| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
पाराजिककण्डं
Pārājikakaṇḍaṃ
इदानि निदानुद्देसानन्तरं वुत्तस्स पाराजिकुद्देसस्स अत्थं संवण्णेतुं ‘‘इदानी’’तिआदि आरद्धं। निदानानन्तरन्ति भावनपुंसकनिद्देसो, निदानं अनन्तरं कत्वाति वुत्तं होति। तत्थाति पाराजिककण्डे। पातिमोक्खेति भिक्खुपातिमोक्खे। चत्तारोति गणनपरिच्छेदो ऊनातिरेकभावनिवत्तनतो। पाराजिकाति सजातिनामं। आपत्तियोति सब्बसाधारणनामं। उद्दिसीयतीति उद्देसो। भावप्पधानोयं निद्देसो। तेनाह ‘‘उद्दिसितब्बत’’न्ति।
Idāni nidānuddesānantaraṃ vuttassa pārājikuddesassa atthaṃ saṃvaṇṇetuṃ ‘‘idānī’’tiādi āraddhaṃ. Nidānānantaranti bhāvanapuṃsakaniddeso, nidānaṃ anantaraṃ katvāti vuttaṃ hoti. Tatthāti pārājikakaṇḍe. Pātimokkheti bhikkhupātimokkhe. Cattāroti gaṇanaparicchedo ūnātirekabhāvanivattanato. Pārājikāti sajātināmaṃ. Āpattiyoti sabbasādhāraṇanāmaṃ. Uddisīyatīti uddeso. Bhāvappadhānoyaṃ niddeso. Tenāha ‘‘uddisitabbata’’nti.
१. पठमपाराजिकवण्णना
1. Paṭhamapārājikavaṇṇanā
यो पनाति (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५ भिक्खुपदभाजनीयवण्णना) एत्थ यस्मा पनाति निपातमत्तं, योति अत्थपदं, तञ्च अनियमेन पुग्गलं दीपेति। तस्मा तस्स अत्थं दस्सेन्तो ‘‘यो कोची’’ति आह। यस्मा पन यो योकोचि नाम, सो अवस्सं लिङ्गयुत्तजातिनामगोत्तसीलविहारगोचरवयेसु एकेनाकारेन पञ्ञायति, तस्मा तं तथा ञापेतुं ‘‘रस्सदीघादिना’’तिआदिमाह। आदिसद्देन नवकम्मादीनं गहणं। लिङ्गादिभेदेनाति लिङ्गीयतिञायति एतेनाति लिङ्गं, तं आदि येसं तेति लिङ्गादयो, तेसं भेदो लिङ्गादिभेदो, तेन लिङ्गादिभेदेन। एत्थादिसद्देन पन युत्तादीनं गहणं। इदं वुत्तं होति – लिङ्गवसेन यादिसो वा तादिसो वा होतु, दीघो वा रस्सो वा काळो वा ओदातो वा मङ्गुरच्छवि वा किसो वा थूलो वा। योगवसेन येन वा तेन वा युत्तो होतु, नवकम्मयुत्तो वा उद्देसयुत्तो वा वासधुरयुत्तो वा। जातिवसेन यंजच्चो वा तंजच्चो वा होतु, खत्तियो वा ब्राह्मणो वा वेस्सो वा सुद्धो वा। नामवसेन यथानामो वा तथानामो वा होतु, बुद्धरक्खितो वा धम्मरक्खितो वा सङ्घरक्खितो वा। गोत्तवसेन यथागोत्तो वा तथागोत्तो वा होतु, कच्चायनो वा वासिट्ठो वा कोसियो वा। सीलेसु यथासीलो वा तथासीलो वा होतु, नवकम्मसीलो वा उद्देससीलो वा वासधुरसीलो वा। विहारेसुपि यथाविहारी वा तथाविहारी वा होतु, नवकम्मविहारी वा उद्देसविहारी वा वासधुरविहारी वा । गोचरेसुपि यथागोचरो वा तथागोचरो वा होतु, नवकम्मगोचरो वा उद्देसगोचरो वा वासधुरगोचरो वा। वयेसुपि यो वा सो वा होतु थेरो वा नवो वा मज्झिमो वा, अथ खो सब्बोव इमस्मिं अत्थे ‘‘यो’’ति वुच्चतीति।
Yo panāti (pārā. aṭṭha. 1.45 bhikkhupadabhājanīyavaṇṇanā) ettha yasmā panāti nipātamattaṃ, yoti atthapadaṃ, tañca aniyamena puggalaṃ dīpeti. Tasmā tassa atthaṃ dassento ‘‘yo kocī’’ti āha. Yasmā pana yo yokoci nāma, so avassaṃ liṅgayuttajātināmagottasīlavihāragocaravayesu ekenākārena paññāyati, tasmā taṃ tathā ñāpetuṃ ‘‘rassadīghādinā’’tiādimāha. Ādisaddena navakammādīnaṃ gahaṇaṃ. Liṅgādibhedenāti liṅgīyatiñāyati etenāti liṅgaṃ, taṃ ādi yesaṃ teti liṅgādayo, tesaṃ bhedo liṅgādibhedo, tena liṅgādibhedena. Etthādisaddena pana yuttādīnaṃ gahaṇaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – liṅgavasena yādiso vā tādiso vā hotu, dīgho vā rasso vā kāḷo vā odāto vā maṅguracchavi vā kiso vā thūlo vā. Yogavasena yena vā tena vā yutto hotu, navakammayutto vā uddesayutto vā vāsadhurayutto vā. Jātivasena yaṃjacco vā taṃjacco vā hotu, khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddho vā. Nāmavasena yathānāmo vā tathānāmo vā hotu, buddharakkhito vā dhammarakkhito vā saṅgharakkhito vā. Gottavasena yathāgotto vā tathāgotto vā hotu, kaccāyano vā vāsiṭṭho vā kosiyo vā. Sīlesu yathāsīlo vā tathāsīlo vā hotu, navakammasīlo vā uddesasīlo vā vāsadhurasīlo vā. Vihāresupi yathāvihārī vā tathāvihārī vā hotu, navakammavihārī vā uddesavihārī vā vāsadhuravihārī vā . Gocaresupi yathāgocaro vā tathāgocaro vā hotu, navakammagocaro vā uddesagocaro vā vāsadhuragocaro vā. Vayesupi yo vā so vā hotu thero vā navo vā majjhimo vā, atha kho sabbova imasmiṃ atthe ‘‘yo’’ti vuccatīti.
