṇabimbasadisaṃ pacchimabhavikasattaṃ janesi. Bījakoti nāmamakaṃsūti na aññaṃ nāmaṃ kātumadaṃsu, ‘‘bījakampi dehī’’ti mātāmahiyā vuttabhāvassa pākaṭattā ‘‘bījako tvevassa nāmaṃ hotū’’ti ‘‘bījako’’ti nāmamakaṃsu. Puttassa pana nāmavaseneva ca mātāpitūnampissa nāmamakaṃsu. Te aparena samayenāti bījakañca bījakamātarañca sandhāya vuttaṃ. Bījakassa kira sattaṭṭhavassakāle tassa mātā bhikkhunīsu so ca bhikkhūsu pabbajitvā kalyāṇamitte upanissāya arahatte patiṭṭhahiṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘ubho agārasmā anagāriyaṃ pabbajitvā arahattaṃ sacchākaṃsū’’ti.
३७. एवं मातापुत्तानं पब्बज्जा सफला अहोसि। पिता पन विप्पटिसाराभिभूतो विहासि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो आयस्मतो सुदिन्नस्सअहुदेव कुक्कुच्च’’न्तिआदि। तत्थ अहुदेवाति अहु एव, दकारो पदसन्धिकरो। अहोसियेवाति अत्थो। कुक्कुच्चन्ति अज्झाचारहेतुको पच्छानुतापो। विप्पटिसारोतिपि तस्सेव नामं। सो हि विञ्ञूहि अकत्तब्बताय कुच्छितकिरियभावतो कुक्कुच्चं। कतं अज्झाचारं निवत्तेतुं असमत्थताय तं पटिच्च विरूपं सरणभावतो विप्पटिसारोति वुच्चति। अलाभा वत मेति मय्हं वत अलाभा; ये झानादीनं गुणानं अलाभा नाम, ते मय्हं, न अञ्ञस्साति अधिप्पायो। न वत मे लाभाति येपि मे पटिलद्धा पब्बज्जसरणगमनसिक्खासमादानगुणा, तेपि नेव मय्हं लाभा अज्झाचारमलीनत्ता। दुल्लद्धं वत मेति इदं सासनं लद्धम्पि मे दुल्लद्धं। न वत मे सुलद्धन्ति यथा अञ्ञेसं कुलपुत्तानं, एवं न वत मे सुलद्धं। कस्मा? यमहं एवं स्वाक्खातेधम्मविनये…पे॰… ब्रह्मचरियं चरितुन्ति। ब्रह्मचरियन्ति सिक्खत्तयसङ्गहितं मग्गब्रह्मचरियं। किसो अहोसीति खादितुं वा भुञ्जितुं वा असक्कोन्तो तनुको अहोसि अप्पमंसलोहितो । उप्पण्डुप्पण्डुकजातोति सञ्जातुप्पण्डुप्पण्डुकभावो पण्डुपलासप्पटिभागो। धमनिसन्थतगत्तोति परियादिन्नमंसलोहितत्ता सिराजालेनेव सन्थरितगत्तो। अन्तोमनोति अनुसोचनवसेन अब्भन्तरेयेव ठितचित्तो। हदयवत्थुं निस्साय पवत्तनवसेन पन सब्बेपि अन्तोमनायेव। लीनमनोति उद्देसे परिपुच्छाय कम्मट्ठाने अधिसीले अधिचित्ते अधिपञ्ञाय वत्तपटिपत्तिपूरणे च निक्खित्तधुरो अविप्फारिको अञ्ञदत्थु कोसज्जवसेनेव लीनो सङ्कुचितो मनो अस्साति लीनमनो। दुक्खीति चेतोदुक्खेन दुक्खी। दुम्मनोति दोसेन दुट्ठमनो, विरूपमनो वा दोमनस्साभिभूतताय। पज्झायीति विप्पटिसारवसेन वहच्छिन्नो विय गद्रभो तं तं चिन्तयि।
37. Evaṃ mātāputtānaṃ pabbajjā saphalā ahosi. Pitā pana vippaṭisārābhibhūto vihāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmato sudinnassaahudeva kukkucca’’ntiādi. Tattha ahudevāti ahu eva, dakāro padasandhikaro. Ahosiyevāti attho. Kukkuccanti ajjhācārahetuko pacchānutāpo. Vippaṭisārotipi tasseva nāmaṃ. So hi viññūhi akattabbatāya kucchitakiriyabhāvato kukkuccaṃ. Kataṃ ajjhācāraṃ nivattetuṃ asamatthatāya taṃ paṭicca virūpaṃ saraṇabhāvato vippaṭisāroti vuccati. Alābhā vata meti mayhaṃ vata alābhā; ye jhānādīnaṃ guṇānaṃ alābhā nāma, te mayhaṃ, na aññassāti adhippāyo. Na vata me lābhāti yepi me paṭiladdhā pabbajjasaraṇagamanasikkhāsamādānaguṇā, tepi neva mayhaṃ lābhā ajjhācāramalīnattā. Dulladdhaṃ vata meti idaṃ sāsanaṃ laddhampi me dulladdhaṃ. Na vata me suladdhanti yathā aññesaṃ kulaputtānaṃ, evaṃ na vata me suladdhaṃ. Kasmā? Yamahaṃ evaṃ svākkhātedhammavinaye…pe… brahmacariyaṃ caritunti. Brahmacariyanti sikkhattayasaṅgahitaṃ maggabrahmacariyaṃ. Kiso ahosīti khādituṃ vā bhuñjituṃ vā asakkonto tanuko ahosi appamaṃsalohito . Uppaṇḍuppaṇḍukajātoti sañjātuppaṇḍuppaṇḍukabhāvo paṇḍupalāsappaṭibhāgo. Dhamanisanthatagattoti pariyādinnamaṃsalohitattā sirājāleneva santharitagatto. Antomanoti anusocanavasena abbhantareyeva ṭhitacitto. Hadayavatthuṃ nissāya pavattanavasena pana sabbepi antomanāyeva. Līnamanoti uddese paripucchāya kammaṭṭhāne adhisīle adhicitte adhipaññāya vattapaṭipattipūraṇe ca nikkhittadhuro avipphāriko aññadatthu kosajjavaseneva līno saṅkucito mano assāti līnamano. Dukkhīti cetodukkhena dukkhī. Dummanoti dosena duṭṭhamano, virūpamano vā domanassābhibhūtatāya. Pajjhāyīti vippaṭisāravasena vahacchinno viya gadrabho taṃ taṃ cintayi.
३८. सहायका भिक्खूति तं एवंभूतं गणसङ्गणिकापपञ्चेन वीतिनामेन्तं दिस्वा यस्स विस्सासिका कथाफासुका भिक्खू ते नं एतदवोचुं। पीणिन्द्रियोति पसादपतिट्ठानोकासस्स सम्पुण्णत्ता परिपुण्णचक्खुआदिइन्द्रियो। सो दानि त्वन्ति एत्थ दानीति निपातो, सो पन त्वन्ति वुत्तं होति। कच्चिनो त्वन्ति कच्चि नु त्वं । अनभिरतोति उक्कण्ठितो; गिहिभावं पत्थयमानोति अत्थो। तस्मा तमेव अनभिरतिं पटिक्खिपन्तो आह – ‘‘न खो अहं, आवुसो, अनभिरतो’’ति। अधिकुसलानं पन धम्मानं भावनाय अभिरतोव अहन्ति । अत्थि मे पापकम्मं कतन्ति मया कतं एकं पापकम्मं अत्थि उपलब्भति संविज्जति, निच्चकालं अभिमुखं विय मे तिट्ठति। अथ नं पकासेन्तो ‘‘पुराणदुतियिकाया’’तिआदिमाह।
38.Sahāyakā bhikkhūti taṃ evaṃbhūtaṃ gaṇasaṅgaṇikāpapañcena vītināmentaṃ disvā yassa vissāsikā kathāphāsukā bhikkhū te naṃ etadavocuṃ. Pīṇindriyoti pasādapatiṭṭhānokāsassa sampuṇṇattā paripuṇṇacakkhuādiindriyo. So dāni tvanti ettha dānīti nipāto, so pana tvanti vuttaṃ hoti. Kaccino tvanti kacci nu tvaṃ . Anabhiratoti ukkaṇṭhito; gihibhāvaṃ patthayamānoti attho. Tasmā tameva anabhiratiṃ paṭikkhipanto āha – ‘‘na kho ahaṃ, āvuso, anabhirato’’ti. Adhikusalānaṃ pana dhammānaṃ bhāvanāya abhiratova ahanti . Atthi me pāpakammaṃ katanti mayā kataṃ ekaṃ pāpakammaṃ atthi upalabbhati saṃvijjati, niccakālaṃ abhimukhaṃ viya me tiṭṭhati. Atha naṃ pakāsento ‘‘purāṇadutiyikāyā’’tiādimāha.
अलञ्हि ते, आवुसो सुदिन्न, कुक्कुच्चायाति आवुसो सुदिन्न, तुय्हेतं पापकम्मं अलं समत्थं कुक्कुच्चाय; पटिबलं कुक्कुच्चं उप्पादेतुन्ति वुत्तं होति। यं त्वन्ति आदिम्हि येन पापेन त्वं न सक्खिस्ससि ब्रह्मचरियं चरितुं, तं ते पापं अलं कुक्कुच्चायाति एवं सम्बन्धो वेदितब्बो। अथ नं अनुसासन्ता ‘‘ननु आवुसो भगवता’’तिआदिमाहंसु। तत्थ ननूति अनुमतिग्गहणत्थे निपातो। अनेकपरियायेनाति अनेककारणेन। विरागायाति विरागत्थाय। नो सरागायाति नो रागेन रज्जनत्थाय। भगवता हि ‘‘इमं मे धम्मं सुत्वा सत्ता सब्बभवभोगेसु विरज्जिस्सन्ति, नो रज्जिस्सन्ती’’ एतदत्थाय धम्मो देसितोति अधिप्पायो। एस नयो सब्बपदेसु। इदं पनेत्थ परियायवचनमत्तं। विसंयोगायाति किलेसेहि विसंयुज्जनत्थाय। नो संयोगायाति न संयुज्जनत्थाय। अनुपादानायाति अग्गहणत्थाय। नो सउपादानायाति न सङ्गहणत्थाय।
Alañhi te, āvuso sudinna, kukkuccāyāti āvuso sudinna, tuyhetaṃ pāpakammaṃ alaṃ samatthaṃ kukkuccāya; paṭibalaṃ kukkuccaṃ uppādetunti vuttaṃ hoti. Yaṃ tvanti ādimhi yena pāpena tvaṃ na sakkhissasi brahmacariyaṃ carituṃ, taṃ te pāpaṃ alaṃ kukkuccāyāti evaṃ sambandho veditabbo. Atha naṃ anusāsantā ‘‘nanu āvuso bhagavatā’’tiādimāhaṃsu. Tattha nanūti anumatiggahaṇatthe nipāto. Anekapariyāyenāti anekakāraṇena. Virāgāyāti virāgatthāya. No sarāgāyāti no rāgena rajjanatthāya. Bhagavatā hi ‘‘imaṃ me dhammaṃ sutvā sattā sabbabhavabhogesu virajjissanti, no rajjissantī’’ etadatthāya dhammo desitoti adhippāyo. Esa nayo sabbapadesu. Idaṃ panettha pariyāyavacanamattaṃ. Visaṃyogāyāti kilesehi visaṃyujjanatthāya. No saṃyogāyāti na saṃyujjanatthāya. Anupādānāyāti aggahaṇatthāya. Nosaupādānāyāti na saṅgahaṇatthāya.
तत्थ नाम त्वन्ति तस्मिं नाम त्वं। सरागाय चेतेस्ससीति सह रागेन वत्तमानाय मेथुनधम्माय चेतेस्ससि कप्पेस्ससि पकप्पेस्ससि; एतदत्थं वायमिस्ससीति अत्थो। एस नयो सब्बत्थ। पुन रागविरागादीनि नव पदानि निब्बत्तितलोकुत्तरनिब्बानमेव सन्धाय वुत्तानि। तस्मा रागविरागायाति वा मदनिम्मदनायाति वा वुत्तेपि ‘‘निब्बानत्थाया’’ति एवमेव अत्थो दट्ठब्बो। निब्बानञ्हि यस्मा तं आगम्म आरब्भ पटिच्च रागो विरज्जति न होति, तस्मा रागविरागोति वुच्चति। यस्मा पन तं आगम्म मानमद-पुरिसमदादयो मदा निम्मदा अमदा होन्ति विनस्सन्ति, तस्मा मदनिम्मदनन्ति वुच्चति। यस्मा च तं आगम्म सब्बापि कामपिपासा विनयं अब्भत्थं याति, तस्मा पिपासविनयोति वुच्चति। यस्मा पन तं आगम्म पञ्च कामगुणालया समुग्घातं गच्छन्ति, तस्मा आलयसमुग्घातोति वुच्चति। यस्मा च तं आगम्म तेभूमकवट्टं उपच्छिज्जति, तस्मा वट्टुपच्छेदोति वुच्चति। यस्मा पन तं आगम्म सब्बसो तण्हा खयं गच्छति विरज्जति निरुज्झति च, तस्मा तण्हक्खयो विरागो निरोधोति वुच्चति। यस्मा पनेतं चतस्सो योनियो, पञ्च गतियो, सत्त विञ्ञाणट्ठितियो, नव च सत्तावासे, अपरापरभावाय विननतो आबन्धनतो संसिब्बनतो वानन्ति लद्धवोहाराय तण्हाय निक्खन्तं निस्सटं विसंयुत्तं, तस्मा निब्बानन्ति वुच्चतीति।
Tatthanāma tvanti tasmiṃ nāma tvaṃ. Sarāgāya cetessasīti saha rāgena vattamānāya methunadhammāya cetessasi kappessasi pakappessasi; etadatthaṃ vāyamissasīti attho. Esa nayo sabbattha. Puna rāgavirāgādīni nava padāni nibbattitalokuttaranibbānameva sandhāya vuttāni. Tasmā rāgavirāgāyāti vā madanimmadanāyāti vā vuttepi ‘‘nibbānatthāyā’’ti evameva attho daṭṭhabbo. Nibbānañhi yasmā taṃ āgamma ārabbha paṭicca rāgo virajjati na hoti, tasmā rāgavirāgoti vuccati. Yasmā pana taṃ āgamma mānamada-purisamadādayo madā nimmadā amadā honti vinassanti, tasmā madanimmadananti vuccati. Yasmā ca taṃ āgamma sabbāpi kāmapipāsā vinayaṃ abbhatthaṃ yāti, tasmā pipāsavinayoti vuccati. Yasmā pana taṃ āgamma pañca kāmaguṇālayā samugghātaṃ gacchanti, tasmā ālayasamugghātoti vuccati. Yasmā ca taṃ āgamma tebhūmakavaṭṭaṃ upacchijjati, tasmā vaṭṭupacchedoti vuccati. Yasmā pana taṃ āgamma sabbaso taṇhā khayaṃ gacchati virajjati nirujjhati ca, tasmā taṇhakkhayo virāgo nirodhoti vuccati. Yasmā panetaṃ catasso yoniyo, pañca gatiyo, satta viññāṇaṭṭhitiyo, nava ca sattāvāse, aparāparabhāvāya vinanato ābandhanato saṃsibbanato vānanti laddhavohārāya taṇhāya nikkhantaṃ nissaṭaṃ visaṃyuttaṃ, tasmā nibbānanti vuccatīti.
कामानं पहानं अक्खातन्ति वत्थुकामानं, किलेसकामानञ्च पहानं वुत्तं। कामसञ्ञानं परिञ्ञाति सब्बासम्पि कामसञ्ञानं ञाततीरणपहानवसेन तिविधा परिञ्ञा अक्खाता। कामपिपासानन्ति कामेसु पातब्यतानं कामे वा पातुमिच्छानं। कामवितक्कानन्ति कामुपसञ्हितानंवितक्कानं। कामपरिळाहानन्ति पञ्चकामगुणिकरागवसेन उप्पन्नपरिळाहानं अन्तोदाहानं। इमेसु पञ्चसु ठानेसु किलेसक्खयकरो लोकुत्तरमग्गोव कथितो। सब्बपठमेसु पन तीसु ठानेसु लोकियलोकुत्तरमिस्सको मग्गो कथितोति वेदितब्बो।
Kāmānaṃ pahānaṃ akkhātanti vatthukāmānaṃ, kilesakāmānañca pahānaṃ vuttaṃ. Kāmasaññānaṃ pariññāti sabbāsampi kāmasaññānaṃ ñātatīraṇapahānavasena tividhā pariññā akkhātā. Kāmapipāsānanti kāmesu pātabyatānaṃ kāme vā pātumicchānaṃ. Kāmavitakkānanti kāmupasañhitānaṃvitakkānaṃ. Kāmapariḷāhānanti pañcakāmaguṇikarāgavasena uppannapariḷāhānaṃ antodāhānaṃ. Imesu pañcasu ṭhānesu kilesakkhayakaro lokuttaramaggova kathito. Sabbapaṭhamesu pana tīsu ṭhānesu lokiyalokuttaramissako maggo kathitoti veditabbo.
नेतं आवुसोति न एतं आवुसो, तव पापकम्मं अप्पसन्नानञ्च पसादाय एवरूपानं पसादत्थाय न होति। अथ ख्वेतन्ति अथ खो एतं। अथ खो तन्तिपि पाठो। अञ्ञथत्तायाति पसादञ्ञथाभावाय विप्पटिसाराय होति। ये मग्गेन अनागतसद्धा, तेसं विप्पटिसारं करोति – ‘‘ईदिसेपि नाम धम्मविनये मयं पसन्ना, यत्थेवं दुप्पटिपन्ना भिक्खू’’ति। ये पन मग्गेनागतसद्धा, तेसं सिनेरु विय वातेहि अचलो पसादो ईदिसेहि वत्थूहि इतो वा दारुणतरेहि। तेन वुत्तं – ‘‘एकच्चानं अञ्ञथत्ताया’’ति।
Netaṃ āvusoti na etaṃ āvuso, tava pāpakammaṃ appasannānañca pasādāya evarūpānaṃ pasādatthāya na hoti. Atha khvetanti atha kho etaṃ. Atha kho tantipi pāṭho. Aññathattāyāti pasādaññathābhāvāya vippaṭisārāya hoti. Ye maggena anāgatasaddhā, tesaṃ vippaṭisāraṃ karoti – ‘‘īdisepi nāma dhammavinaye mayaṃ pasannā, yatthevaṃ duppaṭipannā bhikkhū’’ti. Ye pana maggenāgatasaddhā, tesaṃ sineru viya vātehi acalo pasādo īdisehi vatthūhi ito vā dāruṇatarehi. Tena vuttaṃ – ‘‘ekaccānaṃ aññathattāyā’’ti.
३९. भगवतो एतमत्थं आरोचेसुन्ति भगवतो एतं अत्थं आचिक्खिंसु पटिवेदयिंसु। आरोचयमाना च नेव पियकम्यताय न भेदपुरेक्खारताय , न तस्सायस्मतो अवण्णपकासनत्थाय, न कलिसासनारोपनत्थाय, नापि ‘‘इदं सुत्वा भगवा इमस्स सासने पतिट्ठं न दस्सति, निक्कड्ढापेस्सति न’’न्ति मञ्ञमाना आरोचेसुं। अथ खो ‘‘इमं सासने उप्पन्नं अब्बुदं ञत्वा भगवा सिक्खापदं पञ्ञपेस्सति, वेलं मरियादं आणं ठपेस्सती’’ति आरोचेसुं।
39.Bhagavato etamatthaṃ ārocesunti bhagavato etaṃ atthaṃ ācikkhiṃsu paṭivedayiṃsu. Ārocayamānā ca neva piyakamyatāya na bhedapurekkhāratāya , na tassāyasmato avaṇṇapakāsanatthāya, na kalisāsanāropanatthāya, nāpi ‘‘idaṃ sutvā bhagavā imassa sāsane patiṭṭhaṃ na dassati, nikkaḍḍhāpessati na’’nti maññamānā ārocesuṃ. Atha kho ‘‘imaṃ sāsane uppannaṃ abbudaṃ ñatvā bhagavā sikkhāpadaṃ paññapessati, velaṃ mariyādaṃ āṇaṃ ṭhapessatī’’ti ārocesuṃ.
एतस्मिं निदाने एतस्मिं पकरणेति एत्थ सुदिन्नस्स अज्झाचारवीतिक्कमो सिक्खापदपञ्ञत्तिया कारणत्ता निदानञ्चेव पकरणञ्चाति वुत्तोति वेदितब्बो। कारणञ्हि यस्मा निदेति अत्तनो फलं ‘‘गण्हाथ न’’न्ति दस्सेन्तं विय अप्पेति, पकरोति च नं कत्तुं आरभति, करोतियेव वा; तस्मा निदानञ्चेव पकरणञ्चाति वुच्चति। विगरहि बुद्धो भगवाति बुद्धो भगवा विगरहि निन्दि; यथा तं वण्णावण्णारहानं वण्णञ्च अवण्णञ्च भणन्तेसु अग्गपुग्गलो। न हि भगवतो सीलवीतिक्कमकरं पुग्गलं दिस्वा ‘‘अयं जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा गन्थेन वा धुतङ्गेन वा ञातो यसस्सी ईदिसं पुग्गलं रक्खितुं वट्टती’’ति चित्तं उप्पज्जति, नापि पेसलं गुणवन्तं दिस्वा तस्स गुणं पटिच्छादेतुं चित्तं उप्पज्जति। अथ खो गरहितब्बं गरहति एव, पसंसितब्बञ्च पसंसति एव, अयञ्च गरहितब्बो; तस्मा तं तादिलक्खणे ठितो अविकम्पमानेन चित्तेन विगरहि बुद्धो भगवा ‘‘अननुच्छविक’’न्तिआदीहि वचनेहि।
Etasmiṃ nidāne etasmiṃ pakaraṇeti ettha sudinnassa ajjhācāravītikkamo sikkhāpadapaññattiyā kāraṇattā nidānañceva pakaraṇañcāti vuttoti veditabbo. Kāraṇañhi yasmā nideti attano phalaṃ ‘‘gaṇhātha na’’nti dassentaṃ viya appeti, pakaroti ca naṃ kattuṃ ārabhati, karotiyeva vā; tasmā nidānañceva pakaraṇañcāti vuccati. Vigarahi buddho bhagavāti buddho bhagavā vigarahi nindi; yathā taṃ vaṇṇāvaṇṇārahānaṃ vaṇṇañca avaṇṇañca bhaṇantesu aggapuggalo. Na hi bhagavato sīlavītikkamakaraṃ puggalaṃ disvā ‘‘ayaṃ jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā ganthena vā dhutaṅgena vā ñāto yasassī īdisaṃ puggalaṃ rakkhituṃ vaṭṭatī’’ti cittaṃ uppajjati, nāpi pesalaṃ guṇavantaṃ disvā tassa guṇaṃ paṭicchādetuṃ cittaṃ uppajjati. Atha kho garahitabbaṃ garahati eva, pasaṃsitabbañca pasaṃsati eva, ayañca garahitabbo; tasmā taṃ tādilakkhaṇe ṭhito avikampamānena cittena vigarahi buddho bhagavā ‘‘ananucchavika’’ntiādīhi vacanehi.
तत्थायं अत्थवण्णना – यदिदं तया, मोघपुरिस, तुच्छमनुस्स कम्मं कतं, तं समणकरणानं धम्मानं मग्गफलनिब्बानसासनानं वा न अनुच्छविकं, तेसं छविं छायं सुन्दरभावं न अन्वेति नानुगच्छति, अथ खो आरकाव तेहि धम्मेहि। अननुच्छविकत्ता एव च अननुलोमिकं, तेसं न अनुलोमेति; अथ खो विलोमं पच्चनीकभावे ठितं। अननुलोमिकत्ता एव च अप्पतिरूपं, पतिरूपं सदिसं पटिभागं न होति, अथ खो असदिसं अप्पटिभागमेव। अप्पतिरूपत्ता एव च अस्सामणकं, समणानं कम्मं न होति। अस्सामणकत्ता अकप्पियं। यञ्हि समणकम्मं न होति, तं तेसं न कप्पति। अकप्पियत्ता अकरणीयं। न हि समणा यं न कप्पति, तं करोन्ति। तञ्चेतं तया कतं, तस्मा अननुच्छविकं ते, मोघपुरिस, कतं…पे॰… अकरणीयन्ति। कथञ्हि नामाति केन नाम कारणेन, किं नाम कारणं पस्सन्तोति वुत्तं होति। ततो कारणाभावं दस्सेन्तो परतो ‘‘ननु मया मोघपुरिसा’’तिआदिमाह। तं सब्बं वुत्तत्थमेव।
Tatthāyaṃ atthavaṇṇanā – yadidaṃ tayā, moghapurisa, tucchamanussa kammaṃ kataṃ, taṃ samaṇakaraṇānaṃ dhammānaṃ maggaphalanibbānasāsanānaṃ vā na anucchavikaṃ, tesaṃ chaviṃ chāyaṃ sundarabhāvaṃ na anveti nānugacchati, atha kho ārakāva tehi dhammehi. Ananucchavikattā eva ca ananulomikaṃ, tesaṃ na anulometi; atha kho vilomaṃ paccanīkabhāve ṭhitaṃ. Ananulomikattā eva ca appatirūpaṃ, patirūpaṃ sadisaṃ paṭibhāgaṃ na hoti, atha kho asadisaṃ appaṭibhāgameva. Appatirūpattā eva ca assāmaṇakaṃ, samaṇānaṃ kammaṃ na hoti. Assāmaṇakattā akappiyaṃ. Yañhi samaṇakammaṃ na hoti, taṃ tesaṃ na kappati. Akappiyattā akaraṇīyaṃ. Na hi samaṇā yaṃ na kappati, taṃ karonti. Tañcetaṃ tayā kataṃ, tasmā ananucchavikaṃ te, moghapurisa, kataṃ…pe… akaraṇīyanti. Kathañhi nāmāti kena nāma kāraṇena, kiṃ nāma kāraṇaṃ passantoti vuttaṃ hoti. Tato kāraṇābhāvaṃ dassento parato ‘‘nanu mayā moghapurisā’’tiādimāha. Taṃ sabbaṃ vuttatthameva.
इदानि यस्मा यं तेन पापकम्मं कतं, तं विपच्चमानं अतिविय दुक्खविपाकं होति, तस्मास्स तं विपाकं दस्सेतुं कतापराधं विय पुत्तं अनुकम्पका मातापितरो दयालुकेन चित्तेन सुदिन्नं परिभासन्तो ‘‘वरं ते मोघपुरिसा’’तिआदिमाह। तत्थ आसु सीघं एतस्स विसं आगच्छतीति आसीविसो। घोरं चण्डमस्स विसन्ति घोरविसो, तस्स आसीविसस्स घोरविसस्स। ‘‘पक्खित्त’’न्ति एतस्स ‘‘वर’’न्ति इमिना सम्बन्धो । ईदिसस्स आसीविसस्स घोरविसस्स मुखे अङ्गजातं वरं पक्खित्तं; सचे पक्खित्तं भवेय्य, वरं सिया; सुन्दरं साधु सुट्ठु सियाति अत्थो। न त्वेवाति न तु एव वरं न सुन्दरमेव न साधुमेव न सुट्ठुमेव। एस नयो सब्बत्थ। कण्हसप्पस्साति काळसप्पस्स। अङ्गारकासुयाति अङ्गारपुण्णकूपे, अङ्गाररासिम्हि वा। आदित्तायाति पदित्ताय गहितअग्गिवण्णाय। सम्पज्जलितायाति समन्ततो पज्जलिताय अच्चियो मुच्चन्तिया। सजोतिभूतायाति सप्पभाय। समन्ततो उट्ठिताहि जालाहि एकप्पभासमुदयभूतायाति वुत्तं होति।
Idāni yasmā yaṃ tena pāpakammaṃ kataṃ, taṃ vipaccamānaṃ ativiya dukkhavipākaṃ hoti, tasmāssa taṃ vipākaṃ dassetuṃ katāparādhaṃ viya puttaṃ anukampakā mātāpitaro dayālukena cittena sudinnaṃ paribhāsanto ‘‘varaṃ te moghapurisā’’tiādimāha. Tattha āsu sīghaṃ etassa visaṃ āgacchatīti āsīviso. Ghoraṃ caṇḍamassa visanti ghoraviso, tassa āsīvisassa ghoravisassa. ‘‘Pakkhitta’’nti etassa ‘‘vara’’nti iminā sambandho . Īdisassa āsīvisassa ghoravisassa mukhe aṅgajātaṃ varaṃ pakkhittaṃ; sace pakkhittaṃ bhaveyya, varaṃ siyā; sundaraṃ sādhu suṭṭhu siyāti attho. Na tvevāti na tu eva varaṃ na sundarameva na sādhumeva na suṭṭhumeva. Esa nayo sabbattha. Kaṇhasappassāti kāḷasappassa. Aṅgārakāsuyāti aṅgārapuṇṇakūpe, aṅgārarāsimhi vā. Ādittāyāti padittāya gahitaaggivaṇṇāya. Sampajjalitāyāti samantato pajjalitāya acciyo muccantiyā. Sajotibhūtāyāti sappabhāya. Samantato uṭṭhitāhi jālāhi ekappabhāsamudayabhūtāyāti vuttaṃ hoti.
तं किस्स हेतूति यं मया वुत्तं ‘‘वर’’न्ति तं किस्स हेतु, कतरेन कारणेनाति चे? मरणं वा निगच्छेय्याति यो तत्थ अङ्गजातं पक्खिपेय्य, सो मरणं वा निगच्छेय्य मरणमत्तं वा दुक्खं। इतोनिदानञ्च खो…पे॰… उपपज्जेय्याति यं इदं मातुगामस्स अङ्गजाते अङ्गजातपक्खिपनं, इतोनिदानं तस्स कारको पुग्गलो निरयं उपपज्जेय्य; एवं कम्मस्स महासावज्जतं पस्सन्तो तं गरहि, न तस्स दुक्खागमं इच्छमानो। तत्थ नाम त्वन्ति तस्मिं नाम एवरूपे कम्मे एवं महासावज्जे समानेपि त्वं। यं त्वन्ति एत्थ यन्ति हीळनत्थे निपातो। त्वन्ति तं-सद्दस्स वेवचनं; द्वीहिपि यं वा तं वा हीळितमवञ्ञातन्ति वुत्तं होति। असद्धम्मन्ति असतं नीचजनानं धम्मं; तेहि सेवितब्बन्ति अत्थो। गामधम्मन्ति गामानं धम्मं; गामवासिकमनुस्सानं धम्मन्ति वुत्तं होति। वसलधम्मन्ति पापधम्मे वसन्ति पग्घरन्तीति वसला, तेसं वसलानं हीनपुरिसानं धम्मं, वसलं वा किलेसपग्घरणकं धम्मं। दुट्ठुल्लन्ति दुट्ठु च किलेसदूसितं थूलञ्च असुखुमं, अनिपुणन्ति वुत्तं होति। ओदकन्तिकन्ति उदककिच्चं अन्तिकं अवसानं अस्साति ओदकन्तिको, तं ओदकन्तिकं। रहस्सन्ति रहोभवं, पटिच्छन्ने ओकासे उप्पज्जनकं। अयञ्हि धम्मो जिगुच्छनीयत्ता न सक्का आवि अञ्ञेसं दस्सनविसये कातुं, तेन वुत्तं – ‘‘रहस्स’’न्ति। द्वयंद्वयसमापत्तिन्ति द्वीहि द्वीहि समापज्जितब्बं, द्वयं द्वयं समापत्तिन्तिपि पाठो। दयं दयं समापत्तिन्तिपि पठन्ति, तं न सुन्दरं। समापज्जिस्ससीति एतं ‘‘तत्थ नाम त्व’’न्ति एत्थ वुत्तनामसद्देन योजेतब्बं ‘‘समापज्जिस्ससि नामा’’ति।
Taṃ kissa hetūti yaṃ mayā vuttaṃ ‘‘vara’’nti taṃ kissa hetu, katarena kāraṇenāti ce? Maraṇaṃ vā nigaccheyyāti yo tattha aṅgajātaṃ pakkhipeyya, so maraṇaṃ vā nigaccheyya maraṇamattaṃ vā dukkhaṃ. Itonidānañca kho…pe… upapajjeyyāti yaṃ idaṃ mātugāmassa aṅgajāte aṅgajātapakkhipanaṃ, itonidānaṃ tassa kārako puggalo nirayaṃ upapajjeyya; evaṃ kammassa mahāsāvajjataṃ passanto taṃ garahi, na tassa dukkhāgamaṃ icchamāno. Tattha nāma tvanti tasmiṃ nāma evarūpe kamme evaṃ mahāsāvajje samānepi tvaṃ. Yaṃ tvanti ettha yanti hīḷanatthe nipāto. Tvanti taṃ-saddassa vevacanaṃ; dvīhipi yaṃ vā taṃ vā hīḷitamavaññātanti vuttaṃ hoti. Asaddhammanti asataṃ nīcajanānaṃ dhammaṃ; tehi sevitabbanti attho. Gāmadhammanti gāmānaṃ dhammaṃ; gāmavāsikamanussānaṃ dhammanti vuttaṃ hoti. Vasaladhammanti pāpadhamme vasanti paggharantīti vasalā, tesaṃ vasalānaṃ hīnapurisānaṃ dhammaṃ, vasalaṃ vā kilesapaggharaṇakaṃ dhammaṃ. Duṭṭhullanti duṭṭhu ca kilesadūsitaṃ thūlañca asukhumaṃ, anipuṇanti vuttaṃ hoti. Odakantikanti udakakiccaṃ antikaṃ avasānaṃ assāti odakantiko, taṃ odakantikaṃ. Rahassanti rahobhavaṃ, paṭicchanne okāse uppajjanakaṃ. Ayañhi dhammo jigucchanīyattā na sakkā āvi aññesaṃ dassanavisaye kātuṃ, tena vuttaṃ – ‘‘rahassa’’nti. Dvayaṃdvayasamāpattinti dvīhi dvīhi samāpajjitabbaṃ, dvayaṃ dvayaṃ samāpattintipi pāṭho. Dayaṃ dayaṃ samāpattintipi paṭhanti, taṃ na sundaraṃ. Samāpajjissasīti etaṃ ‘‘tattha nāma tva’’nti ettha vuttanāmasaddena yojetabbaṃ ‘‘samāpajjissasi nāmā’’ti.
बहूनं खो…पे॰… आदिकत्ता पुब्बङ्गमोति सासनं सन्धाय वदति। इमस्मिं सासने त्वं बहूनं पुग्गलानं अकुसलानं धम्मानं आदिकत्ता, सब्बपठमं करणतो; पुब्बङ्गमो सब्बपठमं एतं मग्गं पटिपन्नत्ता; द्वारंददो, उपायदस्सकोति वुत्तं होति। इमञ्हि लेसं लद्धा तव अनुसिक्खमाना बहू पुग्गला नानप्पकारके मक्कटिया मेथुनपटिसेवनादिके अकुसलधम्मे करिस्सन्तीति अयमेत्थ अधिप्पायो।
Bahūnaṃkho…pe… ādikattā pubbaṅgamoti sāsanaṃ sandhāya vadati. Imasmiṃ sāsane tvaṃ bahūnaṃ puggalānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ ādikattā, sabbapaṭhamaṃ karaṇato; pubbaṅgamo sabbapaṭhamaṃ etaṃ maggaṃ paṭipannattā; dvāraṃdado, upāyadassakoti vuttaṃ hoti. Imañhi lesaṃ laddhā tava anusikkhamānā bahū puggalā nānappakārake makkaṭiyā methunapaṭisevanādike akusaladhamme karissantīti ayamettha adhippāyo.
अनेकपरियायेनाति इमेहि ‘‘अननुच्छविक’’न्तिआदिना नयेन वुत्तेहि, बहूहि कारणेहि। दुब्भरताय…पे॰… कोसज्जस्स अवण्णं भासित्वाति दुब्भरतादीनं वत्थुभूतस्स असंवरस्स अवण्णं निन्दं गरहं भासित्वाति अत्थो। यस्मा हि असंवरे ठितस्स पुग्गलस्स अत्ता दुब्भरतञ्चेव दुप्पोसतञ्च आपज्जति, तस्मा असंवरो ‘‘दुब्भरता, दुप्पोसता’’ति च वुच्चति। यस्मा पन असंवरे ठितस्स अत्ता चतूसु पच्चयेसु महिच्छतं सिनेरुप्पमाणेपि च पच्चये लद्धा असन्तुट्ठितं आपज्जति, तस्मा असंवरो ‘‘महिच्छता, असन्तुट्ठिता’’ति च वुच्चति। यस्मा च असंवरे ठितस्स अत्ता गणसङ्गणिकाय चेव किलेससङ्गणिकाय च संवत्तति, कोसज्जानुगतो च होति अट्ठकुसीतवत्थुपारिपूरिया संवत्तति, तस्मा असंवरो ‘‘सङ्गणिका, चेव कोसज्जञ्चा’’ति वुच्चति।
Anekapariyāyenāti imehi ‘‘ananucchavika’’ntiādinā nayena vuttehi, bahūhi kāraṇehi. Dubbharatāya…pe… kosajjassa avaṇṇaṃ bhāsitvāti dubbharatādīnaṃ vatthubhūtassa asaṃvarassa avaṇṇaṃ nindaṃ garahaṃ bhāsitvāti attho. Yasmā hi asaṃvare ṭhitassa puggalassa attā dubbharatañceva dupposatañca āpajjati, tasmā asaṃvaro ‘‘dubbharatā, dupposatā’’ti ca vuccati. Yasmā pana asaṃvare ṭhitassa attā catūsu paccayesu mahicchataṃ sineruppamāṇepi ca paccaye laddhā asantuṭṭhitaṃ āpajjati, tasmā asaṃvaro ‘‘mahicchatā, asantuṭṭhitā’’ti ca vuccati. Yasmā ca asaṃvare ṭhitassa attā gaṇasaṅgaṇikāya ceva kilesasaṅgaṇikāya ca saṃvattati, kosajjānugato ca hoti aṭṭhakusītavatthupāripūriyā saṃvattati, tasmā asaṃvaro ‘‘saṅgaṇikā, ceva kosajjañcā’’ti vuccati.
सुभरताय…पे॰… वीरियारम्भस्स वण्णं भासित्वाति सुभरतादीनं वत्थुभूतस्स संवरस्स वण्णं भासित्वाति अत्थो। यस्मा हि असंवरं पहाय संवरे ठितस्स अत्ता सुभरो होति सुपोसो, चतूसु च पच्चयेसु अप्पिच्छतं नित्तण्हभावं आपज्जति, एकमेकस्मिञ्च पच्चये यथालाभ-यथाबल-यथासारुप्पवसेन तिप्पभेदाय सन्तुट्ठिया संवत्तति, तस्मा संवरो ‘‘सुभरता चेव सुपोसता च अप्पिच्छो च सन्तुट्ठो चा’’ति वुच्चति।
Subharatāya…pe… vīriyārambhassa vaṇṇaṃ bhāsitvāti subharatādīnaṃ vatthubhūtassa saṃvarassa vaṇṇaṃ bhāsitvāti attho. Yasmā hi asaṃvaraṃ pahāya saṃvare ṭhitassa attā subharo hoti suposo, catūsu ca paccayesu appicchataṃ nittaṇhabhāvaṃ āpajjati, ekamekasmiñca paccaye yathālābha-yathābala-yathāsāruppavasena tippabhedāya santuṭṭhiyā saṃvattati, tasmā saṃvaro ‘‘subharatā ceva suposatā ca appiccho ca santuṭṭho cā’’ti vuccati.
यस्मा पन असंवरं पहाय संवरे ठितस्स अत्ता किलेससल्लेखनताय चेव निद्धुननताय च संवत्तति, तस्मा संवरो ‘‘सल्लेखो च धुतो चा’’ति वुच्चति।
Yasmā pana asaṃvaraṃ pahāya saṃvare ṭhitassa attā kilesasallekhanatāya ceva niddhunanatāya ca saṃvattati, tasmā saṃvaro ‘‘sallekho ca dhuto cā’’ti vuccati.
यस्मा च असंवरं पहाय संवरे ठितस्स अत्ता कायवाचानं अप्पासादिकं अप्पसादनीयं असन्तं असारुप्पं कायवचीदुच्चरितं चित्तस्स अप्पासादिकं अप्पसादनीयं असन्तं असारुप्पं अकुसलवितक्कत्तयञ्च अनुपगम्म तब्बिपरीतस्स कायवचीसुचरितस्स चेव कुसलवितक्कत्तयस्स च पासादिकस्स पसादनीयस्स सन्तस्स सारुप्पस्स पारिपूरिया संवत्तति, तस्मा संवरो ‘‘पासादिको’’ति वुच्चति।
Yasmā ca asaṃvaraṃ pahāya saṃvare ṭhitassa attā kāyavācānaṃ appāsādikaṃ appasādanīyaṃ asantaṃ asāruppaṃ kāyavacīduccaritaṃ cittassa appāsādikaṃ appasādanīyaṃ asantaṃ asāruppaṃ akusalavitakkattayañca anupagamma tabbiparītassa kāyavacīsucaritassa ceva kusalavitakkattayassa ca pāsādikassa pasādanīyassa santassa sāruppassa pāripūriyā saṃvattati, tasmā saṃvaro ‘‘pāsādiko’’ti vuccati.
यस्मा पन असंवरं पहाय संवरे ठितस्स अत्ता सब्बकिलेसापचयभूताय, विवट्टाय, अट्ठवीरियारम्भवत्थुपारिपूरिया च संवत्तति, तस्मा संवरो ‘‘अपचयो चेव वीरियारम्भो चा’’ति वुच्चतीति।
Yasmā pana asaṃvaraṃ pahāya saṃvare ṭhitassa attā sabbakilesāpacayabhūtāya, vivaṭṭāya, aṭṭhavīriyārambhavatthupāripūriyā ca saṃvattati, tasmā saṃvaro ‘‘apacayo ceva vīriyārambho cā’’ti vuccatīti.
भिक्खूनं तदनुच्छविकं तदनुलोमिकन्ति तत्थ सन्निपतितानं भिक्खूनं यं इदानि सिक्खापदं पञ्ञपेस्सति, तस्स अनुच्छविकञ्चेव अनुलोमिकञ्च। यो वा अयं सुभरतादीहि संवरो वुत्तो, तस्स अनुच्छविकञ्चेव अनुलोमिकञ्च संवरप्पहानपटिसंयुत्तं असुत्तन्तविनिबद्धं पाळिविनिमुत्तं ओक्कन्तिकधम्मदेसनं कत्वाति अत्थो। भगवा किर ईदिसेसु ठानेसु पञ्चवण्णकुसुममालं करोन्तो विय, रतनदामं सज्जेन्तो विय, च ये पटिक्खिपनाधिप्पाया असंवराभिरता ते सम्परायिकेन वट्टभयेन तज्जेन्तो अनेकप्पकारं आदीनवं दस्सेन्तो, ये सिक्खाकामा संवरे ठिता ते अप्पेकच्चे अरहत्ते पतिट्ठपेन्तो अप्पेकच्चे अनागामि-सकदागामि-सोतापत्तिफलेसु उपनिस्सयविरहितेपि सग्गमग्गे पतिट्ठपेन्तो दीघनिकायप्पमाणम्पि मज्झिमनिकायप्पमाणम्पि धम्मदेसनं करोति। तं सन्धायेतं वुत्तं – ‘‘भिक्खूनं तदनुच्छविकं तदनुलोमिकं धम्मिं कथं कत्वा’’ति।
Bhikkhūnaṃ tadanucchavikaṃ tadanulomikanti tattha sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ yaṃ idāni sikkhāpadaṃ paññapessati, tassa anucchavikañceva anulomikañca. Yo vā ayaṃ subharatādīhi saṃvaro vutto, tassa anucchavikañceva anulomikañca saṃvarappahānapaṭisaṃyuttaṃ asuttantavinibaddhaṃ pāḷivinimuttaṃ okkantikadhammadesanaṃ katvāti attho. Bhagavā kira īdisesu ṭhānesu pañcavaṇṇakusumamālaṃ karonto viya, ratanadāmaṃ sajjento viya, ca ye paṭikkhipanādhippāyā asaṃvarābhiratā te samparāyikena vaṭṭabhayena tajjento anekappakāraṃ ādīnavaṃ dassento, ye sikkhākāmā saṃvare ṭhitā te appekacce arahatte patiṭṭhapento appekacce anāgāmi-sakadāgāmi-sotāpattiphalesu upanissayavirahitepi saggamagge patiṭṭhapento dīghanikāyappamāṇampi majjhimanikāyappamāṇampi dhammadesanaṃ karoti. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ – ‘‘bhikkhūnaṃ tadanucchavikaṃ tadanulomikaṃ dhammiṃ kathaṃ katvā’’ti.
तेन हीति तेन सुदिन्नस्स अज्झाचारेन कारणभूतेन। सिक्खापदन्ति एत्थ सिक्खितब्बाति सिक्खा, पज्जते इमिनाति पदं, सिक्खाय पदं सिक्खापदं; सिक्खाय अधिगमुपायोति अत्थो। अथ वा मूलं निस्सयो पतिट्ठाति वुत्तं होति। मेथुनविरतिया मेथुनसंवरस्सेतं अधिवचनं। मेथुनसंवरो हि तदञ्ञेसं सिक्खासङ्खातानं सीलविपस्सनाझानमग्गधम्मानं वुत्तत्थवसेन पदत्ता इध ‘‘सिक्खापद’’न्ति अधिप्पेतो। अयञ्च अत्थो सिक्खापदविभङ्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। अपिच तस्सत्थस्स दीपकं वचनम्पि ‘‘सिक्खापद’’न्ति वेदितब्बं। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘सिक्खापदन्ति यो तत्थ नामकायो पदकायो निरुत्तिकायो ब्यञ्जनकायो’’ति। अथ वा यथा ‘‘अनभिज्झा धम्मपद’’न्ति वुत्ते अनभिज्झा एको धम्मकोट्ठासोति अत्थो होति, एवमिधापि ‘‘सिक्खापद’’न्ति सिक्खाकोट्ठासो सिक्खाय एको पदेसोतिपि अत्थो वेदितब्बो।
Tena hīti tena sudinnassa ajjhācārena kāraṇabhūtena. Sikkhāpadanti ettha sikkhitabbāti sikkhā, pajjate imināti padaṃ, sikkhāya padaṃ sikkhāpadaṃ; sikkhāya adhigamupāyoti attho. Atha vā mūlaṃ nissayo patiṭṭhāti vuttaṃ hoti. Methunaviratiyā methunasaṃvarassetaṃ adhivacanaṃ. Methunasaṃvaro hi tadaññesaṃ sikkhāsaṅkhātānaṃ sīlavipassanājhānamaggadhammānaṃ vuttatthavasena padattā idha ‘‘sikkhāpada’’nti adhippeto. Ayañca attho sikkhāpadavibhaṅge vuttanayeneva veditabbo. Apica tassatthassa dīpakaṃ vacanampi ‘‘sikkhāpada’’nti veditabbaṃ. Vuttampi cetaṃ – ‘‘sikkhāpadanti yo tattha nāmakāyo padakāyo niruttikāyo byañjanakāyo’’ti. Atha vā yathā ‘‘anabhijjhā dhammapada’’nti vutte anabhijjhā eko dhammakoṭṭhāsoti attho hoti, evamidhāpi ‘‘sikkhāpada’’nti sikkhākoṭṭhāso sikkhāya eko padesotipi attho veditabbo.
दस अत्थवसे पटिच्चाति दस कारणवसे सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतु अधिगमनीये हितविसेसे पटिच्च आगम्म आरब्भ, दसन्नं हितविसेसानं निप्फत्तिं सम्पस्समानोति वुत्तं होति। इदानि ते दस अत्थवसे दस्सेन्तो ‘‘सङ्घसुट्ठुताया’’तिआदिमाह। तत्थ सङ्घसुट्ठुता नाम सङ्घस्स सुट्ठुभावो, ‘‘सुट्ठु देवा’’ति आगतट्ठाने विय ‘‘सुट्ठु, भन्ते’’ति वचनसम्पटिच्छनभावो । यो च तथागतस्स वचनं सम्पटिच्छति , तस्स तं दीघरत्तं हिताय सुखाय होति, तस्मा सङ्घस्स ‘‘सुट्ठु, भन्ते’’ति मम वचनसम्पटिच्छनत्थं पञ्ञपेस्सामि, असम्पटिच्छने आदीनवं सम्पटिच्छने च आनिसंसं दस्सेत्वा, न बलक्कारेन अभिभवित्वाति एतमत्थं आविकरोन्तो आह – ‘‘सङ्घसुट्ठुताया’’ति। सङ्घफासुतायाति सङ्घस्स फासुभावाय; सहजीविताय सुखविहारत्थायाति अत्थो।
Dasaatthavase paṭiccāti dasa kāraṇavase sikkhāpadapaññattihetu adhigamanīye hitavisese paṭicca āgamma ārabbha, dasannaṃ hitavisesānaṃ nipphattiṃ sampassamānoti vuttaṃ hoti. Idāni te dasa atthavase dassento ‘‘saṅghasuṭṭhutāyā’’tiādimāha. Tattha saṅghasuṭṭhutā nāma saṅghassa suṭṭhubhāvo, ‘‘suṭṭhu devā’’ti āgataṭṭhāne viya ‘‘suṭṭhu, bhante’’ti vacanasampaṭicchanabhāvo . Yo ca tathāgatassa vacanaṃ sampaṭicchati , tassa taṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya hoti, tasmā saṅghassa ‘‘suṭṭhu, bhante’’ti mama vacanasampaṭicchanatthaṃ paññapessāmi, asampaṭicchane ādīnavaṃ sampaṭicchane ca ānisaṃsaṃ dassetvā, na balakkārena abhibhavitvāti etamatthaṃ āvikaronto āha – ‘‘saṅghasuṭṭhutāyā’’ti. Saṅghaphāsutāyāti saṅghassa phāsubhāvāya; sahajīvitāya sukhavihāratthāyāti attho.