इदानि ‘‘भिक्खू’’ति पदं संवण्णेतुं ‘‘एहिभिक्खूपसम्पदा’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘एहि भिक्खू’’ति भगवतो वचनमत्तेन भिक्खुभावो एहिभिक्खूपसम्पदा। ‘‘बुद्धं सरणं गच्छामी’’तिआदिना (महाव॰ १०५) नयेन तिक्खत्तुं वाचं भिन्दित्वा वुत्तेहि तीहि सरणगमनेहि उपसम्पदा सरणगमनूपसम्पदा। ओवादप्पटिग्गहणूपसम्पदा (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५) नाम –
Idāni ‘‘bhikkhū’’ti padaṃ saṃvaṇṇetuṃ ‘‘ehibhikkhūpasampadā’’tiādimāha. Tattha ‘‘ehi bhikkhū’’ti bhagavato vacanamattena bhikkhubhāvo ehibhikkhūpasampadā. ‘‘Buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’tiādinā (mahāva. 105) nayena tikkhattuṃ vācaṃ bhinditvā vuttehi tīhi saraṇagamanehi upasampadā saraṇagamanūpasampadā. Ovādappaṭiggahaṇūpasampadā (pārā. aṭṭha. 1.45) nāma –
‘‘तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं ‘तिब्बं मे हिरोत्तप्पं पच्चुपट्ठितं भविस्सति थेरेसु नवेसु मज्झिमेसू’ति, एवञ्हि ते कस्सप सिक्खितब्बं। तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं ‘यं किञ्चि धम्मं सुणिस्सामि कुसलूपसंहितं, सब्बं तं अट्ठिं कत्वा मनसि करित्वा सब्बचेतसा समन्नाहरित्वा ओहितसोतो धम्मं सुणिस्सामी’ति, एवञ्हि ते, कस्सप, सिक्खितब्बं। तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं ‘सातसहगता च मे कायगतासति न विजहिस्सती’ति, एवञ्हि ते, कस्सप, सिक्खितब्ब’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१५४) –
‘‘Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘tibbaṃ me hirottappaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavissati theresu navesu majjhimesū’ti, evañhi te kassapa sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘yaṃ kiñci dhammaṃ suṇissāmi kusalūpasaṃhitaṃ, sabbaṃ taṃ aṭṭhiṃ katvā manasi karitvā sabbacetasā samannāharitvā ohitasoto dhammaṃ suṇissāmī’ti, evañhi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘sātasahagatā ca me kāyagatāsati na vijahissatī’ti, evañhi te, kassapa, sikkhitabba’’nti (saṃ. ni. 2.154) –
इमिना ओवादप्पटिग्गहणेन महाकस्सपत्थेरस्स अनुञ्ञातउपसम्पदा।
Iminā ovādappaṭiggahaṇena mahākassapattherassa anuññātaupasampadā.
पञ्हाब्याकरणूपसम्पदा नाम सोपाकस्स अनुञ्ञातउपसम्पदा। भगवा किर पुब्बारामे अनुचङ्कमन्तं सोपाकसामणेरं ‘‘‘उद्धुमातकसञ्ञा’ति वा सोपाक ‘रूपसञ्ञा’ति वा इमे धम्मा नानत्था नानाब्यञ्जना, उदाहु एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५) दस असुभनिस्सिते पञ्हे पुच्छि। सो ते ब्याकासि। भगवा तस्स साधुकारं दत्वा ‘‘कतिवस्सो त्वं, सोपाका’’ति पुच्छि। सत्तवस्सोहं भगवाति। ‘‘सोपाक, त्वं मम सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन सद्धिं संसन्दित्वा पञ्हे ब्याकासी’’ति आरद्धचित्तो उपसम्पदं अनुजानि, अयं पञ्हाब्याकरणूपसम्पदा।
Pañhābyākaraṇūpasampadā nāma sopākassa anuññātaupasampadā. Bhagavā kira pubbārāme anucaṅkamantaṃ sopākasāmaṇeraṃ ‘‘‘uddhumātakasaññā’ti vā sopāka ‘rūpasaññā’ti vā ime dhammā nānatthā nānābyañjanā, udāhu ekatthā byañjanameva nāna’’nti (pārā. aṭṭha. 1.45) dasa asubhanissite pañhe pucchi. So te byākāsi. Bhagavā tassa sādhukāraṃ datvā ‘‘kativasso tvaṃ, sopākā’’ti pucchi. Sattavassohaṃ bhagavāti. ‘‘Sopāka, tvaṃ mama sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā pañhe byākāsī’’ti āraddhacitto upasampadaṃ anujāni, ayaṃ pañhābyākaraṇūpasampadā.