दुम्मङ्कूनं पुग्गलानं निग्गहायाति दुम्मङ्कू नाम दुस्सीलपुग्गला; ये मङ्कुतं आपादियमानापि दुक्खेन आपज्जन्ति, वीतिक्कमं करोन्ता वा कत्वा वा न लज्जन्ति, तेसं निग्गहत्थाय; ते हि सिक्खापदे असति ‘‘किं तुम्हेहि दिट्ठं, किं सुतं – किं अम्हेहि कतं; कतरस्मिं वत्थुस्मिं कतमं आपत्तिं आरोपेत्वा अम्हे निग्गण्हथा’’ति सङ्घं विहेठेस्सन्ति, सिक्खापदे पन सति ते सङ्घो सिक्खापदं दस्सेत्वा धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन निग्गहेस्सति। तेन वुत्तं – ‘‘दुम्मङ्कूनं पुग्गलानं निग्गहाया’’ति।
Dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyāti dummaṅkū nāma dussīlapuggalā; ye maṅkutaṃ āpādiyamānāpi dukkhena āpajjanti, vītikkamaṃ karontā vā katvā vā na lajjanti, tesaṃ niggahatthāya; te hi sikkhāpade asati ‘‘kiṃ tumhehi diṭṭhaṃ, kiṃ sutaṃ – kiṃ amhehi kataṃ; katarasmiṃ vatthusmiṃ katamaṃ āpattiṃ āropetvā amhe niggaṇhathā’’ti saṅghaṃ viheṭhessanti, sikkhāpade pana sati te saṅgho sikkhāpadaṃ dassetvā dhammena vinayena satthusāsanena niggahessati. Tena vuttaṃ – ‘‘dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyā’’ti.
पेसलानं भिक्खूनं फासुविहारायाति पेसलानं पियसीलानं भिक्खूनं फासुविहारत्थाय। पियसीला हि भिक्खू कत्तब्बाकत्तब्बं सावज्जानवज्जं वेलं मरियादं अजानन्ता सिक्खत्तयपारिपूरिया घटमाना किलमन्ति, सन्दिट्ठमाना उब्बाळ्हा होन्ति। कत्तब्बाकत्तब्बं पन सावज्जानवज्जं वेलं मरियादं ञत्वा सिक्खत्तयपारिपूरिया घटमाना न किलमन्ति, सन्दिट्ठमाना न उब्बाळ्हा होन्ति। तेन नेसं सिक्खापदपञ्ञापना फासुविहाराय संवत्तति। यो वा दुम्मङ्कूनं पुग्गलानं निग्गहो, स्वेव एतेसं फासुविहारो। दुस्सीलपुग्गले निस्साय हि उपोसथो न तिट्ठति , पवारणा न तिट्ठति, सङ्घकम्मानि नप्पवत्तन्ति, सामग्गी न होति, भिक्खू अनेकग्गा उद्देसपरिपुच्छाकम्मट्ठानादीनि अनुयुञ्जितुं न सक्कोन्ति। दुस्सीलेसु पन निग्गहितेसु सब्बोपि अयं उपद्दवो न होति। ततो पेसला भिक्खू फासु विहरन्ति। एवं ‘‘पेसलानं भिक्खूनं फासु विहाराया’’ति एत्थ द्विधा अत्थो वेदितब्बो।
Pesalānaṃ bhikkhūnaṃ phāsuvihārāyāti pesalānaṃ piyasīlānaṃ bhikkhūnaṃ phāsuvihāratthāya. Piyasīlā hi bhikkhū kattabbākattabbaṃ sāvajjānavajjaṃ velaṃ mariyādaṃ ajānantā sikkhattayapāripūriyā ghaṭamānā kilamanti, sandiṭṭhamānā ubbāḷhā honti. Kattabbākattabbaṃ pana sāvajjānavajjaṃ velaṃ mariyādaṃ ñatvā sikkhattayapāripūriyā ghaṭamānā na kilamanti, sandiṭṭhamānā na ubbāḷhā honti. Tena nesaṃ sikkhāpadapaññāpanā phāsuvihārāya saṃvattati. Yo vā dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggaho, sveva etesaṃ phāsuvihāro. Dussīlapuggale nissāya hi uposatho na tiṭṭhati , pavāraṇā na tiṭṭhati, saṅghakammāni nappavattanti, sāmaggī na hoti, bhikkhū anekaggā uddesaparipucchākammaṭṭhānādīni anuyuñjituṃ na sakkonti. Dussīlesu pana niggahitesu sabbopi ayaṃ upaddavo na hoti. Tato pesalā bhikkhū phāsu viharanti. Evaṃ ‘‘pesalānaṃ bhikkhūnaṃ phāsu vihārāyā’’ti ettha dvidhā attho veditabbo.
दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवरायाति दिट्ठधम्मिका आसवा नाम असंवरे ठितेन तस्मिञ्ञेव अत्तभावे पत्तब्बा पाणिप्पहार-दण्डप्पहार-हत्थच्छेद-पादच्छेद-अकित्ति-अयसविप्पटिसारादयो दुक्खविसेसा। इति इमेसं दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय पिधानाय आगमनमग्गथकनायाति अत्थो।
Diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāyāti diṭṭhadhammikā āsavā nāma asaṃvare ṭhitena tasmiññeva attabhāve pattabbā pāṇippahāra-daṇḍappahāra-hatthaccheda-pādaccheda-akitti-ayasavippaṭisārādayo dukkhavisesā. Iti imesaṃ diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya pidhānāya āgamanamaggathakanāyāti attho.
सम्परायिकानं आसवानं पटिघातायाति सम्परायिका आसवा नाम असंवरे ठितेन कतपापकम्ममूलका सम्पराये नरकादीसु पत्तब्बा दुक्खविसेसा, तेसं पटिघातत्थाय पटिप्पस्सम्भनत्थाय वूपसमत्थायाति वुत्तं होति।
Samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyāti samparāyikā āsavā nāma asaṃvare ṭhitena katapāpakammamūlakā samparāye narakādīsu pattabbā dukkhavisesā, tesaṃ paṭighātatthāya paṭippassambhanatthāya vūpasamatthāyāti vuttaṃ hoti.
अप्पसन्नानं पसादायाति सिक्खापदपञ्ञत्तिया हि सति सिक्खापदपञ्ञत्तिं ञत्वा वा यथापञ्ञत्तं पटिपज्जमाने भिक्खू दिस्वा वा येपि अप्पसन्ना पण्डितमनुस्सा, ते ‘‘यानि वत लोके महाजनस्स रज्जन-दुस्सन-मुय्हनट्ठानानि, तेहि इमे समणा सक्यपुत्तिया आरका विरता विहरन्ति, दुक्करं वत करोन्ति, भारियं वत करोन्ती’’ति पसादं आपज्जन्ति, विनयपिटके पोत्थकं दिस्वा मिच्छादिट्ठिक-तिवेदी ब्राह्मणो विय। तेन वुत्तं – ‘‘अप्पसन्नानं पसादाया’’ति।
Appasannānaṃ pasādāyāti sikkhāpadapaññattiyā hi sati sikkhāpadapaññattiṃ ñatvā vā yathāpaññattaṃ paṭipajjamāne bhikkhū disvā vā yepi appasannā paṇḍitamanussā, te ‘‘yāni vata loke mahājanassa rajjana-dussana-muyhanaṭṭhānāni, tehi ime samaṇā sakyaputtiyā ārakā viratā viharanti, dukkaraṃ vata karonti, bhāriyaṃ vata karontī’’ti pasādaṃ āpajjanti, vinayapiṭake potthakaṃ disvā micchādiṭṭhika-tivedī brāhmaṇo viya. Tena vuttaṃ – ‘‘appasannānaṃ pasādāyā’’ti.
पसन्नानं भिय्योभावायाति येपि सासने पसन्ना कुलपुत्ता तेपि सिक्खापदपञ्ञत्तिं ञत्वा यथापञ्ञत्तं पटिपज्जमाने भिक्खू वा दिस्वा ‘‘अहो अय्या दुक्करकारिनो, ये यावजीवं एकभत्तं ब्रह्मचरियं विनयसंवरं अनुपालेन्ती’’ति भिय्यो भिय्यो पसीदन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘पसन्नानं भिय्योभावाया’’ति।
Pasannānaṃ bhiyyobhāvāyāti yepi sāsane pasannā kulaputtā tepi sikkhāpadapaññattiṃ ñatvā yathāpaññattaṃ paṭipajjamāne bhikkhū vā disvā ‘‘aho ayyā dukkarakārino, ye yāvajīvaṃ ekabhattaṃ brahmacariyaṃ vinayasaṃvaraṃ anupālentī’’ti bhiyyo bhiyyo pasīdanti. Tena vuttaṃ – ‘‘pasannānaṃ bhiyyobhāvāyā’’ti.
सद्धम्मट्ठितियाति तिविधो सद्धम्मो – परियत्तिसद्धम्मो, पटिपत्तिसद्धम्मो, अधिगमसद्धम्मोति। तत्थ पिटकत्तयसङ्गहितं सब्बम्पि बुद्धवचनं ‘‘परियत्तिसद्धम्मो’’ नाम। तेरस धुतगुणा, चुद्दस खन्धकवत्तानि, द्वेअसीति महावत्तानि, सीलसमाधिविपस्सनाति अयं ‘‘पटिपत्तिसद्धम्मो’’ नाम। चत्तारो अरियमग्गा चत्तारि च सामञ्ञफलानि निब्बानञ्चाति अयं ‘‘अधिगमसद्धम्मो’’ नाम। सो सब्बोपि यस्मा सिक्खापदपञ्ञत्तिया सति भिक्खू सिक्खापदञ्च तस्स विभङ्गञ्च तदत्थजोतनत्थं अञ्ञञ्च बुद्धवचनं परियापुणन्ति, यथापञ्ञत्तञ्च पटिपज्जमाना पटिपत्तिं पूरेत्वा पटिपत्तिया अधिगन्तब्बं लोकुत्तरधम्मं अधिगच्छन्ति, तस्मा सिक्खापदपञ्ञत्तिया चिरट्ठितिको होति। तेन वुत्तं – ‘‘सद्धम्मट्ठितिया’’ति।
Saddhammaṭṭhitiyāti tividho saddhammo – pariyattisaddhammo, paṭipattisaddhammo, adhigamasaddhammoti. Tattha piṭakattayasaṅgahitaṃ sabbampi buddhavacanaṃ ‘‘pariyattisaddhammo’’ nāma. Terasa dhutaguṇā, cuddasa khandhakavattāni, dveasīti mahāvattāni, sīlasamādhivipassanāti ayaṃ ‘‘paṭipattisaddhammo’’ nāma. Cattāro ariyamaggā cattāri ca sāmaññaphalāni nibbānañcāti ayaṃ ‘‘adhigamasaddhammo’’ nāma. So sabbopi yasmā sikkhāpadapaññattiyā sati bhikkhū sikkhāpadañca tassa vibhaṅgañca tadatthajotanatthaṃ aññañca buddhavacanaṃ pariyāpuṇanti, yathāpaññattañca paṭipajjamānā paṭipattiṃ pūretvā paṭipattiyā adhigantabbaṃ lokuttaradhammaṃ adhigacchanti, tasmā sikkhāpadapaññattiyā ciraṭṭhitiko hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘saddhammaṭṭhitiyā’’ti.
विनयानुग्गहायाति सिक्खापदपञ्ञत्तिया हि सति संवरविनयो च पहानविनयो च समथविनयो च पञ्ञत्तिविनयो चाति चतुब्बिधोपि विनयो अनुग्गहितो होति उपत्थम्भितो सूपत्थम्भितो। तेन वुत्तं – ‘‘विनयानुग्गहाया’’ति।
Vinayānuggahāyāti sikkhāpadapaññattiyā hi sati saṃvaravinayo ca pahānavinayo ca samathavinayo ca paññattivinayo cāti catubbidhopi vinayo anuggahito hoti upatthambhito sūpatthambhito. Tena vuttaṃ – ‘‘vinayānuggahāyā’’ti.
सब्बानेव चेतानि पदानि ‘‘सिक्खापदं पञ्ञपेस्सामी’’ति इमिना वचनेन सद्धिं योजेतब्बानि । तत्रायं पठमपच्छिमपदयोजना – ‘‘सङ्घसुट्ठुताय सिक्खापदं पञ्ञपेस्सामि, विनयानुग्गहाय सिक्खापदं पञ्ञपेस्सामी’’ति।
Sabbāneva cetāni padāni ‘‘sikkhāpadaṃ paññapessāmī’’ti iminā vacanena saddhiṃ yojetabbāni . Tatrāyaṃ paṭhamapacchimapadayojanā – ‘‘saṅghasuṭṭhutāya sikkhāpadaṃ paññapessāmi, vinayānuggahāya sikkhāpadaṃ paññapessāmī’’ti.
अपि चेत्थ यं सङ्घसुट्ठु तं सङ्घफासु, यं सङ्घफासु तं दुम्मङ्कूनं पुग्गलानं निग्गहायाति एवं सङ्खलिकनयं; यं सङ्घसुट्ठु तं सङ्घफासु, यं सङ्घसुट्ठु तं दुम्मङ्कूनं पुग्गलानं निग्गहायाति एवञ्च एकेकपदमूलिकं दसक्खत्तुं योजनं कत्वा यं वुत्तं परिवारे (परि॰ ३३४) –
Api cettha yaṃ saṅghasuṭṭhu taṃ saṅghaphāsu, yaṃ saṅghaphāsu taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyāti evaṃ saṅkhalikanayaṃ; yaṃ saṅghasuṭṭhu taṃ saṅghaphāsu, yaṃ saṅghasuṭṭhu taṃ dummaṅkūnaṃ puggalānaṃ niggahāyāti evañca ekekapadamūlikaṃ dasakkhattuṃ yojanaṃ katvā yaṃ vuttaṃ parivāre (pari. 334) –
‘‘अत्थसतं धम्मसतं, द्वे च निरुत्तिसतानि।
‘‘Atthasataṃ dhammasataṃ, dve ca niruttisatāni;
चत्तारि ञाणसतानि, अत्थवसे पकरणे’’ति॥
Cattāri ñāṇasatāni, atthavase pakaraṇe’’ti.
तं सब्बं वेदितब्बं। तं पनेतं यस्मा परिवारेयेव आवि भविस्सति, तस्मा इध न वण्णितन्ति।
Taṃ sabbaṃ veditabbaṃ. Taṃ panetaṃ yasmā parivāreyeva āvi bhavissati, tasmā idha na vaṇṇitanti.
एवं सिक्खापदपञ्ञत्तिया आनिसंसं दस्सेत्वा तस्मिं सिक्खापदे भिक्खूहि कत्तब्बकिच्चं दीपेन्तो ‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, इमं सिक्खापदं उद्दिसेय्याथा’’ति आह। किं वुत्तं होति? भिक्खवे, इमं पन मया इति सन्दस्सितानिसंसं सिक्खापदं एवं पातिमोक्खुद्देसे उद्दिसेय्याथ च परियापुणेय्याथ च धारेय्याथ च अञ्ञेसञ्च वाचेय्याथाति। अतिरेकानयनत्थो हि एत्थ च सद्दो, तेनायमत्थो आनीतो होतीति।
Evaṃ sikkhāpadapaññattiyā ānisaṃsaṃ dassetvā tasmiṃ sikkhāpade bhikkhūhi kattabbakiccaṃ dīpento ‘‘evañca pana, bhikkhave, imaṃ sikkhāpadaṃ uddiseyyāthā’’ti āha. Kiṃ vuttaṃ hoti? Bhikkhave, imaṃ pana mayā iti sandassitānisaṃsaṃ sikkhāpadaṃ evaṃ pātimokkhuddese uddiseyyātha ca pariyāpuṇeyyātha ca dhāreyyātha ca aññesañca vāceyyāthāti. Atirekānayanattho hi ettha ca saddo, tenāyamattho ānīto hotīti.
इदानि यं वुत्तं ‘‘इमं सिक्खापद’’न्ति तं दस्सेन्तो ‘‘यो पन भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्य, पाराजिको होति असंवासो’’ति आह। एवं मूलच्छेज्जवसेन दळ्हं कत्वा पठमपाराजिके पञ्ञत्ते अपरम्पि अनुपञ्ञत्तत्थाय मक्कटीवत्थु उदपादि। तस्सुप्पत्तिदीपनत्थमेतं वुत्तं – एवञ्चिदं भगवता भिक्खूनं सिक्खापदं पञ्ञत्तं होतीति। तस्सत्थो – भगवता भिक्खूनं इदं सिक्खापदं एवं पञ्ञत्तं होति च, इदञ्च अञ्ञं वत्थु उदपादीति।
Idāni yaṃ vuttaṃ ‘‘imaṃ sikkhāpada’’nti taṃ dassento ‘‘yo pana bhikkhu methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyya, pārājiko hoti asaṃvāso’’ti āha. Evaṃ mūlacchejjavasena daḷhaṃ katvā paṭhamapārājike paññatte aparampi anupaññattatthāya makkaṭīvatthu udapādi. Tassuppattidīpanatthametaṃ vuttaṃ – evañcidaṃ bhagavatā bhikkhūnaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ hotīti. Tassattho – bhagavatā bhikkhūnaṃ idaṃ sikkhāpadaṃ evaṃ paññattaṃ hoti ca, idañca aññaṃ vatthu udapādīti.
पठमपञ्ञत्तिकथा निट्ठिता।
Paṭhamapaññattikathā niṭṭhitā.
सुदिन्नभाणवारं निट्ठितं।
Sudinnabhāṇavāraṃ niṭṭhitaṃ.
मक्कटीवत्थुकथा
Makkaṭīvatthukathā
४०. इदानि यं तं अञ्ञं वत्थु उप्पन्नं, तं दस्सेतुं ‘‘तेन खो पन समयेना’’तिआदिमाह। तत्रायं अनुत्तानपदवण्णना – मक्कटिं आमिसेनाति महावने भिक्खूनं खन्तिमेत्तादिगुणानुभावेन निरासङ्कचित्ता बहू मिगमोरकुक्कुटमक्कटादयो तिरच्छाना पधानागारट्ठानेसु विचरन्ति। तत्र एकं मक्कटिं आमिसेन यागुभत्तखज्जकादिना उपलापेत्वा, सङ्गण्हित्वाति वुत्तं होति। तस्साति भुम्मवचनं। पटिसेवतीति पचुरपटिसेवनो होति; पचुरत्थे हि वत्तमानवचनं। सो भिक्खूति सो मेथुनधम्मपटिसेवनको भिक्खु। सेनासनचारिकं आहिण्डन्ताति ते भिक्खू आगन्तुका बुद्धदस्सनाय आगता पातोव आगन्तुकभत्तानि लभित्वा कतभत्तकिच्चा भिक्खूनं निवासनट्ठानानि पस्सिस्सामाति विचरिंसु। तेन वुत्तं – ‘‘सेनासनचारिकं आहिण्डन्ता’’ति। येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमीति तिरच्छानगता नाम एकभिक्खुना सद्धिं विस्सासं कत्वा अञ्ञेसुपि तादिसञ्ञेव चित्तं उप्पादेन्ति। तस्मा सा मक्कटी येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा च अत्तनो विस्सासिकभिक्खुस्सेव तेसम्पि तं विकारं दस्सेसि।
40. Idāni yaṃ taṃ aññaṃ vatthu uppannaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘tena kho pana samayenā’’tiādimāha. Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā – makkaṭiṃ āmisenāti mahāvane bhikkhūnaṃ khantimettādiguṇānubhāvena nirāsaṅkacittā bahū migamorakukkuṭamakkaṭādayo tiracchānā padhānāgāraṭṭhānesu vicaranti. Tatra ekaṃ makkaṭiṃ āmisena yāgubhattakhajjakādinā upalāpetvā, saṅgaṇhitvāti vuttaṃ hoti. Tassāti bhummavacanaṃ. Paṭisevatīti pacurapaṭisevano hoti; pacuratthe hi vattamānavacanaṃ. So bhikkhūti so methunadhammapaṭisevanako bhikkhu. Senāsanacārikaṃ āhiṇḍantāti te bhikkhū āgantukā buddhadassanāya āgatā pātova āgantukabhattāni labhitvā katabhattakiccā bhikkhūnaṃ nivāsanaṭṭhānāni passissāmāti vicariṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘senāsanacārikaṃ āhiṇḍantā’’ti. Yena te bhikkhū tenupasaṅkamīti tiracchānagatā nāma ekabhikkhunā saddhiṃ vissāsaṃ katvā aññesupi tādisaññeva cittaṃ uppādenti. Tasmā sā makkaṭī yena te bhikkhū tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā ca attano vissāsikabhikkhusseva tesampi taṃ vikāraṃ dassesi.
छेप्पन्ति नङ्गुट्ठं। ओड्डीति अभिमुखं ठपेसि। निमित्तम्पि अकासीति येन नियामेन याय किरियाय मेथुनाधिप्पायं ते जानन्ति तं अकासीति अत्थो । सो भिक्खूति यस्सायं विहारो। एकमन्तं निलीयिंसूति एकस्मिं ओकासे पटिच्छन्ना अच्छिंसु।
Cheppanti naṅguṭṭhaṃ. Oḍḍīti abhimukhaṃ ṭhapesi. Nimittampi akāsīti yena niyāmena yāya kiriyāya methunādhippāyaṃ te jānanti taṃ akāsīti attho . So bhikkhūti yassāyaṃ vihāro. Ekamantaṃ nilīyiṃsūti ekasmiṃ okāse paṭicchannā acchiṃsu.
४१. सच्चं, आवुसोति सहोड्ढग्गहितो चोरो विय पच्चक्खं दिस्वा चोदितत्ता ‘‘किं वा मया कत’’न्तिआदीनि वत्तुं असक्कोन्तो ‘‘सच्चं, आवुसो’’ति आह। ननु, आवुसो, तथेव तं होतीति आवुसो यथा मनुस्सित्थिया, ननु तिरच्छानगतित्थियापि तं सिक्खापदं तथेव होति। मनुस्सित्थियापि हि दस्सनम्पि गहणम्पि आमसनम्पि फुसनम्पि घट्टनम्पि दुट्ठुल्लमेव। तिरच्छानगतित्थियापि तं सब्बं दुट्ठुल्लमेव। को एत्थ विसेसो? अलेसट्ठाने त्वं लेसं ओड्डेसीति।
41.Saccaṃ, āvusoti sahoḍḍhaggahito coro viya paccakkhaṃ disvā coditattā ‘‘kiṃ vā mayā kata’’ntiādīni vattuṃ asakkonto ‘‘saccaṃ, āvuso’’ti āha. Nanu, āvuso, tatheva taṃ hotīti āvuso yathā manussitthiyā, nanu tiracchānagatitthiyāpi taṃ sikkhāpadaṃ tatheva hoti. Manussitthiyāpi hi dassanampi gahaṇampi āmasanampi phusanampi ghaṭṭanampi duṭṭhullameva. Tiracchānagatitthiyāpi taṃ sabbaṃ duṭṭhullameva. Ko ettha viseso? Alesaṭṭhāne tvaṃ lesaṃ oḍḍesīti.
४२. अन्तमसो तिरच्छानगतायपि पाराजिको होति असंवासोति तिरच्छानगतायपि मेथुनं धम्मं पटिसेवित्वा पाराजिको येव होतीति दळ्हतरं सिक्खापदमकासि। दुविधञ्हि सिक्खापदं – लोकवज्जं, पण्णत्तिवज्जञ्च। तत्थ यस्स सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, तं लोकवज्जं नाम। सेसं पण्णत्तिवज्जं। तत्थ लोकवज्जे अनुपञ्ञत्ति उप्पज्जमाना रुन्धन्ती द्वारं पिदहन्ती सोतं पच्छिन्दमाना गाळ्हतरं करोन्ती उप्पज्जति, अञ्ञत्र अधिमाना, अञ्ञत्र सुपिनन्ताति अयं पन वीतिक्कमाभावा अब्बोहारिकत्ता च वुत्ता। पण्णत्तिवज्जे अकते वीतिक्कमे उप्पज्जमाना सिथिलं करोन्ती मोचेन्ती द्वारं ददमाना अपरापरम्पि अनापत्तिं कुरुमाना उप्पज्जति, गणभोजनपरम्परभोजनादीसु अनुपञ्ञत्तियो विय। ‘‘अन्तमसो तङ्खणिकायपी’’ति एवरूपा पन कते वीतिक्कमे उप्पन्नत्ता पञ्ञत्तिगतिकाव होति। इदं पन पठमसिक्खापदं यस्मा लोकवज्जं, न पण्णत्तिवज्जं; तस्मा अयमनुपञ्ञत्ति रुन्धन्ती द्वारं पिदहन्ती सोतं पच्छिन्दमाना गाळ्हतरं करोन्ती उप्पज्जि।
42.Antamaso tiracchānagatāyapi pārājiko hoti asaṃvāsoti tiracchānagatāyapi methunaṃ dhammaṃ paṭisevitvā pārājiko yeva hotīti daḷhataraṃ sikkhāpadamakāsi. Duvidhañhi sikkhāpadaṃ – lokavajjaṃ, paṇṇattivajjañca. Tattha yassa sacittakapakkhe cittaṃ akusalameva hoti, taṃ lokavajjaṃ nāma. Sesaṃ paṇṇattivajjaṃ. Tattha lokavajje anupaññatti uppajjamānā rundhantī dvāraṃ pidahantī sotaṃ pacchindamānā gāḷhataraṃ karontī uppajjati, aññatra adhimānā, aññatra supinantāti ayaṃ pana vītikkamābhāvā abbohārikattā ca vuttā. Paṇṇattivajje akate vītikkame uppajjamānā sithilaṃ karontī mocentī dvāraṃ dadamānā aparāparampi anāpattiṃ kurumānā uppajjati, gaṇabhojanaparamparabhojanādīsu anupaññattiyo viya. ‘‘Antamaso taṅkhaṇikāyapī’’ti evarūpā pana kate vītikkame uppannattā paññattigatikāva hoti. Idaṃ pana paṭhamasikkhāpadaṃ yasmā lokavajjaṃ, na paṇṇattivajjaṃ; tasmā ayamanupaññatti rundhantī dvāraṃ pidahantī sotaṃ pacchindamānā gāḷhataraṃ karontī uppajji.
एवं द्वेपि वत्थूनि सम्पिण्डेत्वा मूलच्छेज्जवसेन दळ्हतरं कत्वा पठमपाराजिके पञ्ञत्ते अपरम्पि अनुपञ्ञत्तत्थाय वज्जिपुत्तकवत्थु उदपादि। तस्सुप्पत्तिदस्सनत्थमेतं वुत्तं – ‘‘एवञ्चिदं भगवता भिक्खूनं सिक्खापदं पञ्ञत्तं होती’’ति । तस्सत्थो – भगवता भिक्खूनं इदं सिक्खापदं एवं पञ्ञत्तं होति च इदञ्च अञ्ञम्पि वत्थु उदपादीति।
Evaṃ dvepi vatthūni sampiṇḍetvā mūlacchejjavasena daḷhataraṃ katvā paṭhamapārājike paññatte aparampi anupaññattatthāya vajjiputtakavatthu udapādi. Tassuppattidassanatthametaṃ vuttaṃ – ‘‘evañcidaṃ bhagavatā bhikkhūnaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ hotī’’ti . Tassattho – bhagavatā bhikkhūnaṃ idaṃ sikkhāpadaṃ evaṃ paññattaṃ hoti ca idañca aññampi vatthu udapādīti.
मक्कटीवत्थुकथा निट्ठिता।
Makkaṭīvatthukathā niṭṭhitā.
सन्थतभाणवारो
Santhatabhāṇavāro
वज्जिपुत्तकवत्थुवण्णना
Vajjiputtakavatthuvaṇṇanā
४३-४४. इदानि यं तं अञ्ञम्पि वत्थु उप्पन्नं, तं दस्सेतुं ‘‘तेन खो पन समयेना’’तिआदिमाह। तत्रापि अयमनुत्तानपदवण्णना – वेसालिकाति वेसालिवासिनो। वज्जिपुत्तकाति वज्जिरट्ठे वेसालियं कुलानं पुत्ता। सासने किर यो यो उपद्दवो आदीनवो अब्बुदमुप्पज्जि, सब्बं तं वज्जिपुत्तके निस्साय। तथा हि देवदत्तोपि वज्जिपुत्तके पक्खे लभित्वा सङ्घं भिन्दि। वज्जिपुत्तका एव च वस्ससतपरिनिब्बुते भगवति उद्धम्मं उब्बिनयं सत्थुसासनं दीपेसुं। इमेपि तेसं येव एकच्चे एवं पञ्ञत्तेपि सिक्खापदे यावदत्थं भुञ्जिंसु…पे॰… मेथुनं धम्मं पटिसेविंसूति।
43-44. Idāni yaṃ taṃ aññampi vatthu uppannaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘tena kho pana samayenā’’tiādimāha. Tatrāpi ayamanuttānapadavaṇṇanā – vesālikāti vesālivāsino. Vajjiputtakāti vajjiraṭṭhe vesāliyaṃ kulānaṃ puttā. Sāsane kira yo yo upaddavo ādīnavo abbudamuppajji, sabbaṃ taṃ vajjiputtake nissāya. Tathā hi devadattopi vajjiputtake pakkhe labhitvā saṅghaṃ bhindi. Vajjiputtakā eva ca vassasataparinibbute bhagavati uddhammaṃ ubbinayaṃ satthusāsanaṃ dīpesuṃ. Imepi tesaṃ yeva ekacce evaṃ paññattepi sikkhāpade yāvadatthaṃ bhuñjiṃsu…pe… methunaṃ dhammaṃ paṭiseviṃsūti.
ञातिब्यसनेनपीति एत्थ असनं ब्यसनं विक्खेपो विद्धंसनं विनासोति सब्बमेतं एकत्थं। ञातीनं ब्यसनं ञातिब्यसनं, तेन ञातिब्यसनेन, राजदण्डब्याधिमरणविप्पवासनिमित्तेन ञातिविनासेनाति अत्थो। एस नयो दुतियपदेपि। ततियपदे पन आरोग्यविनासको रोगो एव रोगब्यसनं। सो हि आरोग्यं ब्यसति विक्खिपति विनासेतीति ब्यसनं। रोगोव ब्यसनं रोगब्यसनं, तेन रोगब्यसनेन। फुट्ठाति अधिपन्ना अभिभूता समन्नागताति अत्थो।
Ñātibyasanenapīti ettha asanaṃ byasanaṃ vikkhepo viddhaṃsanaṃ vināsoti sabbametaṃ ekatthaṃ. Ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ, tena ñātibyasanena, rājadaṇḍabyādhimaraṇavippavāsanimittena ñātivināsenāti attho. Esa nayo dutiyapadepi. Tatiyapade pana ārogyavināsako rogo eva rogabyasanaṃ. So hi ārogyaṃ byasati vikkhipati vināsetīti byasanaṃ. Rogova byasanaṃ rogabyasanaṃ, tena rogabyasanena. Phuṭṭhāti adhipannā abhibhūtā samannāgatāti attho.
न मयं, भन्ते आनन्द, बुद्धगरहिनोति भन्ते आनन्द, मयं न बुद्धं गरहाम, न बुद्धस्स दोसं देम। न धम्मगरहिनो, न सङ्घगरहिनो। अत्तगरहिनो मयन्ति अत्तानमेव मयं गरहाम, अत्तनो दोसं देम। अलक्खिकाति निस्सिरिका। अप्पपुञ्ञाति परित्तपुञ्ञा। विपस्सका कुसलानं धम्मानन्ति ये अट्ठतिंसारम्मणेसु विभत्ता कुसला धम्मा, तेसं विपस्सका; ततो ततो आरम्मणतो वुट्ठाय तेव धम्मे विपस्समानाति अत्थो। पुब्बरत्तापररत्तन्ति रत्तिया पुब्बं पुब्बरत्तं, रत्तिया अपरं अपररत्तं, पठमयामञ्च पच्छिमयामञ्चाति वुत्तं होति। बोधिपक्खिकानन्ति बोधिस्स पक्खे भवानं, अरहत्तमग्गञाणस्स उपकारकानन्ति अत्थो। भावनानुयोगन्ति वड्ढनानुयोगं। अनुयुत्ता विहरेय्यामाति गिहिपलिबोधं आवासपलिबोधञ्च पहाय विवित्तेसु सेनासनेसु युत्तपयुत्ता अनञ्ञकिच्चा विहरेय्याम।
Na mayaṃ, bhante ānanda, buddhagarahinoti bhante ānanda, mayaṃ na buddhaṃ garahāma, na buddhassa dosaṃ dema. Na dhammagarahino, na saṅghagarahino. Attagarahino mayanti attānameva mayaṃ garahāma, attano dosaṃ dema. Alakkhikāti nissirikā. Appapuññāti parittapuññā. Vipassakā kusalānaṃ dhammānanti ye aṭṭhatiṃsārammaṇesu vibhattā kusalā dhammā, tesaṃ vipassakā; tato tato ārammaṇato vuṭṭhāya teva dhamme vipassamānāti attho. Pubbarattāpararattanti rattiyā pubbaṃ pubbarattaṃ, rattiyā aparaṃ apararattaṃ, paṭhamayāmañca pacchimayāmañcāti vuttaṃ hoti. Bodhipakkhikānanti bodhissa pakkhe bhavānaṃ, arahattamaggañāṇassa upakārakānanti attho. Bhāvanānuyoganti vaḍḍhanānuyogaṃ. Anuyuttā vihareyyāmāti gihipalibodhaṃ āvāsapalibodhañca pahāya vivittesu senāsanesu yuttapayuttā anaññakiccā vihareyyāma.
एवमावुसोति थेरो एतेसं आसयं अजानन्तो इदं नेसं महागज्जितं सुत्वा ‘‘सचे इमे ईदिसा भविस्सन्ति, साधू’’ति मञ्ञमानो ‘‘एवमावुसो’’ति सम्पटिच्छि। अट्ठानमेतं अनवकासोति उभयम्पेतं कारणपटिक्खेपवचनं। कारणञ्हि यस्मा तत्थ तदायत्तवुत्तिभावेन फलं तिट्ठति। यस्मा चस्स तं ओकासो होति तदायत्तवुत्तिभावेन, तस्मा ‘‘ठानञ्च अवकासो चा’’ति वुच्चति, तं पटिक्खिपन्तो आह – ‘‘अट्ठानमेतं, आनन्द , अनवकासो’’ति। एतं ठानं वा ओकासो वा नत्थि। यं तथागतोति येन तथागतो वज्जीनं वा…पे॰… समूहनेय्य, तं कारणं नत्थीति अत्थो। यदि हि भगवा एतेसं ‘‘लभेय्याम उपसम्पद’’न्ति याचन्तानं उपसम्पदं ददेय्य, एवं सन्ते ‘‘पाराजिको होति असंवासो’’ति पञ्ञत्तं समूहनेय्य। यस्मा पनेतं न समूहनति, तस्मा ‘‘अट्ठानमेत’’न्तिआदिमाह।
Evamāvusoti thero etesaṃ āsayaṃ ajānanto idaṃ nesaṃ mahāgajjitaṃ sutvā ‘‘sace ime īdisā bhavissanti, sādhū’’ti maññamāno ‘‘evamāvuso’’ti sampaṭicchi. Aṭṭhānametaṃ anavakāsoti ubhayampetaṃ kāraṇapaṭikkhepavacanaṃ. Kāraṇañhi yasmā tattha tadāyattavuttibhāvena phalaṃ tiṭṭhati. Yasmā cassa taṃ okāso hoti tadāyattavuttibhāvena, tasmā ‘‘ṭhānañca avakāso cā’’ti vuccati, taṃ paṭikkhipanto āha – ‘‘aṭṭhānametaṃ, ānanda , anavakāso’’ti. Etaṃ ṭhānaṃ vā okāso vā natthi. Yaṃ tathāgatoti yena tathāgato vajjīnaṃ vā…pe… samūhaneyya, taṃ kāraṇaṃ natthīti attho. Yadi hi bhagavā etesaṃ ‘‘labheyyāma upasampada’’nti yācantānaṃ upasampadaṃ dadeyya, evaṃ sante ‘‘pārājiko hoti asaṃvāso’’ti paññattaṃ samūhaneyya. Yasmā panetaṃ na samūhanati, tasmā ‘‘aṭṭhānameta’’ntiādimāha.
सो आगतो न उपसम्पादेतब्बोति ‘‘यदि हि एवं आगतो उपसम्पदं लभेय्य, सासने अगारवो भवेय्य। सामणेरभूमियं पन ठितो सगारवो च भविस्सति, अत्तत्थञ्च करिस्सती’’ति ञत्वा अनुकम्पमानो भगवा आह – ‘‘सो आगतो न उपसम्पादेतब्बो’’ति। सो आगतो उपसम्पादेतब्बोति एवं आगतो भिक्खुभावे ठत्वा अविपन्नसीलताय सासने सगारवो भविस्सति, सो सति उपनिस्सये नचिरस्सेव उत्तमत्थं पापुणिस्सतीति ञत्वा उपसम्पादेतब्बोति आह।
So āgato na upasampādetabboti ‘‘yadi hi evaṃ āgato upasampadaṃ labheyya, sāsane agāravo bhaveyya. Sāmaṇerabhūmiyaṃ pana ṭhito sagāravo ca bhavissati, attatthañca karissatī’’ti ñatvā anukampamāno bhagavā āha – ‘‘so āgato na upasampādetabbo’’ti. So āgato upasampādetabboti evaṃ āgato bhikkhubhāve ṭhatvā avipannasīlatāya sāsane sagāravo bhavissati, so sati upanissaye nacirasseva uttamatthaṃ pāpuṇissatīti ñatvā upasampādetabboti āha.
एवं मेथुनं धम्मं पटिसेवित्वा आगतेसु अनुपसम्पादेतब्बञ्च उपसम्पादेतब्बञ्च दस्सेत्वा तीणिपि वत्थूनि समोधानेत्वा परिपुण्णं कत्वा सिक्खापदं पञ्ञपेतुकामो ‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, इमं सिक्खापदं उद्दिसेय्याथा’’ति वत्वा ‘‘यो पन भिक्खु…पे॰… असंवासो’’ति परिपुण्णं सिक्खापदं पञ्ञपेसि।
Evaṃ methunaṃ dhammaṃ paṭisevitvā āgatesu anupasampādetabbañca upasampādetabbañca dassetvā tīṇipi vatthūni samodhānetvā paripuṇṇaṃ katvā sikkhāpadaṃ paññapetukāmo ‘‘evañca pana, bhikkhave, imaṃ sikkhāpadaṃ uddiseyyāthā’’ti vatvā ‘‘yo pana bhikkhu…pe… asaṃvāso’’ti paripuṇṇaṃ sikkhāpadaṃ paññapesi.
वज्जिपुत्तकवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Vajjiputtakavatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
चतुब्बिधविनयकथा
Catubbidhavinayakathā
४५. इदानिस्स अत्थं विभजन्तो ‘‘यो पनाति, यो यादिसो’’तिआदिमाह। तस्मिं पन सिक्खापदे च सिक्खापदविभङ्गे च सकले च विनयविनिच्छये कोसल्लं पत्थयन्तेन चतुब्बिधो विनयो जानितब्बो –
45. Idānissa atthaṃ vibhajanto ‘‘yo panāti, yo yādiso’’tiādimāha. Tasmiṃ pana sikkhāpade ca sikkhāpadavibhaṅge ca sakale ca vinayavinicchaye kosallaṃ patthayantena catubbidho vinayo jānitabbo –
चतुब्बिधञ्हि विनयं, महाथेरा महिद्धिका।
Catubbidhañhi vinayaṃ, mahātherā mahiddhikā;
नीहरित्वा पकासेसुं, धम्मसङ्गाहका पुरा॥
Nīharitvā pakāsesuṃ, dhammasaṅgāhakā purā.
कतमं चतुब्बिधं? सुत्तं, सुत्तानुलोमं, आचरियवादं, अत्तनोमतिन्ति। यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘आहच्चपदेन रसेन आचरियवंसेन अधिप्पाया’’ति, एत्थ हि आहच्चपदन्ति सुत्तं अधिप्पेतं, रसोति सुत्तानुलोमं, आचरियवंसोति आचरियवादो, अधिप्पायोति अत्तनोमति।
Katamaṃ catubbidhaṃ? Suttaṃ, suttānulomaṃ, ācariyavādaṃ, attanomatinti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘āhaccapadena rasena ācariyavaṃsena adhippāyā’’ti, ettha hi āhaccapadanti suttaṃ adhippetaṃ, rasoti suttānulomaṃ, ācariyavaṃsoti ācariyavādo, adhippāyoti attanomati.
तत्थ सुत्तंनाम सकले विनयपिटके पाळि।
Tattha suttaṃnāma sakale vinayapiṭake pāḷi.
सुत्तानुलोमं नाम चत्तारो महापदेसा; ये भगवता एवं वुत्ता – ‘‘यं, भिक्खवे , मया ‘इदं न कप्पती’ति अप्पटिक्खित्तं, तं चे अकप्पियं अनुलोमेति; कप्पियं पटिबाहति, तं वो न कप्पति। यं, भिक्खवे, मया ‘इदं न कप्पती’ति अप्पटिक्खित्तं, तं चे कप्पियं अनुलोमेति; अकप्पियं पटिबाहति, तं वो कप्पति। यं, भिक्खवे , मया ‘इदं कप्पती’ति अननुञ्ञातं, तं चे अकप्पियं अनुलोमेति, कप्पियं पटिबाहति; तं वो न कप्पति। यं, भिक्खवे, मया ‘इदं कप्पती’ति अननुञ्ञातं, तं चे कप्पियं अनुलोमेति, अकप्पियं पटिबाहति; तं वो कप्पती’’ति (महाव॰ ३०५)।
Suttānulomaṃ nāma cattāro mahāpadesā; ye bhagavatā evaṃ vuttā – ‘‘yaṃ, bhikkhave , mayā ‘idaṃ na kappatī’ti appaṭikkhittaṃ, taṃ ce akappiyaṃ anulometi; kappiyaṃ paṭibāhati, taṃ vo na kappati. Yaṃ, bhikkhave, mayā ‘idaṃ na kappatī’ti appaṭikkhittaṃ, taṃ ce kappiyaṃ anulometi; akappiyaṃ paṭibāhati, taṃ vo kappati. Yaṃ, bhikkhave , mayā ‘idaṃ kappatī’ti ananuññātaṃ, taṃ ce akappiyaṃ anulometi, kappiyaṃ paṭibāhati; taṃ vo na kappati. Yaṃ, bhikkhave, mayā ‘idaṃ kappatī’ti ananuññātaṃ, taṃ ce kappiyaṃ anulometi, akappiyaṃ paṭibāhati; taṃ vo kappatī’’ti (mahāva. 305).
आचरियवादो नाम धम्मसङ्गाहकेहि पञ्चहि अरहन्तसतेहि ठपिता पाळिविनिमुत्ता ओक्कन्तविनिच्छयप्पवत्ता अट्ठकथातन्ति।
Ācariyavādo nāma dhammasaṅgāhakehi pañcahi arahantasatehi ṭhapitā pāḷivinimuttā okkantavinicchayappavattā aṭṭhakathātanti.
अत्तनोमति नाम सुत्त-सुत्तानुलोम-आचरियवादे मुञ्चित्वा अनुमानेन अत्तनो अनुबुद्धिया नयग्गाहेन उपट्ठिताकारकथनं।
Attanomati nāma sutta-suttānuloma-ācariyavāde muñcitvā anumānena attano anubuddhiyā nayaggāhena upaṭṭhitākārakathanaṃ.
अपिच सुत्तन्ताभिधम्मविनयट्ठकथासु आगतो सब्बोपि थेरवादो ‘‘अत्तनोमति’’ नाम। तं पन अत्तनोमतिं गहेत्वा कथेन्तेन न दळ्हग्गाहं गहेत्वा वोहरितब्बं। कारणं सल्लक्खेत्वा अत्थेन पाळिं, पाळिया च अत्थं संसन्दित्वा कथेतब्बं। अत्तनोमति आचरियवादे ओतारेतब्बा। सचे तत्थ ओतरति चेव समेति च, गहेतब्बा। सचे नेव ओतरति न समेति, न गहेतब्बा। अयञ्हि अत्तनोमति नाम सब्बदुब्बला। अत्तनोमतितो आचरियवादो बलवतरो।
Apica suttantābhidhammavinayaṭṭhakathāsu āgato sabbopi theravādo ‘‘attanomati’’ nāma. Taṃ pana attanomatiṃ gahetvā kathentena na daḷhaggāhaṃ gahetvā voharitabbaṃ. Kāraṇaṃ sallakkhetvā atthena pāḷiṃ, pāḷiyā ca atthaṃ saṃsanditvā kathetabbaṃ. Attanomati ācariyavāde otāretabbā. Sace tattha otarati ceva sameti ca, gahetabbā. Sace neva otarati na sameti, na gahetabbā. Ayañhi attanomati nāma sabbadubbalā. Attanomatito ācariyavādo balavataro.
आचरियवादोपि सुत्तानुलोमे ओतारेतब्बो। तत्थ ओतरन्तो समेन्तोयेव गहेतब्बो, इतरो न गहेतब्बो। आचरियवादतो हि सुत्तानुलोमं बलवतरं।
Ācariyavādopi suttānulome otāretabbo. Tattha otaranto samentoyeva gahetabbo, itaro na gahetabbo. Ācariyavādato hi suttānulomaṃ balavataraṃ.
सुत्तानुलोमम्पि सुत्ते ओतारेतब्बं। तत्थ ओतरन्तं समेन्तमेव गहेतब्बं, इतरं न गहेतब्बं। सुत्तानुलोमतो हि सुत्तमेव बलवतरं। सुत्तञ्हि अप्पटिवत्तियं कारकसङ्घसदिसं बुद्धानं ठितकालसदिसं। तस्मा यदा द्वे भिक्खू साकच्छन्ति, सकवादी सुत्तं गहेत्वा कथेति, परवादी सुत्तानुलोमं। तेहि अञ्ञमञ्ञं खेपं वा गरहं वा अकत्वा सुत्तानुलोमं सुत्ते ओतारेतब्बं। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बं। नो चे, न गहेतब्बं; सुत्तस्मिंयेव ठातब्बं। अथायं सुत्तं गहेत्वा कथेति, परो आचरियवादं। तेहिपि अञ्ञमञ्ञं खेपं वा गरहं वा अकत्वा आचरियवादो सुत्ते ओतारेतब्बो। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बो। अनोतरन्तो असमेन्तो च गारय्हाचरियवादो न गहेतब्बो; सुत्तस्मिंयेव ठातब्बं।
Suttānulomampi sutte otāretabbaṃ. Tattha otarantaṃ samentameva gahetabbaṃ, itaraṃ na gahetabbaṃ. Suttānulomato hi suttameva balavataraṃ. Suttañhi appaṭivattiyaṃ kārakasaṅghasadisaṃ buddhānaṃ ṭhitakālasadisaṃ. Tasmā yadā dve bhikkhū sākacchanti, sakavādī suttaṃ gahetvā katheti, paravādī suttānulomaṃ. Tehi aññamaññaṃ khepaṃ vā garahaṃ vā akatvā suttānulomaṃ sutte otāretabbaṃ. Sace otarati sameti, gahetabbaṃ. No ce, na gahetabbaṃ; suttasmiṃyeva ṭhātabbaṃ. Athāyaṃ suttaṃ gahetvā katheti, paro ācariyavādaṃ. Tehipi aññamaññaṃ khepaṃ vā garahaṃ vā akatvā ācariyavādo sutte otāretabbo. Sace otarati sameti, gahetabbo. Anotaranto asamento ca gārayhācariyavādo na gahetabbo; suttasmiṃyeva ṭhātabbaṃ.
अथायं सुत्तं गहेत्वा कथेति, परो अत्तनोमतिं। तेहिपि अञ्ञमञ्ञं खेपं वा गरहं वा अकत्वा अत्तनोमति सुत्ते ओतारेतब्बा। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बा। नो चे, न गहेतब्बा। सुत्तस्मिं येव ठातब्बं।
Athāyaṃ suttaṃ gahetvā katheti, paro attanomatiṃ. Tehipi aññamaññaṃ khepaṃ vā garahaṃ vā akatvā attanomati sutte otāretabbā. Sace otarati sameti, gahetabbā. No ce, na gahetabbā. Suttasmiṃ yeva ṭhātabbaṃ.
अथ पनायं सुत्तानुलोमं गहेत्वा कथेति, परो सुत्तं। सुत्तं सुत्तानुलोमे ओतारेतब्बं। सचे ओतरति समेति, तिस्सो सङ्गीतियो आरूळ्हं पाळिआगतं पञ्ञायति, गहेतब्बं। नो चे तथा पञ्ञायति न ओतरति न समेति, बाहिरकसुत्तं वा होति सिलोको वा अञ्ञं वा गारय्हसुत्तं गुळ्हवेस्सन्तरगुळ्हविनयवेदल्लादीनं अञ्ञतरतो आगतं, न गहेतब्बं। सुत्तानुलोमस्मिंयेव ठातब्बं।
Atha panāyaṃ suttānulomaṃ gahetvā katheti, paro suttaṃ. Suttaṃ suttānulome otāretabbaṃ. Sace otarati sameti, tisso saṅgītiyo ārūḷhaṃ pāḷiāgataṃ paññāyati, gahetabbaṃ. No ce tathā paññāyati na otarati na sameti, bāhirakasuttaṃ vā hoti siloko vā aññaṃ vā gārayhasuttaṃ guḷhavessantaraguḷhavinayavedallādīnaṃ aññatarato āgataṃ, na gahetabbaṃ. Suttānulomasmiṃyeva ṭhātabbaṃ.
अथायं सुत्तानुलोमं गहेत्वा कथेति, परो आचरियवादं। आचरियवादो सुत्तानुलोमे ओतारेतब्बो। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बो। नो चे, न गहेतब्बो। सुत्तानुलोमेयेव ठातब्बं।
Athāyaṃ suttānulomaṃ gahetvā katheti, paro ācariyavādaṃ. Ācariyavādo suttānulome otāretabbo. Sace otarati sameti, gahetabbo. No ce, na gahetabbo. Suttānulomeyeva ṭhātabbaṃ.
अथायं सुत्तानुलोमं गहेत्वा कथेति, परो अत्तनोमतिं। अत्तनोमति सुत्तानुलोमे ओतारेतब्बा। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बा। नो चे, न गहेतब्बा। सुत्तानुलोमेयेव ठातब्बं।
Athāyaṃ suttānulomaṃ gahetvā katheti, paro attanomatiṃ. Attanomati suttānulome otāretabbā. Sace otarati sameti, gahetabbā. No ce, na gahetabbā. Suttānulomeyeva ṭhātabbaṃ.
अथ पनायं आचरियवादं गहेत्वा कथेति, परो सुत्तं। सुत्तं आचरियवादे ओतारेतब्बं। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बं। इतरं गारय्हसुत्तं न गहेतब्बं। आचरियवादेयेव ठातब्बं।
Atha panāyaṃ ācariyavādaṃ gahetvā katheti, paro suttaṃ. Suttaṃ ācariyavāde otāretabbaṃ. Sace otarati sameti, gahetabbaṃ. Itaraṃ gārayhasuttaṃ na gahetabbaṃ. Ācariyavādeyeva ṭhātabbaṃ.
अथायं आचरियवादं गहेत्वा कथेति, परो सुत्तानुलोमं। सुत्तानुलोमं आचरियवादे ओतारेतब्बं। ओतरन्तं समेन्तमेव गहेतब्बं, इतरं न गहेतब्बं। आचरियवादेयेव ठातब्बं।
Athāyaṃ ācariyavādaṃ gahetvā katheti, paro suttānulomaṃ. Suttānulomaṃ ācariyavāde otāretabbaṃ. Otarantaṃ samentameva gahetabbaṃ, itaraṃ na gahetabbaṃ. Ācariyavādeyeva ṭhātabbaṃ.
अथायं आचरियवादं गहेत्वा कथेति, परो अत्तनोमतिं। अत्तनोमति आचरियवादे ओतारेतब्बा। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बा। नो चे, न गहेतब्बा। आचरियवादेयेव ठातब्बं।
Athāyaṃ ācariyavādaṃ gahetvā katheti, paro attanomatiṃ. Attanomati ācariyavāde otāretabbā. Sace otarati sameti, gahetabbā. No ce, na gahetabbā. Ācariyavādeyeva ṭhātabbaṃ.
अथ पनायं अत्तनोमतिं गहेत्वा कथेति, परो सुत्तं। सुत्तं अत्तनोमतियं ओतारेतब्बं। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बं। इतरं गारय्हसुत्तं न गहेतब्बं। अत्तनोमतियमेव ठातब्बं।
Atha panāyaṃ attanomatiṃ gahetvā katheti, paro suttaṃ. Suttaṃ attanomatiyaṃ otāretabbaṃ. Sace otarati sameti, gahetabbaṃ. Itaraṃ gārayhasuttaṃ na gahetabbaṃ. Attanomatiyameva ṭhātabbaṃ.
अथायं अत्तनोमतिं गहेत्वा कथेति, परो सुत्तानुलोमं। सुत्तानुलोमं अत्तनोमतियं ओतारेतब्बं। ओतरन्तं समेन्तमेव गहेतब्बं, इतरं न गहेतब्बं। अत्तनोमतियमेव ठातब्बं।
Athāyaṃ attanomatiṃ gahetvā katheti, paro suttānulomaṃ. Suttānulomaṃ attanomatiyaṃ otāretabbaṃ. Otarantaṃ samentameva gahetabbaṃ, itaraṃ na gahetabbaṃ. Attanomatiyameva ṭhātabbaṃ.
अथायं अत्तनोमतिं गहेत्वा कथेति, परो आचरियवादं। आचरियवादो अत्तनोमतियं ओतारेतब्बो। सचे ओतरति समेति, गहेतब्बो; इतरो गारय्हाचरियवादो न गहेतब्बो। अत्तनोमतियमेव ठातब्बं। अत्तनो गहणमेव बलियं कातब्बं। सब्बट्ठानेसु च खेपो वा गरहा वा न कातब्बाति।
Athāyaṃ attanomatiṃ gahetvā katheti, paro ācariyavādaṃ. Ācariyavādo attanomatiyaṃ otāretabbo. Sace otarati sameti, gahetabbo; itaro gārayhācariyavādo na gahetabbo. Attanomatiyameva ṭhātabbaṃ. Attano gahaṇameva baliyaṃ kātabbaṃ. Sabbaṭṭhānesu ca khepo vā garahā vā na kātabbāti.
अथ पनायं ‘‘कप्पिय’’न्ति गहेत्वा कथेति, परो ‘‘अकप्पिय’’न्ति। सुत्ते च सुत्तानुलोमे च ओतारेतब्बं। सचे कप्पियं होति, कप्पिये ठातब्बं। सचे अकप्पियं, अकप्पिये ठातब्बं।
Atha panāyaṃ ‘‘kappiya’’nti gahetvā katheti, paro ‘‘akappiya’’nti. Sutte ca suttānulome ca otāretabbaṃ. Sace kappiyaṃ hoti, kappiye ṭhātabbaṃ. Sace akappiyaṃ, akappiye ṭhātabbaṃ.
अथायं तस्स कप्पियभावसाधकं सुत्ततो बहुं कारणञ्च विनिच्छयञ्च दस्सेति, परो कारणं न विन्दति। कप्पियेव ठातब्बं। अथ परो तस्स अकप्पियभावसाधकं सुत्ततो बहुं कारणञ्च विनिच्छयञ्च दस्सेति, अनेन अत्तनो गहणन्ति कत्वा दळ्हं आदाय न ठातब्बं। ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा अकप्पियेव ठातब्बं। अथ द्विन्नम्पि कारणच्छाया दिस्सति, पटिक्खित्तभावोयेव साधु, अकप्पिये ठातब्बं। विनयञ्हि पत्वा कप्पियाकप्पियविचारणमागम्म रुन्धितब्बं, गाळ्हं कत्तब्बं, सोतं पच्छिन्दितब्बं, गरुकभावेयेव ठातब्बं।
Athāyaṃ tassa kappiyabhāvasādhakaṃ suttato bahuṃ kāraṇañca vinicchayañca dasseti, paro kāraṇaṃ na vindati. Kappiyeva ṭhātabbaṃ. Atha paro tassa akappiyabhāvasādhakaṃ suttato bahuṃ kāraṇañca vinicchayañca dasseti, anena attano gahaṇanti katvā daḷhaṃ ādāya na ṭhātabbaṃ. ‘‘Sādhū’’ti sampaṭicchitvā akappiyeva ṭhātabbaṃ. Atha dvinnampi kāraṇacchāyā dissati, paṭikkhittabhāvoyeva sādhu, akappiye ṭhātabbaṃ. Vinayañhi patvā kappiyākappiyavicāraṇamāgamma rundhitabbaṃ, gāḷhaṃ kattabbaṃ, sotaṃ pacchinditabbaṃ, garukabhāveyeva ṭhātabbaṃ.
अथ पनायं ‘‘अकप्पिय’’न्ति गहेत्वा कथेति, परो ‘‘कप्पिय’’न्ति। सुत्ते च सुत्तानुलोमे च ओतारेतब्बं। सचे कप्पियं होति, कप्पिये ठातब्बं। सचे अकप्पियं, अकप्पिये ठातब्बं।
Atha panāyaṃ ‘‘akappiya’’nti gahetvā katheti, paro ‘‘kappiya’’nti. Sutte ca suttānulome ca otāretabbaṃ. Sace kappiyaṃ hoti, kappiye ṭhātabbaṃ. Sace akappiyaṃ, akappiye ṭhātabbaṃ.
अथायं बहूहि सुत्तविनिच्छयकारणेहि अकप्पियभावं दस्सेति, परो कारणं न विन्दति, अकप्पिये ठातब्बं। अथ परो बहूहि सुत्तविनिच्छयकारणेहि कप्पियभावं दस्सेति, अयं कारणं न विन्दति, कप्पिये ठातब्बं। अथ द्विन्नम्पि कारणच्छाया दिस्सति, अत्तनो गहणं न विस्सज्जेतब्बं। यथा चायं कप्पियाकप्पिये अकप्पियकप्पिये च विनिच्छयो वुत्तो; एवं अनापत्तिआपत्तिवादे आपत्तानापत्तिवादे च, लहुकगरुकापत्तिवादे गरुकलहुकापत्तिवादे चापि विनिच्छयो वेदितब्बो। नाममत्तंयेव हि एत्थ नानं, योजनानये नानं नत्थि, तस्मा न वित्थारितं।
Athāyaṃ bahūhi suttavinicchayakāraṇehi akappiyabhāvaṃ dasseti, paro kāraṇaṃ na vindati, akappiye ṭhātabbaṃ. Atha paro bahūhi suttavinicchayakāraṇehi kappiyabhāvaṃ dasseti, ayaṃ kāraṇaṃ na vindati, kappiye ṭhātabbaṃ. Atha dvinnampi kāraṇacchāyā dissati, attano gahaṇaṃ na vissajjetabbaṃ. Yathā cāyaṃ kappiyākappiye akappiyakappiye ca vinicchayo vutto; evaṃ anāpattiāpattivāde āpattānāpattivāde ca, lahukagarukāpattivāde garukalahukāpattivāde cāpi vinicchayo veditabbo. Nāmamattaṃyeva hi ettha nānaṃ, yojanānaye nānaṃ natthi, tasmā na vitthāritaṃ.
एवं कप्पियाकप्पियादिविनिच्छये उप्पन्ने यो सुत्त-सुत्तानुलोमआचरियवादअत्तनोमतीसु अतिरेककारणं लभति, तस्स वादे ठातब्बं। सब्बसो पन कारणं विनिच्छयं अलभन्तेन सुत्तं न जहितब्बं, सुत्तस्मिंयेव ठातब्बन्ति। एवं तस्मिं सिक्खापदे च सिक्खापदविभङ्गे च सकले च विनयविनिच्छये कोसल्लं पत्थयन्तेन अयं चतुब्बिधो विनयो जानितब्बो।
Evaṃ kappiyākappiyādivinicchaye uppanne yo sutta-suttānulomaācariyavādaattanomatīsu atirekakāraṇaṃ labhati, tassa vāde ṭhātabbaṃ. Sabbaso pana kāraṇaṃ vinicchayaṃ alabhantena suttaṃ na jahitabbaṃ, suttasmiṃyeva ṭhātabbanti. Evaṃ tasmiṃ sikkhāpade ca sikkhāpadavibhaṅge ca sakale ca vinayavinicchaye kosallaṃ patthayantena ayaṃ catubbidho vinayo jānitabbo.
इमञ्च पन चतुब्बिधं विनयं ञत्वापि विनयधरेन पुग्गलेन तिलक्खणसमन्नागतेन भवितब्बं। तीणि हि विनयधरस्स लक्खणानि इच्छितब्बानि। कतमानि तीणि? ‘‘सुत्तञ्चस्स स्वागतं होति सुप्पवत्ति सुविनिच्छितं सुत्ततो अनुब्यञ्जनतो’’ति इदमेकं लक्खणं। ‘‘विनये खो पन ठितो होति असंहीरो’’ति इदं दुतियं। ‘‘आचरियपरम्परा खो पनस्स सुग्गहिता होति सुमनसिकता सूपधारिता’’ति इदं ततियं।
Imañca pana catubbidhaṃ vinayaṃ ñatvāpi vinayadharena puggalena tilakkhaṇasamannāgatena bhavitabbaṃ. Tīṇi hi vinayadharassa lakkhaṇāni icchitabbāni. Katamāni tīṇi? ‘‘Suttañcassa svāgataṃ hoti suppavatti suvinicchitaṃ suttato anubyañjanato’’ti idamekaṃ lakkhaṇaṃ. ‘‘Vinaye kho pana ṭhito hoti asaṃhīro’’ti idaṃ dutiyaṃ. ‘‘Ācariyaparamparā kho panassa suggahitā hoti sumanasikatā sūpadhāritā’’ti idaṃ tatiyaṃ.
तत्थ सुत्तं नाम सकलं विनयपिटकं। तञ्चस्स स्वागतं होतीति सुट्ठु आगतं। सुप्पवत्तीति सुट्ठु पवत्तं पगुणं वाचुग्गतं सुविनिच्छितं। सुत्ततो अनुब्यञ्जनतोति पाळितो च परिपुच्छतो च अट्ठकथातो च सुविनिच्छितं होति, कङ्खच्छेदं कत्वा उग्गहितं।
Tattha suttaṃ nāma sakalaṃ vinayapiṭakaṃ. Tañcassa svāgataṃ hotīti suṭṭhu āgataṃ. Suppavattīti suṭṭhu pavattaṃ paguṇaṃ vācuggataṃ suvinicchitaṃ. Suttato anubyañjanatoti pāḷito ca paripucchato ca aṭṭhakathāto ca suvinicchitaṃ hoti, kaṅkhacchedaṃ katvā uggahitaṃ.
विनये खो पन ठितो होतीति विनये लज्जीभावेन पतिट्ठितो होति। अलज्जी हि बहुस्सुतोपि समानो लाभगरुताय तन्तिं विसंवादेत्वा उद्धम्मं उब्बिनयं सत्थुसासनं दीपेत्वा सासने महन्तं उपद्दवं करोति। सङ्घभेदम्पि सङ्घराजिम्पि उप्पादेति। लज्जी पन कुक्कुच्चको सिक्खाकामो जीवितहेतुपि तन्तिं अविसंवादेत्वा धम्ममेव विनयमेव च दीपेति, सत्थुसासनं गरुं कत्वा ठपेति। तथा हि पुब्बे महाथेरा तिक्खत्तुं वाचं निच्छारेसुं – ‘‘अनागते लज्जी रक्खिस्सति, लज्जी रक्खिस्सति, लज्जी रक्खिस्सती’’ति। एवं यो लज्जी, सो विनयं अविजहन्तो अवोक्कमन्तो लज्जीभावेन विनये ठितो होति सुप्पतिट्ठितोति। असंहीरोति संहीरो नाम यो पाळियं वा अट्ठकथायं वा हेट्ठतो वा उपरितो वा पदपटिपाटिया वा पुच्छियमानो वित्थुनति विप्फन्दति सन्तिट्ठितुं न सक्कोति; यं यं परेन वुच्चति तं तं अनुजानाति; सकवादं छड्डेत्वा परवादं गण्हाति। यो पन पाळियं वा अट्ठकथाय वा हेट्ठुपरियेन वा पदपटिपाटिया वा पुच्छियमानो न वित्थुनति न विप्फन्दति, एकेकलोमं सण्डासेन गण्हन्तो विय ‘‘एवं मयं वदाम; एवं नो आचरिया वदन्ती’’ति विस्सज्जेति; यम्हि पाळि च पाळिविनिच्छयो च सुवण्णभाजने पक्खित्तसीहवसा विय परिक्खयं परियादानं अगच्छन्तो तिट्ठति, अयं वुच्चति ‘‘असंहीरो’’ति।
Vinaye kho pana ṭhito hotīti vinaye lajjībhāvena patiṭṭhito hoti. Alajjī hi bahussutopi samāno lābhagarutāya tantiṃ visaṃvādetvā uddhammaṃ ubbinayaṃ satthusāsanaṃ dīpetvā sāsane mahantaṃ upaddavaṃ karoti. Saṅghabhedampi saṅgharājimpi uppādeti. Lajjī pana kukkuccako sikkhākāmo jīvitahetupi tantiṃ avisaṃvādetvā dhammameva vinayameva ca dīpeti, satthusāsanaṃ garuṃ katvā ṭhapeti. Tathā hi pubbe mahātherā tikkhattuṃ vācaṃ nicchāresuṃ – ‘‘anāgate lajjī rakkhissati, lajjī rakkhissati, lajjī rakkhissatī’’ti. Evaṃ yo lajjī, so vinayaṃ avijahanto avokkamanto lajjībhāvena vinaye ṭhito hoti suppatiṭṭhitoti. Asaṃhīroti saṃhīro nāma yo pāḷiyaṃ vā aṭṭhakathāyaṃ vā heṭṭhato vā uparito vā padapaṭipāṭiyā vā pucchiyamāno vitthunati vipphandati santiṭṭhituṃ na sakkoti; yaṃ yaṃ parena vuccati taṃ taṃ anujānāti; sakavādaṃ chaḍḍetvā paravādaṃ gaṇhāti. Yo pana pāḷiyaṃ vā aṭṭhakathāya vā heṭṭhupariyena vā padapaṭipāṭiyā vā pucchiyamāno na vitthunati na vipphandati, ekekalomaṃ saṇḍāsena gaṇhanto viya ‘‘evaṃ mayaṃ vadāma; evaṃ no ācariyā vadantī’’ti vissajjeti; yamhi pāḷi ca pāḷivinicchayo ca suvaṇṇabhājane pakkhittasīhavasā viya parikkhayaṃ pariyādānaṃ agacchanto tiṭṭhati, ayaṃ vuccati ‘‘asaṃhīro’’ti.
आचरियपरम्परा खो पनस्स सुग्गहिता होतीति थेरपरम्परा वंसपरम्परा चस्स सुउ गहिता होति। सुमनसिकताति सुट्ठु मनसिकता; आवज्जितमत्ते उज्जलितपदीपो विय होति। सूपधारिताति सुट्ठु उपधारिता पुब्बापरानुसन्धितो अत्थतो कारणतो च उपधारिता; अत्तनो मतिं पहाय आचरियसुद्धिया वत्ता होति ‘‘मय्हं आचरियो असुकाचरियस्स सन्तिके उग्गण्हि, सो असुकस्सा’’ति एवं सब्बं आचरियपरम्परं थेरवादङ्गं आहरित्वा याव उपालित्थेरो सम्मासम्बुद्धस्स सन्तिके उग्गण्हीति पापेत्वा ठपेति। ततोपि आहरित्वा उपालित्थेरो सम्मासम्बुद्धस्स सन्तिके उग्गण्हि, दासकत्थेरो अत्तनो उपज्झायस्स उपालित्थेरस्स, सोणकत्थेरो अत्तनो उपज्झायस्स दासकत्थेरस्स, सिग्गवत्थेरो अत्तनो उपज्झायस्स सोणकत्थेरस्स, मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरो अत्तनो उपज्झायस्स सिग्गवत्थेरस्स चण्डवज्जित्थेरस्स चाति। एवं सब्बं आचरियपरम्परं थेरवादङ्गं आहरित्वा अत्तनो आचरियं पापेत्वा ठपेति। एवं उग्गहिता हि आचरियपरम्परा सुग्गहिता होति। एवं असक्कोन्तेन पन अवस्सं द्वे तयो परिवट्टा उग्गहेतब्बा। सब्बपच्छिमेन हि नयेन यथा आचरियो च आचरियाचरियो च पाळिञ्च परिपुच्छञ्च वदन्ति, तथा ञातुं वट्टति।
Ācariyaparamparā kho panassa suggahitā hotīti theraparamparā vaṃsaparamparā cassa suu gahitā hoti. Sumanasikatāti suṭṭhu manasikatā; āvajjitamatte ujjalitapadīpo viya hoti. Sūpadhāritāti suṭṭhu upadhāritā pubbāparānusandhito atthato kāraṇato ca upadhāritā; attano matiṃ pahāya ācariyasuddhiyā vattā hoti ‘‘mayhaṃ ācariyo asukācariyassa santike uggaṇhi, so asukassā’’ti evaṃ sabbaṃ ācariyaparamparaṃ theravādaṅgaṃ āharitvā yāva upālitthero sammāsambuddhassa santike uggaṇhīti pāpetvā ṭhapeti. Tatopi āharitvā upālitthero sammāsambuddhassa santike uggaṇhi, dāsakatthero attano upajjhāyassa upālittherassa, soṇakatthero attano upajjhāyassa dāsakattherassa, siggavatthero attano upajjhāyassa soṇakattherassa, moggaliputtatissatthero attano upajjhāyassa siggavattherassa caṇḍavajjittherassa cāti. Evaṃ sabbaṃ ācariyaparamparaṃ theravādaṅgaṃ āharitvā attano ācariyaṃ pāpetvā ṭhapeti. Evaṃ uggahitā hi ācariyaparamparā suggahitā hoti. Evaṃ asakkontena pana avassaṃ dve tayo parivaṭṭā uggahetabbā. Sabbapacchimena hi nayena yathā ācariyo ca ācariyācariyo ca pāḷiñca paripucchañca vadanti, tathā ñātuṃ vaṭṭati.
इमेहि च पन तीहि लक्खणेहि समन्नागतेन विनयधरेन वत्थुविनिच्छयत्थं सन्निपतिते सङ्घे ओतिण्णे वत्थुस्मिं चोदकेन च चुदितकेन च वुत्ते वत्तब्बे सहसा अविनिच्छिनित्वाव छ ठानानि ओलोकेतब्बानि। कतमानि छ? वत्थु ओलोकेतब्बं, मातिका ओलोकेतब्बा, पदभाजनीयं ओलोकेतब्बं, तिकपरिच्छेदो ओलोकेतब्बो, अन्तरापत्ति ओलोकेतब्बा, अनापत्ति ओलोकेतब्बाति।
Imehi ca pana tīhi lakkhaṇehi samannāgatena vinayadharena vatthuvinicchayatthaṃ sannipatite saṅghe otiṇṇe vatthusmiṃ codakena ca cuditakena ca vutte vattabbe sahasā avinicchinitvāva cha ṭhānāni oloketabbāni. Katamāni cha? Vatthu oloketabbaṃ, mātikā oloketabbā, padabhājanīyaṃ oloketabbaṃ, tikaparicchedo oloketabbo, antarāpatti oloketabbā, anāpatti oloketabbāti.
वत्थुं ओलोकेन्तोपि हि ‘‘तिणेन वा पण्णेन वा पटिच्छादेत्वा आगन्तब्बं, न त्वेव नग्गेन आगन्तब्बं; यो आगच्छेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ ५१७) एवं एकच्चं आपत्तिं पस्सति। सो तं सुत्तं आनेत्वा तं अधिकरणं वूपसमेस्सति।
Vatthuṃ olokentopi hi ‘‘tiṇena vā paṇṇena vā paṭicchādetvā āgantabbaṃ, na tveva naggena āgantabbaṃ; yo āgaccheyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 517) evaṃ ekaccaṃ āpattiṃ passati. So taṃ suttaṃ ānetvā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasamessati.
मातिकं ओलोकेन्तोपि ‘‘सम्पजानमुसावादे पाचित्तिय’’न्तिआदिना (पाचि॰ २) नयेन पञ्चन्नं आपत्तीनं अञ्ञतरं आपत्तिं पस्सति, सो तं सुत्तं आनेत्वा तं अधिकरणं वूपसमेस्सति।
Mātikaṃ olokentopi ‘‘sampajānamusāvāde pācittiya’’ntiādinā (pāci. 2) nayena pañcannaṃ āpattīnaṃ aññataraṃ āpattiṃ passati, so taṃ suttaṃ ānetvā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasamessati.
पदभाजनीयं ओलोकेन्तोपि ‘‘अक्खयिते सरीरे मेथुनं धम्मं पटिसेवति, आपत्ति पाराजिकस्स। येभुय्येन खयिते सरीरे मेथुनं धम्मं पटिसेवति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’तिआदिना (पारा॰ ५९ आदयो, अत्थतो समानं) नयेन सत्तन्नं आपत्तीनं अञ्ञतरं आपत्तिं पस्सति, सो पदभाजनीयतो सुत्तं आनेत्वा तं अधिकरणं वूपसमेस्सति।
Padabhājanīyaṃ olokentopi ‘‘akkhayite sarīre methunaṃ dhammaṃ paṭisevati, āpatti pārājikassa. Yebhuyyena khayite sarīre methunaṃ dhammaṃ paṭisevati, āpatti thullaccayassā’’tiādinā (pārā. 59 ādayo, atthato samānaṃ) nayena sattannaṃ āpattīnaṃ aññataraṃ āpattiṃ passati, so padabhājanīyato suttaṃ ānetvā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasamessati.
तिकपरिच्छेदं ओलोकेन्तोपि तिकसङ्घादिसेसं वा तिकपाचित्तियं वा तिकदुक्कटं वा अञ्ञतरं वा आपत्तिं तिकपरिच्छेदे पस्सति, सो ततो सुत्तं आनेत्वा तं अधिकरणं वूपसमेस्सति।
Tikaparicchedaṃ olokentopi tikasaṅghādisesaṃ vā tikapācittiyaṃ vā tikadukkaṭaṃ vā aññataraṃ vā āpattiṃ tikaparicchede passati, so tato suttaṃ ānetvā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasamessati.
अन्तरापत्तिं ओलोकेन्तोपि ‘‘पटिलातं उक्खिपति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि॰ ३५५) एवं या सिक्खापदन्तरेसु अन्तरापत्ति होति तं पस्सति, सो तं सुत्तं आनेत्वा तं अधिकरणं वूपसमेस्सति।
Antarāpattiṃ olokentopi ‘‘paṭilātaṃ ukkhipati, āpatti dukkaṭassā’’ti (pāci. 355) evaṃ yā sikkhāpadantaresu antarāpatti hoti taṃ passati, so taṃ suttaṃ ānetvā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasamessati.
अनापत्तिं ओलोकेन्तोपि ‘‘अनापत्ति भिक्खु असादियन्तस्स, अथेय्यचित्तस्स, न मरणाधिप्पायस्स, अनुल्लपनाधिप्पायस्स, न मोचनाधिप्पायस्स, असञ्चिच्च, अस्सतिया, अजानन्तस्सा’’ति (पारा॰ ७२ आदयो) एवं तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे निद्दिट्ठं अनापत्तिं पस्सति, सो तं सुत्तं आनेत्वा तं अधिकरणं वूपसमेस्सति।
Anāpattiṃ olokentopi ‘‘anāpatti bhikkhu asādiyantassa, atheyyacittassa, na maraṇādhippāyassa, anullapanādhippāyassa, na mocanādhippāyassa, asañcicca, assatiyā, ajānantassā’’ti (pārā. 72 ādayo) evaṃ tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade niddiṭṭhaṃ anāpattiṃ passati, so taṃ suttaṃ ānetvā taṃ adhikaraṇaṃ vūpasamessati.
यो हि भिक्खु चतुब्बिधविनयकोविदो तिलक्खणसम्पन्नो इमानि छ ठानानि ओलोकेत्वा अधिकरणं वूपसमेस्सति, तस्स विनिच्छयो अप्पटिवत्तियो, बुद्धेन सयं निसीदित्वा विनिच्छितसदिसो होति। तं चेवं विनिच्छयकुसलं भिक्खुं कोचि कतसिक्खापदवीतिक्कमो भिक्खु उपसङ्कमित्वा अत्तनो कुक्कुच्चं पुच्छेय्य; तेन साधुकं सल्लक्खेत्वा सचे अनापत्ति होति, ‘‘अनापत्ती’’ति वत्तब्बं। सचे पन आपत्ति होति, ‘‘आपत्ती’’ति वत्तब्बं। सा देसनागामिनी चे, ‘‘देसनागामिनी’’ति वत्तब्बं। वुट्ठानगामिनी चे, ‘‘वुट्ठानगामिनी’’ति वत्तब्बं। अथस्स पाराजिकच्छाया दिस्सति, ‘‘पाराजिकापत्ती’’ति न ताव वत्तब्बं। कस्मा? मेथुनधम्मवीतिक्कमो हि उत्तरिमनुस्सधम्मवीतिक्कमो च ओळारिको। अदिन्नादानमनुस्सविग्गहवीतिक्कमा पन सुखुमा चित्तलहुका। ते सुखुमेनेव आपज्जति , सुखुमेन रक्खति, तस्मा विसेसेन तंवत्थुकं कुक्कुच्चं पुच्छियमानो ‘‘आपत्ती’’ति अवत्वा सचस्स आचरियो धरति, ततो तेन सो भिक्खु ‘‘अम्हाकं आचरियं पुच्छा’’ति पेसेतब्बो। सचे सो पुन आगन्त्वा ‘‘तुम्हाकं आचरियो सुत्ततो नयतो ओलोकेत्वा ‘सतेकिच्छो’ति मं आहा’’ति वदति, ततो अनेन सो ‘‘साधु सुट्ठु यं आचरियो भणति तं करोही’’ति वत्तब्बो। अथ पनस्स आचरियो नत्थि, सद्धिं उग्गहितत्थेरो पन अत्थि, तस्स सन्तिकं पेसेतब्बो – ‘‘अम्हेहि सह उग्गहितत्थेरो गणपामोक्खो, तं गन्त्वा पुच्छा’’ति। तेनापि ‘‘सतेकिच्छो’’ति विनिच्छिते ‘‘साधु सुट्ठु तस्स वचनं करोही’’ति वत्तब्बो। अथ सद्धिं उग्गहितत्थेरोपि नत्थि, अन्तेवासिको पण्डितो अत्थि, तस्स सन्तिकं पेसेतब्बो – ‘‘असुकदहरं गन्त्वा पुच्छा’’ति। तेनापि ‘‘सतेकिच्छो’’ति विनिच्छिते ‘‘साधु सुट्ठु तस्स वचनं करोही’’ति वत्तब्बो। अथ दहरस्सापि पाराजिकच्छायाव उपट्ठाति, तेनापि ‘‘पाराजिकोसी’’ति न वत्तब्बो। दुल्लभो हि बुद्धुप्पादो, ततो दुल्लभतरा पब्बज्जा च उपसम्पदा च। एवं पन वत्तब्बो – ‘‘विवित्तं ओकासं सम्मज्जित्वा दिवाविहारं निसीदित्वा सीलानि सोधेत्वा द्वत्तिंसाकारं ताव मनसि करोही’’ति। सचे तस्स अरोगं सीलं कम्मट्ठानं घटयति, सङ्खारा पाकटा हुत्वा उपट्ठहन्ति, उपचारप्पनाप्पत्तं विय चित्तम्पि एकग्गं होति, दिवसं अतिक्कन्तम्पि न जानाति। सो दिवसातिक्कमे उपट्ठानं आगतो एवं वत्तब्बो – ‘‘कीदिसा ते चित्तप्पवत्ती’’ति। आरोचिताय चित्तप्पवत्तिया वत्तब्बो – ‘‘पब्बज्जा नाम चित्तविसुद्धत्थाय, अप्पमत्तो समणधम्मं करोही’’ति।
Yo hi bhikkhu catubbidhavinayakovido tilakkhaṇasampanno imāni cha ṭhānāni oloketvā adhikaraṇaṃ vūpasamessati, tassa vinicchayo appaṭivattiyo, buddhena sayaṃ nisīditvā vinicchitasadiso hoti. Taṃ cevaṃ vinicchayakusalaṃ bhikkhuṃ koci katasikkhāpadavītikkamo bhikkhu upasaṅkamitvā attano kukkuccaṃ puccheyya; tena sādhukaṃ sallakkhetvā sace anāpatti hoti, ‘‘anāpattī’’ti vattabbaṃ. Sace pana āpatti hoti, ‘‘āpattī’’ti vattabbaṃ. Sā desanāgāminī ce, ‘‘desanāgāminī’’ti vattabbaṃ. Vuṭṭhānagāminī ce, ‘‘vuṭṭhānagāminī’’ti vattabbaṃ. Athassa pārājikacchāyā dissati, ‘‘pārājikāpattī’’ti na tāva vattabbaṃ. Kasmā? Methunadhammavītikkamo hi uttarimanussadhammavītikkamo ca oḷāriko. Adinnādānamanussaviggahavītikkamā pana sukhumā cittalahukā. Te sukhumeneva āpajjati , sukhumena rakkhati, tasmā visesena taṃvatthukaṃ kukkuccaṃ pucchiyamāno ‘‘āpattī’’ti avatvā sacassa ācariyo dharati, tato tena so bhikkhu ‘‘amhākaṃ ācariyaṃ pucchā’’ti pesetabbo. Sace so puna āgantvā ‘‘tumhākaṃ ācariyo suttato nayato oloketvā ‘satekiccho’ti maṃ āhā’’ti vadati, tato anena so ‘‘sādhu suṭṭhu yaṃ ācariyo bhaṇati taṃ karohī’’ti vattabbo. Atha panassa ācariyo natthi, saddhiṃ uggahitatthero pana atthi, tassa santikaṃ pesetabbo – ‘‘amhehi saha uggahitatthero gaṇapāmokkho, taṃ gantvā pucchā’’ti. Tenāpi ‘‘satekiccho’’ti vinicchite ‘‘sādhu suṭṭhu tassa vacanaṃ karohī’’ti vattabbo. Atha saddhiṃ uggahitattheropi natthi, antevāsiko paṇḍito atthi, tassa santikaṃ pesetabbo – ‘‘asukadaharaṃ gantvā pucchā’’ti. Tenāpi ‘‘satekiccho’’ti vinicchite ‘‘sādhu suṭṭhu tassa vacanaṃ karohī’’ti vattabbo. Atha daharassāpi pārājikacchāyāva upaṭṭhāti, tenāpi ‘‘pārājikosī’’ti na vattabbo. Dullabho hi buddhuppādo, tato dullabhatarā pabbajjā ca upasampadā ca. Evaṃ pana vattabbo – ‘‘vivittaṃ okāsaṃ sammajjitvā divāvihāraṃ nisīditvā sīlāni sodhetvā dvattiṃsākāraṃ tāva manasi karohī’’ti. Sace tassa arogaṃ sīlaṃ kammaṭṭhānaṃ ghaṭayati, saṅkhārā pākaṭā hutvā upaṭṭhahanti, upacārappanāppattaṃ viya cittampi ekaggaṃ hoti, divasaṃ atikkantampi na jānāti. So divasātikkame upaṭṭhānaṃ āgato evaṃ vattabbo – ‘‘kīdisā te cittappavattī’’ti. Ārocitāya cittappavattiyā vattabbo – ‘‘pabbajjā nāma cittavisuddhatthāya, appamatto samaṇadhammaṃ karohī’’ti.
यस्स पन सीलं भिन्नं होति, तस्स कम्मट्ठानं न घटयति, पतोदाभितुन्नं विय चित्तं विकम्पति, विप्पटिसारग्गिना डय्हति, तत्तपासाणे निसिन्नो विय तङ्खणञ्ञेव वुट्ठाति। सो आगतो ‘‘का ते चित्तप्पवत्ती’’ति पुच्छितब्बो। आरोचिताय चित्तप्पवत्तिया ‘‘नत्थि लोके रहो नाम पापकम्मं पकुब्बतो। सब्बपठमञ्हि पापं करोन्तो अत्तना जानाति, अथस्स आरक्खदेवता परचित्तविदू समणब्राह्मणा अञ्ञा च देवता जानन्ति, त्वंयेव दानि तव सोत्थिं परियेसाही’’ति वत्तब्बो।
Yassa pana sīlaṃ bhinnaṃ hoti, tassa kammaṭṭhānaṃ na ghaṭayati, patodābhitunnaṃ viya cittaṃ vikampati, vippaṭisāragginā ḍayhati, tattapāsāṇe nisinno viya taṅkhaṇaññeva vuṭṭhāti. So āgato ‘‘kā te cittappavattī’’ti pucchitabbo. Ārocitāya cittappavattiyā ‘‘natthi loke raho nāma pāpakammaṃ pakubbato. Sabbapaṭhamañhi pāpaṃ karonto attanā jānāti, athassa ārakkhadevatā paracittavidū samaṇabrāhmaṇā aññā ca devatā jānanti, tvaṃyeva dāni tava sotthiṃ pariyesāhī’’ti vattabbo.
निट्ठिता चतुब्बिधविनयकथा
Niṭṭhitā catubbidhavinayakathā
विनयधरस्स च लक्खणादिकथा।
Vinayadharassa ca lakkhaṇādikathā.
भिक्खुपदभाजनीयवण्णना
Bhikkhupadabhājanīyavaṇṇanā
इदानि सिक्खापदविभङ्गस्स अत्थं वण्णयिस्साम। यं वुत्तं यो पनाति यो यादिसोतिआदि। एत्थ यो पनाति विभजितब्बपदं; यो यादिसोतिआदीनि तस्स विभजनपदानि। एत्थ च यस्मा पनाति निपातमत्तं; योति अत्थपदं; तञ्च अनियमेन पुग्गलं दीपेति, तस्मा तस्स अत्थं दस्सेन्तो अनियमेन पुग्गलदीपकं यो सद्दमेव आह। तस्मा एत्थ एवमत्थो वेदितब्बो – यो पनाति यो योकोचीति वुत्तं होति। यस्मा पन यो योकोचि नाम, सो अवस्सं लिङ्ग-युत्त-जाति-नाम-गोत्त-सील-विहार-गोचरवयेसु एकेनाकारेन पञ्ञायति, तस्मा तं तथा ञापेतुं तं पभेदं पकासेन्तो ‘‘यादिसो’’तिआदिमाह। तत्थ यादिसोति लिङ्गवसेन यादिसो वा तादिसो वा होतु; दीघो वा रस्सो वा काळो वा ओदातो वा मङ्गुरच्छवि वा किसो वा थूलो वाति अत्थो। यथायुत्तोति योगवसेन येन वा तेन वा युत्तो होतु; नवकम्मयुत्तो वा उद्देसयुत्तो वा वासधुरयुत्तो वाति अत्थो। यथाजच्चोति जातिवसेन यंजच्चो वा तंजच्चो वा होतु; खत्तियो वा ब्राह्मणो वा वेस्सो वा सुद्दो वाति अत्थो। यथानामोति नामवसेन यथानामो वा तथानामो वा होतु; बुद्धरक्खितो वा धम्मरक्खितो वा सङ्घरक्खितो वाति अत्थो। यथागोत्तोति गोत्तवसेन यथागोत्तो वा तथागोत्तो वा येन वा तेन वा गोत्तेन होतु; कच्चायनो वा वासिट्ठो वा कोसियो वाति अत्थो। यथासीलोति सीलेसु यथासीलो वा तथासीलो वा होतु; नवकम्मसीलो वा उद्देससीलो वा वासधुरसीलो वाति अत्थो। यथाविहारीति विहारेसुपि यथाविहारी वा तथाविहारी वा होतु; नवकम्मविहारी वा उद्देसविहारी वा वासधुरविहारी वाति अत्थो। यथागोचरोति गोचरेसुपि यथागोचरो वा तथागोचरो वा होतु; नवकम्मगोचरो वा उद्देसगोचरो वा वासधुरगोचरो वाति अत्थो। थेरो वाति आदीसु वयोवुड्ढादीसु यो वा सो वा होतु; परिपुण्णदसवस्सताय थेरो वा ऊनपञ्चवस्सताय नवो वा अतिरेकपञ्चवस्सताय मज्झिमो वाति अत्थो। अथ खो सब्बोव इमस्मिं अत्थे एसो वुच्चति ‘‘यो पना’’ति।
Idāni sikkhāpadavibhaṅgassa atthaṃ vaṇṇayissāma. Yaṃ vuttaṃ yo panāti yo yādisotiādi. Ettha yo panāti vibhajitabbapadaṃ; yo yādisotiādīni tassa vibhajanapadāni. Ettha ca yasmā panāti nipātamattaṃ; yoti atthapadaṃ; tañca aniyamena puggalaṃ dīpeti, tasmā tassa atthaṃ dassento aniyamena puggaladīpakaṃ yo saddameva āha. Tasmā ettha evamattho veditabbo – yo panāti yo yokocīti vuttaṃ hoti. Yasmā pana yo yokoci nāma, so avassaṃ liṅga-yutta-jāti-nāma-gotta-sīla-vihāra-gocaravayesu ekenākārena paññāyati, tasmā taṃ tathā ñāpetuṃ taṃ pabhedaṃ pakāsento ‘‘yādiso’’tiādimāha. Tattha yādisoti liṅgavasena yādiso vā tādiso vā hotu; dīgho vā rasso vā kāḷo vā odāto vā maṅguracchavi vā kiso vā thūlo vāti attho. Yathāyuttoti yogavasena yena vā tena vā yutto hotu; navakammayutto vā uddesayutto vā vāsadhurayutto vāti attho. Yathājaccoti jātivasena yaṃjacco vā taṃjacco vā hotu; khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddo vāti attho. Yathānāmoti nāmavasena yathānāmo vā tathānāmo vā hotu; buddharakkhito vā dhammarakkhito vā saṅgharakkhito vāti attho. Yathāgottoti gottavasena yathāgotto vā tathāgotto vā yena vā tena vā gottena hotu; kaccāyano vā vāsiṭṭho vā kosiyo vāti attho. Yathāsīloti sīlesu yathāsīlo vā tathāsīlo vā hotu; navakammasīlo vā uddesasīlo vā vāsadhurasīlo vāti attho. Yathāvihārīti vihāresupi yathāvihārī vā tathāvihārī vā hotu; navakammavihārī vā uddesavihārī vā vāsadhuravihārī vāti attho. Yathāgocaroti gocaresupi yathāgocaro vā tathāgocaro vā hotu; navakammagocaro vā uddesagocaro vā vāsadhuragocaro vāti attho. Thero vāti ādīsu vayovuḍḍhādīsu yo vā so vā hotu; paripuṇṇadasavassatāya thero vā ūnapañcavassatāya navo vā atirekapañcavassatāya majjhimo vāti attho. Atha kho sabbova imasmiṃ atthe eso vuccati ‘‘yo panā’’ti.
भिक्खुनिद्देसे भिक्खतीति भिक्खको; लभन्तो वा अलभन्तो वा अरियाय याचनाय याचतीति अत्थो। बुद्धादीहि अज्झुपगतं भिक्खाचरियं अज्झुपगतत्ता भिक्खाचरियं अज्झुपगतो नाम। यो हि कोचि अप्पं वा महन्तं वा भोगक्खन्धं पहाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो, सो कसिगोरक्खादीहि जीविककप्पनं हित्वा लिङ्गसम्पटिच्छनेनेव भिक्खाचरियं अज्झुपगतोति भिक्खु। परपटिबद्धजीविकत्ता वा विहारमज्झे काजभत्तं भुञ्जमानोपि भिक्खाचरियं अज्झुपगतोति भिक्खु; पिण्डियालोपभोजनं निस्साय पब्बज्जाय उस्साहजातत्ता वा भिक्खाचरियं अज्झुपगतोति भिक्खु। अग्घफस्सवण्णभेदेन भिन्नं पटं धारेतीति भिन्नपटधरो। तत्थ सत्थकच्छेदनेन अग्घभेदो वेदितब्बो। सहस्सग्घनकोपि हि पटो सत्थकेन खण्डाखण्डिकं छिन्नो भिन्नग्घो होति। पुरिमग्घतो उपड्ढम्पि न अग्घति। सुत्तसंसिब्बनेन फस्सभेदो वेदितब्बो। सुखसम्फस्सोपि हि पटो सुत्तेहि संसिब्बितो भिन्नफस्सो होति। खरसम्फस्सतं पापुणाति। सूचिमलादीहि वण्णभेदो वेदितब्बो। सुपरिसुद्धोपि हि पटो सूचिकम्मतो पट्ठाय सूचिमलेन, हत्थसेदमलजल्लिकाहि, अवसाने रजनकप्पकरणेहि च भिन्नवण्णो होति; पकतिवण्णं विजहति। एवं तीहाकारेहि भिन्नपटधारणतो भिन्नपटधरोति भिक्खु। गिहिवत्थविसभागानं वा कासावानं धारणमत्तेनेव भिन्नपटधरोति भिक्खु।
Bhikkhuniddese bhikkhatīti bhikkhako; labhanto vā alabhanto vā ariyāya yācanāya yācatīti attho. Buddhādīhi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhācariyaṃ ajjhupagato nāma. Yo hi koci appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so kasigorakkhādīhi jīvikakappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu. Parapaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu; piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu. Agghaphassavaṇṇabhedena bhinnaṃ paṭaṃ dhāretīti bhinnapaṭadharo. Tattha satthakacchedanena agghabhedo veditabbo. Sahassagghanakopi hi paṭo satthakena khaṇḍākhaṇḍikaṃ chinno bhinnaggho hoti. Purimagghato upaḍḍhampi na agghati. Suttasaṃsibbanena phassabhedo veditabbo. Sukhasamphassopi hi paṭo suttehi saṃsibbito bhinnaphasso hoti. Kharasamphassataṃ pāpuṇāti. Sūcimalādīhi vaṇṇabhedo veditabbo. Suparisuddhopi hi paṭo sūcikammato paṭṭhāya sūcimalena, hatthasedamalajallikāhi, avasāne rajanakappakaraṇehi ca bhinnavaṇṇo hoti; pakativaṇṇaṃ vijahati. Evaṃ tīhākārehi bhinnapaṭadhāraṇato bhinnapaṭadharoti bhikkhu. Gihivatthavisabhāgānaṃ vā kāsāvānaṃ dhāraṇamatteneva bhinnapaṭadharoti bhikkhu.
समञ्ञायाति पञ्ञत्तिया वोहारेनाति अत्थो। समञ्ञाय एव हि एकच्चो ‘‘भिक्खू’’ति पञ्ञायति। तथा हि निमन्तनादिम्हि भिक्खूसु गणियमानेसु सामणेरेपि गहेत्वा ‘‘सतं भिक्खू सहस्सं भिक्खू’’ति वदन्ति। पटिञ्ञायाति अत्तनो पटिजाननेन पटिञ्ञायपि हि एकच्चो ‘‘भिक्खू’’ति पञ्ञायति। तस्स ‘‘को एत्थाति? अहं, आवुसो, भिक्खू’’ति (अ॰ नि॰ १०.९६) एवमादीसु सम्भवो दट्ठब्बो । अयं पन आनन्दत्थेरेन वुत्ता धम्मिका पटिञ्ञा। रत्तिभागे पन दुस्सीलापि पटिपथं आगच्छन्ता ‘‘को एत्था’’ति वुत्ते अधम्मिकाय पटिञ्ञाय अभूताय ‘‘मयं भिक्खू’’ति वदन्ति।
Samaññāyāti paññattiyā vohārenāti attho. Samaññāya eva hi ekacco ‘‘bhikkhū’’ti paññāyati. Tathā hi nimantanādimhi bhikkhūsu gaṇiyamānesu sāmaṇerepi gahetvā ‘‘sataṃ bhikkhū sahassaṃ bhikkhū’’ti vadanti. Paṭiññāyāti attano paṭijānanena paṭiññāyapi hi ekacco ‘‘bhikkhū’’ti paññāyati. Tassa ‘‘ko etthāti? Ahaṃ, āvuso, bhikkhū’’ti (a. ni. 10.96) evamādīsu sambhavo daṭṭhabbo . Ayaṃ pana ānandattherena vuttā dhammikā paṭiññā. Rattibhāge pana dussīlāpi paṭipathaṃ āgacchantā ‘‘ko etthā’’ti vutte adhammikāya paṭiññāya abhūtāya ‘‘mayaṃ bhikkhū’’ti vadanti.
एहि भिक्खूति एहि भिक्खु नाम भगवतो ‘‘एहि भिक्खू’’ति वचनमत्तेन भिक्खुभावं एहिभिक्खूपसम्पदं पत्तो। भगवा हि एहिभिक्खुभावाय उपनिस्सयसम्पन्नं पुग्गलं दिस्वा रत्तपंसुकूलन्तरतो सुवण्णवण्णं दक्खिणहत्थं नीहरित्वा ब्रह्मघोसं निच्छारेन्तो ‘‘एहि, भिक्खु, चर ब्रह्मचरियं सम्मा दुक्खस्स अन्तकिरियाया’’ति वदति। तस्स सहेव भगवतो वचनेन गिहिलिङ्गं अन्तरधायति, पब्बज्जा च उपसम्पदा च रुहति। भण्डु कासायवसनो होति। एकं निवासेत्वा एकं पारुपित्वा एकं अंसे ठपेत्वा वामंसकूटे आसत्तनीलुप्पलवण्णमत्तिकापत्तो –
Ehi bhikkhūti ehi bhikkhu nāma bhagavato ‘‘ehi bhikkhū’’ti vacanamattena bhikkhubhāvaṃ ehibhikkhūpasampadaṃ patto. Bhagavā hi ehibhikkhubhāvāya upanissayasampannaṃ puggalaṃ disvā rattapaṃsukūlantarato suvaṇṇavaṇṇaṃ dakkhiṇahatthaṃ nīharitvā brahmaghosaṃ nicchārento ‘‘ehi, bhikkhu, cara brahmacariyaṃ sammā dukkhassa antakiriyāyā’’ti vadati. Tassa saheva bhagavato vacanena gihiliṅgaṃ antaradhāyati, pabbajjā ca upasampadā ca ruhati. Bhaṇḍu kāsāyavasano hoti. Ekaṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā ekaṃ aṃse ṭhapetvā vāmaṃsakūṭe āsattanīluppalavaṇṇamattikāpatto –
‘‘तिचीवरञ्च पत्तो च, वासि सूचि च बन्धनं।
‘‘Ticīvarañca patto ca, vāsi sūci ca bandhanaṃ;
परिस्सावनेन अट्ठेते, युत्तयोगस्स भिक्खुनो’’ति॥
Parissāvanena aṭṭhete, yuttayogassa bhikkhuno’’ti.
एवं वुत्तेहि अट्ठहि परिक्खारेहि सरीरे पटिमुक्केहियेव सट्ठिवस्सिकत्थेरो विय इरियापथसम्पन्नो बुद्धाचरियको बुद्धुपज्झायको सम्मासम्बुद्धं वन्दमानोयेव तिट्ठति। भगवा हि पठमबोधियं एकस्मिं काले एहिभिक्खूपसम्पदाय एव उपसम्पादेति। एवं उपसम्पन्नानि च सहस्सुपरि एकचत्तालीसुत्तरानि तीणि भिक्खुसतानि अहेसुं; सेय्यथिदं – पञ्च पञ्चवग्गियत्थेरा, यसो कुलपुत्तो, तस्स परिवारा चतुपण्णास सहायका, तिंस भद्दवग्गिया, सहस्सपुराणजटिला, सद्धिं द्वीहि अग्गसावकेहि अड्ढतेय्यसता परिब्बाजका, एको अङ्गुलिमालत्थेरोति। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं –
Evaṃ vuttehi aṭṭhahi parikkhārehi sarīre paṭimukkehiyeva saṭṭhivassikatthero viya iriyāpathasampanno buddhācariyako buddhupajjhāyako sammāsambuddhaṃ vandamānoyeva tiṭṭhati. Bhagavā hi paṭhamabodhiyaṃ ekasmiṃ kāle ehibhikkhūpasampadāya eva upasampādeti. Evaṃ upasampannāni ca sahassupari ekacattālīsuttarāni tīṇi bhikkhusatāni ahesuṃ; seyyathidaṃ – pañca pañcavaggiyattherā, yaso kulaputto, tassa parivārā catupaṇṇāsa sahāyakā, tiṃsa bhaddavaggiyā, sahassapurāṇajaṭilā, saddhiṃ dvīhi aggasāvakehi aḍḍhateyyasatā paribbājakā, eko aṅgulimālattheroti. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘तीणि सतं सहस्सञ्च, चत्तालीसं पुनापरे।
‘‘Tīṇi sataṃ sahassañca, cattālīsaṃ punāpare;
एको च थेरो सप्पञ्ञो, सब्बे ते एहिभिक्खुका’’ति॥
Eko ca thero sappañño, sabbe te ehibhikkhukā’’ti.