अट्ठगरुधम्मपटिग्गहणूपसम्पदा नाम महापजापतिया अट्ठगरुधम्मप्पटिग्गहणेन अनुञ्ञातउपसम्पदा।
Aṭṭhagarudhammapaṭiggahaṇūpasampadā nāma mahāpajāpatiyā aṭṭhagarudhammappaṭiggahaṇena anuññātaupasampadā.
दूतेनूपसम्पदा नाम अड्ढकासिया गणिकाय अनुञ्ञातउपसम्पदा।
Dūtenūpasampadā nāma aḍḍhakāsiyā gaṇikāya anuññātaupasampadā.
अट्ठवाचिकूपसम्पदा नाम भिक्खुनिया भिक्खुनिसङ्घतो ञत्तिचतुत्थेन, भिक्खुसङ्घतो ञत्तिचतुत्थेनाति इमेहि द्वीहि कम्मेहि उपसम्पदा।
Aṭṭhavācikūpasampadā nāma bhikkhuniyā bhikkhunisaṅghato ñatticatutthena, bhikkhusaṅghato ñatticatutthenāti imehi dvīhi kammehi upasampadā.
ञत्तिचतुत्थकम्मूपसम्पदा नाम भिक्खूनं एतरहि उपसम्पदा। ञत्तिचतुत्थेनाति तीहि अनुस्सावनाहि, एकाय च ञत्तियाति एवं ञत्तिचतुत्थेन। किञ्चापि हि ञत्ति सब्बपठमं वुच्चति, तिस्सन्नं पन अनुस्सावनानं अत्थब्यञ्जनभेदाभावतो अत्थब्यञ्जनभिन्नं ञत्तिं तासं चतुत्थन्ति कत्वा ‘‘ञत्तिचतुत्थ’’न्ति वुच्चति। अकुप्पेनाति अकोपेतब्बतं, अप्पटिक्कोसितब्बतञ्च उपगतेन। ठानारहेनाति कारणारहेन सत्थु सासनारहेन। उपसम्पन्नो नाम उपरिभावं समापन्नो, पत्तोति अत्थो। भिक्खुभावो हि उपरिभावो, तञ्चेस यथावुत्तेन कम्मेन समापन्नत्ता ‘‘उपसम्पन्नो’’ति वुच्चति। कस्मा पनेत्थ इमिनाव उपसम्पन्नो इध गहितो, नाञ्ञेहीति? वुच्चते – एहिभिक्खूपसम्पदा अन्तिमभविकानमेव, सरणगमनूपसम्पदा परिसुद्धानं, ओवादप्पटिग्गहणपञ्हाब्याकरणूपसम्पदा महाकस्सपसोपाकानं, न च ते भब्बा पाराजिकादिलोकवज्जं आपज्जितुं, अट्ठगरुधम्मप्पटिग्गहणादयो च भिक्खुनीनंयेव अनुञ्ञाता। अयञ्च भिक्खु, तस्मा ञत्तिचतुत्थेनेव उपसम्पदाकम्मेन उपसम्पन्नो इध गहितो, नाञ्ञेहीति वेदितब्बो। पण्णत्तिवज्जेसु पन सिक्खापदेसु अञ्ञेपि एहिभिक्खूपसम्पदाय उपसम्पन्नादयो सङ्गय्हन्ति (सारत्थ॰ टी॰ २.४५ भिक्खुपदभाजनीयवण्णना)। वक्खति हि ‘‘पण्णत्तिवज्जेसु पन अञ्ञेपि सङ्गहं गच्छन्ती’’ति। इदानि ‘‘अकुप्पेन ठानारहेन उपसम्पन्नो’’ति संखित्तेन वुत्तमत्थं वित्थारेत्वा दस्सेतुं ‘‘तस्स पना’’तिआदिमाह।
Ñatticatutthakammūpasampadā nāma bhikkhūnaṃ etarahi upasampadā. Ñatticatutthenāti tīhi anussāvanāhi, ekāya ca ñattiyāti evaṃ ñatticatutthena. Kiñcāpi hi ñatti sabbapaṭhamaṃ vuccati, tissannaṃ pana anussāvanānaṃ atthabyañjanabhedābhāvato atthabyañjanabhinnaṃ ñattiṃ tāsaṃ catutthanti katvā ‘‘ñatticatuttha’’nti vuccati. Akuppenāti akopetabbataṃ, appaṭikkositabbatañca upagatena. Ṭhānārahenāti kāraṇārahena satthu sāsanārahena. Upasampanno nāma uparibhāvaṃ samāpanno, pattoti attho. Bhikkhubhāvo hi uparibhāvo, tañcesa yathāvuttena kammena samāpannattā ‘‘upasampanno’’ti vuccati. Kasmā panettha imināva upasampanno idha gahito, nāññehīti? Vuccate – ehibhikkhūpasampadā antimabhavikānameva, saraṇagamanūpasampadā parisuddhānaṃ, ovādappaṭiggahaṇapañhābyākaraṇūpasampadā mahākassapasopākānaṃ, na ca te bhabbā pārājikādilokavajjaṃ āpajjituṃ, aṭṭhagarudhammappaṭiggahaṇādayo ca bhikkhunīnaṃyeva anuññātā. Ayañca bhikkhu, tasmā ñatticatuttheneva upasampadākammena upasampanno idha gahito, nāññehīti veditabbo. Paṇṇattivajjesu pana sikkhāpadesu aññepi ehibhikkhūpasampadāya upasampannādayo saṅgayhanti (sārattha. ṭī. 2.45 bhikkhupadabhājanīyavaṇṇanā). Vakkhati hi ‘‘paṇṇattivajjesu pana aññepi saṅgahaṃ gacchantī’’ti. Idāni ‘‘akuppena ṭhānārahena upasampanno’’ti saṃkhittena vuttamatthaṃ vitthāretvā dassetuṃ ‘‘tassa panā’’tiādimāha.