न केवलञ्च एते एव, अञ्ञेपि बहू सन्ति। सेय्यथिदं – तिसतपरिवारो सेलो ब्राह्मणो, सहस्सपरिवारो महाकप्पिनो, दससहस्सा कपिलवत्थुवासिनो कुलपुत्ता, सोळससहस्सा पारायनिकब्राह्मणाति एवमादयो। ते पन विनयपिटके पाळियं न निद्दिट्ठत्ता न वुत्ता। इमे तत्थ निद्दिट्ठत्ता वुत्ताति।
Na kevalañca ete eva, aññepi bahū santi. Seyyathidaṃ – tisataparivāro selo brāhmaṇo, sahassaparivāro mahākappino, dasasahassā kapilavatthuvāsino kulaputtā, soḷasasahassā pārāyanikabrāhmaṇāti evamādayo. Te pana vinayapiṭake pāḷiyaṃ na niddiṭṭhattā na vuttā. Ime tattha niddiṭṭhattā vuttāti.
‘‘सत्तवीस सहस्सानि, तीणियेव सतानि च।
‘‘Sattavīsa sahassāni, tīṇiyeva satāni ca;
एतेपि सब्बे सङ्खाता, सब्बे ते एहिभिक्खुका’’ति॥
Etepi sabbe saṅkhātā, sabbe te ehibhikkhukā’’ti.
तीहि सरणगमनेहि उपसम्पन्नोति ‘‘बुद्धं सरणं गच्छामी’’तिआदिना नयेन तिक्खत्तुं वाचं भिन्दित्वा वुत्तेहि तीहि सरणगमनेहि उपसम्पन्नो। अयञ्हि उपसम्पदा नाम अट्ठविधा – एहिभिक्खूपसम्पदा, सरणगमनूपसम्पदा, ओवादपटिग्गहणूपसम्पदा, पञ्हब्याकरणूपसम्पदा, गरुधम्मपटिग्गहणूपसम्पदा, दूतेनूपसम्पदा, अट्ठवाचिकूपसम्पदा, ञत्तिचतुत्थकम्मूपसम्पदाति। तत्थ एहिभिक्खूपसम्पदा, सरणगमनूपसम्पदा च वुत्ता एव।
Tīhi saraṇagamanehi upasampannoti ‘‘buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’tiādinā nayena tikkhattuṃ vācaṃ bhinditvā vuttehi tīhi saraṇagamanehi upasampanno. Ayañhi upasampadā nāma aṭṭhavidhā – ehibhikkhūpasampadā, saraṇagamanūpasampadā, ovādapaṭiggahaṇūpasampadā, pañhabyākaraṇūpasampadā, garudhammapaṭiggahaṇūpasampadā, dūtenūpasampadā, aṭṭhavācikūpasampadā, ñatticatutthakammūpasampadāti. Tattha ehibhikkhūpasampadā, saraṇagamanūpasampadā ca vuttā eva.
ओवादपटिग्गहणूपसम्पदा नाम ‘‘तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं – ‘तिब्बं मे हिरोत्तप्पं पच्चुपट्ठितं भविस्सति थेरेसु नवेसु मज्झिमेसु चा’ति। एवञ्हि ते, कस्सप, सिक्खितब्बं। तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं – ‘यं किञ्चि धम्मं सोस्सामि कुसलूपसंहितं, सब्बं तं अट्ठिं कत्वा मनसि कत्वा सब्बचेतसा समन्नाहरित्वा ओहितसोतो धम्मं सोस्सामी’ति। एवं हि ते, कस्सप, सिक्खितब्बं। तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं – ‘सातसहगता च मे कायगतासति न विजहिस्सती’ति। एवञ्हि ते, कस्सप, सिक्खितब्ब’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१५४) इमिना ओवादपटिग्गहणेन महाकस्सपत्थेरस्स अनुञ्ञातउपसम्पदा।
Ovādapaṭiggahaṇūpasampadā nāma ‘‘tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘tibbaṃ me hirottappaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavissati theresu navesu majjhimesu cā’ti. Evañhi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘yaṃ kiñci dhammaṃ sossāmi kusalūpasaṃhitaṃ, sabbaṃ taṃ aṭṭhiṃ katvā manasi katvā sabbacetasā samannāharitvā ohitasoto dhammaṃ sossāmī’ti. Evaṃ hi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘sātasahagatā ca me kāyagatāsati na vijahissatī’ti. Evañhi te, kassapa, sikkhitabba’’nti (saṃ. ni. 2.154) iminā ovādapaṭiggahaṇena mahākassapattherassa anuññātaupasampadā.
पञ्हब्याकरणूपसम्पदा नाम सोपाकस्स अनुञ्ञातउपसम्पदा। भगवा किर पुब्बारामे अनुचङ्कमन्तं सोपाकसामणेरं ‘‘‘उद्धुमातकसञ्ञा’ति वा, सोपाक, ‘रूपसञ्ञा’ति वा इमे धम्मा नानत्था नानाब्यञ्जना , उदाहु एकत्था, ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति दस असुभनिस्सिते पञ्हे पुच्छि। सो ते ब्याकासि। भगवा तस्स साधुकारं दत्वा ‘‘कतिवस्सोसि त्वं, सोपाका’’ति पुच्छि। ‘‘सत्तवस्सोहं, भगवा’’ति। ‘‘सोपाक, त्वं मम सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन सद्धिं संसन्दित्वा पञ्हे ब्याकासी’’ति आरद्धचित्तो उपसम्पदं अनुजानि। अयं पञ्हब्याकरणूपसम्पदा।
Pañhabyākaraṇūpasampadā nāma sopākassa anuññātaupasampadā. Bhagavā kira pubbārāme anucaṅkamantaṃ sopākasāmaṇeraṃ ‘‘‘uddhumātakasaññā’ti vā, sopāka, ‘rūpasaññā’ti vā ime dhammā nānatthā nānābyañjanā , udāhu ekatthā, byañjanameva nāna’’nti dasa asubhanissite pañhe pucchi. So te byākāsi. Bhagavā tassa sādhukāraṃ datvā ‘‘kativassosi tvaṃ, sopākā’’ti pucchi. ‘‘Sattavassohaṃ, bhagavā’’ti. ‘‘Sopāka, tvaṃ mama sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā pañhe byākāsī’’ti āraddhacitto upasampadaṃ anujāni. Ayaṃ pañhabyākaraṇūpasampadā.
गरुधम्मपटिग्गहणूपसम्पदा नाम महापजापतिया अट्ठगरुधम्मस्स पटिग्गहणेन अनुञ्ञातउपसम्पदा।
Garudhammapaṭiggahaṇūpasampadā nāma mahāpajāpatiyā aṭṭhagarudhammassa paṭiggahaṇena anuññātaupasampadā.
दूतेनूपसम्पदा नाम अड्ढकासिया गणिकाय अनुञ्ञातउपसम्पदा।
Dūtenūpasampadā nāma aḍḍhakāsiyā gaṇikāya anuññātaupasampadā.
अट्ठवाचिकूपसम्पदा नाम भिक्खुनिया भिक्खुनिसङ्घतो ञत्तिचतुत्थेन भिक्खुसङ्घतो ञत्तिचतुत्थेनाति इमेहि द्वीहि कम्मेहि उपसम्पदा।
Aṭṭhavācikūpasampadā nāma bhikkhuniyā bhikkhunisaṅghato ñatticatutthena bhikkhusaṅghato ñatticatutthenāti imehi dvīhi kammehi upasampadā.
ञत्तिचतुत्थकम्मूपसम्पदा नाम भिक्खूनं एतरहि उपसम्पदा। इमासु अट्ठसु उपसम्पदासु ‘‘या सा, भिक्खवे, मया तीहि सरणगमनेहि उपसम्पदा अनुञ्ञाता, तं अज्जतग्गे पटिक्खिपामि। अनुजानामि, भिक्खवे, ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन उपसम्पादेतु’’न्ति (महाव॰ ६९) एवं अनुञ्ञाताय इमाय उपसम्पदाय उपसम्पन्नोति वुत्तं होति।
Ñatticatutthakammūpasampadā nāma bhikkhūnaṃ etarahi upasampadā. Imāsu aṭṭhasu upasampadāsu ‘‘yā sā, bhikkhave, mayā tīhi saraṇagamanehi upasampadā anuññātā, taṃ ajjatagge paṭikkhipāmi. Anujānāmi, bhikkhave, ñatticatutthena kammena upasampādetu’’nti (mahāva. 69) evaṃ anuññātāya imāya upasampadāya upasampannoti vuttaṃ hoti.
भद्रोति अपापको। कल्याणपुथुज्जनादयो हि याव अरहा, ताव भद्रेन सीलेन समाधिना पञ्ञाय विमुत्तिया विमुत्तिञाणदस्सनेन च समन्नागतत्ता ‘‘भद्रो भिक्खू’’ति सङ्ख्यं गच्छन्ति। सारोति तेहियेव सीलसारादीहि समन्नागतत्ता नीलसमन्नागमेन नीलो पटो विय ‘‘सारो भिक्खू’’ति वेदितब्बो। विगतकिलेसफेग्गुभावतो वा खीणासवोव ‘‘सारो’’ति वेदितब्बो। सेखोति पुथुज्जनकल्याणकेन सद्धिं सत्त अरिया तिस्सो सिक्खा सिक्खन्तीति सेखा। तेसु यो कोचि ‘‘सेखो भिक्खू’’ति वेदितब्बो। न सिक्खतीति असेखो। सेक्खधम्मे अतिक्कम्म अग्गफले ठितो, ततो उत्तरि सिक्खितब्बाभावतो खीणासवो ‘‘असेखो’’ति वुच्चति। समग्गेन सङ्घेनाति सब्बन्तिमेन परियायेन पञ्चवग्गकरणीये कम्मे यावतिका भिक्खू कम्मप्पत्ता, तेसं आगतत्ता छन्दारहानं छन्दस्स आहटत्ता, सम्मुखीभूतानञ्च अप्पटिक्कोसनतो एकस्मिं कम्मे समग्गभावं उपगतेन। ञत्तिचतुत्थेनाति तीहि अनुस्सावनाहि एकाय च ञत्तिया कातब्बेन। कम्मेनाति धम्मिकेन विनयकम्मेन। अकुप्पेनाति वत्थु-ञत्ति-अनुस्सावन-सीमा-परिससम्पत्तिसम्पन्नत्ता अकोपेतब्बतं अप्पटिक्कोसितब्बतञ्च उपगतेन। ठानारहेनाति कारणारहेन सत्थुसासनारहेन। उपसम्पन्नो नाम उपरिभावं समापन्नो, पत्तोति अत्थो। भिक्खुभावो हि उपरिभावो, तञ्चेस यथावुत्तेन कम्मेन समापन्नत्ता ‘‘उपसम्पन्नो’’ति वुच्चति। एत्थ च ञत्तिचतुत्थकम्मं एकमेव आगतं। इमस्मिं पन ठाने ठत्वा चत्तारि सङ्घकम्मानि नीहरित्वा वित्थारतो कथेतब्बानीति सब्बअट्ठकथासु वुत्तं। तानि च ‘‘अपलोकनकम्मं ञत्तिकम्मं ञत्तिदुतियकम्मं ञत्तिचतुत्थकम्म’’न्ति पटिपाटिया ठपेत्वा वित्थारेन खन्धकतो परिवारावसाने कम्मविभङ्गतो च पाळिं आहरित्वा कथितानि। तानि मयं परिवारावसाने कम्मविभङ्गेयेव वण्णयिस्साम। एवञ्हि सति पठमपाराजिकवण्णना च न भारिया भविस्सति; यथाठिताय च पाळिया वण्णना सुविञ्ञेय्या भविस्सति। तानि च ठानानि असुञ्ञानि भविस्सन्ति; तस्मा अनुपदवण्णनमेव करोम।
Bhadroti apāpako. Kalyāṇaputhujjanādayo hi yāva arahā, tāva bhadrena sīlena samādhinā paññāya vimuttiyā vimuttiñāṇadassanena ca samannāgatattā ‘‘bhadro bhikkhū’’ti saṅkhyaṃ gacchanti. Sāroti tehiyeva sīlasārādīhi samannāgatattā nīlasamannāgamena nīlo paṭo viya ‘‘sāro bhikkhū’’ti veditabbo. Vigatakilesapheggubhāvato vā khīṇāsavova ‘‘sāro’’ti veditabbo. Sekhoti puthujjanakalyāṇakena saddhiṃ satta ariyā tisso sikkhā sikkhantīti sekhā. Tesu yo koci ‘‘sekho bhikkhū’’ti veditabbo. Na sikkhatīti asekho. Sekkhadhamme atikkamma aggaphale ṭhito, tato uttari sikkhitabbābhāvato khīṇāsavo ‘‘asekho’’ti vuccati. Samaggena saṅghenāti sabbantimena pariyāyena pañcavaggakaraṇīye kamme yāvatikā bhikkhū kammappattā, tesaṃ āgatattā chandārahānaṃ chandassa āhaṭattā, sammukhībhūtānañca appaṭikkosanato ekasmiṃ kamme samaggabhāvaṃ upagatena. Ñatticatutthenāti tīhi anussāvanāhi ekāya ca ñattiyā kātabbena. Kammenāti dhammikena vinayakammena. Akuppenāti vatthu-ñatti-anussāvana-sīmā-parisasampattisampannattā akopetabbataṃ appaṭikkositabbatañca upagatena. Ṭhānārahenāti kāraṇārahena satthusāsanārahena. Upasampanno nāma uparibhāvaṃ samāpanno, pattoti attho. Bhikkhubhāvo hi uparibhāvo, tañcesa yathāvuttena kammena samāpannattā ‘‘upasampanno’’ti vuccati. Ettha ca ñatticatutthakammaṃ ekameva āgataṃ. Imasmiṃ pana ṭhāne ṭhatvā cattāri saṅghakammāni nīharitvā vitthārato kathetabbānīti sabbaaṭṭhakathāsu vuttaṃ. Tāni ca ‘‘apalokanakammaṃ ñattikammaṃ ñattidutiyakammaṃ ñatticatutthakamma’’nti paṭipāṭiyā ṭhapetvā vitthārena khandhakato parivārāvasāne kammavibhaṅgato ca pāḷiṃ āharitvā kathitāni. Tāni mayaṃ parivārāvasāne kammavibhaṅgeyeva vaṇṇayissāma. Evañhi sati paṭhamapārājikavaṇṇanā ca na bhāriyā bhavissati; yathāṭhitāya ca pāḷiyā vaṇṇanā suviññeyyā bhavissati. Tāni ca ṭhānāni asuññāni bhavissanti; tasmā anupadavaṇṇanameva karoma.
तत्राति तेसु ‘‘भिक्खको’’तिआदिना नयेन वुत्तेसु भिक्खूसु। य्वायं भिक्खूति यो अयं भिक्खु। समग्गेन सङ्घेन…पे॰… उपसम्पन्नोति अट्ठसु उपसम्पदासु ञत्तिचतुत्थेनेव कम्मेन उपसम्पन्नो। अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो भिक्खूति अयं इमस्मिं ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवित्वा पाराजिको होती’’ति अत्थे ‘‘भिक्खू’’ति अधिप्पेतो। इतरे पन ‘‘भिक्खको’’ति आदयो अत्थुद्धारवसेन वुत्ता। तेसु च ‘‘भिक्खको’’ति आदयो निरुत्तिवसेन वुत्ता, ‘‘समञ्ञाय भिक्खु, पटिञ्ञाय भिक्खू’’ति इमे द्वे अभिलापवसेन वुत्ता, ‘‘एहि भिक्खू’’ति बुद्धेन उपज्झायेन पटिलद्धउपसम्पदावसेन वुत्तो। सरणगमनभिक्खु अनुप्पन्नाय कम्मवाचाय उपसम्पदावसेन वुत्तो, ‘‘भद्रो’’तिआदयो गुणवसेन वुत्ताति वेदितब्बा।
Tatrāti tesu ‘‘bhikkhako’’tiādinā nayena vuttesu bhikkhūsu. Yvāyaṃ bhikkhūti yo ayaṃ bhikkhu. Samaggena saṅghena…pe… upasampannoti aṭṭhasu upasampadāsu ñatticatuttheneva kammena upasampanno. Ayaṃ imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhūti ayaṃ imasmiṃ ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevitvā pārājiko hotī’’ti atthe ‘‘bhikkhū’’ti adhippeto. Itare pana ‘‘bhikkhako’’ti ādayo atthuddhāravasena vuttā. Tesu ca ‘‘bhikkhako’’ti ādayo niruttivasena vuttā, ‘‘samaññāya bhikkhu, paṭiññāya bhikkhū’’ti ime dve abhilāpavasena vuttā, ‘‘ehi bhikkhū’’ti buddhena upajjhāyena paṭiladdhaupasampadāvasena vutto. Saraṇagamanabhikkhu anuppannāya kammavācāya upasampadāvasena vutto, ‘‘bhadro’’tiādayo guṇavasena vuttāti veditabbā.
भिक्खुपदभाजनीयं निट्ठितं।
Bhikkhupadabhājanīyaṃ niṭṭhitaṃ.
सिक्खासाजीवपदभाजनीयवण्णना
Sikkhāsājīvapadabhājanīyavaṇṇanā
इदानि ‘‘भिक्खून’’न्ति इदं पदं विसेसत्थाभावतो अविभजित्वाव यं सिक्खञ्च साजीवञ्च समापन्नत्ता भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो होति, तं दस्सेन्तो सिक्खातिआदिमाह। तत्थ सिक्खितब्बाति सिक्खा। तिस्सोति गणनपरिच्छेदो । अधिसीलसिक्खाति अधिकं उत्तमं सीलन्ति अधिसीलं; अधिसीलञ्च तं सिक्खितब्बतो सिक्खा चाति अधिसीलसिक्खा। एस नयो अधिचित्त-अधिपञ्ञासिक्खासु।
Idāni ‘‘bhikkhūna’’nti idaṃ padaṃ visesatthābhāvato avibhajitvāva yaṃ sikkhañca sājīvañca samāpannattā bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno hoti, taṃ dassento sikkhātiādimāha. Tattha sikkhitabbāti sikkhā. Tissoti gaṇanaparicchedo . Adhisīlasikkhāti adhikaṃ uttamaṃ sīlanti adhisīlaṃ; adhisīlañca taṃ sikkhitabbato sikkhā cāti adhisīlasikkhā. Esa nayo adhicitta-adhipaññāsikkhāsu.
कतमं पनेत्थ सीलं, कतमं अधिसीलं, कतमं चित्तं, कतमं अधिचित्तं, कतमा पञ्ञा, कतमा अधिपञ्ञाति? वुच्चते – पञ्चङ्गदसङ्गसीलं ताव सीलमेव। तञ्हि बुद्धे उप्पन्नेपि अनुप्पन्नेपि लोके पवत्तति। उप्पन्ने बुद्धे तस्मिं सीले बुद्धापि सावकापि महाजनं समादपेन्ति। अनुप्पन्ने बुद्धे पच्चेकबुद्धा च कम्मवादिनो च धम्मिका समणब्राह्मणा चक्कवत्ती च महाराजानो महाबोधिसत्ता च समादपेन्ति। सामम्पि पण्डिता समणब्राह्मणा समादियन्ति। ते तं कुसलं धम्मं परिपूरेत्वा देवेसु च मनुस्सेसु च सम्पत्तिं अनुभोन्ति। पातिमोक्खसंवरसीलं पन ‘‘अधिसील’’न्ति वुच्चति, तञ्हि सूरियो विय पज्जोतानं सिनेरु विय पब्बतानं सब्बलोकियसीलानं अधिकञ्चेव उत्तमञ्च, बुद्धुप्पादेयेव च पवत्तति, न विना बुद्धुप्पादा। न हि तं पञ्ञत्तिं उद्धरित्वा अञ्ञो सत्तो ठपेतुं सक्कोति, बुद्धायेव पन सब्बसो कायवचीद्वारअज्झाचारसोतं छिन्दित्वा तस्स तस्स वीतिक्कमस्स अनुच्छविकं तं सीलसंवरं पञ्ञपेन्ति। पातिमोक्खसंवरतोपि च मग्गफलसम्पयुत्तमेव सीलं अधिसीलं, तं पन इध अनधिप्पेतं। न हि तं समापन्नो भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवति।
Katamaṃ panettha sīlaṃ, katamaṃ adhisīlaṃ, katamaṃ cittaṃ, katamaṃ adhicittaṃ, katamā paññā, katamā adhipaññāti? Vuccate – pañcaṅgadasaṅgasīlaṃ tāva sīlameva. Tañhi buddhe uppannepi anuppannepi loke pavattati. Uppanne buddhe tasmiṃ sīle buddhāpi sāvakāpi mahājanaṃ samādapenti. Anuppanne buddhe paccekabuddhā ca kammavādino ca dhammikā samaṇabrāhmaṇā cakkavattī ca mahārājāno mahābodhisattā ca samādapenti. Sāmampi paṇḍitā samaṇabrāhmaṇā samādiyanti. Te taṃ kusalaṃ dhammaṃ paripūretvā devesu ca manussesu ca sampattiṃ anubhonti. Pātimokkhasaṃvarasīlaṃ pana ‘‘adhisīla’’nti vuccati, tañhi sūriyo viya pajjotānaṃ sineru viya pabbatānaṃ sabbalokiyasīlānaṃ adhikañceva uttamañca, buddhuppādeyeva ca pavattati, na vinā buddhuppādā. Na hi taṃ paññattiṃ uddharitvā añño satto ṭhapetuṃ sakkoti, buddhāyeva pana sabbaso kāyavacīdvāraajjhācārasotaṃ chinditvā tassa tassa vītikkamassa anucchavikaṃ taṃ sīlasaṃvaraṃ paññapenti. Pātimokkhasaṃvaratopi ca maggaphalasampayuttameva sīlaṃ adhisīlaṃ, taṃ pana idha anadhippetaṃ. Na hi taṃ samāpanno bhikkhu methunaṃ dhammaṃ paṭisevati.
कामावचरानि पन अट्ठ कुसलचित्तानि, लोकियअट्ठसमापत्तिचित्तानि च एकज्झं कत्वा चित्तमेवाति वेदितब्बानि। बुद्धुप्पादानुप्पादे चस्स पवत्ति, समादपनं समादानञ्च सीले वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। विपस्सनापादकं अट्ठसमापत्तिचित्तं पन ‘‘अधिचित्त’’न्ति वुच्चति। तञ्हि अधिसीलं विय सीलानं सब्बलोकियचित्तानं अधिकञ्चेव उत्तमञ्च, बुद्धुप्पादेयेव च होति, न विना बुद्धुप्पादा। ततोपि च मग्गफलचित्तमेव अधिचित्तं, तं पन इध अनधिप्पेतं। न हि तं समापन्नो भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवति।
Kāmāvacarāni pana aṭṭha kusalacittāni, lokiyaaṭṭhasamāpatticittāni ca ekajjhaṃ katvā cittamevāti veditabbāni. Buddhuppādānuppāde cassa pavatti, samādapanaṃ samādānañca sīle vuttanayeneva veditabbaṃ. Vipassanāpādakaṃ aṭṭhasamāpatticittaṃ pana ‘‘adhicitta’’nti vuccati. Tañhi adhisīlaṃ viya sīlānaṃ sabbalokiyacittānaṃ adhikañceva uttamañca, buddhuppādeyeva ca hoti, na vinā buddhuppādā. Tatopi ca maggaphalacittameva adhicittaṃ, taṃ pana idha anadhippetaṃ. Na hi taṃ samāpanno bhikkhu methunaṃ dhammaṃ paṭisevati.
‘‘अत्थि दिन्नं, अत्थि यिट्ठ’’न्ति (ध॰ स॰ १३७१; विभ॰ ७९३; म॰ नि॰ ३.९२) -आदिनयप्पवत्तं पन कम्मस्सकतञाणं पञ्ञा, सा हि बुद्धे उप्पन्नेपि अनुप्पन्नेपि लोके पवत्तति। उप्पन्ने बुद्धे तस्सा पञ्ञाय बुद्धापि बुद्धसावकापि महाजनं समादपेन्ति। अनुप्पन्ने बुद्धे पच्चेकबुद्धा च कम्मवादिनो च धम्मिका समणब्राह्मणा चक्कवत्ती च महाराजानो महाबोधिसत्ता च समादपेन्ति। सामम्पि पण्डिता सत्ता समादियन्ति। तथा हि अङ्कुरो दसवस्ससहस्सानि महादानं अदासि। वेलामो, वेस्सन्तरो, अञ्ञे च बहू पण्डितमनुस्सा महादानानि अदंसु। ते तं कुसलं धम्मं परिपूरेत्वा देवेसु च मनुस्सेसु च सम्पत्तिं अनुभविंसु। तिलक्खणाकारपरिच्छेदकं पन विपस्सनाञाणं ‘‘अधिपञ्ञा’’ति वुच्चति। सा हि अधिसील-अधिचित्तानि विय सीलचित्तानं सब्बलोकियपञ्ञानं अधिका चेव उत्तमा च, न च विना बुद्धुप्पादा लोके पवत्तति। ततोपि च मग्गफलपञ्ञाव अधिपञ्ञा, सा पन इध अनधिप्पेता। न हि तं समापन्नो भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवतीति।
‘‘Atthi dinnaṃ, atthi yiṭṭha’’nti (dha. sa. 1371; vibha. 793; ma. ni. 3.92) -ādinayappavattaṃ pana kammassakatañāṇaṃ paññā, sā hi buddhe uppannepi anuppannepi loke pavattati. Uppanne buddhe tassā paññāya buddhāpi buddhasāvakāpi mahājanaṃ samādapenti. Anuppanne buddhe paccekabuddhā ca kammavādino ca dhammikā samaṇabrāhmaṇā cakkavattī ca mahārājāno mahābodhisattā ca samādapenti. Sāmampi paṇḍitā sattā samādiyanti. Tathā hi aṅkuro dasavassasahassāni mahādānaṃ adāsi. Velāmo, vessantaro, aññe ca bahū paṇḍitamanussā mahādānāni adaṃsu. Te taṃ kusalaṃ dhammaṃ paripūretvā devesu ca manussesu ca sampattiṃ anubhaviṃsu. Tilakkhaṇākāraparicchedakaṃ pana vipassanāñāṇaṃ ‘‘adhipaññā’’ti vuccati. Sā hi adhisīla-adhicittāni viya sīlacittānaṃ sabbalokiyapaññānaṃ adhikā ceva uttamā ca, na ca vinā buddhuppādā loke pavattati. Tatopi ca maggaphalapaññāva adhipaññā, sā pana idha anadhippetā. Na hi taṃ samāpanno bhikkhu methunaṃ dhammaṃ paṭisevatīti.
तत्राति तासु तीसु सिक्खासु। यायं अधिसीलसिक्खाति या अयं पातिमोक्खसीलसङ्खाता अधिसीलसिक्खा। एतं साजीवं नामाति एतं सब्बम्पि भगवता विनये ठपितं सिक्खापदं, यस्मा एत्थ नानादेसजातिगोत्तादिभेदभिन्ना भिक्खू सह जीवन्ति एकजीविका सभागजीविका सभागवुत्तिनो होन्ति, तस्मा ‘‘साजीव’’न्ति वुच्चति। तस्मिं सिक्खतीति तं सिक्खापदं चित्तस्स अधिकरणं कत्वा ‘‘यथासिक्खापदं नु खो सिक्खामि न सिक्खामी’’ति चित्तेन ओलोकेन्तो सिक्खति। न केवलञ्चायमेतस्मिं साजीवसङ्खाते सिक्खापदेयेव सिक्खति, सिक्खायपि सिक्खति, ‘‘एतं साजीवं नामा’’ति इमस्स पन अनन्तरस्स पदस्स वसेन ‘‘तस्मिं सिक्खती’’ति वुत्तं। किञ्चापि तं एवं वुत्तं, अथ खो अयमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो – तस्सा च सिक्खाय सिक्खं परिपूरेन्तो सिक्खति, तस्मिञ्च सिक्खापदे अवीतिक्कमन्तो सिक्खतीति। तेन वुच्चति साजीवसमापन्नोति इदम्पि अनन्तरस्स साजीवपदस्सेव वसेन वुत्तं। यस्मा पन सो सिक्खम्पि समापन्नो, तस्मा सिक्खासमापन्नोतिपि अत्थतो वेदितब्बो। एवञ्हि सति ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति एतस्स पदस्स पदभाजनम्पि परिपुण्णं होति।
Tatrāti tāsu tīsu sikkhāsu. Yāyaṃ adhisīlasikkhāti yā ayaṃ pātimokkhasīlasaṅkhātā adhisīlasikkhā. Etaṃ sājīvaṃ nāmāti etaṃ sabbampi bhagavatā vinaye ṭhapitaṃ sikkhāpadaṃ, yasmā ettha nānādesajātigottādibhedabhinnā bhikkhū saha jīvanti ekajīvikā sabhāgajīvikā sabhāgavuttino honti, tasmā ‘‘sājīva’’nti vuccati. Tasmiṃ sikkhatīti taṃ sikkhāpadaṃ cittassa adhikaraṇaṃ katvā ‘‘yathāsikkhāpadaṃ nu kho sikkhāmi na sikkhāmī’’ti cittena olokento sikkhati. Na kevalañcāyametasmiṃ sājīvasaṅkhāte sikkhāpadeyeva sikkhati, sikkhāyapi sikkhati, ‘‘etaṃ sājīvaṃ nāmā’’ti imassa pana anantarassa padassa vasena ‘‘tasmiṃ sikkhatī’’ti vuttaṃ. Kiñcāpi taṃ evaṃ vuttaṃ, atha kho ayamettha attho daṭṭhabbo – tassā ca sikkhāya sikkhaṃ paripūrento sikkhati, tasmiñca sikkhāpade avītikkamanto sikkhatīti. Tena vuccati sājīvasamāpannoti idampi anantarassa sājīvapadasseva vasena vuttaṃ. Yasmā pana so sikkhampi samāpanno, tasmā sikkhāsamāpannotipi atthato veditabbo. Evañhi sati ‘‘sikkhāsājīvasamāpanno’’ti etassa padassa padabhājanampi paripuṇṇaṃ hoti.
सिक्खासाजीवपदभाजनीयं निट्ठितं।
Sikkhāsājīvapadabhājanīyaṃ niṭṭhitaṃ.
सिक्खापच्चक्खानविभङ्गवण्णना
Sikkhāpaccakkhānavibhaṅgavaṇṇanā
सिक्खं अप्पच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वाति सिक्खञ्च अप्पटिक्खिपित्वा दुब्बलभावञ्च अप्पकासेत्वा। यस्मा च दुब्बल्ये आविकतेपि सिक्खा अप्पच्चक्खाताव होति, सिक्खाय पन पच्चक्खाताय दुब्बल्यं आविकतमेव होति। तस्मा ‘‘दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति इमिना पदेन न कोचि विसेसत्थो लब्भति। यथा पन ‘‘दिरत्ततिरत्तं सहसेय्यं कप्पेय्या’’ति वुत्ते दिरत्तवचनेन न कोचि विसेसत्थो लब्भति, केवलं लोकवोहारवसेन ब्यञ्जनसिलिट्ठताय मुखारूळ्हताय एतं वुत्तं। एवमिदम्पि वोहारवसेन ब्यञ्जनसिलिट्ठताय मुखारूळ्हताय वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Sikkhaṃappaccakkhāya dubbalyaṃ anāvikatvāti sikkhañca appaṭikkhipitvā dubbalabhāvañca appakāsetvā. Yasmā ca dubbalye āvikatepi sikkhā appaccakkhātāva hoti, sikkhāya pana paccakkhātāya dubbalyaṃ āvikatameva hoti. Tasmā ‘‘dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti iminā padena na koci visesattho labbhati. Yathā pana ‘‘dirattatirattaṃ sahaseyyaṃ kappeyyā’’ti vutte dirattavacanena na koci visesattho labbhati, kevalaṃ lokavohāravasena byañjanasiliṭṭhatāya mukhārūḷhatāya etaṃ vuttaṃ. Evamidampi vohāravasena byañjanasiliṭṭhatāya mukhārūḷhatāya vuttanti veditabbaṃ.
यस्मा वा भगवा सात्थं सब्यञ्जनं धम्मं देसेति, तस्मा ‘‘सिक्खं अप्पच्चक्खाया’’ति इमिना अत्थं सम्पादेत्वा ‘‘दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति इमिना ब्यञ्जनं सम्पादेति। परिवारकपदविरहितञ्हि एकमेव अत्थपदं वुच्चमानं परिवारविरहितो राजा विय, वत्थालङ्कारविरहितो विय च पुरिसो न सोभति; परिवारकेन पन अत्थानुलोमेन सहायपदेन सद्धिं तं सोभतीति।
Yasmā vā bhagavā sātthaṃ sabyañjanaṃ dhammaṃ deseti, tasmā ‘‘sikkhaṃ appaccakkhāyā’’ti iminā atthaṃ sampādetvā ‘‘dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti iminā byañjanaṃ sampādeti. Parivārakapadavirahitañhi ekameva atthapadaṃ vuccamānaṃ parivāravirahito rājā viya, vatthālaṅkāravirahito viya ca puriso na sobhati; parivārakena pana atthānulomena sahāyapadena saddhiṃ taṃ sobhatīti.
यस्मा वा सिक्खापच्चक्खानस्स एकच्चं दुब्बल्याविकम्मं अत्थो होति, तस्मा तं सन्धाय ‘‘सिक्खं अप्पच्चक्खाया’’तिपदस्स अत्थं विवरन्तो ‘‘दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति आह।
Yasmā vā sikkhāpaccakkhānassa ekaccaṃ dubbalyāvikammaṃ attho hoti, tasmā taṃ sandhāya ‘‘sikkhaṃ appaccakkhāyā’’tipadassa atthaṃ vivaranto ‘‘dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti āha.
तत्थ सिया यस्मा न सब्बं दुब्बल्याविकम्मं सिक्खापच्चक्खानं, तस्मा ‘‘दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति पठमं वत्वा तस्स अत्थनियमनत्थं ‘‘सिक्खं अप्पच्चक्खाया’’ति वत्तब्बन्ति, तञ्च न; कस्मा? अत्थानुक्कमाभावतो। ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति हि वुत्तत्ता यं सिक्खं समापन्नो, तं अप्पच्चक्खायाति वुच्चमानो अनुक्कमेनेव अत्थो वुत्तो होति, न अञ्ञथा। तस्मा इदमेव पठमं वुत्तन्ति।
Tattha siyā yasmā na sabbaṃ dubbalyāvikammaṃ sikkhāpaccakkhānaṃ, tasmā ‘‘dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti paṭhamaṃ vatvā tassa atthaniyamanatthaṃ ‘‘sikkhaṃ appaccakkhāyā’’ti vattabbanti, tañca na; kasmā? Atthānukkamābhāvato. ‘‘Sikkhāsājīvasamāpanno’’ti hi vuttattā yaṃ sikkhaṃ samāpanno, taṃ appaccakkhāyāti vuccamāno anukkameneva attho vutto hoti, na aññathā. Tasmā idameva paṭhamaṃ vuttanti.
अपिच अनुपटिपाटियापि एत्थ अत्थो वेदितब्बो। कथं? ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति एत्थ यं सिक्खं समापन्नो तं अप्पच्चक्खाय यञ्च साजीवं समापन्नो तत्थ दुब्बल्यं अनाविकत्वाति।
Apica anupaṭipāṭiyāpi ettha attho veditabbo. Kathaṃ? ‘‘Sikkhāsājīvasamāpanno’’ti ettha yaṃ sikkhaṃ samāpanno taṃ appaccakkhāya yañca sājīvaṃ samāpanno tattha dubbalyaṃ anāvikatvāti.
इदानि सिक्खापच्चक्खानदुब्बल्याविकम्मानं विसेसाविसेसं सिक्खापच्चक्खानलक्खणञ्च दस्सेन्तो ‘‘अत्थि भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्थ अत्थि भिक्खवेतिआदीनि द्वे मातिकापदानि; तानि विभजन्तो ‘‘कथञ्च भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्रायं अनुत्तानपदवण्णना – कथन्ति केन आकारेन। दुब्बल्याविकम्मञ्चाति दुब्बल्यस्स आविकम्मञ्च। इधाति इमस्मिं सासने। उक्कण्ठितोति अनभिरतिया इमस्मिं सासने किच्छजीविकप्पत्तो। अथ वा अज्ज यामि, स्वे यामि, इतो यामि, एत्थ यामीति उद्धं कण्ठं कत्वा विहरमानो, विक्खित्तो अनेकग्गोति वुत्तं होति। अनभिरतोति सासने अभिरतिविरहितो।
Idāni sikkhāpaccakkhānadubbalyāvikammānaṃ visesāvisesaṃ sikkhāpaccakkhānalakkhaṇañca dassento ‘‘atthi bhikkhave’’tiādimāha. Tattha atthi bhikkhavetiādīni dve mātikāpadāni; tāni vibhajanto ‘‘kathañca bhikkhave’’tiādimāha. Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā – kathanti kena ākārena. Dubbalyāvikammañcāti dubbalyassa āvikammañca. Idhāti imasmiṃ sāsane. Ukkaṇṭhitoti anabhiratiyā imasmiṃ sāsane kicchajīvikappatto. Atha vā ajja yāmi, sve yāmi, ito yāmi, ettha yāmīti uddhaṃ kaṇṭhaṃ katvā viharamāno, vikkhitto anekaggoti vuttaṃ hoti. Anabhiratoti sāsane abhirativirahito.
सामञ्ञा चवितुकामोति समणभावतो अपगन्तुकामो। भिक्खुभावन्ति भिक्खुभावेन। करणत्थे उपयोगवचनं। ‘‘कण्ठे आसत्तेन अट्टीयेय्या’’तिआदीसु (पारा॰ १६२) पन यथालक्खणं करणवचनेनेव वुत्तं। अट्टीयमानोति अट्टं पीळितं दुक्खितं विय अत्तानं आचरमानो; तेन वा भिक्खुभावेन अट्टो करियमानो पीळियमानोति अत्थो। हरायमानोति लज्जमानो। जिगुच्छमानोति असुचिं विय तं जिगुच्छन्तो। गिहिभावं पत्थयमानोतिआदीनि उत्तानत्थानियेव। यंनूनाहं बुद्धं पच्चक्खेय्यन्ति एत्थ यंनूनाति परिवितक्कदस्सने निपातो। इदं वुत्तं होति – ‘‘सचाहं बुद्धं पच्चक्खेय्यं, साधु वत मे सिया’’ति। वदति विञ्ञापेतीति इममत्थं एतेहि वा अञ्ञेहि वा ब्यञ्जनेहि वचीभेदं कत्वा वदति चेव, यस्स च वदति, तं विञ्ञापेति जानापेति। एवम्पीति उपरिमत्थसम्पिण्डनत्तो पिकारो। एवम्पि दुब्बल्याविकम्मञ्चेव होति सिक्खा च अप्पच्चक्खाता, अञ्ञथापि।
Sāmaññā cavitukāmoti samaṇabhāvato apagantukāmo. Bhikkhubhāvanti bhikkhubhāvena. Karaṇatthe upayogavacanaṃ. ‘‘Kaṇṭhe āsattena aṭṭīyeyyā’’tiādīsu (pārā. 162) pana yathālakkhaṇaṃ karaṇavacaneneva vuttaṃ. Aṭṭīyamānoti aṭṭaṃ pīḷitaṃ dukkhitaṃ viya attānaṃ ācaramāno; tena vā bhikkhubhāvena aṭṭo kariyamāno pīḷiyamānoti attho. Harāyamānoti lajjamāno. Jigucchamānoti asuciṃ viya taṃ jigucchanto. Gihibhāvaṃ patthayamānotiādīni uttānatthāniyeva. Yaṃnūnāhaṃ buddhaṃ paccakkheyyanti ettha yaṃnūnāti parivitakkadassane nipāto. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘sacāhaṃ buddhaṃ paccakkheyyaṃ, sādhu vata me siyā’’ti. Vadati viññāpetīti imamatthaṃ etehi vā aññehi vā byañjanehi vacībhedaṃ katvā vadati ceva, yassa ca vadati, taṃ viññāpeti jānāpeti. Evampīti uparimatthasampiṇḍanatto pikāro. Evampi dubbalyāvikammañceva hoti sikkhā ca appaccakkhātā, aññathāpi.
इदानि तं अञ्ञथापि दुब्बल्याविकम्मं सिक्खाय च अप्पच्चक्खानं दस्सेन्तो ‘‘अथ वा पना’’तिआदिमाह। तं सब्बं अत्थतो उत्तानमेव। पदतो पनेत्थ आदितो पट्ठाय ‘‘बुद्धं पच्चक्खेय्यं, धम्मं, सङ्घं, सिक्खं, विनयं, पातिमोक्खं, उद्देसं, उपज्झायं, आचरियं, सद्धिविहारिकं, अन्तेवासिकं, समानुपज्झायकं, समानाचरियकं, सब्रह्मचारिं पच्चक्खेय्य’’न्ति इमानि चुद्दस पदानि पच्चक्खानाकारेन वुत्तानि।
Idāni taṃ aññathāpi dubbalyāvikammaṃ sikkhāya ca appaccakkhānaṃ dassento ‘‘atha vā panā’’tiādimāha. Taṃ sabbaṃ atthato uttānameva. Padato panettha ādito paṭṭhāya ‘‘buddhaṃ paccakkheyyaṃ, dhammaṃ, saṅghaṃ, sikkhaṃ, vinayaṃ, pātimokkhaṃ, uddesaṃ, upajjhāyaṃ, ācariyaṃ, saddhivihārikaṃ, antevāsikaṃ, samānupajjhāyakaṃ, samānācariyakaṃ, sabrahmacāriṃ paccakkheyya’’nti imāni cuddasa padāni paccakkhānākārena vuttāni.
गिही अस्सन्तिआदीनि ‘‘गिही, उपासको, आरामिको, सामणेरो, तित्थियो, तित्थियसावको, अस्समणो, असक्यपुत्तियो अस्स’’न्ति इमानि अट्ठ पदानि ‘‘अस्स’’न्ति इमिना भावविकप्पाकारेन वुत्तानि। एवं ‘‘यंनूनाह’’न्ति इमिना पटिसंयुत्तानि द्वावीसति पदानि।
Gihī assantiādīni ‘‘gihī, upāsako, ārāmiko, sāmaṇero, titthiyo, titthiyasāvako, assamaṇo, asakyaputtiyo assa’’nti imāni aṭṭha padāni ‘‘assa’’nti iminā bhāvavikappākārena vuttāni. Evaṃ ‘‘yaṃnūnāha’’nti iminā paṭisaṃyuttāni dvāvīsati padāni.
४६. यथा च एतानि, एवं ‘‘यदि पनाहं, अपाहं, हन्दाहं, होति मे’’ति इमेसु एकमेकेन पटिसंयुत्तानि द्वावीसतीति सब्बानेव सतञ्च दस च पदानि होन्ति।
46. Yathā ca etāni, evaṃ ‘‘yadi panāhaṃ, apāhaṃ, handāhaṃ, hoti me’’ti imesu ekamekena paṭisaṃyuttāni dvāvīsatīti sabbāneva satañca dasa ca padāni honti.
४७. ततो परं सरितब्बवत्थुदस्सननयेन पवत्तानि ‘‘मातरं सरामी’’तिआदीनि सत्तरस पदानि। तत्थ खेत्तन्ति सालिखेत्तादिं। वत्थुन्ति तिणपण्णसाकफलाफलसमुट्ठानट्ठानं। सिप्पन्ति कुम्भकारपेसकारसिप्पादिकं।
47. Tato paraṃ saritabbavatthudassananayena pavattāni ‘‘mātaraṃ sarāmī’’tiādīni sattarasa padāni. Tattha khettanti sālikhettādiṃ. Vatthunti tiṇapaṇṇasākaphalāphalasamuṭṭhānaṭṭhānaṃ. Sippanti kumbhakārapesakārasippādikaṃ.
४८. ततो परं सकिञ्चनसपलिबोधभावदस्सनवसेन पवत्तानि ‘‘माता मे अत्थि, सा मया पोसेतब्बा’’तिआदीनि नव पदानि।
48. Tato paraṃ sakiñcanasapalibodhabhāvadassanavasena pavattāni ‘‘mātā me atthi, sā mayā posetabbā’’tiādīni nava padāni.
४९. ततो परं सनिस्सयसप्पतिट्ठभावदस्सनवसेन पवत्तानि ‘‘माता मे अत्थि, सा मं पोसेस्सती’’तिआदीनि सोळस पदानि।
49. Tato paraṃ sanissayasappatiṭṭhabhāvadassanavasena pavattāni ‘‘mātā me atthi, sā maṃ posessatī’’tiādīni soḷasa padāni.
५०. ततो परं एकभत्तएकसेय्यब्रह्मचरियानं दुक्करभावदस्सनवसेन पवत्तानि ‘‘दुक्कर’’न्तिआदीनि अट्ठ पदानि।
50. Tato paraṃ ekabhattaekaseyyabrahmacariyānaṃ dukkarabhāvadassanavasena pavattāni ‘‘dukkara’’ntiādīni aṭṭha padāni.
तत्थ दुक्करन्ति एकभत्तादीनं करणे दुक्करतं दस्सेति। न सुकरन्ति सुकरभावं पटिक्खिपति। एवं दुच्चरं न सुचरन्ति एत्थ। न उस्सहामीति तत्थ उस्साहाभावं असक्कुणेय्यतं दस्सेति। न विसहामीति असय्हतं दस्सेति। न रमामीति रतिया अभावं दस्सेति। नाभिरमामीति अभिरतिया अभावं दस्सेति। एवं इमानि च पञ्ञास, पुरिमानि च दसुत्तरसतन्ति सट्ठिसतं पदानि दुब्बल्याविकम्मवारे वुत्तानीति वेदितब्बानि।
Tattha dukkaranti ekabhattādīnaṃ karaṇe dukkarataṃ dasseti. Na sukaranti sukarabhāvaṃ paṭikkhipati. Evaṃ duccaraṃ na sucaranti ettha. Na ussahāmīti tattha ussāhābhāvaṃ asakkuṇeyyataṃ dasseti. Na visahāmīti asayhataṃ dasseti. Na ramāmīti ratiyā abhāvaṃ dasseti. Nābhiramāmīti abhiratiyā abhāvaṃ dasseti. Evaṃ imāni ca paññāsa, purimāni ca dasuttarasatanti saṭṭhisataṃ padāni dubbalyāvikammavāre vuttānīti veditabbāni.
५१. सिक्खापच्चक्खानवारेपि ‘‘कथञ्च भिक्खवे’’ति आदि सब्बं अत्थतो उत्तानमेव। पदतो पनेत्थापि ‘‘बुद्धं पच्चक्खामि, धम्मं, सङ्घं, सिक्खं, विनयं, पातिमोक्खं, उद्देसं, उपज्झायं, आचरियं, सद्धिविहारिकं, अन्तेवासिकं, समानुपज्झायकं, समानाचरियकं, सब्रह्मचारिं पच्चक्खामी’’ति इमानि चुद्दस पदानि सिक्खापच्चक्खानवचनसम्बन्धेन पवत्तानि। सब्बपदेसु च ‘‘वदति विञ्ञापेती’’ति वचनस्स अयमत्थो – वचीभेदं कत्वा वदति, यस्स च वदति तं तेनेव वचीभेदेन ‘‘अयं सासनं जहितुकामो सासनतो मुच्चितुकामो भिक्खुभावं चजितुकामो इमं वाक्यभेदं करोती’’ति विञ्ञापेति सावेति जानापेति।
51. Sikkhāpaccakkhānavārepi ‘‘kathañca bhikkhave’’ti ādi sabbaṃ atthato uttānameva. Padato panetthāpi ‘‘buddhaṃ paccakkhāmi, dhammaṃ, saṅghaṃ, sikkhaṃ, vinayaṃ, pātimokkhaṃ, uddesaṃ, upajjhāyaṃ, ācariyaṃ, saddhivihārikaṃ, antevāsikaṃ, samānupajjhāyakaṃ, samānācariyakaṃ, sabrahmacāriṃ paccakkhāmī’’ti imāni cuddasa padāni sikkhāpaccakkhānavacanasambandhena pavattāni. Sabbapadesu ca ‘‘vadati viññāpetī’’ti vacanassa ayamattho – vacībhedaṃ katvā vadati, yassa ca vadati taṃ teneva vacībhedena ‘‘ayaṃ sāsanaṃ jahitukāmo sāsanato muccitukāmo bhikkhubhāvaṃ cajitukāmo imaṃ vākyabhedaṃ karotī’’ti viññāpeti sāveti jānāpeti.
सचे पनायं ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति वत्तुकामो पदपच्चाभट्ठं कत्वा ‘‘पच्चक्खामि बुद्ध’’न्ति वा वदेय्य। मिलक्खभासासु वा अञ्ञतरभासाय तमत्थं वदेय्य। ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति वत्तुकामो उप्पटिपाटिया ‘‘धम्मं पच्चक्खामी’’ति वा ‘‘सब्रह्मचारिं पच्चक्खामी’’ति वा वदेय्य, सेय्यथापि उत्तरिमनुस्सधम्मविभङ्गे ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’ति वत्तुकामो ‘‘दुतियं झान’’न्ति वदति, सचे यस्स वदति सो ‘‘अयं भिक्खुभावं चजितुकामो एतमत्थं वदती’’ति एत्तकमत्तम्पि जानाति, विरद्धं नाम नत्थि; खेत्तमेव ओतिण्णं, पच्चक्खाताव होति सिक्खा। सक्कत्ता वा ब्रह्मत्ता वा चुतसत्तो विय चुतोव होति सासना।
Sace panāyaṃ ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti vattukāmo padapaccābhaṭṭhaṃ katvā ‘‘paccakkhāmi buddha’’nti vā vadeyya. Milakkhabhāsāsu vā aññatarabhāsāya tamatthaṃ vadeyya. ‘‘Buddhaṃ paccakkhāmī’’ti vattukāmo uppaṭipāṭiyā ‘‘dhammaṃ paccakkhāmī’’ti vā ‘‘sabrahmacāriṃ paccakkhāmī’’ti vā vadeyya, seyyathāpi uttarimanussadhammavibhaṅge ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjāmī’’ti vattukāmo ‘‘dutiyaṃ jhāna’’nti vadati, sace yassa vadati so ‘‘ayaṃ bhikkhubhāvaṃ cajitukāmo etamatthaṃ vadatī’’ti ettakamattampi jānāti, viraddhaṃ nāma natthi; khettameva otiṇṇaṃ, paccakkhātāva hoti sikkhā. Sakkattā vā brahmattā vā cutasatto viya cutova hoti sāsanā.