तत्थाति तेसु पञ्चसु। वसति एत्थाति वत्थु, आधारो पतिट्ठा। तेनाह ‘‘उपसम्पदापेक्खो पुग्गलो’’ति। ऊनानि अपरिपुण्णानि वीसति वस्सानि अस्साति ऊनवीसतिवस्सो। एत्थ यं वत्तब्बं, तं उपरि सप्पाणकवग्गे ऊनवीसतिसिक्खापदे (कङ्खा॰ अट्ठ॰ ऊनवीसतिवस्ससिक्खापदवण्णना) वण्णयिस्साम। तेसूति पण्डकादीसु एकादससु अभब्बपुग्गलेसु। पण्डको (महाव॰ अट्ठ॰ १०९) पनेत्थ पञ्चविधो होति आसित्तपण्डको, उसूयपण्डको , ओपक्कमिकपण्डको, नपुंसकपण्डको, पक्खपण्डकोति। तेसु आसित्तपण्डकस्स च उसूयपण्डकस्स च पब्बज्जा न वारिता, इतरेसं तिण्णं वारिता। तेसुपि पक्खपण्डकस्स यस्मिं पक्खे पण्डको होति, तस्मिंयेवस्स पक्खे पब्बज्जा वारिताति। तयो चेत्थ पब्बज्जूपसम्पदानं अभब्बताय अवत्थू। तेनाह ‘‘आसित्तपण्डकञ्चा’’तिआदि। तत्थ यस्स परेसं अङ्गजातं मुखेन गहेत्वा असुचिना आसित्तस्स परिळाहो वूपसम्मति, अयं आसित्तपण्डको। यस्स परेसं अज्झाचारं पस्सतो उसूयाय उप्पन्नाय परिळाहो वूपसम्मति, अयं उसूयपण्डको। यस्स उपक्कमेन बीजानि अपनीतानि, अयं ओपक्कमिकपण्डको (वि॰ सङ्ग॰ अट्ठ॰ १३५; वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.१०९)। यो पन पटिसन्धियंयेव अभावको उप्पन्नो, अयं नपुंसकपण्डको। एकच्चो पन अकुसलविपाकानुभावेन काळपक्खे पण्डको होति, जुण्हपक्खे पनस्स परिळाहो वूपसम्मति, अयं पक्खपण्डकोति वेदितब्बो।
Tatthāti tesu pañcasu. Vasati etthāti vatthu, ādhāro patiṭṭhā. Tenāha ‘‘upasampadāpekkho puggalo’’ti. Ūnāni aparipuṇṇāni vīsati vassāni assāti ūnavīsativasso. Ettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ upari sappāṇakavagge ūnavīsatisikkhāpade (kaṅkhā. aṭṭha. ūnavīsativassasikkhāpadavaṇṇanā) vaṇṇayissāma. Tesūti paṇḍakādīsu ekādasasu abhabbapuggalesu. Paṇḍako (mahāva. aṭṭha. 109) panettha pañcavidho hoti āsittapaṇḍako, usūyapaṇḍako , opakkamikapaṇḍako, napuṃsakapaṇḍako, pakkhapaṇḍakoti. Tesu āsittapaṇḍakassa ca usūyapaṇḍakassa ca pabbajjā na vāritā, itaresaṃ tiṇṇaṃ vāritā. Tesupi pakkhapaṇḍakassa yasmiṃ pakkhe paṇḍako hoti, tasmiṃyevassa pakkhe pabbajjā vāritāti. Tayo cettha pabbajjūpasampadānaṃ abhabbatāya avatthū. Tenāha ‘‘āsittapaṇḍakañcā’’tiādi. Tattha yassa paresaṃ aṅgajātaṃ mukhena gahetvā asucinā āsittassa pariḷāho vūpasammati, ayaṃ āsittapaṇḍako. Yassa paresaṃ ajjhācāraṃ passato usūyāya uppannāya pariḷāho vūpasammati, ayaṃ usūyapaṇḍako. Yassa upakkamena bījāni apanītāni, ayaṃ opakkamikapaṇḍako (vi. saṅga. aṭṭha. 135; vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.109). Yo pana paṭisandhiyaṃyeva abhāvako uppanno, ayaṃ napuṃsakapaṇḍako. Ekacco pana akusalavipākānubhāvena kāḷapakkhe paṇḍako hoti, juṇhapakkhe panassa pariḷāho vūpasammati, ayaṃ pakkhapaṇḍakoti veditabbo.
थेय्येन संवासो एतस्साति थेय्यसंवासको। सो च न संवासमत्तस्सेव थेनको इधाधिप्पेतो, अथ खो लिङ्गस्स, तदुभयस्स च थेनकोपीति आह ‘‘थेय्यसंवासको पन तिविधो’’तिआदि। न भिक्खुवस्सानि गणेतीति (महाव॰ अट्ठ॰ ११०) ‘‘अहं दसवस्सो वा वीसतिवस्सो वा’’ति मुसा वत्वा भिक्खुवस्सानि न गणेति। न यथावुड्ढं भिक्खूनं वा सामणेरानं वा वन्दनं सादियतीति अत्तना मुसावादं कत्वा दस्सितवस्सानुरूपेन यथावुड्ढं वन्दनं नाधिवासेति। न आसनेन पटिबाहतीति ‘‘अपेहि, मे एतं पापुणाती’’ति आसनेन नप्पटिबाहति। न उपोसथादीसु सन्दिस्सतीति उपोसथप्पवारणादीसु न सन्दिस्सति। लिङ्गमत्तस्सेवाति एवसद्देन संवासं निवत्तेति। समानोति सन्तो। लिङ्गानुरूपस्स संवासस्साति सामणेरलिङ्गानुरूपस्स सामणेरसंवासस्स। सचे पन कासाये धुरं निक्खिपित्वा नग्गो वा ओदातवत्थनिवत्थो वा मेथुनसेवनादीहि अस्समणो हुत्वा कासायानि निवासेति, लिङ्गत्थेनको होति। सचे गिहिभावं पत्थयमानो कासायं ओवट्टिकं कत्वा, अञ्ञेन वा आकारेन गिहिनिवासनेन निवासेति ‘‘सोभति नु खो मे गिहिलिङ्गं, न सोभती’’ति वीमंसनत्थं, रक्खति ताव, ‘‘सोभती’’ति सम्पटिच्छित्वा पुन लिङ्गं सादियति, लिङ्गत्थेनको होति। ओदातं निवासेत्वा वीमंसनसम्पटिच्छनेसुपि एसेव नयो । सचेपि निवत्थकासावस्स उपरि ओदातं निवासेत्वा वीमंसति वा सम्पटिच्छति वा, रक्खति एव।
Theyyena saṃvāso etassāti theyyasaṃvāsako. So ca na saṃvāsamattasseva thenako idhādhippeto, atha kho liṅgassa, tadubhayassa ca thenakopīti āha ‘‘theyyasaṃvāsako pana tividho’’tiādi. Na bhikkhuvassāni gaṇetīti (mahāva. aṭṭha. 110) ‘‘ahaṃ dasavasso vā vīsativasso vā’’ti musā vatvā bhikkhuvassāni na gaṇeti. Na yathāvuḍḍhaṃ bhikkhūnaṃ vā sāmaṇerānaṃ vā vandanaṃ sādiyatīti attanā musāvādaṃ katvā dassitavassānurūpena yathāvuḍḍhaṃ vandanaṃ nādhivāseti. Na āsanena paṭibāhatīti ‘‘apehi, me etaṃ pāpuṇātī’’ti āsanena nappaṭibāhati. Na uposathādīsu sandissatīti uposathappavāraṇādīsu na sandissati. Liṅgamattassevāti evasaddena saṃvāsaṃ nivatteti. Samānoti santo. Liṅgānurūpassa saṃvāsassāti sāmaṇeraliṅgānurūpassa sāmaṇerasaṃvāsassa. Sace pana kāsāye dhuraṃ nikkhipitvā naggo vā odātavatthanivattho vā methunasevanādīhi assamaṇo hutvā kāsāyāni nivāseti, liṅgatthenako hoti. Sace gihibhāvaṃ patthayamāno kāsāyaṃ ovaṭṭikaṃ katvā, aññena vā ākārena gihinivāsanena nivāseti ‘‘sobhati nu kho me gihiliṅgaṃ, na sobhatī’’ti vīmaṃsanatthaṃ, rakkhati tāva, ‘‘sobhatī’’ti sampaṭicchitvā puna liṅgaṃ sādiyati, liṅgatthenako hoti. Odātaṃ nivāsetvā vīmaṃsanasampaṭicchanesupi eseva nayo . Sacepi nivatthakāsāvassa upari odātaṃ nivāsetvā vīmaṃsati vā sampaṭicchati vā, rakkhati eva.
अन्तिमवत्थुअज्झापन्नकेपि एसेव नयोति पाराजिकं आपन्नके भिक्खुम्हिपि एसेव नयोति अत्थो। इदं वुत्तं होति – सचे कोचि भिक्खु कासाये सउस्साहोव ओदातं निवासेत्वा मेथुनं पटिसेवित्वा पुन कासायानि निवासेत्वा वस्सगणनादिभेदं सब्बं विधिं आपज्जति, अयं भिक्खूहि दिन्नलिङ्गस्स अपरिच्चत्तत्ता न लिङ्गत्थेनको, लिङ्गानुरूपस्स संवासस्स सादितत्ता नापि संवासत्थेनकोति। विदेसन्ति परदेसं। इदञ्च वञ्चेतुं सक्कुणेय्यट्ठानं दस्सेतुं वुत्तं। यो पन सदेसेपि एवं करोति, सोपि संवासत्थेनकोव। ‘‘संवासमत्तस्सेवा’’ति इमिना लिङ्गं पटिक्खिपति। सचे कोचि वुड्ढपब्बजितो (महाव॰ अट्ठ॰ ११०) भिक्खुवस्सानि गणेत्वा महापेळादीसु दिय्यमानभत्तं गण्हाति, सोपि थेय्यसंवासको होति। सयं सामणेरोव सामणेरप्पटिपाटिया कूटवस्सानि गणेत्वा गण्हन्तो थेय्यसंवासको न होति। भिक्खु पन भिक्खुपटिपाटिया कूटवस्सानि गणेत्वा गण्हन्तो भण्डग्घेन कारेतब्बो।
Antimavatthuajjhāpannakepi eseva nayoti pārājikaṃ āpannake bhikkhumhipi eseva nayoti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace koci bhikkhu kāsāye saussāhova odātaṃ nivāsetvā methunaṃ paṭisevitvā puna kāsāyāni nivāsetvā vassagaṇanādibhedaṃ sabbaṃ vidhiṃ āpajjati, ayaṃ bhikkhūhi dinnaliṅgassa apariccattattā na liṅgatthenako, liṅgānurūpassa saṃvāsassa sāditattā nāpi saṃvāsatthenakoti. Videsanti paradesaṃ. Idañca vañcetuṃ sakkuṇeyyaṭṭhānaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Yo pana sadesepi evaṃ karoti, sopi saṃvāsatthenakova. ‘‘Saṃvāsamattassevā’’ti iminā liṅgaṃ paṭikkhipati. Sace koci vuḍḍhapabbajito (mahāva. aṭṭha. 110) bhikkhuvassāni gaṇetvā mahāpeḷādīsu diyyamānabhattaṃ gaṇhāti, sopi theyyasaṃvāsako hoti. Sayaṃ sāmaṇerova sāmaṇerappaṭipāṭiyā kūṭavassāni gaṇetvā gaṇhanto theyyasaṃvāsako na hoti. Bhikkhu pana bhikkhupaṭipāṭiyā kūṭavassāni gaṇetvā gaṇhanto bhaṇḍagghena kāretabbo.