सचे पन ‘‘बुद्धं पच्चक्खि’’न्ति वा, ‘‘बुद्धं पच्चक्खिस्सामी’’ति वा, ‘‘बुद्धं पच्चक्खेय्य’’न्ति वाति अतीतानागतपरिकप्पवचनेहि वदति, दूतं वा पहिणाति, सासनं वा पेसेति, अक्खरं वा छिन्दति, हत्थमुद्दाय वा तमत्थं आरोचेति, अप्पच्चक्खाता होति सिक्खा। उत्तरिमनुस्सधम्मारोचनं पन हत्थमुद्दायपि सीसं एति। सिक्खापच्चक्खानं मनुस्सजातिकसत्तस्स सन्तिके चित्तसम्पयुत्तं वचीभेदं करोन्तस्सेव सीसं एति। वचीभेदं कत्वा विञ्ञापेन्तोपि च यदि ‘‘अयमेव जानातू’’ति एकं नियमेत्वा आरोचेति, तञ्च सोयेव जानाति, पच्चक्खाता होति सिक्खा। अथ सो न जानाति, अञ्ञो समीपे ठितो जानाति, अप्पच्चक्खाता होति सिक्खा। अथ द्विन्नं ठितट्ठाने द्विन्नम्पि नियमेत्वा ‘‘एतेसं आरोचेमी’’ति वदति, तेसु एकस्मिं जानन्तेपि द्वीसु जानन्तेसुपि पच्चक्खाताव होति सिक्खा। एवं सम्बहुलेसुपि वेदितब्बं।
Sace pana ‘‘buddhaṃ paccakkhi’’nti vā, ‘‘buddhaṃ paccakkhissāmī’’ti vā, ‘‘buddhaṃ paccakkheyya’’nti vāti atītānāgataparikappavacanehi vadati, dūtaṃ vā pahiṇāti, sāsanaṃ vā peseti, akkharaṃ vā chindati, hatthamuddāya vā tamatthaṃ āroceti, appaccakkhātā hoti sikkhā. Uttarimanussadhammārocanaṃ pana hatthamuddāyapi sīsaṃ eti. Sikkhāpaccakkhānaṃ manussajātikasattassa santike cittasampayuttaṃ vacībhedaṃ karontasseva sīsaṃ eti. Vacībhedaṃ katvā viññāpentopi ca yadi ‘‘ayameva jānātū’’ti ekaṃ niyametvā āroceti, tañca soyeva jānāti, paccakkhātā hoti sikkhā. Atha so na jānāti, añño samīpe ṭhito jānāti, appaccakkhātā hoti sikkhā. Atha dvinnaṃ ṭhitaṭṭhāne dvinnampi niyametvā ‘‘etesaṃ ārocemī’’ti vadati, tesu ekasmiṃ jānantepi dvīsu jānantesupi paccakkhātāva hoti sikkhā. Evaṃ sambahulesupi veditabbaṃ.
सचे पन अनभिरतिया पीळितो सभागे भिक्खू परिसङ्कमानो ‘‘यो कोचि जानातू’’ति उच्चसद्दं करोन्तो ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति वदति, तञ्च अविदूरे ठितो नवकम्मिको वा अञ्ञो वा समयञ्ञू पुरिसो सुत्वा ‘‘उक्कण्ठितो अयं समणो गिहिभावं पत्थेति, सासनतो चुतो’’ति जानाति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा। तङ्खणञ्ञेव पन अपुब्बं अचरिमं दुज्जानं, सचे आवज्जनसमये जानाति; यथा पकतिया लोके मनुस्सा वचनं सुत्वा जानन्ति, पच्चक्खाता होति सिक्खा। अथ अपरभागे ‘‘किं इमिना वुत्त’’न्ति कङ्खन्तो चिरेन जानाति, अप्पच्चक्खाता होति सिक्खा। इदञ्हि सिक्खापच्चक्खानञ्च उपरि अभूतारोचनदुट्ठुल्लवाचा-अत्तकामदुट्ठदोसभूता-रोचनसिक्खापदानि च एकपरिच्छेदानि। आवज्जनसमये ञाते एव सीसं एन्ति, ‘‘किं अयं भणती’’ति कङ्खता चिरेन ञाते सीसं न एन्ति। यथा चायं ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति पदे विनिच्छये वुत्तो; एवं सब्बपदेसु वेदितब्बो।
Sace pana anabhiratiyā pīḷito sabhāge bhikkhū parisaṅkamāno ‘‘yo koci jānātū’’ti uccasaddaṃ karonto ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti vadati, tañca avidūre ṭhito navakammiko vā añño vā samayaññū puriso sutvā ‘‘ukkaṇṭhito ayaṃ samaṇo gihibhāvaṃ pattheti, sāsanato cuto’’ti jānāti, paccakkhātāva hoti sikkhā. Taṅkhaṇaññeva pana apubbaṃ acarimaṃ dujjānaṃ, sace āvajjanasamaye jānāti; yathā pakatiyā loke manussā vacanaṃ sutvā jānanti, paccakkhātā hoti sikkhā. Atha aparabhāge ‘‘kiṃ iminā vutta’’nti kaṅkhanto cirena jānāti, appaccakkhātā hoti sikkhā. Idañhi sikkhāpaccakkhānañca upari abhūtārocanaduṭṭhullavācā-attakāmaduṭṭhadosabhūtā-rocanasikkhāpadāni ca ekaparicchedāni. Āvajjanasamaye ñāte eva sīsaṃ enti, ‘‘kiṃ ayaṃ bhaṇatī’’ti kaṅkhatā cirena ñāte sīsaṃ na enti. Yathā cāyaṃ ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti pade vinicchaye vutto; evaṃ sabbapadesu veditabbo.
यस्मा च यदा सिक्खा पच्चक्खाता होति, तदा ‘‘यंनूनाहं बुद्धं पच्चक्खेय्य’’न्तिआदीनि अवदतापि दुब्बल्यं आविकतमेव होति; तस्मा सब्बेसं पदानं अवसाने वुत्तं – ‘‘एवम्पि, भिक्खवे, दुब्बल्याविकम्मञ्चेव होति सिक्खा च पच्चक्खाता’’ति।
Yasmā ca yadā sikkhā paccakkhātā hoti, tadā ‘‘yaṃnūnāhaṃ buddhaṃ paccakkheyya’’ntiādīni avadatāpi dubbalyaṃ āvikatameva hoti; tasmā sabbesaṃ padānaṃ avasāne vuttaṃ – ‘‘evampi, bhikkhave, dubbalyāvikammañceva hoti sikkhā ca paccakkhātā’’ti.
ततो परं गिहीति मं धारेहीति एत्थ सचेपि ‘‘गिही भविस्सामी’’ति वा ‘‘गिही होमी’’ति वा ‘‘गिही जातोम्ही’’ति वा ‘‘गिहिम्ही’’ति वा वदति, अप्पच्चक्खाता होति सिक्खा। सचे पन ‘‘अज्ज पट्ठाय गिहीति मं धारेही’’ति वा ‘‘जानाही’’ति वा ‘‘सञ्जानाही’’ति वा ‘‘मनसि करोही’’ति वा वदति, अरियकेन वा वदति मिलक्खकेन वा; एवमेतस्मिं अत्थे वुत्ते यस्स वदति, सचे सो जानाति, पच्चक्खाता होति सिक्खा। एस नयो सेसेसुपि ‘‘उपासको’’तिआदीसु सत्तसु पदेसु। एवं इमानि च अट्ठ, पुरिमानि च चुद्दसाति द्वावीसति पदानि होन्ति।
Tato paraṃ gihīti maṃ dhārehīti ettha sacepi ‘‘gihī bhavissāmī’’ti vā ‘‘gihī homī’’ti vā ‘‘gihī jātomhī’’ti vā ‘‘gihimhī’’ti vā vadati, appaccakkhātā hoti sikkhā. Sace pana ‘‘ajja paṭṭhāya gihīti maṃ dhārehī’’ti vā ‘‘jānāhī’’ti vā ‘‘sañjānāhī’’ti vā ‘‘manasi karohī’’ti vā vadati, ariyakena vā vadati milakkhakena vā; evametasmiṃ atthe vutte yassa vadati, sace so jānāti, paccakkhātā hoti sikkhā. Esa nayo sesesupi ‘‘upāsako’’tiādīsu sattasu padesu. Evaṃ imāni ca aṭṭha, purimāni ca cuddasāti dvāvīsati padāni honti.
५२. इतो परं पुरिमानेव चुद्दस पदानि ‘‘अलं मे, किन्नु मे, न ममत्थो, सुमुत्ताह’’न्ति इमेहि चतूहि योजेत्वा वुत्तानि छप्पञ्ञास होन्ति। तत्थ अलन्ति होतु, परियत्तन्ति अत्थो। किंनु मेति किं मय्हं किच्चं, किं करणीयं, किं साधेतब्बन्ति अत्थो। न ममत्थोति नत्थि मम अत्थो। सुमुत्ताहन्ति सुमुत्तो अहं। सेसमेत्थ वुत्तनयमेव। एवं इमानि च छप्पञ्ञास पुरिमानि च द्वावीसतीति अट्ठसत्तति पदानि सरूपेनेव वुत्तानि।
52. Ito paraṃ purimāneva cuddasa padāni ‘‘alaṃ me, kinnu me, na mamattho, sumuttāha’’nti imehi catūhi yojetvā vuttāni chappaññāsa honti. Tattha alanti hotu, pariyattanti attho. Kiṃnu meti kiṃ mayhaṃ kiccaṃ, kiṃ karaṇīyaṃ, kiṃ sādhetabbanti attho. Na mamatthoti natthi mama attho. Sumuttāhanti sumutto ahaṃ. Sesamettha vuttanayameva. Evaṃ imāni ca chappaññāsa purimāni ca dvāvīsatīti aṭṭhasattati padāni sarūpeneva vuttāni.
५३. यस्मा पन तेसं वेवचनेहिपि सिक्खापच्चक्खानं होति, तस्मा ‘‘यानि वा पनञ्ञानिपी’’तिआदिमाह। तत्थ यानि वा पनञ्ञानिपीति पाळियं ‘‘बुद्ध’’न्तिआदीनि आगतपदानि ठपेत्वा यानि अञ्ञानि अत्थि। बुद्धवेवचनानि वाति बुद्धस्स वा परियायनामानि…पे॰… असक्यपुत्तियस्स वा। तत्थ वण्णपट्ठाने आगतं नामसहस्सं उपालिगाथासु (म॰ नि॰ २.७६) नामसतं अञ्ञानि च गुणतो लब्भमानानि नामानि ‘‘बुद्धवेवचनानी’’ति वेदितब्बानि। सब्बानिपि धम्मस्स नामानि धम्मवेवचनानीति वेदितब्बानि। एस नयो सब्बत्थ।
53. Yasmā pana tesaṃ vevacanehipi sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, tasmā ‘‘yāni vā panaññānipī’’tiādimāha. Tattha yāni vā panaññānipīti pāḷiyaṃ ‘‘buddha’’ntiādīni āgatapadāni ṭhapetvā yāni aññāni atthi. Buddhavevacanāni vāti buddhassa vā pariyāyanāmāni…pe… asakyaputtiyassa vā. Tattha vaṇṇapaṭṭhāne āgataṃ nāmasahassaṃ upāligāthāsu (ma. ni. 2.76) nāmasataṃ aññāni ca guṇato labbhamānāni nāmāni ‘‘buddhavevacanānī’’ti veditabbāni. Sabbānipi dhammassa nāmāni dhammavevacanānīti veditabbāni. Esa nayo sabbattha.
अयं पनेत्थ योजना – बुद्धं पच्चक्खामीति न वेववचनेन पच्चक्खानं यथारुतमेव। ‘‘सम्मासम्बुद्धं पच्चक्खामि, अनन्तबुद्धिं, अनोमबुद्धिं, बोधिपञ्ञाणं, धीरं, विगतमोहं, पभिन्नखीलं, विजितविजयं पच्चक्खामी’’ति एवमादिबुद्धवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं।
Ayaṃ panettha yojanā – buddhaṃ paccakkhāmīti na vevavacanena paccakkhānaṃ yathārutameva. ‘‘Sammāsambuddhaṃ paccakkhāmi, anantabuddhiṃ, anomabuddhiṃ, bodhipaññāṇaṃ, dhīraṃ, vigatamohaṃ, pabhinnakhīlaṃ, vijitavijayaṃ paccakkhāmī’’ti evamādibuddhavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ.
धम्मं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं, यथारुतमेव। ‘‘स्वाक्खातं धम्मं पच्चक्खामि, सन्दिट्ठिकं, अकालिकं, एहिपस्सिकं, ओपनेय्यिकं, पच्चत्तं वेदितब्बं विञ्ञूहि धम्मं पच्चक्खामि। असङ्खतं धम्मं पच्चक्खामि; विरागं, निरोधं, अमतं धम्मं पच्चक्खामि, दीघनिकायं पच्चक्खामि, ब्रह्मजालं मज्झिमनिकायं, मूलपरियायं, संयुत्तनिकायं, ओघतरणं, अङ्गुत्तरनिकायं, चित्तपरियादानं, खुद्दकनिकायं, जातकं, अभिधम्मं, कुसलं धम्मं, अकुसलं धम्मं, अब्याकतं धम्मं, सतिपट्ठानं, सम्मप्पधानं, इद्धिपादं, इन्द्रियं, बलं, बोज्झङ्गं, मग्गं, फलं, निब्बानं पच्चक्खामी’’ति चतुरासीतिधम्मक्खन्धसहस्सेसु एकधम्मक्खन्धस्सपि नामं धम्मवेवचनमेव। एवं धम्मवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Dhammaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ, yathārutameva. ‘‘Svākkhātaṃ dhammaṃ paccakkhāmi, sandiṭṭhikaṃ, akālikaṃ, ehipassikaṃ, opaneyyikaṃ, paccattaṃ veditabbaṃ viññūhi dhammaṃ paccakkhāmi. Asaṅkhataṃ dhammaṃ paccakkhāmi; virāgaṃ, nirodhaṃ, amataṃ dhammaṃ paccakkhāmi, dīghanikāyaṃ paccakkhāmi, brahmajālaṃ majjhimanikāyaṃ, mūlapariyāyaṃ, saṃyuttanikāyaṃ, oghataraṇaṃ, aṅguttaranikāyaṃ, cittapariyādānaṃ, khuddakanikāyaṃ, jātakaṃ, abhidhammaṃ, kusalaṃ dhammaṃ, akusalaṃ dhammaṃ, abyākataṃ dhammaṃ, satipaṭṭhānaṃ, sammappadhānaṃ, iddhipādaṃ, indriyaṃ, balaṃ, bojjhaṅgaṃ, maggaṃ, phalaṃ, nibbānaṃ paccakkhāmī’’ti caturāsītidhammakkhandhasahassesu ekadhammakkhandhassapi nāmaṃ dhammavevacanameva. Evaṃ dhammavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
सङ्घं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘सुप्पटिपन्नं सङ्घं पच्चक्खामि, उजुप्पटिपन्नं, ञायप्पटिपन्नं, सामीचिप्पटिपन्नं सङ्घं, चतुपुरिसयुगं सङ्घं, अट्ठपुरिसपुग्गलं सङ्घं, आहुनेय्यं सङ्घं, पाहुनेय्यं, दक्खिणेय्यं, अञ्जलिकरणीयं, अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं सङ्घं पच्चक्खामी’’ति एवं सङ्घवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Saṅghaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Suppaṭipannaṃ saṅghaṃ paccakkhāmi, ujuppaṭipannaṃ, ñāyappaṭipannaṃ, sāmīcippaṭipannaṃ saṅghaṃ, catupurisayugaṃ saṅghaṃ, aṭṭhapurisapuggalaṃ saṅghaṃ, āhuneyyaṃ saṅghaṃ, pāhuneyyaṃ, dakkhiṇeyyaṃ, añjalikaraṇīyaṃ, anuttaraṃ puññakkhettaṃ saṅghaṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ saṅghavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
सिक्खं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘भिक्खुसिक्खं पच्चक्खामि, भिक्खुनीसिक्खं, अधिसीलसिक्खं, अधिचित्तसिक्खं, अधिपञ्ञासिक्खं पच्चक्खामी’’ति एवं सिक्खावेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Sikkhaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Bhikkhusikkhaṃ paccakkhāmi, bhikkhunīsikkhaṃ, adhisīlasikkhaṃ, adhicittasikkhaṃ, adhipaññāsikkhaṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ sikkhāvevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
विनयं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘भिक्खुविनयं पच्चक्खामि, भिक्खुनीविनयं, पठमं पाराजिकं, दुतियं ततियं चतुत्थं पाराजिकं, सङ्घादिसेसं, थुल्लच्चयं, पाचित्तियं, पाटिदेसनीयं, दुक्कटं, दुब्भासितं पच्चक्खामी’’ति एवमादिविनयवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Vinayaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Bhikkhuvinayaṃ paccakkhāmi, bhikkhunīvinayaṃ, paṭhamaṃ pārājikaṃ, dutiyaṃ tatiyaṃ catutthaṃ pārājikaṃ, saṅghādisesaṃ, thullaccayaṃ, pācittiyaṃ, pāṭidesanīyaṃ, dukkaṭaṃ, dubbhāsitaṃ paccakkhāmī’’ti evamādivinayavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
पातिमोक्खं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘भिक्खुपातिमोक्खं भिक्खुनीपातिमोक्खं पच्चक्खामी’’ति एवं पातिमोक्खवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Pātimokkhaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Bhikkhupātimokkhaṃ bhikkhunīpātimokkhaṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ pātimokkhavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
उद्देसं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘भिक्खुपातिमोक्खुद्देसं, भिक्खुनीपातिमोक्खुद्देसं , पठमं पातिमोक्खुद्देसं, दुतियं ततियं चतुत्थं पञ्चमं पातिमोक्खुद्देसं, सम्मासम्बुद्धुद्देसं, अनन्तबुद्धिउद्देसं, अनोमबुद्धिउद्देसं, बोधिपञ्ञाणुद्देसं, धीरुद्देसं, विगतमोहुद्देसं, पभिन्नखीलुद्देसं, विजितविजयुद्देसं पच्चक्खामी’’ति एवमादिउद्देसवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Uddesaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Bhikkhupātimokkhuddesaṃ, bhikkhunīpātimokkhuddesaṃ , paṭhamaṃ pātimokkhuddesaṃ, dutiyaṃ tatiyaṃ catutthaṃ pañcamaṃ pātimokkhuddesaṃ, sammāsambuddhuddesaṃ, anantabuddhiuddesaṃ, anomabuddhiuddesaṃ, bodhipaññāṇuddesaṃ, dhīruddesaṃ, vigatamohuddesaṃ, pabhinnakhīluddesaṃ, vijitavijayuddesaṃ paccakkhāmī’’ti evamādiuddesavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
उपज्झायं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘यो मं पब्बाजेसि, यो मं उपसम्पादेसि, यस्स मूलेनाहं पब्बजितो, यस्स मूलेनाहं उपसम्पन्नो, यस्समूलिका मय्हं पब्बज्जा, यस्समूलिका मय्हं उपसम्पदा ताहं पच्चक्खामी’’ति एवं उपज्झायवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Upajjhāyaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Yo maṃ pabbājesi, yo maṃ upasampādesi, yassa mūlenāhaṃ pabbajito, yassa mūlenāhaṃ upasampanno, yassamūlikā mayhaṃ pabbajjā, yassamūlikā mayhaṃ upasampadā tāhaṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ upajjhāyavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
आचरियं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘यो मं पब्बाजेसि, यो मं अनुस्सावेसि, याहं निस्साय वसामि, याहं उद्दिसापेमि, याहं परिपुच्छामि, यो मं उद्दिसति, यो मं परिपुच्छापेति ताहं पच्चक्खामी’’ति एवं आचरियवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Ācariyaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Yo maṃ pabbājesi, yo maṃ anussāvesi, yāhaṃ nissāya vasāmi, yāhaṃ uddisāpemi, yāhaṃ paripucchāmi, yo maṃ uddisati, yo maṃ paripucchāpeti tāhaṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ ācariyavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
सद्धिविहारिकं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘याहं पब्बाजेसिं, याहं उपसम्पादेसिं, मय्हं मूलेन यो पब्बजितो, मय्हं मूलेन यो उपसम्पन्नो, मय्हंमूलिका यस्स पब्बज्जा, मय्हं मूलिका यस्स उपसम्पदा ताहं पच्चक्खामी’’ति एवं सद्धिविहारिकवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Saddhivihārikaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Yāhaṃ pabbājesiṃ, yāhaṃ upasampādesiṃ, mayhaṃ mūlena yo pabbajito, mayhaṃ mūlena yo upasampanno, mayhaṃmūlikā yassa pabbajjā, mayhaṃ mūlikā yassa upasampadā tāhaṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ saddhivihārikavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
अन्तेवासिकं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘याहं पब्बाजेसिं, याहं अनुस्सावेसिं, यो मं निस्साय वसति, यो मं उद्दिसापेति, यो मं परिपुच्छति, यस्साहं उद्दिसामि, याहं परिपुच्छापेमि तं पच्चक्खामी’’ति एवं अन्तेवासिकवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Antevāsikaṃpaccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Yāhaṃ pabbājesiṃ, yāhaṃ anussāvesiṃ, yo maṃ nissāya vasati, yo maṃ uddisāpeti, yo maṃ paripucchati, yassāhaṃ uddisāmi, yāhaṃ paripucchāpemi taṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ antevāsikavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
समानुपज्झायकं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘मय्हं उपज्झायो यं पब्बाजेसि, यं उपसम्पादेसि, यो तस्स मूलेन पब्बजितो, यो तस्स मूलेन उपसम्पन्नो, यस्स तम्मूलिका पब्बज्जा, यस्स तम्मूलिका उपसम्पदा तं पच्चक्खामी’’ति एवं समानुपज्झायकवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Samānupajjhāyakaṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Mayhaṃ upajjhāyo yaṃ pabbājesi, yaṃ upasampādesi, yo tassa mūlena pabbajito, yo tassa mūlena upasampanno, yassa tammūlikā pabbajjā, yassa tammūlikā upasampadā taṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ samānupajjhāyakavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
समानाचरियकं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘मय्हं आचरियो यं पब्बाजेसि, यं अनुस्सावेसि, यो तं निस्साय वसति, यो तं उद्दिसापेति परिपुच्छति, यस्स मे आचरियो उद्दिसति, यं परिपुच्छापेति तं पच्चक्खामी’’ति एवं समानाचरियकवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Samānācariyakaṃpaccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Mayhaṃ ācariyo yaṃ pabbājesi, yaṃ anussāvesi, yo taṃ nissāya vasati, yo taṃ uddisāpeti paripucchati, yassa me ācariyo uddisati, yaṃ paripucchāpeti taṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ samānācariyakavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
सब्रह्मचारिं पच्चक्खामीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘येनाहं सद्धिं अधिसीलं सिक्खामि, अधिचित्तं अधिपञ्ञं सिक्खामि तं पच्चक्खामी’’ति एवं सब्रह्मचारिवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Sabrahmacāriṃ paccakkhāmīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Yenāhaṃ saddhiṃ adhisīlaṃ sikkhāmi, adhicittaṃ adhipaññaṃ sikkhāmi taṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ sabrahmacārivevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
गिहीति मं धारेहीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘आगारिकोति मं धारेहि, कस्सको, वाणिजो, गोरक्खो, ओकल्लको, मोळिबद्धो, कामगुणिकोति मं धारेही’’ति एवं गिहिवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Gihīti maṃ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Āgārikoti maṃ dhārehi, kassako, vāṇijo, gorakkho, okallako, moḷibaddho, kāmaguṇikoti maṃ dhārehī’’ti evaṃ gihivevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
उपासकोति मं धारेहीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘द्वेवाचिको उपासकोति मं धारेहि, तेवाचिको उपासको, बुद्धं सरणगमनिको, धम्मं सङ्घं सरणगमनिको, पञ्चसिक्खापदिको दससिक्खापदिको उपासकोति मं धारेही’’ति एवं उपासकवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Upāsakoti maṃ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Dvevāciko upāsakoti maṃ dhārehi, tevāciko upāsako, buddhaṃ saraṇagamaniko, dhammaṃ saṅghaṃ saraṇagamaniko, pañcasikkhāpadiko dasasikkhāpadiko upāsakoti maṃ dhārehī’’ti evaṃ upāsakavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
आरामिकोति मं धारेहीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘कप्पियकारकोति मं धारेहि, वेय्यावच्चकरो, अप्पहरितकारको, यागुभाजको, फलभाजको, खज्जकभाजकोति मं धारेही’’ति एवं आरामिकवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Ārāmikoti maṃ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Kappiyakārakoti maṃ dhārehi, veyyāvaccakaro, appaharitakārako, yāgubhājako, phalabhājako, khajjakabhājakoti maṃ dhārehī’’ti evaṃ ārāmikavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
सामणेरोति मं धारेहीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘कुमारकोति मं धारेहि, चेल्लको, चेटको, मोळिगल्लो, समणुद्देसो’ति मं धारेही’’ति एवं सामणेरवेचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Sāmaṇeroti maṃ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Kumārakoti maṃ dhārehi, cellako, ceṭako, moḷigallo, samaṇuddeso’ti maṃ dhārehī’’ti evaṃ sāmaṇeravecanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
तित्थियोति मं धारेहीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘निगण्ठोति मं धारेहि, आजीवको, तापसो, परिब्बाजको, पण्डरङ्गोति मं धारेही’’ति एवं तित्थियवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Titthiyoti maṃ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Nigaṇṭhoti maṃ dhārehi, ājīvako, tāpaso, paribbājako, paṇḍaraṅgoti maṃ dhārehī’’ti evaṃ titthiyavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
तित्थियसावकोति मं धारेहीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘निगण्ठसावकोति मं धारेहि’’ आजीवक तापस परिब्बाजक पण्डरङ्गसावकोति मं धारेहीति एवं तित्थियसावकवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Titthiyasāvakotimaṃ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Nigaṇṭhasāvakoti maṃ dhārehi’’ ājīvaka tāpasa paribbājaka paṇḍaraṅgasāvakoti maṃ dhārehīti evaṃ titthiyasāvakavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
अस्समणोति मं धारेहीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘दुस्सीलोति मं धारेहि, पापधम्मो, असुचिसङ्कस्सरसमाचारो, पटिच्छन्नकम्मन्तो, अस्समणो समणपटिञ्ञो, अब्रह्मचारी ब्रह्मचारिपटिञ्ञो, अन्तोपूति, अवस्सुतो, कसम्बुजातो, कोण्ठो’ति मं धारेही’’ति एवं अस्समणवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Assamaṇoti maṃ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Dussīloti maṃ dhārehi, pāpadhammo, asucisaṅkassarasamācāro, paṭicchannakammanto, assamaṇo samaṇapaṭiñño, abrahmacārī brahmacāripaṭiñño, antopūti, avassuto, kasambujāto, koṇṭho’ti maṃ dhārehī’’ti evaṃ assamaṇavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
असक्यपुत्तियोति मं धारेहीति न वेवचनेन पच्चक्खानं। ‘‘न सम्मासम्बुद्धपुत्तोति मं धारेहि, न अनन्तबुद्धिपुत्तो, न अनोमबुद्धिपुत्तो, न बोधिपञ्ञाणपुत्तो, न धीरपुत्तो, न विगतमोहपुत्तो, न पभिन्नखीलपुत्तो , न विजितविजयपुत्तोति मं धारेही’’ति एवमादिअसक्यपुत्तियवेवचनेन सिक्खापच्चक्खानं होति।
Asakyaputtiyoti maṃ dhārehīti na vevacanena paccakkhānaṃ. ‘‘Na sammāsambuddhaputtoti maṃ dhārehi, na anantabuddhiputto, na anomabuddhiputto, na bodhipaññāṇaputto, na dhīraputto, na vigatamohaputto, na pabhinnakhīlaputto , na vijitavijayaputtoti maṃ dhārehī’’ti evamādiasakyaputtiyavevacanena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti.
तेहि आकारेहि तेहि लिङ्गेहि तेहि निमित्तेहीति तेहि ‘‘बुद्धवेवचनानि वा’’तिआदिना नयेन वुत्तेहि बुद्धादीनं वेवचनेहि। वेवचनानि हि सिक्खापच्चक्खानस्स कारणत्ता आकारानि, बुद्धादीनं सण्ठानदीपनत्ता सिक्खापच्चक्खानसण्ठानत्ता एव वा लिङ्गानि, सिक्खापच्चक्खानस्स सञ्जाननहेतुतो मनुस्सानं तिलकादीनि विय निमित्तानीति वुच्चन्ति। एवं खो भिक्खवेति इतो परं अञ्ञस्स सिक्खापच्चक्खानकारणस्स अभावतो नियमेन्तो आह। अयञ्हेत्थ अत्थो, एवमेव दुब्बल्याविकम्मञ्चेव होति सिक्खापच्चक्खानञ्च, न इतो परं कारणमत्थीति।
Tehi ākārehi tehi liṅgehi tehi nimittehīti tehi ‘‘buddhavevacanāni vā’’tiādinā nayena vuttehi buddhādīnaṃ vevacanehi. Vevacanāni hi sikkhāpaccakkhānassa kāraṇattā ākārāni, buddhādīnaṃ saṇṭhānadīpanattā sikkhāpaccakkhānasaṇṭhānattā eva vā liṅgāni, sikkhāpaccakkhānassa sañjānanahetuto manussānaṃ tilakādīni viya nimittānīti vuccanti. Evaṃ kho bhikkhaveti ito paraṃ aññassa sikkhāpaccakkhānakāraṇassa abhāvato niyamento āha. Ayañhettha attho, evameva dubbalyāvikammañceva hoti sikkhāpaccakkhānañca, na ito paraṃ kāraṇamatthīti.
५४. एवं सिक्खापच्चक्खानलक्खणं दस्सेत्वा अप्पच्चक्खाने असम्मोहत्थं तस्सेव च सिक्खापच्चक्खानलक्खणस्स पुग्गलादिवसेन विपत्तिदस्सनत्थं ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अप्पच्चक्खाता’’तिआदिमाह। तत्थ येहि आकारेहीतिआदि वुत्तनयमेव। उम्मत्तकोति यक्खुम्मत्तको वा पित्तुम्मत्तको वा यो कोचि विपरीतसञ्ञो, सो सचे पच्चक्खाति, अप्पच्चक्खाता होति सिक्खा। उम्मत्तकस्साति तादिसस्सेव उम्मत्तकस्स; तादिसस्स हि सन्तिके सचे पकतत्तो सिक्खं पच्चक्खाति, उम्मत्तको न जानाति, अप्पच्चक्खाताव होति सिक्खा। खित्तचित्तोति यक्खुम्मत्तको वुच्चति। पुरिमपदे पन उम्मत्तकसामञ्ञेन वुत्तं ‘‘यक्खुम्मत्तको वा पित्तुम्मत्तको वा’’ति। उभिन्नम्पि विसेसो अनापत्तिवारे आवि भविस्सति । एवं खित्तचित्तो सिक्खं पच्चक्खाति, अप्पच्चक्खाताव होति। तस्स सन्तिके पच्चक्खातापि तम्हि अजानन्ते अप्पच्चक्खाताव होति।
54. Evaṃ sikkhāpaccakkhānalakkhaṇaṃ dassetvā appaccakkhāne asammohatthaṃ tasseva ca sikkhāpaccakkhānalakkhaṇassa puggalādivasena vipattidassanatthaṃ ‘‘kathañca, bhikkhave, appaccakkhātā’’tiādimāha. Tattha yehi ākārehītiādi vuttanayameva. Ummattakoti yakkhummattako vā pittummattako vā yo koci viparītasañño, so sace paccakkhāti, appaccakkhātā hoti sikkhā. Ummattakassāti tādisasseva ummattakassa; tādisassa hi santike sace pakatatto sikkhaṃ paccakkhāti, ummattako na jānāti, appaccakkhātāva hoti sikkhā. Khittacittoti yakkhummattako vuccati. Purimapade pana ummattakasāmaññena vuttaṃ ‘‘yakkhummattako vā pittummattako vā’’ti. Ubhinnampi viseso anāpattivāre āvi bhavissati . Evaṃ khittacitto sikkhaṃ paccakkhāti, appaccakkhātāva hoti. Tassa santike paccakkhātāpi tamhi ajānante appaccakkhātāva hoti.
वेदनाट्टोति बलवतिया दुक्खवेदनाय फुट्ठो मुच्छापरेतो; तेन विलपन्तेन पच्चक्खातापि अप्पच्चक्खाताव होति। तस्स सन्तिके पच्चक्खातापि तम्हि अजानन्ते अप्पच्चक्खाता होति।
Vedanāṭṭoti balavatiyā dukkhavedanāya phuṭṭho mucchāpareto; tena vilapantena paccakkhātāpi appaccakkhātāva hoti. Tassa santike paccakkhātāpi tamhi ajānante appaccakkhātā hoti.
देवताय सन्तिकेति भुम्मदेवतं आदिं कत्वा याव अकनिट्ठदेवताय सन्तिके पच्चक्खातापि अप्पच्चक्खाताव होति। तिरच्छानगतस्साति नागमाणवकस्स वा सुपण्णमाणवकस्स वा किन्नर-हत्थि-मक्कटादीनं वा यस्स कस्सचि सन्तिके पच्चक्खातापि अप्पच्चक्खाताव होति । तत्र उम्मत्तकादीनं सन्तिके अजाननभावेन अप्पच्चक्खाताति आह। देवताय सन्तिके अतिखिप्पं जाननभावेन। देवता नाम महापञ्ञा तिहेतुकपटिसन्धिका अतिखिप्पं जानन्ति, चित्तञ्च नामेतं लहुपरिवत्तं। तस्मा चित्तलहुकस्स पुग्गलस्स चित्तवसेनेव ‘‘मा अतिखिप्पं विनासो अहोसी’’ति देवताय सन्तिके सिक्खापच्चक्खानं पटिक्खिपि।
Devatāya santiketi bhummadevataṃ ādiṃ katvā yāva akaniṭṭhadevatāya santike paccakkhātāpi appaccakkhātāva hoti. Tiracchānagatassāti nāgamāṇavakassa vā supaṇṇamāṇavakassa vā kinnara-hatthi-makkaṭādīnaṃ vā yassa kassaci santike paccakkhātāpi appaccakkhātāva hoti . Tatra ummattakādīnaṃ santike ajānanabhāvena appaccakkhātāti āha. Devatāya santike atikhippaṃ jānanabhāvena. Devatā nāma mahāpaññā tihetukapaṭisandhikā atikhippaṃ jānanti, cittañca nāmetaṃ lahuparivattaṃ. Tasmā cittalahukassa puggalassa cittavaseneva ‘‘mā atikhippaṃ vināso ahosī’’ti devatāya santike sikkhāpaccakkhānaṃ paṭikkhipi.
मनुस्सेसु पन नियमो नत्थि। यस्स कस्सचि सभागस्स वा विसभागस्स वा गहट्ठस्स वा पब्बजितस्स वा विञ्ञुस्स सन्तिके पच्चक्खाता पच्चक्खाताव होति। सचे पन सो न जानाति, अप्पच्चक्खाताव होतीति एतमत्थं दस्सेन्तो ‘‘अरियकेना’’तिआदिमाह। तत्थ अरियकं नाम अरियवोहारो, मागधभासा। मिलक्खकं नाम यो कोचि अनरियको अन्धदमिळादि। सो च न पटिविजानातीति भासन्तरे वा अनभिञ्ञताय, बुद्धसमये वा अकोविदताय ‘‘इदं नाम अत्थं एस भणती’’ति नप्पटिविजानाति। दवायाति सहसा अञ्ञं भणितुकामो सहसा ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति भणति। रवायाति रवाभञ्ञेन, ‘‘अञ्ञं भणिस्सामी’’ति अञ्ञं भणन्तो। पुरिमेन को विसेसोति चे? पुरिमं पण्डितस्सापि सहसावसेन अञ्ञभणनं। इदं पन मन्दत्ता मोमूहत्ता अपकतञ्ञुत्ता पक्खलन्तस्स ‘‘अञ्ञं भणिस्सामी’’ति अञ्ञभणनं।
Manussesu pana niyamo natthi. Yassa kassaci sabhāgassa vā visabhāgassa vā gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vā viññussa santike paccakkhātā paccakkhātāva hoti. Sace pana so na jānāti, appaccakkhātāva hotīti etamatthaṃ dassento ‘‘ariyakenā’’tiādimāha. Tattha ariyakaṃ nāma ariyavohāro, māgadhabhāsā. Milakkhakaṃ nāma yo koci anariyako andhadamiḷādi. So ca na paṭivijānātīti bhāsantare vā anabhiññatāya, buddhasamaye vā akovidatāya ‘‘idaṃ nāma atthaṃ esa bhaṇatī’’ti nappaṭivijānāti. Davāyāti sahasā aññaṃ bhaṇitukāmo sahasā ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti bhaṇati. Ravāyāti ravābhaññena, ‘‘aññaṃ bhaṇissāmī’’ti aññaṃ bhaṇanto. Purimena ko visesoti ce? Purimaṃ paṇḍitassāpi sahasāvasena aññabhaṇanaṃ. Idaṃ pana mandattā momūhattā apakataññuttā pakkhalantassa ‘‘aññaṃ bhaṇissāmī’’ti aññabhaṇanaṃ.
असावेतुकामो सावेतीति इमस्स सिक्खापदस्स पाळिं वाचेति परिपुच्छति उग्गण्हाति सज्झायं करोति वण्णेति, अयं वुच्चति ‘‘असावेतुकामो सावेती’’ति। सावेतुकामो न सावेतीति दुब्बलभावं आविकत्वा सिक्खं पच्चक्खन्तो वचीभेदं न करोति, अयं वुच्चति ‘‘सावेतुकामो न सावेती’’ति। अविञ्ञुस्स सावेतीति महल्लकस्स वा पोत्थकरूपसदिसस्स, गरुमेधस्स वा समये अकोविदस्स, गामदारकानं वा अविञ्ञुतं पत्तानं सावेति। विञ्ञुस्स न सावेतीति पण्डितस्स ञातुं समत्थस्स न सावेति। सब्बसो वा पनाति ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदीसु येन येन परियायेन सिक्खा पच्चक्खाता होति, ततो एकम्पि वचीभेदं कत्वा न सावेति। एवं खोति अप्पच्चक्खानलक्खणं नियमेति। अयं हेत्थ अत्थो – ‘‘एवमेव सिक्खा अप्पच्चक्खाता होति, न अञ्ञेन कारणेना’’ति।
Asāvetukāmo sāvetīti imassa sikkhāpadassa pāḷiṃ vāceti paripucchati uggaṇhāti sajjhāyaṃ karoti vaṇṇeti, ayaṃ vuccati ‘‘asāvetukāmo sāvetī’’ti. Sāvetukāmo na sāvetīti dubbalabhāvaṃ āvikatvā sikkhaṃ paccakkhanto vacībhedaṃ na karoti, ayaṃ vuccati ‘‘sāvetukāmo na sāvetī’’ti. Aviññussa sāvetīti mahallakassa vā potthakarūpasadisassa, garumedhassa vā samaye akovidassa, gāmadārakānaṃ vā aviññutaṃ pattānaṃ sāveti. Viññussa na sāvetīti paṇḍitassa ñātuṃ samatthassa na sāveti. Sabbaso vā panāti ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’tiādīsu yena yena pariyāyena sikkhā paccakkhātā hoti, tato ekampi vacībhedaṃ katvā na sāveti. Evaṃ khoti appaccakkhānalakkhaṇaṃ niyameti. Ayaṃ hettha attho – ‘‘evameva sikkhā appaccakkhātā hoti, na aññena kāraṇenā’’ti.
सिक्खापच्चक्खानविभङ्गं निट्ठितं।
Sikkhāpaccakkhānavibhaṅgaṃ niṭṭhitaṃ.
मूलपञ्ञत्तिवण्णना
Mūlapaññattivaṇṇanā
५५. इदानि ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्या’’तिआदीनं अत्थदस्सनत्थं ‘‘मेथुनधम्मो नामा’’तिआदिमाह। तत्थ मेथुनधम्मो नामाति इदं निद्दिसितब्बस्स मेथुनधम्मस्स उद्देसपदं। असद्धम्मोति असतं नीचजनानं धम्मो। गामधम्मोति गामवासीनं सेवनधम्मो। वसलधम्मोति वसलानं धम्मो; किलेसवस्सनतो वा सयमेव वसलो धम्मोति वसलधम्मो। दुट्ठुल्लन्ति दुट्ठुञ्च किलेसेहि दुट्ठत्ता, थूलञ्च अनिपुणभावतोति दुट्ठुल्लं। इतो पट्ठाय च तीसु पदेसु ‘‘यो सो’’ति इदं परिवत्तेत्वा ‘‘यं त’’न्ति कत्वा योजेतब्बं – ‘‘यं तं दुट्ठुल्लं, यं तं ओदकन्तिकं, यं तं रहस्स’’न्ति। एत्थ च यस्मा तस्स कम्मस्स परिवारभूतं दस्सनम्पि गहणम्पि आमसनम्पि फुसनम्पि घट्टनम्पि दुट्ठुल्लं, तस्मापि तं कम्मं दुट्ठुल्लं। यं तं दुट्ठुल्लं सो मेथुनधम्मो। उदकं अस्स अन्ते सुद्धत्थं आदीयतीति उदकन्तं, उदकन्तमेव ओदकन्तिकं; यं तं ओदकन्तिकं , सो मेथुनधम्मो। रहो पटिच्छन्ने ओकासे कत्तब्बताय रहस्सं। यं तं रहस्सं, सो मेथुनधम्मोति एवं योजना वेदितब्बा।
55. Idāni ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyyā’’tiādīnaṃ atthadassanatthaṃ ‘‘methunadhammo nāmā’’tiādimāha. Tattha methunadhammo nāmāti idaṃ niddisitabbassa methunadhammassa uddesapadaṃ. Asaddhammoti asataṃ nīcajanānaṃ dhammo. Gāmadhammoti gāmavāsīnaṃ sevanadhammo. Vasaladhammoti vasalānaṃ dhammo; kilesavassanato vā sayameva vasalo dhammoti vasaladhammo. Duṭṭhullanti duṭṭhuñca kilesehi duṭṭhattā, thūlañca anipuṇabhāvatoti duṭṭhullaṃ. Ito paṭṭhāya ca tīsu padesu ‘‘yo so’’ti idaṃ parivattetvā ‘‘yaṃ ta’’nti katvā yojetabbaṃ – ‘‘yaṃ taṃ duṭṭhullaṃ, yaṃ taṃ odakantikaṃ, yaṃ taṃ rahassa’’nti. Ettha ca yasmā tassa kammassa parivārabhūtaṃ dassanampi gahaṇampi āmasanampi phusanampi ghaṭṭanampi duṭṭhullaṃ, tasmāpi taṃ kammaṃ duṭṭhullaṃ. Yaṃ taṃ duṭṭhullaṃ so methunadhammo. Udakaṃ assa ante suddhatthaṃ ādīyatīti udakantaṃ, udakantameva odakantikaṃ; yaṃ taṃ odakantikaṃ , so methunadhammo. Raho paṭicchanne okāse kattabbatāya rahassaṃ. Yaṃ taṃ rahassaṃ, so methunadhammoti evaṃ yojanā veditabbā.
द्वयेन द्वयेन समापज्जितब्बतो द्वयंद्वयसमापत्ति। तत्थ योजना – ‘‘या सा द्वयंद्वयसमापत्ति सो मेथुनधम्मो नामा’’ति। इध पन तं सब्बं एकज्झं निगमेन्तो आह ‘‘एसो मेथुनधम्मो नामा’’ति। किं कारणा वुच्चति मेथुनधम्मोति? उभिन्नं रत्तानं सारत्तानं अवस्सुतानं परियुट्ठितानं उभिन्नं सदिसानं धम्मोति, तं कारणा वुच्चति मेथुनधम्मोति।
Dvayena dvayena samāpajjitabbato dvayaṃdvayasamāpatti. Tattha yojanā – ‘‘yā sā dvayaṃdvayasamāpatti so methunadhammo nāmā’’ti. Idha pana taṃ sabbaṃ ekajjhaṃ nigamento āha ‘‘eso methunadhammo nāmā’’ti. Kiṃ kāraṇā vuccati methunadhammoti? Ubhinnaṃ rattānaṃ sārattānaṃ avassutānaṃ pariyuṭṭhitānaṃ ubhinnaṃ sadisānaṃ dhammoti, taṃ kāraṇā vuccati methunadhammoti.
पटिसेवति नामाति इदं ‘‘पटिसेवेय्या’’ति एत्थ येनाकारेन पटिसेवेय्याति वुच्चति, तस्साकारस्स दस्सनत्थं मातिकापदं। यो नित्तेन निमित्तन्तिआदीसु यो भिक्खु इत्थिया निमित्तेन अत्तनो निमित्तं, इत्थिया अङ्गजातेन अत्तनो अङ्गजातं सब्बन्तिमेन पमाणेन एकतिलबीजमत्तम्पि वातेन असम्फुट्ठे अल्लोकासे पवेसेति, एसो पटिसेवति नाम; एत्तकेन सीलभेदं पापुणाति, पाराजिको होति।
Paṭisevati nāmāti idaṃ ‘‘paṭiseveyyā’’ti ettha yenākārena paṭiseveyyāti vuccati, tassākārassa dassanatthaṃ mātikāpadaṃ. Yo nittena nimittantiādīsu yo bhikkhu itthiyā nimittena attano nimittaṃ, itthiyā aṅgajātena attano aṅgajātaṃ sabbantimena pamāṇena ekatilabījamattampi vātena asamphuṭṭhe allokāse paveseti, eso paṭisevati nāma; ettakena sīlabhedaṃ pāpuṇāti, pārājiko hoti.
एत्थ च इत्थिनिमित्ते चत्तारि पस्सानि, वेमज्झञ्चाति पञ्च ठानानि लब्भन्ति। पुरिसनिमित्ते चत्तारि पस्सानि, मज्झं, उपरिचाति छ। तस्मा इत्थिनिमित्ते हेट्ठा पवेसेन्तोपि पाराजिको होति। उपरितो पवेसेन्तोपि, उभोहि पस्सेहि पवेसेन्तोपि चत्तारि ठानानि मुञ्चित्वा मज्झेन पवेसेन्तोपि पाराजिको होति। पुरिसनिमित्तं पन हेट्ठाभागेन छुपन्तं पवेसेन्तोपि पाराजिको होति। उपरिभागेन छुपन्तं पवेसेन्तोपि, उभोहि पस्सेहि छुपन्तं पवेसेन्तोपि, मज्झेनेव छुपन्तं पवेसेन्तोपि समञ्छितङ्गुलिं विय मज्झिमपब्बपिट्ठिया सङ्कोचेत्वा उपरिभागेन छुपन्तं पवेसेन्तोपि पाराजिको होति। तत्थ तुलादण्डसदिसं पवेसेन्तस्सापि चत्तारि पस्सानि, मज्झञ्चाति पञ्च ठानानि; सङ्कोचेत्वा पवेसेन्तस्सापि चत्तारि पस्सानि, उपरिभागमज्झञ्चाति पञ्च ठानानि – एवं सब्बानिपि पुरिसनिमित्ते दस ठानानि होन्ति।
Ettha ca itthinimitte cattāri passāni, vemajjhañcāti pañca ṭhānāni labbhanti. Purisanimitte cattāri passāni, majjhaṃ, uparicāti cha. Tasmā itthinimitte heṭṭhā pavesentopi pārājiko hoti. Uparito pavesentopi, ubhohi passehi pavesentopi cattāri ṭhānāni muñcitvā majjhena pavesentopi pārājiko hoti. Purisanimittaṃ pana heṭṭhābhāgena chupantaṃ pavesentopi pārājiko hoti. Uparibhāgena chupantaṃ pavesentopi, ubhohi passehi chupantaṃ pavesentopi, majjheneva chupantaṃ pavesentopi samañchitaṅguliṃ viya majjhimapabbapiṭṭhiyā saṅkocetvā uparibhāgena chupantaṃ pavesentopi pārājiko hoti. Tattha tulādaṇḍasadisaṃ pavesentassāpi cattāri passāni, majjhañcāti pañca ṭhānāni; saṅkocetvā pavesentassāpi cattāri passāni, uparibhāgamajjhañcāti pañca ṭhānāni – evaṃ sabbānipi purisanimitte dasa ṭhānāni honti.
निमित्ते जातं अनट्ठकायप्पसादं चम्मखीलं वा पिळकं वा पवेसेति, आपत्ति पाराजिकस्स। नट्ठकायप्पसादं मतचम्मं वा सुक्खपिळकं वा पवेसेति, आपत्ति दुक्कटस्स। मेथुनस्सादेन लोमं वा अङ्गुलि-अङ्गुट्ठबीजादीनि वा पवेसेन्तस्सापि दुक्कटमेव। अयञ्च मेथुनकथा नाम यस्मा दुट्ठुल्ला कथा असब्भिकथा, तस्मा एतं वा अञ्ञं वा विनये ईदिसं ठानं कथेन्तेन पटिक्कूलमनसिकारञ्च समणसञ्ञञ्च हिरोत्तप्पञ्च पच्चुपट्ठपेत्वा सम्मासम्बुद्धे गारवं उप्पादेत्वा असमकारुणिकस्स लोकनाथस्स करुणागुणं आवज्जेत्वा कथेतब्बं। सो हि नाम भगवा सब्बसो कामेहि विनिवत्तमानसोपि सत्तानुद्दयाय लोकानुकम्पाय सत्तेसु कारुञ्ञतं पटिच्च सिक्खापदपञ्ञापनत्थाय ईदिसं कथं कथेसि। ‘‘अहो सत्थु करुणागुणो’’ति एवं लोकनाथस्स करुणागुणं आवज्जेत्वा कथेतब्बं।
Nimitte jātaṃ anaṭṭhakāyappasādaṃ cammakhīlaṃ vā piḷakaṃ vā paveseti, āpatti pārājikassa. Naṭṭhakāyappasādaṃ matacammaṃ vā sukkhapiḷakaṃ vā paveseti, āpatti dukkaṭassa. Methunassādena lomaṃ vā aṅguli-aṅguṭṭhabījādīni vā pavesentassāpi dukkaṭameva. Ayañca methunakathā nāma yasmā duṭṭhullā kathā asabbhikathā, tasmā etaṃ vā aññaṃ vā vinaye īdisaṃ ṭhānaṃ kathentena paṭikkūlamanasikārañca samaṇasaññañca hirottappañca paccupaṭṭhapetvā sammāsambuddhe gāravaṃ uppādetvā asamakāruṇikassa lokanāthassa karuṇāguṇaṃ āvajjetvā kathetabbaṃ. So hi nāma bhagavā sabbaso kāmehi vinivattamānasopi sattānuddayāya lokānukampāya sattesu kāruññataṃ paṭicca sikkhāpadapaññāpanatthāya īdisaṃ kathaṃ kathesi. ‘‘Aho satthu karuṇāguṇo’’ti evaṃ lokanāthassa karuṇāguṇaṃ āvajjetvā kathetabbaṃ.