ननु संवासो नाम एककम्मं एकुद्देसो समसिक्खताति आह ‘‘भिक्खुवस्सगणनादिको ही’’तिआदि। इमिना न केवलं एककम्मादिकोव किरियभेदो संवासोति इधाधिप्पेतो, अथ खो तदञ्ञो भिक्खुवस्सगणनादिकोपीति दस्सेति। इमस्मिं अत्थेति थेय्यसंवासकाधिकारे। सिक्खं पच्चक्खायाति सिक्खं परिच्चजित्वा। इदं वुत्तं होति – सचे कोचि भिक्खु सिक्खं पच्चक्खाय लिङ्गं अनपनेत्वा दुस्सीलकम्मं कत्वा वा अकत्वा वा ‘‘न मं कोचि जानाती’’ति पुन सब्बं पुब्बे वुत्तं वस्सगणनादिभेदं विधिं पटिपज्जति, सो थेय्यसंवासको होतीति।
Nanu saṃvāso nāma ekakammaṃ ekuddeso samasikkhatāti āha ‘‘bhikkhuvassagaṇanādiko hī’’tiādi. Iminā na kevalaṃ ekakammādikova kiriyabhedo saṃvāsoti idhādhippeto, atha kho tadañño bhikkhuvassagaṇanādikopīti dasseti. Imasmiṃ attheti theyyasaṃvāsakādhikāre. Sikkhaṃ paccakkhāyāti sikkhaṃ pariccajitvā. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace koci bhikkhu sikkhaṃ paccakkhāya liṅgaṃ anapanetvā dussīlakammaṃ katvā vā akatvā vā ‘‘na maṃ koci jānātī’’ti puna sabbaṃ pubbe vuttaṃ vassagaṇanādibhedaṃ vidhiṃ paṭipajjati, so theyyasaṃvāsako hotīti.
सचे पन कस्सचि राजा कुद्धो होति, सो ‘‘एवं मे सोत्थि भविस्सती’’ति सयमेव लिङ्गं गहेत्वा पलायति। तं दिस्वा रञ्ञो आरोचेन्ति। राजा ‘‘सचे पब्बजितो, न तं लब्भा किञ्चि कातु’’न्ति तस्मिं कोधं पटिविनेति। सो ‘‘वूपसन्तं मे राजभय’’न्ति सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतो पब्बाजेतब्बो। अथापि ‘‘सासनं निस्साय मया जीवितं लद्धं, हन्द दानि अहं पब्बजामी’’ति उप्पन्नसंवेगो तेनेव लिङ्गेन आगन्त्वा आगन्तुकवत्तं न सादियति, भिक्खूहि पुट्ठो वा अपुट्ठो वा यथाभूतमत्तानं आविकत्वाव पब्बज्जं याचति, लिङ्गं अपनेत्वा पब्बाजेतब्बो। सचे पन वत्तं सादियति, पब्बजितालयं दस्सेति, सब्बं पुब्बे वुत्तं वस्सगणनादिभेदं पटिपज्जति, अयं पन न पब्बाजेतब्बो।
Sace pana kassaci rājā kuddho hoti, so ‘‘evaṃ me sotthi bhavissatī’’ti sayameva liṅgaṃ gahetvā palāyati. Taṃ disvā rañño ārocenti. Rājā ‘‘sace pabbajito, na taṃ labbhā kiñci kātu’’nti tasmiṃ kodhaṃ paṭivineti. So ‘‘vūpasantaṃ me rājabhaya’’nti saṅghamajjhaṃ anosaritvāva gihiliṅgaṃ gahetvā āgato pabbājetabbo. Athāpi ‘‘sāsanaṃ nissāya mayā jīvitaṃ laddhaṃ, handa dāni ahaṃ pabbajāmī’’ti uppannasaṃvego teneva liṅgena āgantvā āgantukavattaṃ na sādiyati, bhikkhūhi puṭṭho vā apuṭṭho vā yathābhūtamattānaṃ āvikatvāva pabbajjaṃ yācati, liṅgaṃ apanetvā pabbājetabbo. Sace pana vattaṃ sādiyati, pabbajitālayaṃ dasseti, sabbaṃ pubbe vuttaṃ vassagaṇanādibhedaṃ paṭipajjati, ayaṃ pana na pabbājetabbo.
इध पनेकच्चो दुब्भिक्खे जीवितुं असक्कोन्तो सयमेव लिङ्गं गहेत्वा सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्जन्तो दुब्भिक्खे वीतिवत्ते सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव।
Idha panekacco dubbhikkhe jīvituṃ asakkonto sayameva liṅgaṃ gahetvā sabbapāsaṇḍiyabhattāni bhuñjanto dubbhikkhe vītivatte saṅghamajjhaṃ anosaritvāva gihiliṅgaṃ gahetvā āgatoti sabbaṃ purimasadisameva.
अपरो महाकन्तारं नित्थरितुकामो होति, सत्थवाहो च पब्बजिते गहेत्वा गच्छति। सो ‘‘एवं मं सत्थवाहो गहेत्वा गमिस्सती’’ति सयमेव लिङ्गं गहेत्वा सत्थवाहेन सद्धिं कन्तारं नित्थरित्वा खेमन्तं पत्वा सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव।
Aparo mahākantāraṃ nittharitukāmo hoti, satthavāho ca pabbajite gahetvā gacchati. So ‘‘evaṃ maṃ satthavāho gahetvā gamissatī’’ti sayameva liṅgaṃ gahetvā satthavāhena saddhiṃ kantāraṃ nittharitvā khemantaṃ patvā saṅghamajjhaṃ anosaritvāva gihiliṅgaṃ gahetvā āgatoti sabbaṃ purimasadisameva.
अपरो रोगभये (महाव॰ अट्ठ॰ ११०; वि॰ सङ्ग॰ अट्ठ॰ १३८) उप्पन्ने जीवितुं असक्कोन्तो सयमेव लिङ्गं गहेत्वा सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्जन्तो रोगभये वूपसन्ते सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव।
Aparo rogabhaye (mahāva. aṭṭha. 110; vi. saṅga. aṭṭha. 138) uppanne jīvituṃ asakkonto sayameva liṅgaṃ gahetvā sabbapāsaṇḍiyabhattāni bhuñjanto rogabhaye vūpasante saṅghamajjhaṃ anosaritvāva gihiliṅgaṃ gahetvā āgatoti sabbaṃ purimasadisameva.
अपरस्स एको वेरिको कुद्धो होति, घातेतुकामो नं विचरति। सो ‘‘एवं मे सोत्थि भविस्सती’’ति सयमेव लिङ्गं गहेत्वा पलायति। वेरिको ‘‘कुहिं सो’’ति परियेसन्तो ‘‘पब्बजित्वा पलातो’’ति सुत्वा ‘‘सचे पब्बजितो, न तं लब्भा किञ्चि कातु’’न्ति तस्मिं कोधं पटिविनेति। सो ‘‘वूपसन्तं मे वेरिभय’’न्ति सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव।
Aparassa eko veriko kuddho hoti, ghātetukāmo naṃ vicarati. So ‘‘evaṃ me sotthi bhavissatī’’ti sayameva liṅgaṃ gahetvā palāyati. Veriko ‘‘kuhiṃ so’’ti pariyesanto ‘‘pabbajitvā palāto’’ti sutvā ‘‘sace pabbajito, na taṃ labbhā kiñci kātu’’nti tasmiṃ kodhaṃ paṭivineti. So ‘‘vūpasantaṃ me veribhaya’’nti saṅghamajjhaṃ anosaritvāva gihiliṅgaṃ gahetvā āgatoti sabbaṃ purimasadisameva.
अपरो ञातिकुलं गन्त्वा सिक्खं पच्चक्खाय गिही हुत्वा ‘‘इमानि चीवरानि इध विनस्सिस्सन्ति, सचेपि इमानि गहेत्वा विहारं गमिस्सामि, अन्तरामग्गे मं ‘चोरो’ति गहेस्सन्ति, यंनूनाहं कायपरिहारियानि कत्वा गच्छेय्य’’न्ति चीवराहरणत्थं निवासेत्वा च पारुपित्वा च विहारं गच्छति। तं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा सामणेरा च दहरा च अब्भुग्गच्छन्ति, वत्तं दस्सेन्ति। सो न सादियति, यथाभूतमत्तानं आविकरोति। सचे भिक्खू ‘‘न दानि मयं तं मुञ्चिस्सामा’’ति बलक्कारेन पब्बाजेतुकामा होन्ति, कासायानि अपनेत्वा पुन पब्बाजेतब्बो। सचे पन ‘‘न इमे मम हीनायावत्तभावं जानन्ती’’ति तंयेव भिक्खुभावं पटिजानित्वा सब्बं पुब्बे वुत्तवस्सगणनादिभेदं विधिं पटिपज्जति, अयं न पब्बाजेतब्बो। तेनाह ‘‘राजदुब्भिक्खकन्तार-रोगवेरीभयेन वा’’तिआदि। भयसद्दो चेत्थ पच्चेकं योजेतब्बो ‘‘राजभयेन, दुब्भिक्खभयेना’’तिआदिना। लिङ्गं आदियतीति वेसं गण्हाति। इधाति इमस्मिं सासने। संवासं नाधिवासेति, याव सो सुद्धमानसोति भिक्खूनं वञ्चेतुकामताय अभावतो यो सुद्धमानसो याव संवासं नाधिवासेति, ताव एस ‘‘गिही मं ‘समणो’ति जानन्तू’’ति वञ्चनचित्ते सतिपि भिक्खूनं वञ्चेतुकामताय अभावतो दोसो नत्थीति थेय्यसंवासको नामाति न वुच्चतीति अत्थो।