अपिच यदि भगवा सब्बाकारेन ईदिसं कथं न कथेय्य, को जानेय्य ‘‘एत्तकेसु
Apica yadi bhagavā sabbākārena īdisaṃ kathaṃ na katheyya, ko jāneyya ‘‘ettakesu
ठानेसु पाराजिकं, एत्तकेसु थुल्लच्चयं, एत्तकेसु दुक्कट’’न्ति। तस्मा सुणन्तेनपि कथेन्तेनपि बीजकेन मुखं अपिधाय दन्तविदंसकं हसमानेन न निसीदितब्बं। ‘‘सम्मासम्बुद्धेनापि ईदिसं कथित’’न्ति पच्चवेक्खित्वा गब्भितेन हिरोत्तप्पसम्पन्नेन सत्थुपटिभागेन हुत्वा कथेतब्बन्ति।
Ṭhānesu pārājikaṃ, ettakesu thullaccayaṃ, ettakesu dukkaṭa’’nti. Tasmā suṇantenapi kathentenapi bījakena mukhaṃ apidhāya dantavidaṃsakaṃ hasamānena na nisīditabbaṃ. ‘‘Sammāsambuddhenāpi īdisaṃ kathita’’nti paccavekkhitvā gabbhitena hirottappasampannena satthupaṭibhāgena hutvā kathetabbanti.
मूलपञ्ञत्तं निट्ठितं।
Mūlapaññattaṃ niṭṭhitaṃ.
अनुपञ्ञत्तिवारे – अन्तमसोति सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन। तिरच्छानगतायपीति पटिसन्धिवसेन तिरच्छानेसु गतायपि। पगेव मनुस्सित्थियाति पठमतरं मनुस्सजातिकाय इत्थिया। पाराजिकवत्थुभूता एव चेत्थ तिरच्छानगतित्थी तिरच्छानगताति गहेतब्बा, न सब्बा। तत्रायं परिच्छेदो –
Anupaññattivāre – antamasoti sabbantimena paricchedena. Tiracchānagatāyapīti paṭisandhivasena tiracchānesu gatāyapi. Pageva manussitthiyāti paṭhamataraṃ manussajātikāya itthiyā. Pārājikavatthubhūtā eva cettha tiracchānagatitthī tiracchānagatāti gahetabbā, na sabbā. Tatrāyaṃ paricchedo –
अपदानं अहि मच्छा, द्विपदानञ्च कुक्कुटी।
Apadānaṃ ahi macchā, dvipadānañca kukkuṭī;
चतुप्पदानं मज्जारी, वत्थु पाराजिकस्सिमाति॥
Catuppadānaṃ majjārī, vatthu pārājikassimāti.
तत्थ अहिग्गहणेन सब्बापि अजगरगोनसादिभेदा दीघजाति सङ्गहिता। तस्मा दीघजातीसु यत्थ तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं सक्का तिलफलमत्तम्पि पवेसेतुं, सा पाराजिकवत्थु। अवसेसा दुक्कटवत्थूति वेदितब्बा। मच्छग्गहणेन सब्बापि मच्छकच्छपमण्डूकादिभेदा ओदकजाति सङ्गहिता। तत्रापि दीघजातियं वुत्तनयेनेव पाराजिकवत्थु च दुक्कटवत्थु च वेदितब्बं। अयं पन विसेसो – पतङ्गमुखमण्डूका नाम होन्ति तेसं मुखसण्ठानं महन्तं, छिद्दं अप्पकं, तत्थ पवेसनं नप्पहोति; मुखसण्ठानं पन वणसङ्खेपं गच्छति, तस्मा तं थुल्लच्चयवत्थूति वेदितब्बं। कुक्कुटिग्गहणेन सब्बापि काककपोतादिभेदा पक्खिजाति सङ्गहिता। तत्रापि वुत्तनयेनेव पाराजिकवत्थु च दुक्कटवत्थु च वेदितब्बं। मज्जारिग्गहणेन सब्बापि रुक्खसुनख-मुङ्गुस-गोधादिभेदा चतुप्पदजाति सङ्गहिता। तत्रापि वुत्तनयेनेव पाराजिकवत्थु च दुक्कटवत्थु च वेदितब्बं।
Tattha ahiggahaṇena sabbāpi ajagaragonasādibhedā dīghajāti saṅgahitā. Tasmā dīghajātīsu yattha tiṇṇaṃ maggānaṃ aññatarasmiṃ sakkā tilaphalamattampi pavesetuṃ, sā pārājikavatthu. Avasesā dukkaṭavatthūti veditabbā. Macchaggahaṇena sabbāpi macchakacchapamaṇḍūkādibhedā odakajāti saṅgahitā. Tatrāpi dīghajātiyaṃ vuttanayeneva pārājikavatthu ca dukkaṭavatthu ca veditabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – pataṅgamukhamaṇḍūkā nāma honti tesaṃ mukhasaṇṭhānaṃ mahantaṃ, chiddaṃ appakaṃ, tattha pavesanaṃ nappahoti; mukhasaṇṭhānaṃ pana vaṇasaṅkhepaṃ gacchati, tasmā taṃ thullaccayavatthūti veditabbaṃ. Kukkuṭiggahaṇena sabbāpi kākakapotādibhedā pakkhijāti saṅgahitā. Tatrāpi vuttanayeneva pārājikavatthu ca dukkaṭavatthu ca veditabbaṃ. Majjāriggahaṇena sabbāpi rukkhasunakha-muṅgusa-godhādibhedā catuppadajāti saṅgahitā. Tatrāpi vuttanayeneva pārājikavatthu ca dukkaṭavatthu ca veditabbaṃ.
पाराजिकोति पराजितो, पराजयं आपन्नो। अयञ्हि पाराजिकसद्दो सिक्खापदापत्तिपुग्गलेसु वत्तति। तत्थ ‘‘अट्ठानमेतं, आनन्द, अनवकासो यं तथागतो वज्जीनं वा वज्जिपुत्तकानं वा कारणा सावकानं पाराजिकं सिक्खापदं पञ्ञत्तं समूहनेय्या’’ति (पारा॰ ४३) एवं सिक्खापदे वत्तमानो वेदितब्बो। ‘‘आपत्तिं त्वं, भिक्खु, आपन्नो पाराजिक’’न्ति (पारा॰ ६७) एवं आपत्तियं। ‘‘न मयं पाराजिका, यो अवहटो सो पाराजिको’’ति (पारा॰ १५५) एवं पुग्गले वत्तमानो वेदितब्बो। ‘‘पाराजिकेन धम्मेन अनुद्धंसेय्या’’तिआदीसु (पारा॰ ३८४) पन धम्मे वत्ततीति वदन्ति। यस्मा पन तत्थ धम्मोति कत्थचि आपत्ति , कत्थचि सिक्खापदमेव अधिप्पेतं, तस्मा सो विसुं न वत्तब्बो। तत्थ सिक्खापदं यो तं अतिक्कमति, तं पराजेति, तस्मा ‘‘पाराजिक’’न्ति वुच्चति। आपत्ति पन यो नं अज्झापज्जति, तं पराजेति, तस्मा ‘‘पाराजिका’’ति वुच्चति। पुग्गलो यस्मा पराजितो पराजयमापन्नो, तस्मा ‘‘पाराजिको’’ति वुच्चति। एतमेव हि अत्थं सन्धाय परिवारेपि –
Pārājikoti parājito, parājayaṃ āpanno. Ayañhi pārājikasaddo sikkhāpadāpattipuggalesu vattati. Tattha ‘‘aṭṭhānametaṃ, ānanda, anavakāso yaṃ tathāgato vajjīnaṃ vā vajjiputtakānaṃ vā kāraṇā sāvakānaṃ pārājikaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ samūhaneyyā’’ti (pārā. 43) evaṃ sikkhāpade vattamāno veditabbo. ‘‘Āpattiṃ tvaṃ, bhikkhu, āpanno pārājika’’nti (pārā. 67) evaṃ āpattiyaṃ. ‘‘Na mayaṃ pārājikā, yo avahaṭo so pārājiko’’ti (pārā. 155) evaṃ puggale vattamāno veditabbo. ‘‘Pārājikena dhammena anuddhaṃseyyā’’tiādīsu (pārā. 384) pana dhamme vattatīti vadanti. Yasmā pana tattha dhammoti katthaci āpatti , katthaci sikkhāpadameva adhippetaṃ, tasmā so visuṃ na vattabbo. Tattha sikkhāpadaṃ yo taṃ atikkamati, taṃ parājeti, tasmā ‘‘pārājika’’nti vuccati. Āpatti pana yo naṃ ajjhāpajjati, taṃ parājeti, tasmā ‘‘pārājikā’’ti vuccati. Puggalo yasmā parājito parājayamāpanno, tasmā ‘‘pārājiko’’ti vuccati. Etameva hi atthaṃ sandhāya parivārepi –
‘‘पाराजिकन्ति यं वुत्तं, तं सुणोहि यथातथं।
‘‘Pārājikanti yaṃ vuttaṃ, taṃ suṇohi yathātathaṃ;
चुतो परद्धो भट्ठो च, सद्धम्मा हि निरङ्कतो।
Cuto paraddho bhaṭṭho ca, saddhammā hi niraṅkato;
संवासोपि तहिं नत्थि, तेनेतं इति वुच्चती’’ति वुत्तं॥ (परि॰ ३३९)।
Saṃvāsopi tahiṃ natthi, tenetaṃ iti vuccatī’’ti vuttaṃ. (pari. 339);
अयञ्हेत्थ अत्थो – ‘‘तं सिक्खापदं वीतिक्कमन्तो आपत्तिञ्च आपन्नो पुग्गलो चुतो होतीति सब्बं योजेतब्बं। तेन वुच्चतीति येन कारणेन अस्समणो होति असक्यपुत्तियो परिभट्ठो छिन्नो पराजितो सासनतो, तेन वुच्चति। किन्ति? ‘‘पाराजिको होती’’ति।
Ayañhettha attho – ‘‘taṃ sikkhāpadaṃ vītikkamanto āpattiñca āpanno puggalo cuto hotīti sabbaṃ yojetabbaṃ. Tena vuccatīti yena kāraṇena assamaṇo hoti asakyaputtiyo paribhaṭṭho chinno parājito sāsanato, tena vuccati. Kinti? ‘‘Pārājiko hotī’’ti.
सह वसन्ति एत्थाति संवासो, तं दस्सेतुं ‘‘संवासो नामा’’ति वत्वा ‘‘एककम्म’’न्तिआदिमाह। तत्रायं सद्धिं योजनाय वण्णना – चतुब्बिधम्पि सङ्घकम्मं सीमापरिच्छिन्नेहि पकतत्तेहि भिक्खूहि एकतो कत्तब्बत्ता एककम्मं नाम। तथा पञ्चविधोपि पातिमोक्खुद्देसो एकतो उद्दिसितब्बत्ता एकुद्देसो नाम। पञ्ञत्तं पन सिक्खापदं सब्बेहिपि लज्जीपुग्गलेहि समं सिक्खितब्बभावतो समसिक्खता नाम। एत्थ यस्मा सब्बेपि लज्जिनो एतेसु कम्मादीसु सह वसन्ति, न एकोपि ततो बहिद्धा सन्दिस्सति, तस्मा तानि सब्बानिपि गहेत्वा ‘‘एसो संवासो नामा’’ति आह। सो च वुत्तप्पकारो संवासो तेन पुग्गलेन सद्धिं नत्थि, तेन कारणेन सो पाराजिको पुग्गलो असंवासोति वुच्चतीति।
Saha vasanti etthāti saṃvāso, taṃ dassetuṃ ‘‘saṃvāso nāmā’’ti vatvā ‘‘ekakamma’’ntiādimāha. Tatrāyaṃ saddhiṃ yojanāya vaṇṇanā – catubbidhampi saṅghakammaṃ sīmāparicchinnehi pakatattehi bhikkhūhi ekato kattabbattā ekakammaṃ nāma. Tathā pañcavidhopi pātimokkhuddeso ekato uddisitabbattā ekuddeso nāma. Paññattaṃ pana sikkhāpadaṃ sabbehipi lajjīpuggalehi samaṃ sikkhitabbabhāvato samasikkhatā nāma. Ettha yasmā sabbepi lajjino etesu kammādīsu saha vasanti, na ekopi tato bahiddhā sandissati, tasmā tāni sabbānipi gahetvā ‘‘eso saṃvāso nāmā’’ti āha. So ca vuttappakāro saṃvāso tena puggalena saddhiṃ natthi, tena kāraṇena so pārājiko puggalo asaṃvāsoti vuccatīti.
५६. एवं उद्दिट्ठसिक्खापदं पदानुक्कमेन विभजित्वा इदानि यं तं ‘‘पटिसेवेय्या’’ति एत्थ येनाकारेन पटिसेवेय्याति वुच्चति, तस्साकारस्स दस्सनत्थं ‘‘पटिसेवति नामा’’ति इदं मातिकापदं ठपेत्वा ‘‘निमित्तेन निमित्तं अङ्गजातेन अङ्गजात’’न्ति वुत्तं। तत्थ यस्मा न केवलं इत्थिया एव निमित्तं पाराजिकवत्थु, न च मनुस्सित्थिया एव, सुवण्णरजतादिमयानञ्च इत्थीनम्पि निमित्तं वत्थुमेव न होति; तस्मा यं यं वत्थु होति, तं तं दस्सेतुं ‘‘तिस्सो इत्थियो’’तिआदिना नयेन येसं निमित्तानि वत्थूनि होन्ति, ते सत्ते वत्वा ‘‘मनुस्सित्थिया तयो मग्गे’’तिआदिना नयेन तानि वत्थूनि आह।
56. Evaṃ uddiṭṭhasikkhāpadaṃ padānukkamena vibhajitvā idāni yaṃ taṃ ‘‘paṭiseveyyā’’ti ettha yenākārena paṭiseveyyāti vuccati, tassākārassa dassanatthaṃ ‘‘paṭisevati nāmā’’ti idaṃ mātikāpadaṃ ṭhapetvā ‘‘nimittena nimittaṃ aṅgajātena aṅgajāta’’nti vuttaṃ. Tattha yasmā na kevalaṃ itthiyā eva nimittaṃ pārājikavatthu, na ca manussitthiyā eva, suvaṇṇarajatādimayānañca itthīnampi nimittaṃ vatthumeva na hoti; tasmā yaṃ yaṃ vatthu hoti, taṃ taṃ dassetuṃ ‘‘tisso itthiyo’’tiādinā nayena yesaṃ nimittāni vatthūni honti, te satte vatvā ‘‘manussitthiyā tayo magge’’tiādinā nayena tāni vatthūni āha.
तत्थ तिस्सो इत्थियो, तयो उभतोब्यञ्जनका, तयो पण्डका, तयो पुरिसाति पाराजिकवत्थूनं निमित्तानं निस्सया द्वादस सत्ता होन्ति। तेसु इत्थिपुरिसा पाकटा एव । पण्डकउभतोब्यञ्जनकभेदो पब्बज्जाखन्धकवण्णनायं पाकटो भविस्सति।
Tattha tisso itthiyo, tayo ubhatobyañjanakā, tayo paṇḍakā, tayo purisāti pārājikavatthūnaṃ nimittānaṃ nissayā dvādasa sattā honti. Tesu itthipurisā pākaṭā eva . Paṇḍakaubhatobyañjanakabhedo pabbajjākhandhakavaṇṇanāyaṃ pākaṭo bhavissati.
मनुस्सित्थिया तयो मग्गे मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्साति एत्थ च मनुस्सित्थिया तीसु मग्गेसूति अत्थो वेदितब्बो। एवं सब्बत्थ। सब्बे एव चेते मनुस्सित्थिया तयो मग्गा, अमनुस्सित्थिया तयो, तिरच्छानगतित्थिया तयोति नव; मनुस्सउभतोब्यञ्जनकादीनं नव; मनुस्सपण्डकादीनं द्वे द्वे कत्वा छ; तथा मनुस्सपुरिसादीनन्ति समतिंस मग्गा होन्ति। एतेसु निमित्तसङ्खातेसु यत्थ कत्थचि अत्तनो अङ्गजातं तिलफलमत्तम्पि पवेसेत्वा मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तो पाराजिकं आपज्जति।
Manussitthiyā tayo magge methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassāti ettha ca manussitthiyā tīsu maggesūti attho veditabbo. Evaṃ sabbattha. Sabbe eva cete manussitthiyā tayo maggā, amanussitthiyā tayo, tiracchānagatitthiyā tayoti nava; manussaubhatobyañjanakādīnaṃ nava; manussapaṇḍakādīnaṃ dve dve katvā cha; tathā manussapurisādīnanti samatiṃsa maggā honti. Etesu nimittasaṅkhātesu yattha katthaci attano aṅgajātaṃ tilaphalamattampi pavesetvā methunaṃ dhammaṃ paṭisevanto pārājikaṃ āpajjati.
पठमचतुक्ककथावण्णना
Paṭhamacatukkakathāvaṇṇanā
५७. आपज्जन्तो पन यस्मा सेवनचित्तेनेव आपज्जति, न विना तेन; तस्मा तं लक्खणं दस्सेन्तो भगवा ‘‘भिक्खुस्स सेवनचित्तं उपट्ठिते’’तिआदिमाह। तत्थ भिक्खुस्साति मेथुनसेवनकस्स भिक्खुस्स। सेवनचित्तं उपट्ठितेति भुम्मत्थे पच्चत्तवचनं, सेवनचित्ते पच्चुपट्ठितेति अत्थो। वच्चमग्गं अङ्गजातं पवेसेन्तस्साति येन मग्गेन वच्चं निक्खमति तं मग्गं अत्तनो अङ्गजातं पुरिसनिमित्तं तिलफलमत्तम्पि पवेसेन्तस्स। आपत्ति पाराजिकस्साति आपत्ति पाराजिका अस्स होतीति अत्थो। अथ वा आपत्तीति आपज्जनं होति। पाराजिकस्साति पाराजिकधम्मस्स। एस नयो सब्बत्थ।
57. Āpajjanto pana yasmā sevanacitteneva āpajjati, na vinā tena; tasmā taṃ lakkhaṇaṃ dassento bhagavā ‘‘bhikkhussa sevanacittaṃ upaṭṭhite’’tiādimāha. Tattha bhikkhussāti methunasevanakassa bhikkhussa. Sevanacittaṃ upaṭṭhiteti bhummatthe paccattavacanaṃ, sevanacitte paccupaṭṭhiteti attho. Vaccamaggaṃ aṅgajātaṃ pavesentassāti yena maggena vaccaṃ nikkhamati taṃ maggaṃ attano aṅgajātaṃ purisanimittaṃ tilaphalamattampi pavesentassa. Āpatti pārājikassāti āpatti pārājikā assa hotīti attho. Atha vā āpattīti āpajjanaṃ hoti. Pārājikassāti pārājikadhammassa. Esa nayo sabbattha.
५८. एवं सेवनचित्तेनेव पवेसेन्तस्स आपत्तिं दस्सेत्वा इदानि यस्मा तं पवेसनं नाम न केवलं अत्तूपक्कमेनेव, परूपक्कमेनापि होति । तत्रापि च सादियन्तस्सेव आपत्ति पटिसेवनचित्तसमङ्गिस्स, न इतरस्स। तस्मा ये सद्धापब्बजिता कुलपुत्ता सम्मापटिपन्नका परूपक्कमेन पवेसनेपि सति न सादियन्ति, तेसं रक्खणत्थं ‘‘भिक्खुपच्चत्थिका मनुस्सित्थि’’न्तिआदिमाह।
58. Evaṃ sevanacitteneva pavesentassa āpattiṃ dassetvā idāni yasmā taṃ pavesanaṃ nāma na kevalaṃ attūpakkameneva, parūpakkamenāpi hoti . Tatrāpi ca sādiyantasseva āpatti paṭisevanacittasamaṅgissa, na itarassa. Tasmā ye saddhāpabbajitā kulaputtā sammāpaṭipannakā parūpakkamena pavesanepi sati na sādiyanti, tesaṃ rakkhaṇatthaṃ ‘‘bhikkhupaccatthikā manussitthi’’ntiādimāha.
तत्थ पटिपक्खं अत्थयन्ति इच्छन्तीति पच्चत्थिका, भिक्खू एव पच्चत्थिका भिक्खुपच्चत्थिका; विसभागानं वेरिभिक्खूनमेतं अधिवचनं। मनुस्सित्थिं भिक्खुस्स सन्तिके आनेत्वाति इस्सापकता तं भिक्खुं नासेतुकामा आमिसेन वा उपलापेत्वा मित्तसन्थववसेन वा ‘‘इदं अम्हाकं किच्चं करोही’’ति वत्वा कञ्चि मनुस्सित्थिं रत्तिभागे तस्स भिक्खुस्स वसनोकासं आनेत्वा। वच्चमग्गेन अङ्गजातं अभिनिसीदेन्तीति तं भिक्खुं हत्थपादसीसादीसु सुग्गहितं निप्परिप्फन्दं गहेत्वा इत्थिया वच्चमग्गेन तस्स भिक्खुनो अङ्गजातं अभिनिसीदेन्ति; सम्पयोजेन्तीति अत्थो।
Tattha paṭipakkhaṃ atthayanti icchantīti paccatthikā, bhikkhū eva paccatthikā bhikkhupaccatthikā; visabhāgānaṃ veribhikkhūnametaṃ adhivacanaṃ. Manussitthiṃ bhikkhussa santike ānetvāti issāpakatā taṃ bhikkhuṃ nāsetukāmā āmisena vā upalāpetvā mittasanthavavasena vā ‘‘idaṃ amhākaṃ kiccaṃ karohī’’ti vatvā kañci manussitthiṃ rattibhāge tassa bhikkhussa vasanokāsaṃ ānetvā. Vaccamaggena aṅgajātaṃ abhinisīdentīti taṃ bhikkhuṃ hatthapādasīsādīsu suggahitaṃ nipparipphandaṃ gahetvā itthiyā vaccamaggena tassa bhikkhuno aṅgajātaṃ abhinisīdenti; sampayojentīti attho.
सो चेतिआदीसु सो चे भिक्खु वच्चमग्गब्भन्तरं अत्तनो अङ्गजातस्स पवेसनं सादियति अधिवासेति तस्मिं खणे सेवनचित्तं उपट्ठापेति। पविट्ठं सादियति अधिवासेति, पविट्ठकाले सेवनचित्तं उपट्ठापेति। ठितं सादियति अधिवासेति, ठानप्पत्तकाले सुक्कविस्सट्ठिसमये सेवनचित्तं उपट्ठापेति। उद्धरणं सादियति अधिवासेति, नीहरणकाले पटिसेवनचित्तं उपट्ठापेति। एवं चतूसु ठानेसु सादियन्तो ‘‘मम वेरिसमणेहि इदं कत’’न्ति वत्तुं न लभति, पाराजिकापत्तिमेव आपज्जति। यथा च इमानि चत्तारि सादियन्तो आपज्जति; एवं पुरिमं एकं असादियित्वा तीणि सादियन्तोपि, द्वे असादियित्वा द्वे सादियन्तोपि, तीणि असादियित्वा एकं सादियन्तोपि आपज्जतियेव। सब्बसो पन असादियन्तो आसीविसमुखं विय अङ्गारकासुं विय च पविट्ठं अङ्गजातं मञ्ञमानो नापज्जति। तेन वुत्तं – ‘‘पवेसनं न सादियति…पे॰… उद्धरणं न सादियति, अनापत्ती’’ति। इमञ्हि एवरूपं आरद्धविपस्सकं काये च जीविते च अनपेक्खं एकादसहि अग्गीहि सम्पज्जलितानि च सब्बायतनानि उक्खित्तासिके विय च वधके पञ्च कामगुणे पस्सन्तं पुग्गलं रक्खन्तो भगवा पच्चत्थिकानञ्चस्स मनोरथविघातं करोन्तो इमं ‘‘पवेसनं न सादियती’’तिआदिकं चतुक्कं नीहरित्वा ठपेसीति।
So cetiādīsu so ce bhikkhu vaccamaggabbhantaraṃ attano aṅgajātassa pavesanaṃ sādiyati adhivāseti tasmiṃ khaṇe sevanacittaṃ upaṭṭhāpeti. Paviṭṭhaṃ sādiyati adhivāseti, paviṭṭhakāle sevanacittaṃ upaṭṭhāpeti. Ṭhitaṃ sādiyati adhivāseti, ṭhānappattakāle sukkavissaṭṭhisamaye sevanacittaṃ upaṭṭhāpeti. Uddharaṇaṃ sādiyati adhivāseti, nīharaṇakāle paṭisevanacittaṃ upaṭṭhāpeti. Evaṃ catūsu ṭhānesu sādiyanto ‘‘mama verisamaṇehi idaṃ kata’’nti vattuṃ na labhati, pārājikāpattimeva āpajjati. Yathā ca imāni cattāri sādiyanto āpajjati; evaṃ purimaṃ ekaṃ asādiyitvā tīṇi sādiyantopi, dve asādiyitvā dve sādiyantopi, tīṇi asādiyitvā ekaṃ sādiyantopi āpajjatiyeva. Sabbaso pana asādiyanto āsīvisamukhaṃ viya aṅgārakāsuṃ viya ca paviṭṭhaṃ aṅgajātaṃ maññamāno nāpajjati. Tena vuttaṃ – ‘‘pavesanaṃ na sādiyati…pe… uddharaṇaṃ na sādiyati, anāpattī’’ti. Imañhi evarūpaṃ āraddhavipassakaṃ kāye ca jīvite ca anapekkhaṃ ekādasahi aggīhi sampajjalitāni ca sabbāyatanāni ukkhittāsike viya ca vadhake pañca kāmaguṇe passantaṃ puggalaṃ rakkhanto bhagavā paccatthikānañcassa manorathavighātaṃ karonto imaṃ ‘‘pavesanaṃ na sādiyatī’’tiādikaṃ catukkaṃ nīharitvā ṭhapesīti.
पठमचतुक्ककथा निट्ठिता।
Paṭhamacatukkakathā niṭṭhitā.
एकूनसत्ततिद्विसतचतुक्ककथा
Ekūnasattatidvisatacatukkakathā
५९-६०. एवं पठमचतुक्कं दस्सेत्वा इदानि यस्मा भिक्खुपच्चत्थिका इत्थिं आनेत्वा न केवलं वच्चमग्गेनेव अभिनिसीदेन्ति, अथ खो पस्सावमग्गेनपि मुखेनपि। इत्थिं आनेत्वापि च केचि जागरन्तिं आनेन्ति, केचि सुत्तं, केचि मत्तं, केचि उम्मत्तं, केचि पमत्तं अञ्ञविहितं विक्खित्तचित्तन्ति अत्थो। केचि मतं अक्खायितं, सोणसिङ्गालादीहि अक्खायितनिमित्तन्ति अत्थो। केचि मतं येभुय्येन अक्खायितं, येभुय्येन अक्खायिता नाम यस्सा निमित्ते वच्चमग्गे पस्सावमग्गे मुखे वा बहुतरो ओकासो अक्खायितो होति। केचि मतं येभुय्येन खायितं, येभुय्येन खायिता नाम यस्सा वच्चमग्गादिके निमित्ते बहुं खायितं होति, अप्पं अक्खायितं। न केवलञ्च मनुस्सित्थिमेव आनेन्ति, अथ खो अमनुस्सित्थिम्पि तिरच्छानगतित्थिम्पि। न केवलञ्च वुत्तप्पकारं इत्थिमेव, उभतोब्यञ्जनकम्पि पण्डकम्पि पुरिसम्पि आनेन्ति। तस्मा तेसं वसेन अञ्ञानिपि चतुक्कानि दस्सेन्तो ‘‘भिक्खुपच्चत्थिका मनुस्सित्थिं जागरन्ति’’न्तिआदिमाह।
59-60. Evaṃ paṭhamacatukkaṃ dassetvā idāni yasmā bhikkhupaccatthikā itthiṃ ānetvā na kevalaṃ vaccamaggeneva abhinisīdenti, atha kho passāvamaggenapi mukhenapi. Itthiṃ ānetvāpi ca keci jāgarantiṃ ānenti, keci suttaṃ, keci mattaṃ, keci ummattaṃ, keci pamattaṃ aññavihitaṃ vikkhittacittanti attho. Keci mataṃ akkhāyitaṃ, soṇasiṅgālādīhi akkhāyitanimittanti attho. Keci mataṃ yebhuyyena akkhāyitaṃ, yebhuyyena akkhāyitā nāma yassā nimitte vaccamagge passāvamagge mukhe vā bahutaro okāso akkhāyito hoti. Keci mataṃ yebhuyyena khāyitaṃ, yebhuyyena khāyitā nāma yassā vaccamaggādike nimitte bahuṃ khāyitaṃ hoti, appaṃ akkhāyitaṃ. Na kevalañca manussitthimeva ānenti, atha kho amanussitthimpi tiracchānagatitthimpi. Na kevalañca vuttappakāraṃ itthimeva, ubhatobyañjanakampi paṇḍakampi purisampi ānenti. Tasmā tesaṃ vasena aññānipi catukkāni dassento ‘‘bhikkhupaccatthikā manussitthiṃ jāgaranti’’ntiādimāha.
तत्थ पाळिया असम्मोहत्थं वुत्तचतुक्कानि एवं सङ्ख्यातो वेदितब्बानि – मनुस्सित्थिया तिण्णं मग्गानं वसेन तीणि सुद्धिकचतुक्कानि, तीणि जागरन्तीचतुक्कानि, तीणि सुत्तचतुक्कानि, तीणि मत्तचतुक्कानि, तीणि उम्मत्तचतुक्कानि, तीणि पमत्तचतुक्कानि, तीणि मतअक्खायितचतुक्कानि, तीणि येभुय्येन अक्खायितचतुक्कानि, तीणि येभुय्येन खायितचतुक्कानीति सत्तवीसति चतुक्कानि। तथा अमनुस्सित्थिया; तथा तिरच्छानगतित्थियाति इत्थिवारे एकासीति चतुक्कानि। यथा च इत्थिवारे एवं उभतोब्यञ्जनकवारे। पण्डकपुरिसवारेसु पन द्विन्नं मग्गानं वसेन चतुपण्णास चतुपण्णास होन्ति। एवं सब्बानिपि द्वेसतानि, सत्तति च चतुक्कानि होन्ति, तानि उत्तानत्थानियेव।
Tattha pāḷiyā asammohatthaṃ vuttacatukkāni evaṃ saṅkhyāto veditabbāni – manussitthiyā tiṇṇaṃ maggānaṃ vasena tīṇi suddhikacatukkāni, tīṇi jāgarantīcatukkāni, tīṇi suttacatukkāni, tīṇi mattacatukkāni, tīṇi ummattacatukkāni, tīṇi pamattacatukkāni, tīṇi mataakkhāyitacatukkāni, tīṇi yebhuyyena akkhāyitacatukkāni, tīṇi yebhuyyena khāyitacatukkānīti sattavīsati catukkāni. Tathā amanussitthiyā; tathā tiracchānagatitthiyāti itthivāre ekāsīti catukkāni. Yathā ca itthivāre evaṃ ubhatobyañjanakavāre. Paṇḍakapurisavāresu pana dvinnaṃ maggānaṃ vasena catupaṇṇāsa catupaṇṇāsa honti. Evaṃ sabbānipi dvesatāni, sattati ca catukkāni honti, tāni uttānatthāniyeva.
सब्बवारेसु पनेत्थ ‘‘मतं येभुय्येन अक्खायितं खायित’’न्ति एतस्मिं ठाने अयं विनिच्छयो – तम्बपण्णिदीपे किर द्वे विनयधरा समानाचरियका थेरा अहेसुं – उपतिस्सत्थेरो च, फुस्सदेवत्थेरो च। ते महाभये उप्पन्ने विनयपिटकं परिहरन्ता रक्खिंसु। तेसु उपतिस्सत्थेरो ब्यत्ततरो। तस्सापि द्वे अन्तेवासिका अहेसुं – महापदुमत्थेरो च महासुमत्थेरो च। तेसु महासुमत्थेरो नक्खत्तुं विनयपिटकं अस्सोसि, महापदुमत्थेरो तेन सद्धिं नवक्खत्तुं, विसुञ्च एककोव नवक्खत्तुन्ति अट्ठारसक्खत्तुं अस्सोसि; अयमेव तेसु ब्यत्ततरो । तेसु महासुमत्थेरो नवक्खत्तुं विनयपिटकं सुत्वा आचरियं मुञ्चित्वा अपरगङ्गं अगमासि। ततो महापदुमत्थेरो आह – ‘‘सूरो वत, रे, एस विनयधरो यो धरमानकंयेव आचरियं मुञ्चित्वा अञ्ञत्थ वसितब्बं मञ्ञति। ननु आचरिये धरमाने विनयपिटकञ्च अट्ठकथा च अनेकक्खत्तुं गहेत्वापि न विस्सज्जेतब्बं, निच्चकालं सोतब्बं, अनुसंवच्छरं सज्झायितब्ब’’न्ति।
Sabbavāresu panettha ‘‘mataṃ yebhuyyena akkhāyitaṃ khāyita’’nti etasmiṃ ṭhāne ayaṃ vinicchayo – tambapaṇṇidīpe kira dve vinayadharā samānācariyakā therā ahesuṃ – upatissatthero ca, phussadevatthero ca. Te mahābhaye uppanne vinayapiṭakaṃ pariharantā rakkhiṃsu. Tesu upatissatthero byattataro. Tassāpi dve antevāsikā ahesuṃ – mahāpadumatthero ca mahāsumatthero ca. Tesu mahāsumatthero nakkhattuṃ vinayapiṭakaṃ assosi, mahāpadumatthero tena saddhiṃ navakkhattuṃ, visuñca ekakova navakkhattunti aṭṭhārasakkhattuṃ assosi; ayameva tesu byattataro . Tesu mahāsumatthero navakkhattuṃ vinayapiṭakaṃ sutvā ācariyaṃ muñcitvā aparagaṅgaṃ agamāsi. Tato mahāpadumatthero āha – ‘‘sūro vata, re, esa vinayadharo yo dharamānakaṃyeva ācariyaṃ muñcitvā aññattha vasitabbaṃ maññati. Nanu ācariye dharamāne vinayapiṭakañca aṭṭhakathā ca anekakkhattuṃ gahetvāpi na vissajjetabbaṃ, niccakālaṃ sotabbaṃ, anusaṃvaccharaṃ sajjhāyitabba’’nti.
एवं विनयगरुकानं भिक्खूनं काले एकदिवसं उपतिस्सत्थेरो महापदुमत्थेरप्पमुखानं पञ्चन्नं अन्तेवासिकसतानं पठमपाराजिकसिक्खापदे इमं पदेसं वण्णेन्तो निसिन्नो होति। तं अन्तेवासिका पुच्छिंसु – ‘‘भन्ते, येभुय्येन अक्खायिते पाराजिकं, येभुय्येन खायिते थुल्लच्चयं, उपड्ढक्खायिते केन भवितब्ब’’न्ति? थेरो आह – ‘‘आवुसो, बुद्धा नाम पाराजिकं पञ्ञपेन्ता न सावसेसं कत्वा पञ्ञपेन्ति, अनवसेसंयेव कत्वा सब्बं परियादियित्वा सोतं छिन्दित्वा पाराजिकवत्थुस्मिं पाराजिकमेव पञ्ञपेन्ति। इदञ्हि सिक्खापदं लोकवज्जं, न पण्णत्तिवज्जं। तस्मा यदि उपड्ढक्खायिते पाराजिकं भवेय्य, पञ्ञपेय्य सम्मासम्बुद्धो। पाराजिकच्छाया पनेत्थ न दिस्सति, थुल्लच्चयमेव दिस्सती’’ति।
Evaṃ vinayagarukānaṃ bhikkhūnaṃ kāle ekadivasaṃ upatissatthero mahāpadumattherappamukhānaṃ pañcannaṃ antevāsikasatānaṃ paṭhamapārājikasikkhāpade imaṃ padesaṃ vaṇṇento nisinno hoti. Taṃ antevāsikā pucchiṃsu – ‘‘bhante, yebhuyyena akkhāyite pārājikaṃ, yebhuyyena khāyite thullaccayaṃ, upaḍḍhakkhāyite kena bhavitabba’’nti? Thero āha – ‘‘āvuso, buddhā nāma pārājikaṃ paññapentā na sāvasesaṃ katvā paññapenti, anavasesaṃyeva katvā sabbaṃ pariyādiyitvā sotaṃ chinditvā pārājikavatthusmiṃ pārājikameva paññapenti. Idañhi sikkhāpadaṃ lokavajjaṃ, na paṇṇattivajjaṃ. Tasmā yadi upaḍḍhakkhāyite pārājikaṃ bhaveyya, paññapeyya sammāsambuddho. Pārājikacchāyā panettha na dissati, thullaccayameva dissatī’’ti.
अपिच मतसरीरे पाराजिकं पञ्ञपेन्तो भगवा येभुय्येन अक्खायिते ठपेसि ‘‘ततो परं पाराजिकं नत्थी’’ति दस्सेतुं। थुल्लच्चयं पञ्ञपेन्तो येभुय्येन खायिते ठपेसि ‘‘ततो परं थुल्लच्चयं नत्थी’’ति दस्सेतुन्तिपि वेदितब्बं। खायिताखायितञ्च नामेतं मतसरीरस्मिंयेव वेदितब्बं, न जीवमाने। जीवमाने हि नखपिट्ठिप्पमाणेपि छविमंसे वा न्हारुम्हि वा सति पाराजिकमेव होति। यदिपि निमित्तं सब्बसो खायितं छविचम्मं नत्थि, निमित्तसण्ठानं पञ्ञायति, पवेसनं जायति, पाराजिकमेव। निमित्तसण्ठानं पन अनवसेसेत्वा सब्बस्मिं निमित्ते छिन्दित्वा समन्ततो तच्छेत्वा उप्पाटिते वणसङ्खेपवसेन थुल्लच्चयं। निमित्ततो पतिताय मंसपेसिया उपक्कमन्तस्स दुक्कटं। मतसरीरे पन यदिपि सब्बं सरीरं खायितं होति, यदिपि अक्खायितं, तयो पन मग्गा अक्खायिता, तेसु उपक्कमन्तस्स पाराजिकं। येभुय्येन अक्खायिते पाराजिकमेव। उपड्ढक्खायिते च येभुय्येन खायिते च थुल्लच्चयं।
Apica matasarīre pārājikaṃ paññapento bhagavā yebhuyyena akkhāyite ṭhapesi ‘‘tato paraṃ pārājikaṃ natthī’’ti dassetuṃ. Thullaccayaṃ paññapento yebhuyyena khāyite ṭhapesi ‘‘tato paraṃ thullaccayaṃ natthī’’ti dassetuntipi veditabbaṃ. Khāyitākhāyitañca nāmetaṃ matasarīrasmiṃyeva veditabbaṃ, na jīvamāne. Jīvamāne hi nakhapiṭṭhippamāṇepi chavimaṃse vā nhārumhi vā sati pārājikameva hoti. Yadipi nimittaṃ sabbaso khāyitaṃ chavicammaṃ natthi, nimittasaṇṭhānaṃ paññāyati, pavesanaṃ jāyati, pārājikameva. Nimittasaṇṭhānaṃ pana anavasesetvā sabbasmiṃ nimitte chinditvā samantato tacchetvā uppāṭite vaṇasaṅkhepavasena thullaccayaṃ. Nimittato patitāya maṃsapesiyā upakkamantassa dukkaṭaṃ. Matasarīre pana yadipi sabbaṃ sarīraṃ khāyitaṃ hoti, yadipi akkhāyitaṃ, tayo pana maggā akkhāyitā, tesu upakkamantassa pārājikaṃ. Yebhuyyena akkhāyite pārājikameva. Upaḍḍhakkhāyite ca yebhuyyena khāyite ca thullaccayaṃ.
मनुस्सानं जीवमानकसरीरे अक्खिनासकण्णच्छिद्दवत्थिकोसेसु सत्थकादीहि कतवणे वा मेथुनरागेन तिलफलमत्तम्पि अङ्गजातं पवेसेन्तस्स थुल्लच्चयमेव। अवसेससरीरे उपकच्छकादीसु दुक्कटं। मते अल्लसरीरे पाराजिकक्खेत्ते पाराजिकं, थुल्लच्चयक्खेत्ते थुल्लच्चयं, दुक्कटक्खेत्ते दुक्कटं। यदा पन सरीरं उद्धुमातकं होति कुथितं नीलमक्खिकसमाकिण्णं किमिकुलसमाकुलं नवहि वणमुखेहि पग्गळितपुब्बकुणपभावेन उपगन्तुम्पि असक्कुणेय्यं, तदा पाराजिकवत्थुञ्च थुल्लच्चयवत्थुञ्च विजहति; तादिसे सरीरे यत्थ कत्थचि उपक्कमतो दुक्कटमेव। तिरच्छानगतानं हत्थि-अस्स-गोण-गद्रभ-ओट्ठमहिंसादीनं नासाय थुल्लच्चयं। वत्थिकोसे थुल्लच्चयमेव। सब्बेसम्पि तिरच्छानगतानं अक्खिकण्णवणेसु दुक्कटं, अवसेससरीरेपि दुक्कटमेव। मतानं अल्लसरीरे पाराजिकक्खेत्ते पाराजिकं, थुल्लच्चयक्खेत्ते थुल्लच्चयं, दुक्कटक्खेत्ते दुक्कटं।
Manussānaṃ jīvamānakasarīre akkhināsakaṇṇacchiddavatthikosesu satthakādīhi katavaṇe vā methunarāgena tilaphalamattampi aṅgajātaṃ pavesentassa thullaccayameva. Avasesasarīre upakacchakādīsu dukkaṭaṃ. Mate allasarīre pārājikakkhette pārājikaṃ, thullaccayakkhette thullaccayaṃ, dukkaṭakkhette dukkaṭaṃ. Yadā pana sarīraṃ uddhumātakaṃ hoti kuthitaṃ nīlamakkhikasamākiṇṇaṃ kimikulasamākulaṃ navahi vaṇamukhehi paggaḷitapubbakuṇapabhāvena upagantumpi asakkuṇeyyaṃ, tadā pārājikavatthuñca thullaccayavatthuñca vijahati; tādise sarīre yattha katthaci upakkamato dukkaṭameva. Tiracchānagatānaṃ hatthi-assa-goṇa-gadrabha-oṭṭhamahiṃsādīnaṃ nāsāya thullaccayaṃ. Vatthikose thullaccayameva. Sabbesampi tiracchānagatānaṃ akkhikaṇṇavaṇesu dukkaṭaṃ, avasesasarīrepi dukkaṭameva. Matānaṃ allasarīre pārājikakkhette pārājikaṃ, thullaccayakkhette thullaccayaṃ, dukkaṭakkhette dukkaṭaṃ.
कुथितकुणपे पन पुब्बे वुत्तनयेनेव सब्बत्थ दुक्कटं। कायसंसग्गरागेन वा मेथुनरागेन वा जीवमानकपुरिसस्स वत्थिकोसं अप्पवेसेन्तो निमित्तेन निमित्तं छुपति, दुक्कटं। मेथुनरागेन इत्थिया अप्पवेसेन्तो निमित्तेन निमित्तं छुपति, थुल्लच्चयं। महाअट्ठकथायं पन ‘‘इत्थिनिमित्तं मेथुनरागेन मुखेन छुपति थुल्लच्चय’’न्ति वुत्तं। चम्मक्खन्धके ‘‘छब्बग्गिया भिक्खू अचिरवतिया नदिया गावीनं तरन्तीनं विसाणेसुपि गण्हन्ति, कण्णेसुपि गण्हन्ति, गीवायपि गण्हन्ति, छेप्पायपि गण्हन्ति, पिट्ठिम्पि अभिरुहन्ति, रत्तचित्तापि अङ्गजातं छुपन्ती’’ति (महाव॰ २५२) इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया अविसेसेन वुत्तं – ‘‘न च, भिक्खवे, रत्तचित्तेन अङ्गजातं छुपितब्बं, यो छुपेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (महाव॰ २५२)। तं सब्बम्पि संसन्दित्वा यथा न विरुज्झति तथा गहेतब्बं। कथञ्च न विरुज्झति? यं ताव महाअट्ठकथायं वुत्तं ‘‘मेथुनरागेन मुखेन छुपती’’ति। तत्र किर निमित्तमुखं मुखन्ति अधिप्पेतं। ‘‘मेथुनरागेना’’ति च वुत्तत्तापि अयमेव तत्थ अधिप्पायोति वेदितब्बो। न हि इत्थिनिमित्ते पकतिमुखेन मेथुनुपक्कमो होति। खन्धकेपि ये पिट्ठिं अभिरुहन्ता मेथुनरागेन अङ्गजातेन अङ्गजातं छुपिंसु, ते सन्धाय थुल्लच्चयं वुत्तन्ति वेदितब्बं। इतरथा हि दुक्कटं सिया। केचि पनाहु ‘‘खन्धकेपि मुखेनेव छुपनं सन्धाय ओळारिकत्ता कम्मस्स थुल्लच्चयं वुत्तं। अट्ठकथायम्पि तं सन्धायभासितं गहेत्वाव मेथुनरागेन मुखेन छुपति थुल्लच्चयन्ति वुत्त’’न्ति। तस्मा सुट्ठु सल्लक्खेत्वा उभोसु विनिच्छयेसु यो युत्ततरो सो गहेतब्बो। विनयञ्ञू पन पुरिमं पसंसन्ति। कायसंसग्गरागेन पन पकतिमुखेन वा निमित्तमुखेन वा इत्थिनिमित्तं छुपन्तस्स सङ्घादिसेसो। तिरच्छानगतित्थिया पस्सावमग्गं निमित्तमुखेन छुपन्तस्स वुत्तनयेनेव थुल्लच्चयं। कायसंसग्गरागेन दुक्कटन्ति।
Kuthitakuṇape pana pubbe vuttanayeneva sabbattha dukkaṭaṃ. Kāyasaṃsaggarāgena vā methunarāgena vā jīvamānakapurisassa vatthikosaṃ appavesento nimittena nimittaṃ chupati, dukkaṭaṃ. Methunarāgena itthiyā appavesento nimittena nimittaṃ chupati, thullaccayaṃ. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘itthinimittaṃ methunarāgena mukhena chupati thullaccaya’’nti vuttaṃ. Cammakkhandhake ‘‘chabbaggiyā bhikkhū aciravatiyā nadiyā gāvīnaṃ tarantīnaṃ visāṇesupi gaṇhanti, kaṇṇesupi gaṇhanti, gīvāyapi gaṇhanti, cheppāyapi gaṇhanti, piṭṭhimpi abhiruhanti, rattacittāpi aṅgajātaṃ chupantī’’ti (mahāva. 252) imissā aṭṭhuppattiyā avisesena vuttaṃ – ‘‘na ca, bhikkhave, rattacittena aṅgajātaṃ chupitabbaṃ, yo chupeyya, āpatti thullaccayassā’’ti (mahāva. 252). Taṃ sabbampi saṃsanditvā yathā na virujjhati tathā gahetabbaṃ. Kathañca na virujjhati? Yaṃ tāva mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘methunarāgena mukhena chupatī’’ti. Tatra kira nimittamukhaṃ mukhanti adhippetaṃ. ‘‘Methunarāgenā’’ti ca vuttattāpi ayameva tattha adhippāyoti veditabbo. Na hi itthinimitte pakatimukhena methunupakkamo hoti. Khandhakepi ye piṭṭhiṃ abhiruhantā methunarāgena aṅgajātena aṅgajātaṃ chupiṃsu, te sandhāya thullaccayaṃ vuttanti veditabbaṃ. Itarathā hi dukkaṭaṃ siyā. Keci panāhu ‘‘khandhakepi mukheneva chupanaṃ sandhāya oḷārikattā kammassa thullaccayaṃ vuttaṃ. Aṭṭhakathāyampi taṃ sandhāyabhāsitaṃ gahetvāva methunarāgena mukhena chupati thullaccayanti vutta’’nti. Tasmā suṭṭhu sallakkhetvā ubhosu vinicchayesu yo yuttataro so gahetabbo. Vinayaññū pana purimaṃ pasaṃsanti. Kāyasaṃsaggarāgena pana pakatimukhena vā nimittamukhena vā itthinimittaṃ chupantassa saṅghādiseso. Tiracchānagatitthiyā passāvamaggaṃ nimittamukhena chupantassa vuttanayeneva thullaccayaṃ. Kāyasaṃsaggarāgena dukkaṭanti.
एकूनसत्ततिद्विसतचतुक्ककथा निट्ठिता।
Ekūnasattatidvisatacatukkakathā niṭṭhitā.
सन्थतचतुक्कभेदकथा
Santhatacatukkabhedakathā
६१-६२. एवं भगवा पटिपन्नकस्स भिक्खुनो रक्खणत्थं सत्ततिद्विसतचतुक्कानि नीहरित्वा ‘‘इदानि ये अनागते पापभिक्खू ‘सन्थतं इमं न किञ्चि उपादिन्नकं उपादिन्नकेन फुसति, को एत्थ दोसो’ति सञ्चिच्च लेसं ओड्डेस्सन्ति, तेसं सासने पतिट्ठा एव न भविस्सती’’ति दिस्वा तेसु सत्ततिद्विसतचतुक्केसु एकमेकं चतुक्कं चतूहि सन्थतादिभेदेहि भिन्दित्वा दस्सेन्तो भिक्खुपच्चत्थिका मनुस्सित्थिं भिक्खुस्स सन्तिके आनेत्वा वच्चमग्गेन पस्सावमग्गेन मुखेन अङ्गजातं अभिनिसीदेन्ति सन्थताय असन्थतस्सातिआदिमाह।
61-62. Evaṃ bhagavā paṭipannakassa bhikkhuno rakkhaṇatthaṃ sattatidvisatacatukkāni nīharitvā ‘‘idāni ye anāgate pāpabhikkhū ‘santhataṃ imaṃ na kiñci upādinnakaṃ upādinnakena phusati, ko ettha doso’ti sañcicca lesaṃ oḍḍessanti, tesaṃ sāsane patiṭṭhā eva na bhavissatī’’ti disvā tesu sattatidvisatacatukkesu ekamekaṃ catukkaṃ catūhi santhatādibhedehi bhinditvā dassento bhikkhupaccatthikā manussitthiṃ bhikkhussa santike ānetvā vaccamaggena passāvamaggena mukhena aṅgajātaṃ abhinisīdenti santhatāya asanthatassātiādimāha.
तत्थ सन्थताय असन्थतस्सातिआदीसु सन्थताय इत्थिया वच्चमग्गेन पस्सावमग्गेन मुखेन असन्थतस्स भिक्खुस्स अङ्गजातं अभिनिसीदेन्तीति इमिना नयेन योजना वेदितब्बा। तत्थ सन्थता नाम यस्सा तीसु मग्गेसु यो कोचि मग्गो पलिवेठेत्वा वा अन्तो वा पवेसेत्वा येन केनचि वत्थेन वा पण्णेन वा वाकपट्टेन वा चम्मेन वा तिपुसीसादीनं पट्टेन वा पटिच्छन्नो। सन्थतो नाम यस्स अङ्गजातं तेसंयेव वत्थादीनं येन केनचि पटिच्छन्नं। तत्थ उपादिन्नकेन वा अनुपादिन्नकं घट्टियतु, अनुपादिन्नकेन वा उपादिन्नकं, अनुपादिन्नकेन वा अनुपादिन्नकं, उपादिन्नकेन वा उपादिन्नकं, सचे यत्तके पविट्ठे पाराजिकं होतीति वुत्तं, तत्तकं पविसति, सब्बत्थ सादियन्तस्स पाराजिकक्खेत्ते पाराजिकं; थुल्लच्चयक्खेत्ते थुल्लच्चयं, दुक्कटक्खेत्ते दुक्कटमेव होति। सचे इत्थिनिमित्तं खाणुं कत्वा सन्थतं, खाणुं घट्टेन्तस्स दुक्कटं। सचे पुरिसनिमित्तं खाणुं कत्वा सन्थतं, खाणुं पवेसेन्तस्स दुक्कटं। सचे उभयं खाणुं कत्वा सन्थतं, खाणुना खाणुं घट्टेन्तस्स दुक्कटं। सचे इत्थिनिमित्ते वेळुनळपब्बादीनं किञ्चि पक्खित्तं, तस्स हेट्ठाभागं चेपि फुसन्तो तिलफलमत्तं पवेसेति, पाराजिकं। उपरिभागं चेपि उभोसु पस्सेसु एकपस्सं चेपि फुसन्तो पवेसेति, पाराजिकं। चत्तारिपि पस्सानि अफुसन्तो पवेसेत्वा तस्स तलं चेपि फुसति, पाराजिकं। यदि पन पस्सेसु वा तले वा अफुसन्तो आकासगतमेव कत्वा पवेसेत्वा नीहरति, दुक्कटं। बहिद्धा खाणुके फुसति दुक्कटमेव। यथा च इत्थिनिमित्ते वुत्तं, एवं सब्बत्थ लक्खणं वेदितब्बन्ति।
Tattha santhatāya asanthatassātiādīsu santhatāya itthiyā vaccamaggena passāvamaggena mukhena asanthatassa bhikkhussa aṅgajātaṃ abhinisīdentīti iminā nayena yojanā veditabbā. Tattha santhatā nāma yassā tīsu maggesu yo koci maggo paliveṭhetvā vā anto vā pavesetvā yena kenaci vatthena vā paṇṇena vā vākapaṭṭena vā cammena vā tipusīsādīnaṃ paṭṭena vā paṭicchanno. Santhato nāma yassa aṅgajātaṃ tesaṃyeva vatthādīnaṃ yena kenaci paṭicchannaṃ. Tattha upādinnakena vā anupādinnakaṃ ghaṭṭiyatu, anupādinnakena vā upādinnakaṃ, anupādinnakena vā anupādinnakaṃ, upādinnakena vā upādinnakaṃ, sace yattake paviṭṭhe pārājikaṃ hotīti vuttaṃ, tattakaṃ pavisati, sabbattha sādiyantassa pārājikakkhette pārājikaṃ; thullaccayakkhette thullaccayaṃ, dukkaṭakkhette dukkaṭameva hoti. Sace itthinimittaṃ khāṇuṃ katvā santhataṃ, khāṇuṃ ghaṭṭentassa dukkaṭaṃ. Sace purisanimittaṃ khāṇuṃ katvā santhataṃ, khāṇuṃ pavesentassa dukkaṭaṃ. Sace ubhayaṃ khāṇuṃ katvā santhataṃ, khāṇunā khāṇuṃ ghaṭṭentassa dukkaṭaṃ. Sace itthinimitte veḷunaḷapabbādīnaṃ kiñci pakkhittaṃ, tassa heṭṭhābhāgaṃ cepi phusanto tilaphalamattaṃ paveseti, pārājikaṃ. Uparibhāgaṃ cepi ubhosu passesu ekapassaṃ cepi phusanto paveseti, pārājikaṃ. Cattāripi passāni aphusanto pavesetvā tassa talaṃ cepi phusati, pārājikaṃ. Yadi pana passesu vā tale vā aphusanto ākāsagatameva katvā pavesetvā nīharati, dukkaṭaṃ. Bahiddhā khāṇuke phusati dukkaṭameva. Yathā ca itthinimitte vuttaṃ, evaṃ sabbattha lakkhaṇaṃ veditabbanti.
सन्थतचतुक्कभेदकथा निट्ठिता।
Santhatacatukkabhedakathā niṭṭhitā.
भिक्खुपच्चत्थिकचतुक्कभेदवण्णना
Bhikkhupaccatthikacatukkabhedavaṇṇanā
६३-६४. एवं सन्थतचतुक्कभेदं वत्वा इदानि यस्मा न केवलं मनुस्सित्थिआदिके भिक्खुस्स एव सन्तिके आनेन्ति। अथ खो भिक्खुम्पि तासं सन्तिके आनेन्ति, तस्मा तप्पभेदं दस्सेन्तो ‘‘भिक्खुपच्चत्थिका भिक्खुं मनुस्सित्थिया सन्तिके’’ति आदिना नयेन सब्बानि तानि चतुक्कानि पुनपि नीहरित्वा दस्सेसि। तेसु विनिच्छयो वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति।
63-64. Evaṃ santhatacatukkabhedaṃ vatvā idāni yasmā na kevalaṃ manussitthiādike bhikkhussa eva santike ānenti. Atha kho bhikkhumpi tāsaṃ santike ānenti, tasmā tappabhedaṃ dassento ‘‘bhikkhupaccatthikā bhikkhuṃ manussitthiyā santike’’ti ādinā nayena sabbāni tāni catukkāni punapi nīharitvā dassesi. Tesu vinicchayo vuttanayeneva veditabboti.
भिक्खुपच्चत्थिकवसेन चतुक्कभेदवण्णना निट्ठिता।
Bhikkhupaccatthikavasena catukkabhedavaṇṇanā niṭṭhitā.
राजपच्चत्थिकादिचतुक्कभेदकथा
Rājapaccatthikādicatukkabhedakathā
६५. यस्मा पन न भिक्खुपच्चत्थिका एव एवं करोन्ति, राजपच्चत्थिकादयोपि करोन्ति। तस्मा तम्पि पभेदं दस्सेन्तो ‘‘राजपच्चत्थिका’’तिआदिमाह। तत्थ राजानो एव पच्चत्थिका राजपच्चत्थिका। ते च सयं आनेन्तापि अञ्ञेहि आणापेन्तापि आनेन्तियेवाति वेदितब्बा। चोरा एव पच्चत्थिका चोरपच्चत्थिका। धुत्ताति मेथुनुपसंहितखिड्डापसुता नागरिककेराटियपुरिसा, इत्थिधुत्तसुराधुत्तादयो वा; धुत्ता एव पच्चत्थिका धुत्तपच्चत्थिका। गन्धन्ति हदयं वुच्चति, तं उप्पाटेन्तीति उप्पलगन्धा, उप्पलगन्धा एव पच्चत्थिका उप्पलगन्धपच्चत्थिका। एते किर न कसिवणिज्जादीहि जीवन्ति, पन्थघातगामघातादीनि कत्वा पुत्तदारं पोसेन्ति। ते कम्मसिद्धिं पत्थयमाना देवतानं आयाचेत्वा तासं बलिकम्मत्थं मनुस्सानं हदयं उप्पाटेन्ति। सब्बकाले च मनुस्सा दुल्लभा। भिक्खू पन अरञ्ञे विहरन्ता सुलभा होन्ति। ते सीलवन्तं भिक्खुं गहेत्वा ‘‘सीलवतो वधो नाम भारियो होती’’ति मञ्ञमाना तस्स सीलविनासनत्थं मनुस्सित्थिआदिके वा आनेन्ति; तं वा तत्थ नेन्ति। अयमेत्थ विसेसो। सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। भिक्खुपच्चत्थिकवारे वुत्तनयेनेव च इमेसु चतूसुपि वारेसु चतुक्कानि वेदितब्बानि। पाळियं पन संखित्तेन वुत्तानि।
65. Yasmā pana na bhikkhupaccatthikā eva evaṃ karonti, rājapaccatthikādayopi karonti. Tasmā tampi pabhedaṃ dassento ‘‘rājapaccatthikā’’tiādimāha. Tattha rājāno eva paccatthikā rājapaccatthikā. Te ca sayaṃ ānentāpi aññehi āṇāpentāpi ānentiyevāti veditabbā. Corā eva paccatthikā corapaccatthikā. Dhuttāti methunupasaṃhitakhiḍḍāpasutā nāgarikakerāṭiyapurisā, itthidhuttasurādhuttādayo vā; dhuttā eva paccatthikā dhuttapaccatthikā. Gandhanti hadayaṃ vuccati, taṃ uppāṭentīti uppalagandhā, uppalagandhā eva paccatthikā uppalagandhapaccatthikā. Ete kira na kasivaṇijjādīhi jīvanti, panthaghātagāmaghātādīni katvā puttadāraṃ posenti. Te kammasiddhiṃ patthayamānā devatānaṃ āyācetvā tāsaṃ balikammatthaṃ manussānaṃ hadayaṃ uppāṭenti. Sabbakāle ca manussā dullabhā. Bhikkhū pana araññe viharantā sulabhā honti. Te sīlavantaṃ bhikkhuṃ gahetvā ‘‘sīlavato vadho nāma bhāriyo hotī’’ti maññamānā tassa sīlavināsanatthaṃ manussitthiādike vā ānenti; taṃ vā tattha nenti. Ayamettha viseso. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Bhikkhupaccatthikavāre vuttanayeneva ca imesu catūsupi vāresu catukkāni veditabbāni. Pāḷiyaṃ pana saṃkhittena vuttāni.
सब्बाकारेन चतुक्कभेदकथा निट्ठिता।
Sabbākārena catukkabhedakathā niṭṭhitā.
आपत्तानापत्तिवारवण्णना
Āpattānāpattivāravaṇṇanā
६६. इदानि यं वुत्तं ‘‘मनुस्सित्थिया तयो मग्गे मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्सा’’तिआदि, एत्थ असम्मोहत्थं ‘‘मग्गेन मग्ग’’न्तिआदिमाह। तत्थ मग्गेन मग्गन्ति इत्थिया तीसु मग्गेसु अञ्ञतरेन मग्गेन अत्तनो अङ्गजातं पवेसेति अथ वा सम्भिन्नेसु द्वीसु मग्गेसु पस्सावमग्गेन वच्चमग्गं वच्चमग्गेन वा पस्सावमग्गं पवेसेति। मग्गेन अमग्गन्ति पस्सावादिमग्गेन पवेसेत्वा तस्स सामन्ता वणेन नीहरति। अमग्गेन मग्गन्ति मग्गसामन्तेन वणेन पवेसेत्वा मग्गेन नीहरति। अमग्गेन अमग्गन्ति द्वीसु सम्भिन्नवणेसु एकेन वणेन पवेसेत्वा दुतियेन नीहरति। इमस्स सुत्तस्स अनुलोमवसेन सब्बत्थ वणसङ्खेपे थुल्लच्चयं वेदितब्बं।
66. Idāni yaṃ vuttaṃ ‘‘manussitthiyā tayo magge methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassā’’tiādi, ettha asammohatthaṃ ‘‘maggena magga’’ntiādimāha. Tattha maggena magganti itthiyā tīsu maggesu aññatarena maggena attano aṅgajātaṃ paveseti atha vā sambhinnesu dvīsu maggesu passāvamaggena vaccamaggaṃ vaccamaggena vā passāvamaggaṃ paveseti. Maggena amagganti passāvādimaggena pavesetvā tassa sāmantā vaṇena nīharati. Amaggena magganti maggasāmantena vaṇena pavesetvā maggena nīharati. Amaggena amagganti dvīsu sambhinnavaṇesu ekena vaṇena pavesetvā dutiyena nīharati. Imassa suttassa anulomavasena sabbattha vaṇasaṅkhepe thullaccayaṃ veditabbaṃ.
इदानि यं परतो वक्खति ‘‘अनापत्ति अजानन्तस्स असादियन्तस्सा’’ति, तत्थ असम्मोहत्थं ‘‘भिक्खु सुत्तभिक्खुम्ही’’तिआदिमाह। तत्रायं अधिप्पायो – यो पटिबुद्धो सादियति सो ‘‘सुत्तम्हि मयि एसो विप्पटिपज्जि, नाहं जानामी’’ति न मुच्चति। उभो नासेतब्बाति चेत्थ द्वेपि लिङ्गनासनेन नासेतब्बा। तत्र दूसकस्स पटिञ्ञाकरणं नत्थि, दूसितो पुच्छित्वा पटिञ्ञाय नासेतब्बो। सचे न सादियति, न नासेतब्बो। एस नयो सामणेरवारेपि।
Idāni yaṃ parato vakkhati ‘‘anāpatti ajānantassa asādiyantassā’’ti, tattha asammohatthaṃ ‘‘bhikkhu suttabhikkhumhī’’tiādimāha. Tatrāyaṃ adhippāyo – yo paṭibuddho sādiyati so ‘‘suttamhi mayi eso vippaṭipajji, nāhaṃ jānāmī’’ti na muccati. Ubho nāsetabbāti cettha dvepi liṅganāsanena nāsetabbā. Tatra dūsakassa paṭiññākaraṇaṃ natthi, dūsito pucchitvā paṭiññāya nāsetabbo. Sace na sādiyati, na nāsetabbo. Esa nayo sāmaṇeravārepi.
एवं तत्थ तत्थ तं तं आपत्तिञ्च अनापत्तिञ्च दस्सेत्वा इदानि अनापत्तिमेव दस्सेन्तो ‘‘अनापत्ति अजानन्तस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ अजानन्तो नाम यो महानिद्दं ओक्कन्तो परेन कतं उपक्कमम्पि न जानाति वेसालियं महावने दिवाविहारगतो भिक्खु विय। एवरूपस्स अनापत्ति। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘‘नाहं भगवा जानामी’ति; ‘अनापत्ति, भिक्खु, अजानन्तस्सा’’’ति (पारा॰ ७५)। असादियन्तो नाम यो जानित्वापि न सादियति, तत्थेव सहसा वुट्ठितभिक्खु विय। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘‘नाहं भगवा सादियि’न्ति। ‘अनापत्ति, भिक्खु, असादियन्तस्सा’’ति।
Evaṃ tattha tattha taṃ taṃ āpattiñca anāpattiñca dassetvā idāni anāpattimeva dassento ‘‘anāpatti ajānantassā’’tiādimāha. Tattha ajānanto nāma yo mahāniddaṃ okkanto parena kataṃ upakkamampi na jānāti vesāliyaṃ mahāvane divāvihāragato bhikkhu viya. Evarūpassa anāpatti. Vuttampi cetaṃ – ‘‘‘nāhaṃ bhagavā jānāmī’ti; ‘anāpatti, bhikkhu, ajānantassā’’’ti (pārā. 75). Asādiyanto nāma yo jānitvāpi na sādiyati, tattheva sahasā vuṭṭhitabhikkhu viya. Vuttampi cetaṃ – ‘‘‘nāhaṃ bhagavā sādiyi’nti. ‘Anāpatti, bhikkhu, asādiyantassā’’ti.
उम्मत्तको नाम पित्तुम्मत्तको। दुविधञ्हि पित्तं – बद्धपित्तं, अबद्धपित्तञ्चाति। तत्थ अबद्धपित्तं लोहितं विय सब्बङ्गगतं, तम्हि कुपिते सत्तानं कण्डुकच्छुसरीरकम्पादीनि होन्ति। तानि भेसज्जकिरियाय वूपसमन्ति। बद्धपित्तं पन पित्तकोसके ठितं। तम्हि कुपिते सत्ता उम्मत्तका होन्ति विपल्लत्थसञ्ञा हिरोत्तप्पं छड्डेत्वा असारुप्पाचारं चरन्ति। लहुकगरुकानि सिक्खापदानि मद्दन्तापि न जानन्ति। भेसज्जकिरियायपि अतेकिच्छा होन्ति। एवरूपस्स उम्मत्तकस्स अनापत्ति।
Ummattako nāma pittummattako. Duvidhañhi pittaṃ – baddhapittaṃ, abaddhapittañcāti. Tattha abaddhapittaṃ lohitaṃ viya sabbaṅgagataṃ, tamhi kupite sattānaṃ kaṇḍukacchusarīrakampādīni honti. Tāni bhesajjakiriyāya vūpasamanti. Baddhapittaṃ pana pittakosake ṭhitaṃ. Tamhi kupite sattā ummattakā honti vipallatthasaññā hirottappaṃ chaḍḍetvā asāruppācāraṃ caranti. Lahukagarukāni sikkhāpadāni maddantāpi na jānanti. Bhesajjakiriyāyapi atekicchā honti. Evarūpassa ummattakassa anāpatti.
खित्तचित्तो नाम विस्सट्ठचित्तो यक्खुम्मत्तको वुच्चति। यक्खा किर भेरवानि वा आरम्मणानि दस्सेत्वा मुखेन हत्थं पवेसेत्वा हदयरूपं वा मद्दन्ता सत्ते विक्खित्तचित्ते विपल्लत्थसञ्ञे करोन्ति। एवरूपस्स खित्तचित्तस्स अनापत्ति। तेसं पन उभिन्नं अयं विसेसो – पित्तुम्मत्तको निच्चमेव उम्मत्तको होति, पकतिसञ्ञं न लभति। यक्खुम्मत्तको अन्तरन्तरा पकतिसञ्ञं पटिलभतीति। इध पन पित्तुम्मत्तको वा होतु यक्खुम्मत्तको वा, यो सब्बसो मुट्ठस्सति किञ्चि न जानाति, अग्गिम्पि सुवण्णम्पि गूथम्पि चन्दनम्पि एकसदिसं मद्दन्तोव विचरति, एवरूपस्स अनापत्ति। अन्तरन्तरा सञ्ञं पटिलभित्वा ञत्वा करोन्तस्स पन आपत्तियेव।
Khittacitto nāma vissaṭṭhacitto yakkhummattako vuccati. Yakkhā kira bheravāni vā ārammaṇāni dassetvā mukhena hatthaṃ pavesetvā hadayarūpaṃ vā maddantā satte vikkhittacitte vipallatthasaññe karonti. Evarūpassa khittacittassa anāpatti. Tesaṃ pana ubhinnaṃ ayaṃ viseso – pittummattako niccameva ummattako hoti, pakatisaññaṃ na labhati. Yakkhummattako antarantarā pakatisaññaṃ paṭilabhatīti. Idha pana pittummattako vā hotu yakkhummattako vā, yo sabbaso muṭṭhassati kiñci na jānāti, aggimpi suvaṇṇampi gūthampi candanampi ekasadisaṃ maddantova vicarati, evarūpassa anāpatti. Antarantarā saññaṃ paṭilabhitvā ñatvā karontassa pana āpattiyeva.
वेदनाट्टो नाम यो अधिमत्ताय दुक्खवेदनाय आतुरो किञ्चि न जानाति, एवरूपस्स अनापत्ति।
Vedanāṭṭo nāma yo adhimattāya dukkhavedanāya āturo kiñci na jānāti, evarūpassa anāpatti.
आदिकम्मिको नाम यो तस्मिं तस्मिं कम्मे आदिभूतो। इध पन सुदिन्नत्थेरो आदिकम्मिको, तस्स अनापत्ति। अवसेसानं मक्कटीसमणवज्जिपुत्तकादीनं आपत्तियेवाति।
Ādikammiko nāma yo tasmiṃ tasmiṃ kamme ādibhūto. Idha pana sudinnatthero ādikammiko, tassa anāpatti. Avasesānaṃ makkaṭīsamaṇavajjiputtakādīnaṃ āpattiyevāti.
पदभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
पकिण्णककथा
Pakiṇṇakakathā
इमस्मिं पन सिक्खापदे कोसल्लत्थं इदं पकिण्णकंवेदितब्बं –
Imasmiṃ pana sikkhāpade kosallatthaṃ idaṃ pakiṇṇakaṃveditabbaṃ –
‘‘समुट्ठानञ्च किरिया, अथो सञ्ञा सचित्तकं।
‘‘Samuṭṭhānañca kiriyā, atho saññā sacittakaṃ;
लोकवज्जञ्च कम्मञ्च, कुसलं वेदनाय चा’’ति॥
Lokavajjañca kammañca, kusalaṃ vedanāya cā’’ti.
तत्थ ‘‘समुट्ठान’’न्ति सब्बसङ्गाहकवसेन छ सिक्खापदसमुट्ठानानि। तानि परिवारे आवि भविस्सन्ति। समासतो पन सिक्खापदं नाम – अत्थि छसमुट्ठानं, अत्थि चतुसमुट्ठानं, अत्थि तिसमुट्ठानं, अत्थि कथिनसमुट्ठानं, अत्थि एळकलोमसमुट्ठानं, अत्थि धुरनिक्खेपादिसमुट्ठानन्ति।
Tattha ‘‘samuṭṭhāna’’nti sabbasaṅgāhakavasena cha sikkhāpadasamuṭṭhānāni. Tāni parivāre āvi bhavissanti. Samāsato pana sikkhāpadaṃ nāma – atthi chasamuṭṭhānaṃ, atthi catusamuṭṭhānaṃ, atthi tisamuṭṭhānaṃ, atthi kathinasamuṭṭhānaṃ, atthi eḷakalomasamuṭṭhānaṃ, atthi dhuranikkhepādisamuṭṭhānanti.
तत्रापि किञ्चि किरियतो समुट्ठाति, किञ्चि अकिरियतो समुट्ठाति, किञ्चि किरियाकिरियतो समुट्ठाति, किञ्चि सिया किरियतो, सिया अकिरियतो समुट्ठाति, किञ्चि सिया किरियतो सिया किरियाकिरियतो समुट्ठाति।
Tatrāpi kiñci kiriyato samuṭṭhāti, kiñci akiriyato samuṭṭhāti, kiñci kiriyākiriyato samuṭṭhāti, kiñci siyā kiriyato, siyā akiriyato samuṭṭhāti, kiñci siyā kiriyato siyā kiriyākiriyato samuṭṭhāti.
तत्रापि अत्थि सञ्ञाविमोक्खं, अत्थि नोसञ्ञाविमोक्खं। तत्थ यं चित्तङ्गं लभतियेव, तं सञ्ञाविमोक्खं; इतरं नोसञ्ञाविमोक्खं।
Tatrāpi atthi saññāvimokkhaṃ, atthi nosaññāvimokkhaṃ. Tattha yaṃ cittaṅgaṃ labhatiyeva, taṃ saññāvimokkhaṃ; itaraṃ nosaññāvimokkhaṃ.
पुन अत्थि सचित्तकं, अत्थि अचित्तकं। यं सहेव चित्तेन आपज्जति, तं सचित्तकं; यं विनापि चित्तेन आपज्जति, तं अचित्तकं । तं सब्बम्पि लोकवज्जं पण्णत्तिवज्जन्ति दुविधं। तेसं लक्खणं वुत्तमेव।
Puna atthi sacittakaṃ, atthi acittakaṃ. Yaṃ saheva cittena āpajjati, taṃ sacittakaṃ; yaṃ vināpi cittena āpajjati, taṃ acittakaṃ . Taṃ sabbampi lokavajjaṃ paṇṇattivajjanti duvidhaṃ. Tesaṃ lakkhaṇaṃ vuttameva.
कम्मकुसलवेदनावसेनापि चेत्थ अत्थि सिक्खापदं कायकम्मं, अत्थि वचीकम्मं। तत्थ यं कायद्वारिकं, तं कायकम्मं; यं वचीद्वारिकं, तं वचीकम्मन्ति वेदितब्बं। अत्थि पन सिक्खापदं कुसलं, अत्थि अकुसलं, अत्थि अब्याकतं। द्वत्तिंसेव हि आपत्तिसमउट्ठापकचित्तानि – अट्ठ कामावचरकुसलानि, द्वादस अकुसलानि, दस कामावचरकिरियचित्तानि, कुसलतो च किरियतो च द्वे अभिञ्ञाचित्तानीति। तेसु यं कुसलचित्तेन आपज्जति, तं कुसलं; इतरेहि इतरं। अत्थि च सिक्खापदं तिवेदनं, अत्थि द्विवेदनं, अत्थि एकवेदनं। तत्थ यं आपज्जन्तो तीसु वेदनासु अञ्ञतरवेदनासमङ्गी हुत्वा आपज्जति, तं तिवेदनं; यं आपज्जन्तो सुखसमङ्गी वा उपेक्खासमङ्गी वा आपज्जति, तं द्विवेदनं; यं आपज्जन्तो दुक्खवेदनासमङ्गीयेव आपज्जति, तं एकवेदनन्ति वेदितब्बं। एवं –
Kammakusalavedanāvasenāpi cettha atthi sikkhāpadaṃ kāyakammaṃ, atthi vacīkammaṃ. Tattha yaṃ kāyadvārikaṃ, taṃ kāyakammaṃ; yaṃ vacīdvārikaṃ, taṃ vacīkammanti veditabbaṃ. Atthi pana sikkhāpadaṃ kusalaṃ, atthi akusalaṃ, atthi abyākataṃ. Dvattiṃseva hi āpattisamauṭṭhāpakacittāni – aṭṭha kāmāvacarakusalāni, dvādasa akusalāni, dasa kāmāvacarakiriyacittāni, kusalato ca kiriyato ca dve abhiññācittānīti. Tesu yaṃ kusalacittena āpajjati, taṃ kusalaṃ; itarehi itaraṃ. Atthi ca sikkhāpadaṃ tivedanaṃ, atthi dvivedanaṃ, atthi ekavedanaṃ. Tattha yaṃ āpajjanto tīsu vedanāsu aññataravedanāsamaṅgī hutvā āpajjati, taṃ tivedanaṃ; yaṃ āpajjanto sukhasamaṅgī vā upekkhāsamaṅgī vā āpajjati, taṃ dvivedanaṃ; yaṃ āpajjanto dukkhavedanāsamaṅgīyeva āpajjati, taṃ ekavedananti veditabbaṃ. Evaṃ –
‘‘समुट्ठानञ्च किरिया, अथो सञ्ञा सचित्तकं।
‘‘Samuṭṭhānañca kiriyā, atho saññā sacittakaṃ;
लोकवज्जञ्च कम्मञ्च, कुसलं वेदनाय चा’’ति॥
Lokavajjañca kammañca, kusalaṃ vedanāya cā’’ti.
इमं पकिण्णकं विदित्वा तेसु समुट्ठानादीसु इदं सिक्खापदं समुट्ठानतो एकसमुट्ठानं। अङ्गवसेन दुकसमुट्ठानं, कायचित्ततो समुट्ठाति। किरियसमुट्ठानञ्च करोन्तोयेव हि एतं आपज्जति। मेथुनपटिसंयुत्ताय कामसञ्ञाय अभावेन मुच्चनतो सञ्ञाविमोक्खं। ‘‘अनापत्ति अजानन्तस्स असादियन्तस्सा’’ति हि वुत्तं। मेथुनचित्तेनेव नं आपज्जति, न विना चित्तेनाति सचित्तकं। रागवसेनेव आपज्जितब्बतो लोकवज्जं। कायद्वारेनेव समुट्ठानतो कायकम्मं। चित्तं पनेत्थ अङ्गमत्तं होति, न तस्स वसेन कम्मभावो लब्भति। लोभचित्तेन आपज्जितब्बतो अकुसलचित्तं। सुखसमङ्गी वा उपेक्खासमङ्गी वा तं आपज्जतीति द्विवेदनन्ति वेदितब्बं। सब्बञ्चेतं आपत्तियं युज्जति। सिक्खापदसीसेन पन सब्बअट्ठकथासुदेसना आरूळ्हा, तस्मा एवं वुत्तं।
Imaṃ pakiṇṇakaṃ viditvā tesu samuṭṭhānādīsu idaṃ sikkhāpadaṃ samuṭṭhānato ekasamuṭṭhānaṃ. Aṅgavasena dukasamuṭṭhānaṃ, kāyacittato samuṭṭhāti. Kiriyasamuṭṭhānañca karontoyeva hi etaṃ āpajjati. Methunapaṭisaṃyuttāya kāmasaññāya abhāvena muccanato saññāvimokkhaṃ. ‘‘Anāpatti ajānantassa asādiyantassā’’ti hi vuttaṃ. Methunacitteneva naṃ āpajjati, na vinā cittenāti sacittakaṃ. Rāgavaseneva āpajjitabbato lokavajjaṃ. Kāyadvāreneva samuṭṭhānato kāyakammaṃ. Cittaṃ panettha aṅgamattaṃ hoti, na tassa vasena kammabhāvo labbhati. Lobhacittena āpajjitabbato akusalacittaṃ. Sukhasamaṅgī vā upekkhāsamaṅgī vā taṃ āpajjatīti dvivedananti veditabbaṃ. Sabbañcetaṃ āpattiyaṃ yujjati. Sikkhāpadasīsena pana sabbaaṭṭhakathāsudesanā ārūḷhā, tasmā evaṃ vuttaṃ.
पकिण्णककथा निट्ठिता।
Pakiṇṇakakathā niṭṭhitā.
विनीतवत्थुवण्णना
Vinītavatthuvaṇṇanā
मक्कटी वज्जिपुत्ता च…पे॰… वुड्ढपब्बजितो मिगोति इदं किं? इमा विनीतवत्थूनं भगवता सयं विनिच्छितानं तेसं तेसं वत्थूनं उद्दानगाथा नाम। तानि वत्थूनि ‘‘सुखं विनयधरा उग्गण्हिस्सन्ती’’ति धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि ठपितानि। वत्थुगाथा पन धरमानेयेव भगवति उपालित्थेरेन ठपिता ‘‘इमिना लक्खणेन आयतिं विनयधरा विनयं विनिच्छिनिस्सन्ती’’ति। तस्मा एत्थ वुत्तलक्खणं साधुकं सल्लक्खेत्वा पठमसिक्खापदं विनिच्छिनितब्बं। दुतियादीनञ्च विनीतवत्थूसु वुत्तलक्खणेन दुतियादीनि। विनीतवत्थूनि हि सिप्पिकानं पटिच्छन्नकरूपानि विय विनयधरानं पटिच्छन्नकवत्थूनि होन्तीति।
Makkaṭīvajjiputtā ca…pe… vuḍḍhapabbajito migoti idaṃ kiṃ? Imā vinītavatthūnaṃ bhagavatā sayaṃ vinicchitānaṃ tesaṃ tesaṃ vatthūnaṃ uddānagāthā nāma. Tāni vatthūni ‘‘sukhaṃ vinayadharā uggaṇhissantī’’ti dhammasaṅgāhakattherehi ṭhapitāni. Vatthugāthā pana dharamāneyeva bhagavati upālittherena ṭhapitā ‘‘iminā lakkhaṇena āyatiṃ vinayadharā vinayaṃ vinicchinissantī’’ti. Tasmā ettha vuttalakkhaṇaṃ sādhukaṃ sallakkhetvā paṭhamasikkhāpadaṃ vinicchinitabbaṃ. Dutiyādīnañca vinītavatthūsu vuttalakkhaṇena dutiyādīni. Vinītavatthūni hi sippikānaṃ paṭicchannakarūpāni viya vinayadharānaṃ paṭicchannakavatthūni hontīti.
६७. तत्थ पुरिमानि द्वे वत्थूनि अनुपञ्ञत्तियंयेव वुत्तत्थानि। ततिये वत्थुम्हि गिहिलिङ्गेनाति गिहिवेसेन ओदातवत्थो हुत्वा। चतुत्थे नत्थि किञ्चि वत्तब्बं। ततो परेसु सत्तसु वत्थूसु कुसचीरन्ति कुसे गन्थेत्वा कतचीरं। वाकचीरं नाम तापसानं वक्कलं। फलकचीरं नाम फलकसण्ठानानि फलकानि सिब्बित्वा कतचीरं। केसकम्बलोति केसेहि तन्ते वायित्वा कतकम्बलो। वालकम्बलोति चमरवालेहि वायित्वा कतकम्बलो। उलूकपक्खिकन्ति उलूकसकुणस्स पक्खेहि कतनिवासनं। अजिनक्खिपन्ति सलोमं सखुरं अजिनमिगचम्मं। द्वादसमे वत्थुम्हि सारत्तोति कायसंसग्गरागेन सारत्तो; तं रागं ञत्वा भगवा ‘‘आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति आह।
67. Tattha purimāni dve vatthūni anupaññattiyaṃyeva vuttatthāni. Tatiye vatthumhi gihiliṅgenāti gihivesena odātavattho hutvā. Catutthe natthi kiñci vattabbaṃ. Tato paresu sattasu vatthūsu kusacīranti kuse ganthetvā katacīraṃ. Vākacīraṃ nāma tāpasānaṃ vakkalaṃ. Phalakacīraṃ nāma phalakasaṇṭhānāni phalakāni sibbitvā katacīraṃ. Kesakambaloti kesehi tante vāyitvā katakambalo. Vālakambaloti camaravālehi vāyitvā katakambalo. Ulūkapakkhikanti ulūkasakuṇassa pakkhehi katanivāsanaṃ. Ajinakkhipanti salomaṃ sakhuraṃ ajinamigacammaṃ. Dvādasame vatthumhi sārattoti kāyasaṃsaggarāgena sāratto; taṃ rāgaṃ ñatvā bhagavā ‘‘āpatti saṅghādisesassā’’ti āha.
६८. तेरसमे वत्थुम्हि उप्पलवण्णाति सा थेरी सावत्थियं सेट्ठिधीता सतसहस्सकप्पे अभिनीहारसम्पन्ना। तस्सा पकतियापि अतिदस्सनीया नीलुप्पलवण्णा कायच्छवि, अब्भन्तरे पन किलेससन्तापस्स अभावेन अतिविय विरोचति। सा तायेव वण्णपोक्खरताय ‘‘उप्पलवण्णा’’ति नामं लभि। पटिबद्धचित्तोति गिहिकालतो पट्ठाय रत्तचित्तो; सो किर तस्सा ञातिदारको होति। अथ खोति अनन्तरत्थे निपातो; मञ्चके निसिन्नानन्तरमेवाति वुत्तं होति। दिवा बाहिरतो आगन्त्वा द्वारं पिधाय निसिन्नानञ्हि पठमं अन्धकारं होति। सो यावस्सा तं अन्धकारं न नस्सति, तावदेव एवमकासीति अत्थो। दूसेसीति पधंसेसि। थेरी पन अनवज्जा अत्तनो समणसञ्ञं पच्चुपट्ठपेत्वा असादियन्ती निसीदि असद्धम्माधिप्पायेन परामट्ठा अग्गिक्खन्ध-सिलाथम्भ-खदिरसारखाणुका विय। सोपि अत्तनो मनोरथं पूरेत्वा गतो। तस्सा थेरिया दस्सनपथं विजहन्तस्सेव अयं महापथवी सिनेरुपब्बतं धारेतुं समत्थापि तं पापपुरिसं ब्याममत्तकळेवरं धारेतुं असक्कोन्ती विय भिज्जित्वा विवरमदासि। सो तङ्खणञ्ञेव अवीचिजालानं इन्धनभावं अगमासि। भगवा तं सुत्वा ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, असादियन्तिया’’ति वत्वा थेरिं सन्धाय धम्मपदे इमं गाथं अभासि –
68. Terasame vatthumhi uppalavaṇṇāti sā therī sāvatthiyaṃ seṭṭhidhītā satasahassakappe abhinīhārasampannā. Tassā pakatiyāpi atidassanīyā nīluppalavaṇṇā kāyacchavi, abbhantare pana kilesasantāpassa abhāvena ativiya virocati. Sā tāyeva vaṇṇapokkharatāya ‘‘uppalavaṇṇā’’ti nāmaṃ labhi. Paṭibaddhacittoti gihikālato paṭṭhāya rattacitto; so kira tassā ñātidārako hoti. Atha khoti anantaratthe nipāto; mañcake nisinnānantaramevāti vuttaṃ hoti. Divā bāhirato āgantvā dvāraṃ pidhāya nisinnānañhi paṭhamaṃ andhakāraṃ hoti. So yāvassā taṃ andhakāraṃ na nassati, tāvadeva evamakāsīti attho. Dūsesīti padhaṃsesi. Therī pana anavajjā attano samaṇasaññaṃ paccupaṭṭhapetvā asādiyantī nisīdi asaddhammādhippāyena parāmaṭṭhā aggikkhandha-silāthambha-khadirasārakhāṇukā viya. Sopi attano manorathaṃ pūretvā gato. Tassā theriyā dassanapathaṃ vijahantasseva ayaṃ mahāpathavī sinerupabbataṃ dhāretuṃ samatthāpi taṃ pāpapurisaṃ byāmamattakaḷevaraṃ dhāretuṃ asakkontī viya bhijjitvā vivaramadāsi. So taṅkhaṇaññeva avīcijālānaṃ indhanabhāvaṃ agamāsi. Bhagavā taṃ sutvā ‘‘anāpatti, bhikkhave, asādiyantiyā’’ti vatvā theriṃ sandhāya dhammapade imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘वारि पोक्खरपत्तेव, आरग्गेरिव सासपो।
‘‘Vāri pokkharapatteva, āraggeriva sāsapo;
यो न लिम्पति कामेसु, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ४०१)।
Yo na limpati kāmesu, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti. (dha. pa. 401);
६९. चुद्दसमे वत्थुम्हि इत्थिलिङ्गं पातुभूतन्ति रत्तिभागे निद्दं ओक्कन्तस्स पुरिससण्ठानं मस्सुदाठिकादि सब्बं अन्तरहितं इत्थिसण्ठानं उप्पन्नं। तमेव उपज्झं तमेव उपसम्पदन्ति पुब्बे गहितउपज्झायमेव पुब्बे कतउपसम्पदमेव अनुजानामि। पुन उपज्झा न गहेतब्बा; उपसम्पदा न कातब्बाति अत्थो। तानियेव वस्सानीति भिक्खुउपसम्पदतो पभुति याव वस्सगणना, तंयेव वस्सगणनं अनुजानामि। न इतो पट्ठाय वस्सगणना कातब्बाति अत्थो। भिक्खुनीहि सङ्गमितुन्ति भिक्खुनीहि सद्धिं सङ्गमितुं सङ्गन्तुं समङ्गी भवितुं अनुजानामीति अत्थो। इदं वुत्तं होति – अप्पतिरूपं दानिस्सा भिक्खूनं मज्झे वसितुं, भिक्खुनुपस्सयं गन्त्वा भिक्खुनीहि सद्धिं वसतूति। या आपत्तियो भिक्खूनं भिक्खुनीहि साधारणाति या देसनागामिनियो वा वुट्ठानगामिनियो वा आपत्तियो भिक्खूनं भिक्खुनीहि सद्धिं साधारणा। ता आपत्तियो भिक्खुनीनं सन्तिके वुट्ठातुन्ति ता सब्बापि भिक्खुनीहि कातब्बं विनयकम्मं कत्वा भिक्खुनीनं सन्तिके वुट्ठातुं अनुजानामीति अत्थो। ताहि आपत्तीहि अनापत्तीति या पन भिक्खूनं भिक्खुनीहि असाधारणा सुक्कविस्सट्ठि-आदिका आपत्तियो, ताहि अनापत्ति। लिङ्गपरिवत्तनेन ता आपत्तियो वुट्ठिताव होन्ति। पुन पकतिलिङ्गे उप्पन्नेपि ताहि आपत्तीहि तस्स अनापत्तियेवाति अयं तावेत्थ पाळिविनिच्छयो।
69. Cuddasame vatthumhi itthiliṅgaṃ pātubhūtanti rattibhāge niddaṃ okkantassa purisasaṇṭhānaṃ massudāṭhikādi sabbaṃ antarahitaṃ itthisaṇṭhānaṃ uppannaṃ. Tameva upajjhaṃ tameva upasampadanti pubbe gahitaupajjhāyameva pubbe kataupasampadameva anujānāmi. Puna upajjhā na gahetabbā; upasampadā na kātabbāti attho. Tāniyevavassānīti bhikkhuupasampadato pabhuti yāva vassagaṇanā, taṃyeva vassagaṇanaṃ anujānāmi. Na ito paṭṭhāya vassagaṇanā kātabbāti attho. Bhikkhunīhi saṅgamitunti bhikkhunīhi saddhiṃ saṅgamituṃ saṅgantuṃ samaṅgī bhavituṃ anujānāmīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – appatirūpaṃ dānissā bhikkhūnaṃ majjhe vasituṃ, bhikkhunupassayaṃ gantvā bhikkhunīhi saddhiṃ vasatūti. Yā āpattiyo bhikkhūnaṃ bhikkhunīhi sādhāraṇāti yā desanāgāminiyo vā vuṭṭhānagāminiyo vā āpattiyo bhikkhūnaṃ bhikkhunīhi saddhiṃ sādhāraṇā. Tā āpattiyo bhikkhunīnaṃ santike vuṭṭhātunti tā sabbāpi bhikkhunīhi kātabbaṃ vinayakammaṃ katvā bhikkhunīnaṃ santike vuṭṭhātuṃ anujānāmīti attho. Tāhi āpattīhi anāpattīti yā pana bhikkhūnaṃ bhikkhunīhi asādhāraṇā sukkavissaṭṭhi-ādikā āpattiyo, tāhi anāpatti. Liṅgaparivattanena tā āpattiyo vuṭṭhitāva honti. Puna pakatiliṅge uppannepi tāhi āpattīhi tassa anāpattiyevāti ayaṃ tāvettha pāḷivinicchayo.
अयं पन पाळिमुत्तो ओक्कन्तिकविनिच्छयो – इमेसु ताव द्वीसु लिङ्गेसु पुरिसलिङ्गं उत्तमं, इत्थिलिङ्गं हीनं; तस्मा पुरिसलिङ्गं बलवअकुसलेन अन्तरधायति। इत्थिलिङ्गं दुब्बलकुसलेन पतिट्ठाति। इत्थिलिङ्गं पन अन्तरधायन्तं दुब्बलअकुसलेन अन्तरधायति। पुरिसलिङ्गं बलवकुसलेन पतिट्ठाति। एवं उभयम्पि अकुसलेन अन्तरधायति, कुसलेन पटिलब्भति।
Ayaṃ pana pāḷimutto okkantikavinicchayo – imesu tāva dvīsu liṅgesu purisaliṅgaṃ uttamaṃ, itthiliṅgaṃ hīnaṃ; tasmā purisaliṅgaṃ balavaakusalena antaradhāyati. Itthiliṅgaṃ dubbalakusalena patiṭṭhāti. Itthiliṅgaṃ pana antaradhāyantaṃ dubbalaakusalena antaradhāyati. Purisaliṅgaṃ balavakusalena patiṭṭhāti. Evaṃ ubhayampi akusalena antaradhāyati, kusalena paṭilabbhati.
तत्थ सचे द्विन्नं भिक्खूनं एकतो सज्झायं वा धम्मसाकच्छं वा कत्वा एकागारे निपज्जित्वा निद्दं ओक्कन्तानं एकस्स इत्थिलिङ्गं पातुभवति, उभिन्नम्पि सहसेय्यापत्ति होति। सो चे पटिबुज्झित्वा अत्तनो तं विप्पकारं दिस्वा दुक्खी दुम्मनो रत्तिभागेयेव इतरस्स आरोचेय्य, तेन समस्सासेतब्बो – ‘‘होतु, मा चिन्तयित्थ। वट्टस्सेवेसो दोसो। सम्मासम्बुद्धेन द्वारं दिन्नं, भिक्खु वा होतु भिक्खुनी वा, अनावटो धम्मो अवारितो सग्गमग्गो’’ति। समस्सासेत्वा च एवं वत्तब्बं – ‘‘तुम्हेहि भिक्खुनुपस्सयं गन्तुं वट्टति। अत्थि वो काचि सन्दिट्ठा भिक्खुनियो’’ति। सचस्सा होन्ति तादिसा भिक्खुनियो अत्थीति, नो चे होन्ति नत्थीति वत्वा सो भिक्खु वत्तब्बो – ‘‘मम सङ्गहं करोथ; इदानि मं पठमं भिक्खुनुपस्सयं नेथा’’ति। तेन भिक्खुना तं गहेत्वा तस्सा वा सन्दिट्ठानं अत्तनो वा सन्दिट्ठानं भिक्खुनीनं सन्तिकं गन्तब्बं। गच्छन्तेन च न एककेन गन्तब्बं। चतूहि पञ्चहि भिक्खूहि सद्धिं जोतिकञ्च कत्तरदण्डञ्च गहेत्वा संविदहनं परिमोचेत्वा ‘‘मयं असुकं नाम ठानं गच्छामा’’ति गन्तब्बं। सचे बहिगामे दूरे विहारो होति, अन्तरामग्गे गामन्तर-नदीपार-रत्तिविप्पवास-गणओहीयनापत्तीहि अनापत्ति। भिक्खुनुपस्सयं गन्त्वा ता भिक्खुनियो वत्तब्बा – ‘‘असुकं नाम भिक्खुं जानाथा’’ति? ‘‘आम, अय्या’’ति। ‘‘तस्स इत्थिलिङ्गं पातुभूतं, सङ्गहं दानिस्स करोथा’’ति। ता चे ‘‘साधु, अय्या, इदानि मयम्पि सज्झायिस्साम, धम्मं सोस्साम, गच्छथ तुम्हे’’ति वत्वा सङ्गहं करोन्ति, आराधिका च होन्ति सङ्गाहिका लज्जिनियो, ता कोपेत्वा अञ्ञत्थ न गन्तब्बं। गच्छति चे, गामन्तर-नदीपार-रत्तिविप्पवास-गणओहीयनापत्तीहि न मुच्चति। सचे पन लज्जिनियो होन्ति, न सङ्गाहिकायो; अञ्ञत्थ गन्तुं लब्भति। सचेपि अलज्जिनियो होन्ति, सङ्गहं पन करोन्ति; तापि परिच्चजित्वा अञ्ञत्थ गन्तुं लब्भति। सचे लज्जिनियो च सङ्गाहिका च, ञातिका न होन्ति, आसन्नगामे पन अञ्ञा ञातिकायो होन्ति पटिजग्गनिका, तासम्पि सन्तिकं गन्तुं वट्टतीति वदन्ति। गन्त्वा सचे भिक्खुभावेपि निस्सयपटिपन्नो, पतिरूपाय भिक्खुनिया सन्तिके निस्सयो गहेतब्बो। मातिका वा विनयो वा उग्गहितो सुग्गहितो, पुन उग्गण्हनकारणं नत्थि। सचे भिक्खुभावे परिसावचरो, तस्स सन्तिकेयेव उपसम्पन्ना सूपसम्पन्ना। अञ्ञस्स सन्तिके निस्सयो गहेतब्बो। पुब्बे तं निस्साय वसन्तेहिपि अञ्ञस्स सन्तिकेयेव निस्सयो गहेतब्बो। परिपुण्णवस्ससामणेरेनापि अञ्ञस्स सन्तिकेयेव उपज्झा गहेतब्बा।
Tattha sace dvinnaṃ bhikkhūnaṃ ekato sajjhāyaṃ vā dhammasākacchaṃ vā katvā ekāgāre nipajjitvā niddaṃ okkantānaṃ ekassa itthiliṅgaṃ pātubhavati, ubhinnampi sahaseyyāpatti hoti. So ce paṭibujjhitvā attano taṃ vippakāraṃ disvā dukkhī dummano rattibhāgeyeva itarassa āroceyya, tena samassāsetabbo – ‘‘hotu, mā cintayittha. Vaṭṭasseveso doso. Sammāsambuddhena dvāraṃ dinnaṃ, bhikkhu vā hotu bhikkhunī vā, anāvaṭo dhammo avārito saggamaggo’’ti. Samassāsetvā ca evaṃ vattabbaṃ – ‘‘tumhehi bhikkhunupassayaṃ gantuṃ vaṭṭati. Atthi vo kāci sandiṭṭhā bhikkhuniyo’’ti. Sacassā honti tādisā bhikkhuniyo atthīti, no ce honti natthīti vatvā so bhikkhu vattabbo – ‘‘mama saṅgahaṃ karotha; idāni maṃ paṭhamaṃ bhikkhunupassayaṃ nethā’’ti. Tena bhikkhunā taṃ gahetvā tassā vā sandiṭṭhānaṃ attano vā sandiṭṭhānaṃ bhikkhunīnaṃ santikaṃ gantabbaṃ. Gacchantena ca na ekakena gantabbaṃ. Catūhi pañcahi bhikkhūhi saddhiṃ jotikañca kattaradaṇḍañca gahetvā saṃvidahanaṃ parimocetvā ‘‘mayaṃ asukaṃ nāma ṭhānaṃ gacchāmā’’ti gantabbaṃ. Sace bahigāme dūre vihāro hoti, antarāmagge gāmantara-nadīpāra-rattivippavāsa-gaṇaohīyanāpattīhi anāpatti. Bhikkhunupassayaṃ gantvā tā bhikkhuniyo vattabbā – ‘‘asukaṃ nāma bhikkhuṃ jānāthā’’ti? ‘‘Āma, ayyā’’ti. ‘‘Tassa itthiliṅgaṃ pātubhūtaṃ, saṅgahaṃ dānissa karothā’’ti. Tā ce ‘‘sādhu, ayyā, idāni mayampi sajjhāyissāma, dhammaṃ sossāma, gacchatha tumhe’’ti vatvā saṅgahaṃ karonti, ārādhikā ca honti saṅgāhikā lajjiniyo, tā kopetvā aññattha na gantabbaṃ. Gacchati ce, gāmantara-nadīpāra-rattivippavāsa-gaṇaohīyanāpattīhi na muccati. Sace pana lajjiniyo honti, na saṅgāhikāyo; aññattha gantuṃ labbhati. Sacepi alajjiniyo honti, saṅgahaṃ pana karonti; tāpi pariccajitvā aññattha gantuṃ labbhati. Sace lajjiniyo ca saṅgāhikā ca, ñātikā na honti, āsannagāme pana aññā ñātikāyo honti paṭijagganikā, tāsampi santikaṃ gantuṃ vaṭṭatīti vadanti. Gantvā sace bhikkhubhāvepi nissayapaṭipanno, patirūpāya bhikkhuniyā santike nissayo gahetabbo. Mātikā vā vinayo vā uggahito suggahito, puna uggaṇhanakāraṇaṃ natthi. Sace bhikkhubhāve parisāvacaro, tassa santikeyeva upasampannā sūpasampannā. Aññassa santike nissayo gahetabbo. Pubbe taṃ nissāya vasantehipi aññassa santikeyeva nissayo gahetabbo. Paripuṇṇavassasāmaṇerenāpi aññassa santikeyeva upajjhā gahetabbā.
यं पनस्स भिक्खुभावे अधिट्ठितं तिचीवरञ्च पत्तो च, तं अधिट्ठानं विजहति, पुन अधिट्ठातब्बं। सङ्कच्चिका च उदकसाटिका च गहेतब्बा। यं अतिरेकचीवरं वा अतिरेकपत्तो वा विनयकम्मं कत्वा ठपितो होति, तं सब्बम्पि विनयकम्मं विजहति, पुन कातब्बं। पटिग्गहिततेलमधुफाणितादीनिपि पटिग्गहणं विजहन्ति। सचे पटिग्गहणतो सत्तमे दिवसे लिङ्गं परिवत्तति, पुन पटिग्गहेत्वा सत्ताहं वट्टति। यं पन भिक्खुकाले अञ्ञस्स भिक्खुनो सन्तकं पटिग्गहितं, तं पटिग्गहणं न विजहति। यं उभिन्नं साधारणं अविभजित्वा ठपितं, तं पकतत्तो रक्खति। यं पन विभत्तं एतस्सेव सन्तकं, तं पटिग्गहणं विजहति। वुत्तम्पि चेतं परिवारे –
Yaṃ panassa bhikkhubhāve adhiṭṭhitaṃ ticīvarañca patto ca, taṃ adhiṭṭhānaṃ vijahati, puna adhiṭṭhātabbaṃ. Saṅkaccikā ca udakasāṭikā ca gahetabbā. Yaṃ atirekacīvaraṃ vā atirekapatto vā vinayakammaṃ katvā ṭhapito hoti, taṃ sabbampi vinayakammaṃ vijahati, puna kātabbaṃ. Paṭiggahitatelamadhuphāṇitādīnipi paṭiggahaṇaṃ vijahanti. Sace paṭiggahaṇato sattame divase liṅgaṃ parivattati, puna paṭiggahetvā sattāhaṃ vaṭṭati. Yaṃ pana bhikkhukāle aññassa bhikkhuno santakaṃ paṭiggahitaṃ, taṃ paṭiggahaṇaṃ na vijahati. Yaṃ ubhinnaṃ sādhāraṇaṃ avibhajitvā ṭhapitaṃ, taṃ pakatatto rakkhati. Yaṃ pana vibhattaṃ etasseva santakaṃ, taṃ paṭiggahaṇaṃ vijahati. Vuttampi cetaṃ parivāre –
‘‘तेलं मधुं फाणितञ्चापि सप्पिं।
‘‘Telaṃ madhuṃ phāṇitañcāpi sappiṃ;
सामं गहेत्वान निक्खिपेय्य।
Sāmaṃ gahetvāna nikkhipeyya;
अवीतिवत्ते सत्ताहे।
Avītivatte sattāhe;
सति पच्चये परिभुञ्जन्तस्स आपत्ति।
Sati paccaye paribhuñjantassa āpatti;
पञ्हा मेसा कुसलेहि चिन्तिता’’ति॥ (परि॰ ४८०)।
Pañhā mesā kusalehi cintitā’’ti. (pari. 480);
इदञ्हि लिङ्गपरिवत्तनं सन्धाय वुत्तं। पटिग्गहणं नाम लिङ्गपरिवत्तनेन, कालंकिरियाय, सिक्खापच्चक्खानेन, हीनायावत्तनेन, अनुपसम्पन्नस्स दानेन, अनपेक्खविस्सज्जनेन, अच्छिन्दित्वा गहणेन च विजहति। तस्मा सचेपि हरीतकखण्डम्पि पटिग्गहेत्वा ठपितमत्थि, सब्बमस्स पटिग्गहणं विजहति। भिक्खुविहारे पन यंकिञ्चिस्सा सन्तकं पटिग्गहेत्वा वा अप्पटिग्गहेत्वा वा ठपितं, सब्बस्स साव इस्सरा, आहरापेत्वा गहेतब्बं। यं पनेत्थ थावरं तस्सा सन्तकं सेनासनं वा उपरोपका वा, ते यस्सिच्छति तस्स दातब्बा। तेरससु सम्मुतीसु या भिक्खुकाले लद्धा सम्मुति, सब्बा सा पटिप्पस्सम्भति। पुरिमिकाय सेनासनग्गाहो पटिप्पस्सम्भति। सचे पच्छिमिकाय सेनासने गहिते लिङ्गं परिवत्तति, भिक्खुनिसङ्घो चस्सा उप्पन्नं लाभं दातुकामो होति, अपलोकेत्वा दातब्बो। सचे भिक्खुनीहि साधारणाय पटिच्छन्नाय आपत्तिया परिवसन्तस्स लिङ्गं परिवत्तति, पक्खमानत्तमेव दातब्बं। सचे मानत्तं चरन्तस्स परिवत्तति, पुन पक्खमानत्तमेव दातब्बं। सचे चिण्णमानत्तस्स परिवत्तति, भिक्खुनीहि अब्भानकम्मं कातब्बं। सचे अकुसलविपाके परिक्खीणे पक्खमानत्तकाले पुनदेव लिङ्गं परिवत्तति, छारत्तं मानत्तमेव दातब्बं। सचे चिण्णे पक्खमानत्ते परिवत्तति, भिक्खूहि अब्भानकम्मं कातब्बन्ति।
Idañhi liṅgaparivattanaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭiggahaṇaṃ nāma liṅgaparivattanena, kālaṃkiriyāya, sikkhāpaccakkhānena, hīnāyāvattanena, anupasampannassa dānena, anapekkhavissajjanena, acchinditvā gahaṇena ca vijahati. Tasmā sacepi harītakakhaṇḍampi paṭiggahetvā ṭhapitamatthi, sabbamassa paṭiggahaṇaṃ vijahati. Bhikkhuvihāre pana yaṃkiñcissā santakaṃ paṭiggahetvā vā appaṭiggahetvā vā ṭhapitaṃ, sabbassa sāva issarā, āharāpetvā gahetabbaṃ. Yaṃ panettha thāvaraṃ tassā santakaṃ senāsanaṃ vā uparopakā vā, te yassicchati tassa dātabbā. Terasasu sammutīsu yā bhikkhukāle laddhā sammuti, sabbā sā paṭippassambhati. Purimikāya senāsanaggāho paṭippassambhati. Sace pacchimikāya senāsane gahite liṅgaṃ parivattati, bhikkhunisaṅgho cassā uppannaṃ lābhaṃ dātukāmo hoti, apaloketvā dātabbo. Sace bhikkhunīhi sādhāraṇāya paṭicchannāya āpattiyā parivasantassa liṅgaṃ parivattati, pakkhamānattameva dātabbaṃ. Sace mānattaṃ carantassa parivattati, puna pakkhamānattameva dātabbaṃ. Sace ciṇṇamānattassa parivattati, bhikkhunīhi abbhānakammaṃ kātabbaṃ. Sace akusalavipāke parikkhīṇe pakkhamānattakāle punadeva liṅgaṃ parivattati, chārattaṃ mānattameva dātabbaṃ. Sace ciṇṇe pakkhamānatte parivattati, bhikkhūhi abbhānakammaṃ kātabbanti.
अनन्तरे भिक्खुनिया लिङ्गपरिवत्तनवत्थुम्हि इध वुत्तनयेनेव सब्बो विनिच्छयो वेदितब्बो। अयं पन विसेसो – सचेपि भिक्खुनिकाले आपन्ना सञ्चरित्तापत्ति पटिच्छन्ना होति, परिवासदानं नत्थि, छारत्तं मानत्तमेव दातब्बं। सचे पक्खमानत्तं चरन्तिया लिङ्गं परिवत्तति, न तेनत्थो, छारत्तं मानत्तमेव दातब्बं। सचे चिण्णमानत्ताय परिवत्तति, पुन मानत्तं अदत्वा भिक्खूहि अब्भेतब्बो। अथ भिक्खूहि मानत्ते अदिन्ने पुन लिङ्गं परिवत्तति, भिक्खुनीहि पक्खमानत्तमेव दातब्बं। अथ छारत्तं मानत्तं चरन्तस्स पुन परिवत्तति, पक्खमानत्तमेव दातब्बं। चिण्णमानत्तस्स पन लिङ्गपरिवत्ते जाते भिक्खुनीहि अब्भानकम्मं कातब्बं । पुन परिवत्ते च लिङ्गे भिक्खुनिभावे ठितायपि या आपत्तियो पुब्बे पटिप्पस्सद्धा, ता सुप्पटिप्पस्सद्धा एवाति।
Anantare bhikkhuniyā liṅgaparivattanavatthumhi idha vuttanayeneva sabbo vinicchayo veditabbo. Ayaṃ pana viseso – sacepi bhikkhunikāle āpannā sañcarittāpatti paṭicchannā hoti, parivāsadānaṃ natthi, chārattaṃ mānattameva dātabbaṃ. Sace pakkhamānattaṃ carantiyā liṅgaṃ parivattati, na tenattho, chārattaṃ mānattameva dātabbaṃ. Sace ciṇṇamānattāya parivattati, puna mānattaṃ adatvā bhikkhūhi abbhetabbo. Atha bhikkhūhi mānatte adinne puna liṅgaṃ parivattati, bhikkhunīhi pakkhamānattameva dātabbaṃ. Atha chārattaṃ mānattaṃ carantassa puna parivattati, pakkhamānattameva dātabbaṃ. Ciṇṇamānattassa pana liṅgaparivatte jāte bhikkhunīhi abbhānakammaṃ kātabbaṃ . Puna parivatte ca liṅge bhikkhunibhāve ṭhitāyapi yā āpattiyo pubbe paṭippassaddhā, tā suppaṭippassaddhā evāti.
७०. इतो परानि ‘‘मातुया मेथुनं धम्म’’न्तिआदीनि चत्तारि वत्थूनि उत्तानत्थानियेव।
70. Ito parāni ‘‘mātuyā methunaṃ dhamma’’ntiādīni cattāri vatthūni uttānatthāniyeva.
७१. मुदुपिट्ठिकवत्थुम्हि सो किर भिक्खु नटपुब्बको। तस्स सिप्पकोसल्लत्थं परिकम्मकता पिट्ठि मुदुका अहोसि। तस्मा एवं कातुं असक्खि।
71. Mudupiṭṭhikavatthumhi so kira bhikkhu naṭapubbako. Tassa sippakosallatthaṃ parikammakatā piṭṭhi mudukā ahosi. Tasmā evaṃ kātuṃ asakkhi.
लम्बीवत्थुम्हि तस्स भिक्खुस्स अङ्गजातं दीघं होति लम्बति, तस्मा लम्बीति वुत्तो।
Lambīvatthumhi tassa bhikkhussa aṅgajātaṃ dīghaṃ hoti lambati, tasmā lambīti vutto.
इतो परानि द्वे वणवत्थूनि उत्तानानेव। लेपचित्तवत्थुम्हि लेपचित्तं नाम चित्तकम्मरूपं।
Ito parāni dve vaṇavatthūni uttānāneva. Lepacittavatthumhi lepacittaṃ nāma cittakammarūpaṃ.
दारुधीतलिकवत्थुम्हि दारुधीतलिका नाम कट्ठरूपं। यथा च इमेसु द्वीसु एवं अञ्ञेसुपि दन्तरूप-पोत्थकरूप-लोहरूपादीसु अनुपादिन्नकेसु इत्थिरूपेसु निमित्ते मेथुनरागेन उपक्कमन्तस्स असुचि मुच्चतु वा मा वा, दुक्कटमेव। कायसंसग्गरागेन उपक्कमन्तस्सापि तथेव दुक्कटं। मोचनरागेन पन उपक्कमन्तस्स मुत्ते सङ्घादिसेसो, अमुत्ते थुल्लच्चयन्ति।
Dārudhītalikavatthumhi dārudhītalikā nāma kaṭṭharūpaṃ. Yathā ca imesu dvīsu evaṃ aññesupi dantarūpa-potthakarūpa-loharūpādīsu anupādinnakesu itthirūpesu nimitte methunarāgena upakkamantassa asuci muccatu vā mā vā, dukkaṭameva. Kāyasaṃsaggarāgena upakkamantassāpi tatheva dukkaṭaṃ. Mocanarāgena pana upakkamantassa mutte saṅghādiseso, amutte thullaccayanti.
७२. सुन्दरवत्थुम्हि अयं सुन्दरो नाम राजगहे कुलदारको सद्धाय पब्बजितो; अत्तभावस्स अभिरूपताय ‘‘सुन्दरो’’ति नामं लभि। तं रथिकाय गच्छन्तं दिस्वा समुप्पन्नछन्दरागा सा इत्थी इमं विप्पकारं अकासि। थेरो पन अनागामी। तस्मा सो न सादियि। अञ्ञेसं पन अविसयो एसो।
72. Sundaravatthumhi ayaṃ sundaro nāma rājagahe kuladārako saddhāya pabbajito; attabhāvassa abhirūpatāya ‘‘sundaro’’ti nāmaṃ labhi. Taṃ rathikāya gacchantaṃ disvā samuppannachandarāgā sā itthī imaṃ vippakāraṃ akāsi. Thero pana anāgāmī. Tasmā so na sādiyi. Aññesaṃ pana avisayo eso.
इतो परेसु चतूसु वत्थूसु ते भिक्खू जळा दुम्मेधा मातुगामस्स वचनं गहेत्वा तथा कत्वा पच्छा कुक्कुच्चायिंसु।
Ito paresu catūsu vatthūsu te bhikkhū jaḷā dummedhā mātugāmassa vacanaṃ gahetvā tathā katvā pacchā kukkuccāyiṃsu.
७३. अक्खायितादीनि तीणि वत्थूनि उत्तानत्थानेव। द्वीसु छिन्नसीसवत्थूसु अयं विनिच्छयो – वट्टकते मुखे विवटे अङ्गजातं पवेसेन्तो सचे हेट्ठा वा उपरि वा उभयपस्सेहि वा छुपन्तं पवेसेति, पाराजिकं। चतूहिपि पस्सेहि अछुपन्तं पवेसेत्वा अब्भन्तरे तालुकं छुपति, पाराजिकमेव। चत्तारि पस्सानि तालुकञ्च अछुपन्तो आकासगतमेव कत्वा पवेसेति च नीहरति च, दुक्कटं। यदि पन दन्ता सुफुसिता, अन्तोमुखे ओकासो नत्थि, दन्ता च बहि ओट्ठमंसेन पटिच्छन्ना, तत्थ वातेन असम्फुट्ठं अल्लोकासं तिलफलमत्तम्पि पवेसेन्तस्स पाराजिकमेव। उप्पाटिते पन ओट्ठमंसे दन्तेसुयेव उपक्कमन्तस्स थुल्लच्चयं। योपि दन्तो बहि निक्खमित्वा तिट्ठति , न सक्का ओट्ठेहि पिदहितुं। तत्थ उपक्कमन्तेपि बहि निक्खन्तजिव्हाय उपक्कमन्तेपि थुल्लच्चयमेव। जीवमानकसरीरेपि बहि निक्खन्तजिव्हाय थुल्लच्चयमेव। यदि पन बहिजिव्हाय पलिवेठेत्वा अन्तोमुखं पवेसेति, पाराजिकमेव। उपरिगीवाय छिन्नसीसस्सपि अधोभागेन अङ्गजातं पवेसेत्वा तालुकं छुपन्तस्स पाराजिकमेव।
73. Akkhāyitādīni tīṇi vatthūni uttānatthāneva. Dvīsu chinnasīsavatthūsu ayaṃ vinicchayo – vaṭṭakate mukhe vivaṭe aṅgajātaṃ pavesento sace heṭṭhā vā upari vā ubhayapassehi vā chupantaṃ paveseti, pārājikaṃ. Catūhipi passehi achupantaṃ pavesetvā abbhantare tālukaṃ chupati, pārājikameva. Cattāri passāni tālukañca achupanto ākāsagatameva katvā paveseti ca nīharati ca, dukkaṭaṃ. Yadi pana dantā suphusitā, antomukhe okāso natthi, dantā ca bahi oṭṭhamaṃsena paṭicchannā, tattha vātena asamphuṭṭhaṃ allokāsaṃ tilaphalamattampi pavesentassa pārājikameva. Uppāṭite pana oṭṭhamaṃse dantesuyeva upakkamantassa thullaccayaṃ. Yopi danto bahi nikkhamitvā tiṭṭhati , na sakkā oṭṭhehi pidahituṃ. Tattha upakkamantepi bahi nikkhantajivhāya upakkamantepi thullaccayameva. Jīvamānakasarīrepi bahi nikkhantajivhāya thullaccayameva. Yadi pana bahijivhāya paliveṭhetvā antomukhaṃ paveseti, pārājikameva. Uparigīvāya chinnasīsassapi adhobhāgena aṅgajātaṃ pavesetvā tālukaṃ chupantassa pārājikameva.
अट्ठिकवत्थुम्हि सुसानं गच्छन्तस्सापि दुक्कटं। अट्ठिकानि सङ्कड्ढन्तस्सापि, निमित्ते मेथुनरागेन उपक्कमन्तस्सापि, कायसंसग्गरागेन उपक्कमन्तस्सापि, मुच्चतु वा मा वा, दुक्कटमेव। मोचनरागेन पन उपक्कमन्तस्स मुच्चन्ते सङ्घादिसेसो, अमुच्चन्ते थुल्लच्चयमेव।
Aṭṭhikavatthumhi susānaṃ gacchantassāpi dukkaṭaṃ. Aṭṭhikāni saṅkaḍḍhantassāpi, nimitte methunarāgena upakkamantassāpi, kāyasaṃsaggarāgena upakkamantassāpi, muccatu vā mā vā, dukkaṭameva. Mocanarāgena pana upakkamantassa muccante saṅghādiseso, amuccante thullaccayameva.
नागीवत्थुम्हि नागमाणविका वा होतु किन्नरीआदीनं वा अञ्ञतरा, सब्बत्थ पाराजिकं।
Nāgīvatthumhi nāgamāṇavikā vā hotu kinnarīādīnaṃ vā aññatarā, sabbattha pārājikaṃ.
यक्खीवत्थुम्हि सब्बापि देवता यक्खीयेव।
Yakkhīvatthumhi sabbāpi devatā yakkhīyeva.
पेतीवत्थुम्हि निज्झामतण्हिकादिपेतियो अल्लीयितुम्पि न सक्का। विमानपेतियो पन अत्थि; यासं काळपक्खे अकुसलं विपच्चति, जुण्हपक्खे देवता विय सम्पत्तिं अनुभोन्ति। एवरूपाय पेतिया वा यक्खिया वा सचे दस्सन-गहण-आमसन-फुसन-घट्टनानि पञ्ञायन्ति, पाराजिकं। अथापि दस्सनं नत्थि, इतरानि पञ्ञायन्ति, पाराजिकमेव। अथ दस्सनगहणानि न पञ्ञायन्ति, आमसनफुसनघट्टनेहि पञ्ञायमानेहि तं पुग्गलं विसञ्ञं कत्वा अत्तनो मनोरथं पूरेत्वा गच्छति, अयं अविसयो नाम। तस्मा एत्थ अविसयत्ता अनापत्ति। पण्डकवत्थु पाकटमेव।
Petīvatthumhi nijjhāmataṇhikādipetiyo allīyitumpi na sakkā. Vimānapetiyo pana atthi; yāsaṃ kāḷapakkhe akusalaṃ vipaccati, juṇhapakkhe devatā viya sampattiṃ anubhonti. Evarūpāya petiyā vā yakkhiyā vā sace dassana-gahaṇa-āmasana-phusana-ghaṭṭanāni paññāyanti, pārājikaṃ. Athāpi dassanaṃ natthi, itarāni paññāyanti, pārājikameva. Atha dassanagahaṇāni na paññāyanti, āmasanaphusanaghaṭṭanehi paññāyamānehi taṃ puggalaṃ visaññaṃ katvā attano manorathaṃ pūretvā gacchati, ayaṃ avisayo nāma. Tasmā ettha avisayattā anāpatti. Paṇḍakavatthu pākaṭameva.
उपहतिन्द्रियवत्थुम्हि उपहतिन्द्रियोति उपहतकायप्पसादो खाणुकण्टकमिव सुखं वा दुक्खं वा न वेदयति। अवेदयन्तस्सापि सेवनचित्तवसेन आपत्ति।
Upahatindriyavatthumhi upahatindriyoti upahatakāyappasādo khāṇukaṇṭakamiva sukhaṃ vā dukkhaṃ vā na vedayati. Avedayantassāpi sevanacittavasena āpatti.
छुपितमत्तवत्थुस्मिं यो ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेविस्सामी’’ति मातुगामं गण्हित्वा मेथुने विरज्जित्वा विप्पटिसारी होति, दुक्कटमेवस्स होति। मेथुनधम्मस्स हि पुब्बपयोगा हत्थग्गाहादयो याव सीसं न पापुणाति, ताव दुक्कटे तिट्ठन्ति। सीसे पत्ते पाराजिकं होति। पठमपाराजिकस्स हि दुक्कटमेव सामन्तं। इतरेसं तिण्णं थुल्लच्चयं। अयं पन भिक्खु मेथुनधम्मे विरज्जित्वा कायसंसग्गं सादियीति वेदितब्बो। तेनाह भगवा – ‘‘आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति।
Chupitamattavatthusmiṃ yo ‘‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevissāmī’’ti mātugāmaṃ gaṇhitvā methune virajjitvā vippaṭisārī hoti, dukkaṭamevassa hoti. Methunadhammassa hi pubbapayogā hatthaggāhādayo yāva sīsaṃ na pāpuṇāti, tāva dukkaṭe tiṭṭhanti. Sīse patte pārājikaṃ hoti. Paṭhamapārājikassa hi dukkaṭameva sāmantaṃ. Itaresaṃ tiṇṇaṃ thullaccayaṃ. Ayaṃ pana bhikkhu methunadhamme virajjitvā kāyasaṃsaggaṃ sādiyīti veditabbo. Tenāha bhagavā – ‘‘āpatti saṅghādisesassā’’ti.
७४. भद्दियवत्थुस्मिं भद्दियं नाम तं नगरं। जातियावनं नाम जातिपुप्फगुम्बानं उस्सन्नताय एवं लद्धनामं; तं तस्स नगरस्स उपचारे वनं होति। सो तत्थ निपन्नो तेन वातुपत्थम्भेन महानिद्दं ओक्कमि। एकरसं भवङ्गमेव वत्तति। किलिन्नं पस्सित्वाति असुचिकिलिट्ठं पस्सित्वा।
74. Bhaddiyavatthusmiṃ bhaddiyaṃ nāma taṃ nagaraṃ. Jātiyāvanaṃ nāma jātipupphagumbānaṃ ussannatāya evaṃ laddhanāmaṃ; taṃ tassa nagarassa upacāre vanaṃ hoti. So tattha nipanno tena vātupatthambhena mahāniddaṃ okkami. Ekarasaṃ bhavaṅgameva vattati. Kilinnaṃ passitvāti asucikiliṭṭhaṃ passitvā.
७५. इतो परानि सादियनपटिसंयुत्तानि चत्तारि वत्थूनि, अजाननवत्थु चाति पञ्च उत्तानत्थानेव।
75. Ito parāni sādiyanapaṭisaṃyuttāni cattāri vatthūni, ajānanavatthu cāti pañca uttānatthāneva.
७६. द्वीसु असादियनवत्थूसु सहसा वुट्ठासीति आसीविसेन दट्ठो विय अग्गिना दड्ढो विय च तुरितं वुट्ठासि। अक्कमित्वा पवत्तेसीति अप्पमत्तो भिक्खु आरद्धविपस्सको उपट्ठितस्सति खिप्पं वुट्ठहन्तोव अक्कमित्वा भूमियं वट्टेन्तो परिवट्टेन्तो विहेठेन्तो पातेसि। पुथुज्जनकल्याणकेन हि एवरूपेसु ठानेसु चित्तं रक्खितब्बं। अयञ्च तेसं अञ्ञतरो सङ्गामसीसयोधो भिक्खु।
76. Dvīsu asādiyanavatthūsu sahasā vuṭṭhāsīti āsīvisena daṭṭho viya agginā daḍḍho viya ca turitaṃ vuṭṭhāsi. Akkamitvā pavattesīti appamatto bhikkhu āraddhavipassako upaṭṭhitassati khippaṃ vuṭṭhahantova akkamitvā bhūmiyaṃ vaṭṭento parivaṭṭento viheṭhento pātesi. Puthujjanakalyāṇakena hi evarūpesu ṭhānesu cittaṃ rakkhitabbaṃ. Ayañca tesaṃ aññataro saṅgāmasīsayodho bhikkhu.
७७. द्वारं विवरित्वा निपन्नवत्थुम्हि दिवा पटिसल्लीयन्तेनाति दिवा निपज्जन्तेन। द्वारं संवरित्वा पटिसल्लीयितुन्ति द्वारं पिदहित्वा निपज्जितुं। एत्थ च किञ्चापि पाळियं ‘‘अयं नाम आपत्ती’’ति न वुत्ता। विवरित्वा निपन्नदोसेन पन उप्पन्ने वत्थुस्मिं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दिवा पटिसल्लीयन्तेन द्वारं संवरित्वा पटिसल्लीयितु’’न्ति वुत्तत्ता असंवरित्वा पटिसल्लीयन्तस्स दुक्कटं वुत्तं। भगवतो हि अधिप्पायं ञत्वा उपालित्थेरादीहि अट्ठकथा ठपिता। ‘‘अत्थापत्ति दिवा आपज्जति नो रत्ति’’न्ति (परि॰ ३२३) इमिनापि चेतं सिद्धं।
77. Dvāraṃ vivaritvā nipannavatthumhi divā paṭisallīyantenāti divā nipajjantena. Dvāraṃ saṃvaritvā paṭisallīyitunti dvāraṃ pidahitvā nipajjituṃ. Ettha ca kiñcāpi pāḷiyaṃ ‘‘ayaṃ nāma āpattī’’ti na vuttā. Vivaritvā nipannadosena pana uppanne vatthusmiṃ ‘‘anujānāmi, bhikkhave, divā paṭisallīyantena dvāraṃ saṃvaritvā paṭisallīyitu’’nti vuttattā asaṃvaritvā paṭisallīyantassa dukkaṭaṃ vuttaṃ. Bhagavato hi adhippāyaṃ ñatvā upālittherādīhi aṭṭhakathā ṭhapitā. ‘‘Atthāpatti divā āpajjati no ratti’’nti (pari. 323) imināpi cetaṃ siddhaṃ.
कीदिसं पन द्वारं संवरितब्बं, कीदिसं न संवरितब्बं? रुक्खपदरवेळुपदरकिलञ्जपण्णादीनं येन केनचि कवाटं कत्वा हेट्ठा उदुक्खले उपरि उत्तरपासके च पवेसेत्वा कतं परिवत्तकद्वारमेव संवरितब्बं। अञ्ञं गोरूपानं वजेसु विय रुक्खसूचिकण्टकद्वारं, गामथकनकं चक्कलकयुत्तद्वारं, फलकेसु वा किटिकासु वा द्वे तीणि चक्कलकानि योजेत्वा कतं संसरणकिटिकद्वारं, आपणेसु विय कतं उग्घाटनकिटिकद्वारं, द्वीसु तीसु ठानेसु वेणुसलाका गोप्फेत्वा पण्णकुटीसु कतं सलाकहत्थकद्वारं, दुस्ससाणिद्वारन्ति एवरूपं द्वारं न संवरितब्बं। पत्तहत्थस्स कवाटप्पणामने पन एकं दुस्ससाणिद्वारमेव अनापत्तिकरं, अवसेसानि पणामेन्तस्स आपत्ति। दिवा पटिसल्लीयन्तस्स पन परिवत्तकद्वारमेव आपत्तिकरं, सेसानि संवरित्वा वा असंवरित्वा वा निपन्नस्स आपत्ति नत्थि। संवरित्वा पन निपज्जितब्बं, एतं वत्तं।
Kīdisaṃ pana dvāraṃ saṃvaritabbaṃ, kīdisaṃ na saṃvaritabbaṃ? Rukkhapadaraveḷupadarakilañjapaṇṇādīnaṃ yena kenaci kavāṭaṃ katvā heṭṭhā udukkhale upari uttarapāsake ca pavesetvā kataṃ parivattakadvārameva saṃvaritabbaṃ. Aññaṃ gorūpānaṃ vajesu viya rukkhasūcikaṇṭakadvāraṃ, gāmathakanakaṃ cakkalakayuttadvāraṃ, phalakesu vā kiṭikāsu vā dve tīṇi cakkalakāni yojetvā kataṃ saṃsaraṇakiṭikadvāraṃ, āpaṇesu viya kataṃ ugghāṭanakiṭikadvāraṃ, dvīsu tīsu ṭhānesu veṇusalākā gopphetvā paṇṇakuṭīsu kataṃ salākahatthakadvāraṃ, dussasāṇidvāranti evarūpaṃ dvāraṃ na saṃvaritabbaṃ. Pattahatthassa kavāṭappaṇāmane pana ekaṃ dussasāṇidvārameva anāpattikaraṃ, avasesāni paṇāmentassa āpatti. Divā paṭisallīyantassa pana parivattakadvārameva āpattikaraṃ, sesāni saṃvaritvā vā asaṃvaritvā vā nipannassa āpatti natthi. Saṃvaritvā pana nipajjitabbaṃ, etaṃ vattaṃ.
परिवत्तकद्वारं पन कित्तकेन संवुतं होति? सूचिघटिकादीसु दिन्नासु संवुतमेव होति। अपिच खो सूचिमत्तेपि दिन्ने वट्टति। घटिकमत्तेपि दिन्ने वट्टति। द्वारबाहं फुसित्वा पिहितमत्तेपि वट्टति। ईसकं अफुसितेपि वट्टति। सब्बन्तिमेन विधिना यावता सीसं नप्पविसति तावता अफुसितेपि वट्टतीति। सचे बहूनं वळञ्जनट्ठानं होति, भिक्खुं वा सामणेरं वा ‘‘द्वारं, आवुसो, जग्गाही’’ति वत्वापि निपज्जितुं वट्टति। अथ भिक्खू चीवरकम्मं वा अञ्ञं वा किञ्चि करोन्ता निसिन्ना होन्ति, ‘‘एते द्वारं जग्गिस्सन्ती’’ति आभोगं कत्वापि निपज्जितुं वट्टति। कुरुन्दट्ठकथायं पन ‘‘उपासकम्पि आपुच्छित्वा वा, ‘एस जग्गिस्सती’ति आभोगं कत्वा वा निपज्जितुं वट्टति। केवलं भिक्खुनिं वा मातुगामं वा आपुच्छितुं न वट्टती’’ति वुत्तं। अथ द्वारस्स उदुक्खलं वा उत्तरपासको वा भिन्नो वा होति अट्ठपितो वा, संवरितुं न सक्कोति, नवकम्मत्थं वा पन इट्ठकपुञ्जो वा मत्तिकादीनं वा रासि अन्तोद्वारे कतो होति, अट्टं वा बन्धन्ति, यथा संवरितुं न सक्कोति; एवरूपे अन्तराये सति असंवरित्वापि निपज्जितुं वट्टति। यदि पन कवाटं नत्थि, लद्धकप्पमेव। उपरि सयन्तेन निस्सेणिं आरोपेत्वा निपज्जितब्बं। सचे निस्सेणिमत्थके थकनकं होति, थकेत्वापि निपज्जितब्बं। गब्भे निपज्जन्तेन गब्भद्वारं वा पमुखद्वारं वा यंकिञ्चि संवरित्वा निपज्जितुं वट्टति। सचे एककुट्टके गेहे द्वीसु पस्सेसु द्वारानि कत्वा वळञ्जन्ति, द्वेपि द्वारानि जग्गितब्बानि।
Parivattakadvāraṃ pana kittakena saṃvutaṃ hoti? Sūcighaṭikādīsu dinnāsu saṃvutameva hoti. Apica kho sūcimattepi dinne vaṭṭati. Ghaṭikamattepi dinne vaṭṭati. Dvārabāhaṃ phusitvā pihitamattepi vaṭṭati. Īsakaṃ aphusitepi vaṭṭati. Sabbantimena vidhinā yāvatā sīsaṃ nappavisati tāvatā aphusitepi vaṭṭatīti. Sace bahūnaṃ vaḷañjanaṭṭhānaṃ hoti, bhikkhuṃ vā sāmaṇeraṃ vā ‘‘dvāraṃ, āvuso, jaggāhī’’ti vatvāpi nipajjituṃ vaṭṭati. Atha bhikkhū cīvarakammaṃ vā aññaṃ vā kiñci karontā nisinnā honti, ‘‘ete dvāraṃ jaggissantī’’ti ābhogaṃ katvāpi nipajjituṃ vaṭṭati. Kurundaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘upāsakampi āpucchitvā vā, ‘esa jaggissatī’ti ābhogaṃ katvā vā nipajjituṃ vaṭṭati. Kevalaṃ bhikkhuniṃ vā mātugāmaṃ vā āpucchituṃ na vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Atha dvārassa udukkhalaṃ vā uttarapāsako vā bhinno vā hoti aṭṭhapito vā, saṃvarituṃ na sakkoti, navakammatthaṃ vā pana iṭṭhakapuñjo vā mattikādīnaṃ vā rāsi antodvāre kato hoti, aṭṭaṃ vā bandhanti, yathā saṃvarituṃ na sakkoti; evarūpe antarāye sati asaṃvaritvāpi nipajjituṃ vaṭṭati. Yadi pana kavāṭaṃ natthi, laddhakappameva. Upari sayantena nisseṇiṃ āropetvā nipajjitabbaṃ. Sace nisseṇimatthake thakanakaṃ hoti, thaketvāpi nipajjitabbaṃ. Gabbhe nipajjantena gabbhadvāraṃ vā pamukhadvāraṃ vā yaṃkiñci saṃvaritvā nipajjituṃ vaṭṭati. Sace ekakuṭṭake gehe dvīsu passesu dvārāni katvā vaḷañjanti, dvepi dvārāni jaggitabbāni.
तिभूमकेपि पासादे द्वारं जग्गितब्बमेव। सचे भिक्खाचारा पटिक्कम्म लोहपासादसदिसं पासादं बहू भिक्खू दिवाविहारत्थं पविसन्ति, सङ्घत्थेरेन द्वारपालस्स ‘‘द्वारं जग्गाही’’ति वत्वा वा ‘‘द्वारजग्गनं एतस्स भारो’’ति आभोगं कत्वा वा पविसित्वा निपज्जितब्बं । याव सङ्घनवकेन एवमेव कत्तब्बं। पुरे पविसन्तानं ‘‘द्वारजग्गनं नाम पच्छिमानं भारो’’ति एवं आभोगं कातुम्पि वट्टति। अनापुच्छा वा आभोगं वा अकत्वा अन्तोगब्भे वा असंवुतद्वारे बहि वा निपज्जन्तानं आपत्ति। गब्भे वा बहि वा निपज्जनकालेपि ‘‘द्वारजग्गनं नाम महाद्वारे द्वारपालस्स भारो’’ति आभोगं कत्वा निपज्जितुं वट्टतियेव। लोहपासादादीसु आकासतले निपज्जन्तेनापि द्वारं संवरितब्बमेव।
Tibhūmakepi pāsāde dvāraṃ jaggitabbameva. Sace bhikkhācārā paṭikkamma lohapāsādasadisaṃ pāsādaṃ bahū bhikkhū divāvihāratthaṃ pavisanti, saṅghattherena dvārapālassa ‘‘dvāraṃ jaggāhī’’ti vatvā vā ‘‘dvārajagganaṃ etassa bhāro’’ti ābhogaṃ katvā vā pavisitvā nipajjitabbaṃ . Yāva saṅghanavakena evameva kattabbaṃ. Pure pavisantānaṃ ‘‘dvārajagganaṃ nāma pacchimānaṃ bhāro’’ti evaṃ ābhogaṃ kātumpi vaṭṭati. Anāpucchā vā ābhogaṃ vā akatvā antogabbhe vā asaṃvutadvāre bahi vā nipajjantānaṃ āpatti. Gabbhe vā bahi vā nipajjanakālepi ‘‘dvārajagganaṃ nāma mahādvāre dvārapālassa bhāro’’ti ābhogaṃ katvā nipajjituṃ vaṭṭatiyeva. Lohapāsādādīsu ākāsatale nipajjantenāpi dvāraṃ saṃvaritabbameva.
अयञ्हेत्थ सङ्खेपो – इदं दिवापटिसल्लीयनं येन केनचि परिक्खित्ते सद्वारबन्धे ठाने कथितं। तस्मा अब्भोकासे वा रुक्खमूले वा मण्डपे वा यत्थ कत्थचि सद्वारबन्धे निपज्जन्तेन द्वारं संवरित्वाव निपज्जितब्बं। सचे महापरिवेणं होति, महाबोधियङ्गणलोहपासादङ्गणसदिसं बहूनं ओसरणट्ठानं, यत्थ द्वारं संवुतम्पि संवुतट्ठाने न तिट्ठति, द्वारं अलभन्ता पाकारं आरुहित्वापि विचरन्ति, तत्थ संवरणकिच्चं नत्थि। रत्तिं द्वारं विवरित्वा निपन्नो अरुणे उग्गते उट्ठहति, अनापत्ति। सचे पबुज्झित्वा पुन सुपति, आपत्ति। यो पन ‘‘अरुणे उग्गते वुट्ठहिस्सामी’’ति परिच्छिन्दित्वाव द्वारं असंवरित्वा रत्तिं निपज्जति, यथापरिच्छेदमेव च न वुट्ठाति, तस्स आपत्तियेव। महापच्चरियं पन ‘‘एवं निपज्जन्तो अनादरियदुक्कटापि न मुच्चती’’ति वुत्तं।
Ayañhettha saṅkhepo – idaṃ divāpaṭisallīyanaṃ yena kenaci parikkhitte sadvārabandhe ṭhāne kathitaṃ. Tasmā abbhokāse vā rukkhamūle vā maṇḍape vā yattha katthaci sadvārabandhe nipajjantena dvāraṃ saṃvaritvāva nipajjitabbaṃ. Sace mahāpariveṇaṃ hoti, mahābodhiyaṅgaṇalohapāsādaṅgaṇasadisaṃ bahūnaṃ osaraṇaṭṭhānaṃ, yattha dvāraṃ saṃvutampi saṃvutaṭṭhāne na tiṭṭhati, dvāraṃ alabhantā pākāraṃ āruhitvāpi vicaranti, tattha saṃvaraṇakiccaṃ natthi. Rattiṃ dvāraṃ vivaritvā nipanno aruṇe uggate uṭṭhahati, anāpatti. Sace pabujjhitvā puna supati, āpatti. Yo pana ‘‘aruṇe uggate vuṭṭhahissāmī’’ti paricchinditvāva dvāraṃ asaṃvaritvā rattiṃ nipajjati, yathāparicchedameva ca na vuṭṭhāti, tassa āpattiyeva. Mahāpaccariyaṃ pana ‘‘evaṃ nipajjanto anādariyadukkaṭāpi na muccatī’’ti vuttaṃ.
यो पन बहुदेव रत्तिं जग्गित्वा अद्धानं वा गन्त्वा दिवा किलन्तरूपो मञ्चे निसिन्नो पादे भूमितो अमोचेत्वाव निद्दावसेन निपज्जति, तस्स अनापत्ति। सचे ओक्कन्तनिद्दो अजानन्तोपि पादे मञ्चकं आरोपेति, आपत्तियेव। निसीदित्वा अपस्साय सुपन्तस्स अनापत्ति। योपि च ‘‘निद्दं विनोदेस्सामी’’ति चङ्कमन्तो पतित्वा सहसाव वुट्ठाति, तस्सापि अनापत्ति। यो पन पतित्वा तत्थेव सयति, न वुट्ठाति, तस्स आपत्ति।
Yo pana bahudeva rattiṃ jaggitvā addhānaṃ vā gantvā divā kilantarūpo mañce nisinno pāde bhūmito amocetvāva niddāvasena nipajjati, tassa anāpatti. Sace okkantaniddo ajānantopi pāde mañcakaṃ āropeti, āpattiyeva. Nisīditvā apassāya supantassa anāpatti. Yopi ca ‘‘niddaṃ vinodessāmī’’ti caṅkamanto patitvā sahasāva vuṭṭhāti, tassāpi anāpatti. Yo pana patitvā tattheva sayati, na vuṭṭhāti, tassa āpatti.
को मुच्चति, को न मुच्चतीति? महापच्चरियं ताव ‘‘एकभङ्गेन निपन्नकोयेव मुच्चति। पादे पन भूमितो मोचेत्वा निपन्नो यक्खगहितकोपि विसञ्ञीभूतोपि न मुच्चती’’ति वुत्तं। कुरुन्दट्ठकथायं पन ‘‘बन्धित्वा निपज्जापितोव मुच्चती’’ति वुत्तं। महाअट्ठकथायं पन ‘‘यो चङ्कमन्तो मुच्चित्वा पतितो तत्थेव सुपति, तस्सापि अविसयत्ता आपत्ति न दिस्सति। आचरिया पन एवं न कथयन्ति। तस्मा आपत्तियेवाति महापदुमत्थेरेन वुत्तं। द्वे पन जना आपत्तितो मुच्चन्तियेव, यो च यक्खगहितको, यो च बन्धित्वा निपज्जापितो’’ति।
Ko muccati, ko na muccatīti? Mahāpaccariyaṃ tāva ‘‘ekabhaṅgena nipannakoyeva muccati. Pāde pana bhūmito mocetvā nipanno yakkhagahitakopi visaññībhūtopi na muccatī’’ti vuttaṃ. Kurundaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘bandhitvā nipajjāpitova muccatī’’ti vuttaṃ. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘yo caṅkamanto muccitvā patito tattheva supati, tassāpi avisayattā āpatti na dissati. Ācariyā pana evaṃ na kathayanti. Tasmā āpattiyevāti mahāpadumattherena vuttaṃ. Dve pana janā āpattito muccantiyeva, yo ca yakkhagahitako, yo ca bandhitvā nipajjāpito’’ti.
७८. भारुकच्छकवत्थुम्हि अनापत्ति सुपिनन्तेनाति यस्मा सुपिनन्ते अविसयत्ता एवं होति, तस्मा उपालित्थेरो भगवता अविनिच्छितपुब्बम्पि इमं वत्थुं नयग्गाहेन विनिच्छिनि। भगवापि च सुत्वा ‘‘सुकथितं, भिक्खवे, उपालिना; अपदे पदं करोन्तो विय, आकासे पदं दस्सेन्तो विय उपालि इमं पञ्हं कथेसी’’ति वत्वा थेरं एतदग्गे ठपेसि – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं विनयधरानं यदिदं उपाली’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९, २२८)। इतो परानि सुपब्बादीनि वत्थूनि उत्तानत्थानेव।
78. Bhārukacchakavatthumhi anāpatti supinantenāti yasmā supinante avisayattā evaṃ hoti, tasmā upālitthero bhagavatā avinicchitapubbampi imaṃ vatthuṃ nayaggāhena vinicchini. Bhagavāpi ca sutvā ‘‘sukathitaṃ, bhikkhave, upālinā; apade padaṃ karonto viya, ākāse padaṃ dassento viya upāli imaṃ pañhaṃ kathesī’’ti vatvā theraṃ etadagge ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ upālī’’ti (a. ni. 1.219, 228). Ito parāni supabbādīni vatthūni uttānatthāneva.
८०. भिक्खुनीसम्पयोजनादीसु ते लिच्छविकुमारका खिड्डापसुता अत्तनो अनाचारेन एवं अकंसु। ततो पट्ठाय च लिच्छवीनं विनासो एव उदपादि।
80. Bhikkhunīsampayojanādīsu te licchavikumārakā khiḍḍāpasutā attano anācārena evaṃ akaṃsu. Tato paṭṭhāya ca licchavīnaṃ vināso eva udapādi.
८२. वुड्ढपब्बजितवत्थुम्हि दस्सनं अगमासीति अनुकम्पाय ‘‘तं दक्खिस्सामी’’ति गेहं अगमासि। अथस्स सा अत्तनो च दारकानञ्च नानप्पकारेहि अनाथभावं संवण्णेसि। अनपेक्खञ्च नं ञत्वा कुपिता ‘‘एहि विब्भमाही’’ति बलक्कारेन अग्गहेसि। सो अत्तानं मोचेतुं पटिक्कमन्तो जरादुब्बलताय उत्तानो परिपति। ततो सा अत्तनो मनं अकासि। सो पन भिक्खु अनागामी समुच्छिन्नकामरागो तस्मा न सादियीति।
82. Vuḍḍhapabbajitavatthumhi dassanaṃ agamāsīti anukampāya ‘‘taṃ dakkhissāmī’’ti gehaṃ agamāsi. Athassa sā attano ca dārakānañca nānappakārehi anāthabhāvaṃ saṃvaṇṇesi. Anapekkhañca naṃ ñatvā kupitā ‘‘ehi vibbhamāhī’’ti balakkārena aggahesi. So attānaṃ mocetuṃ paṭikkamanto jarādubbalatāya uttāno paripati. Tato sā attano manaṃ akāsi. So pana bhikkhu anāgāmī samucchinnakāmarāgo tasmā na sādiyīti.
८३. मिगपोतकवत्थु उत्तानत्थमेवाति।
83. Migapotakavatthu uttānatthamevāti.
विनीतवत्थु निट्ठितं।
Vinītavatthu niṭṭhitaṃ.
समन्तपासादिकाय विनयसंवण्णनाय
Samantapāsādikāya vinayasaṃvaṇṇanāya
पठमपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
तत्रिदं समन्तपासादिकाय समन्तपासादिकत्तस्मिं –
Tatridaṃ samantapāsādikāya samantapāsādikattasmiṃ –
आचरियपरम्परतो, निदानवत्थुप्पभेददीपनतो।
Ācariyaparamparato, nidānavatthuppabhedadīpanato;
परसमयविवज्जनतो, सकसमयविसुद्धितो चेव॥
Parasamayavivajjanato, sakasamayavisuddhito ceva.
ब्यञ्जनपरिसोधनतो, पदत्थतो पाळियोजनक्कमतो।
Byañjanaparisodhanato, padatthato pāḷiyojanakkamato;
सिक्खापदनिच्छयतो, विभङ्गनयभेददस्सनतो॥
Sikkhāpadanicchayato, vibhaṅganayabhedadassanato.
सम्पस्सतं न दिस्सति, किञ्चि अपासादिकं यतो एत्थ।
Sampassataṃ na dissati, kiñci apāsādikaṃ yato ettha;
विञ्ञूनमयं तस्मा, समन्तपासादिकात्वेव॥
Viññūnamayaṃ tasmā, samantapāsādikātveva.
संवण्णना पवत्ता, विनयस्स विनेय्यदमनकुसलेन।
Saṃvaṇṇanā pavattā, vinayassa vineyyadamanakusalena;
वुत्तस्स लोकनाथेन, लोकमनुकम्पमानेनाति॥
Vuttassa lokanāthena, lokamanukampamānenāti.
पठमपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
सुदिन्नभाणवारवण्णना • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
मक्कटिवत्थुकथावण्णना • Makkaṭivatthukathāvaṇṇanā
वज्जिपुत्तकवत्थुवण्णना • Vajjiputtakavatthuvaṇṇanā
चतुब्बिधविनयकथावण्णना • Catubbidhavinayakathāvaṇṇanā
सिक्खापच्चक्खानविभङ्गवण्णना • Sikkhāpaccakkhānavibhaṅgavaṇṇanā
मूलपञ्ञत्तिवण्णना • Mūlapaññattivaṇṇanā
अनुपञ्ञत्तिवण्णना • Anupaññattivaṇṇanā
पठमचतुक्ककथावण्णना • Paṭhamacatukkakathāvaṇṇanā
एकूनसत्ततिद्विसतचतुक्ककथावण्णना • Ekūnasattatidvisatacatukkakathāvaṇṇanā
सन्थतचतुक्कभेदकथावण्णना • Santhatacatukkabhedakathāvaṇṇanā
राजपच्चत्थिकादिचतुक्कभेदकथावण्णना • Rājapaccatthikādicatukkabhedakathāvaṇṇanā
आपत्तानापत्तिवारवण्णना • Āpattānāpattivāravaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā
सुदिन्नभाणवारवण्णना • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
मक्कटीवत्थुकथावण्णना • Makkaṭīvatthukathāvaṇṇanā
वज्जिपुत्तकवत्थुवण्णना • Vajjiputtakavatthuvaṇṇanā
चतुब्बिधविनयकथावण्णना • Catubbidhavinayakathāvaṇṇanā
सिक्खापच्चक्खानकथावण्णना • Sikkhāpaccakkhānakathāvaṇṇanā
मूलपञ्ञत्तिकथावण्णना • Mūlapaññattikathāvaṇṇanā
पठमचतुक्ककथावण्णना • Paṭhamacatukkakathāvaṇṇanā
एकूनसत्ततिद्विसतचतुक्ककथावण्णना • Ekūnasattatidvisatacatukkakathāvaṇṇanā
सन्थतचतुक्कभेदककथावण्णना • Santhatacatukkabhedakakathāvaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā
सुदिन्नभाणवारवण्णना • Sudinnabhāṇavāravaṇṇanā
मक्कटीवत्थुकथावण्णना • Makkaṭīvatthukathāvaṇṇanā
वज्जिपुत्तकवत्थुकथावण्णना • Vajjiputtakavatthukathāvaṇṇanā
चतुब्बिधविनयादिकथावण्णना • Catubbidhavinayādikathāvaṇṇanā
पच्चक्खानविभङ्गवण्णना • Paccakkhānavibhaṅgavaṇṇanā
मूलपञ्ञत्तिवण्णना • Mūlapaññattivaṇṇanā
अनुपञ्ञत्तिवण्णना • Anupaññattivaṇṇanā
पठमचतुक्कवण्णना • Paṭhamacatukkavaṇṇanā
एकूनसत्ततिद्विसतचतुक्ककथावण्णना • Ekūnasattatidvisatacatukkakathāvaṇṇanā
सन्थतचतुक्कभेदकथावण्णना • Santhatacatukkabhedakathāvaṇṇanā
राजपच्चत्थिकादिचतुक्कभेदकथावण्णना • Rājapaccatthikādicatukkabhedakathāvaṇṇanā
आपत्तानापत्तिवारवण्णना • Āpattānāpattivāravaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