Aparo ñātikulaṃ gantvā sikkhaṃ paccakkhāya gihī hutvā ‘‘imāni cīvarāni idha vinassissanti, sacepi imāni gahetvā vihāraṃ gamissāmi, antarāmagge maṃ ‘coro’ti gahessanti, yaṃnūnāhaṃ kāyaparihāriyāni katvā gaccheyya’’nti cīvarāharaṇatthaṃ nivāsetvā ca pārupitvā ca vihāraṃ gacchati. Taṃ dūratova āgacchantaṃ disvā sāmaṇerā ca daharā ca abbhuggacchanti, vattaṃ dassenti. So na sādiyati, yathābhūtamattānaṃ āvikaroti. Sace bhikkhū ‘‘na dāni mayaṃ taṃ muñcissāmā’’ti balakkārena pabbājetukāmā honti, kāsāyāni apanetvā puna pabbājetabbo. Sace pana ‘‘na ime mama hīnāyāvattabhāvaṃ jānantī’’ti taṃyeva bhikkhubhāvaṃ paṭijānitvā sabbaṃ pubbe vuttavassagaṇanādibhedaṃ vidhiṃ paṭipajjati, ayaṃ na pabbājetabbo. Tenāha ‘‘rājadubbhikkhakantāra-rogaverībhayena vā’’tiādi. Bhayasaddo cettha paccekaṃ yojetabbo ‘‘rājabhayena, dubbhikkhabhayenā’’tiādinā. Liṅgaṃ ādiyatīti vesaṃ gaṇhāti. Idhāti imasmiṃ sāsane. Saṃvāsaṃ nādhivāseti, yāva so suddhamānasoti bhikkhūnaṃ vañcetukāmatāya abhāvato yo suddhamānaso yāva saṃvāsaṃ nādhivāseti, tāva esa ‘‘gihī maṃ ‘samaṇo’ti jānantū’’ti vañcanacitte satipi bhikkhūnaṃ vañcetukāmatāya abhāvato doso natthīti theyyasaṃvāsako nāmāti na vuccatīti attho.
तित्थियेसु पक्कन्तको पविट्ठोति तित्थियपक्कन्तको। सो च न केवलं तत्थ पविट्ठमत्तेनेव तित्थियपक्कन्तको होति, अथ खो तेसं लद्धिग्गहणेन। तेनाह ‘‘यो पना’’तिआदि। ‘‘उपसम्पन्नो’’ति इमिना अनुपसम्पन्नो तित्थियपक्कन्तको न होतीति दस्सेति। वुत्तञ्हेतं कुरुन्दिअट्ठकथायं ‘‘अयञ्च तित्थियपक्कन्तको नाम उपसम्पन्नभिक्खुना कथितो, तस्मा सामणेरो सलिङ्गेन तित्थायतनं गतोपि पुन पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभती’’ति (महाव॰ अट्ठ॰ ११०)। कुसचीरादिकन्ति एत्थादिसद्देन फलकक्खण्डजटादीनं गहणं। सचेपि ‘‘अयं पब्बज्जा सेट्ठा’’ति सेट्ठभावं वा उपगच्छति, न मुच्चति, तित्थियपक्कन्तकोव होति। वतानीति उक्कुटिकप्पधानादीनि वतानि। सचे पन ‘‘सोभति नु खो मे तित्थियपब्बज्जा, ननु खो सोभती’’ति वीमंसनत्थं कुसचीरादीनि निवासेति, जटं वा बन्धति, खारिकाजं वा आदियति, याव न सम्पटिच्छति तं लद्धिं, ताव रक्खति, सम्पटिच्छितमत्ते तित्थियपक्कन्तको होति। अच्छिन्नचीवरो पन कुसचीरादीनि निवासेन्तो, राजभयादीहि वा तित्थियलिङ्गं गण्हन्तो लद्धिया अभावेन नेव तित्थियपक्कन्तको होति।
Titthiyesu pakkantako paviṭṭhoti titthiyapakkantako. So ca na kevalaṃ tattha paviṭṭhamatteneva titthiyapakkantako hoti, atha kho tesaṃ laddhiggahaṇena. Tenāha ‘‘yo panā’’tiādi. ‘‘Upasampanno’’ti iminā anupasampanno titthiyapakkantako na hotīti dasseti. Vuttañhetaṃ kurundiaṭṭhakathāyaṃ ‘‘ayañca titthiyapakkantako nāma upasampannabhikkhunā kathito, tasmā sāmaṇero saliṅgena titthāyatanaṃ gatopi puna pabbajjañca upasampadañca labhatī’’ti (mahāva. aṭṭha. 110). Kusacīrādikanti etthādisaddena phalakakkhaṇḍajaṭādīnaṃ gahaṇaṃ. Sacepi ‘‘ayaṃ pabbajjā seṭṭhā’’ti seṭṭhabhāvaṃ vā upagacchati, na muccati, titthiyapakkantakova hoti. Vatānīti ukkuṭikappadhānādīni vatāni. Sace pana ‘‘sobhati nu kho me titthiyapabbajjā, nanu kho sobhatī’’ti vīmaṃsanatthaṃ kusacīrādīni nivāseti, jaṭaṃ vā bandhati, khārikājaṃ vā ādiyati, yāva na sampaṭicchati taṃ laddhiṃ, tāva rakkhati, sampaṭicchitamatte titthiyapakkantako hoti. Acchinnacīvaro pana kusacīrādīni nivāsento, rājabhayādīhi vā titthiyaliṅgaṃ gaṇhanto laddhiyā abhāvena neva titthiyapakkantako hoti.
अवसेसो सब्बोपीति नागसुपण्णयक्खगन्धब्बादिको। यञ्हेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव।
Avaseso sabbopīti nāgasupaṇṇayakkhagandhabbādiko. Yañhettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva.
यथा समानजातिकस्स (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.११२) विकोपने कम्मं गरुतरं, न तथा विजातिकस्साति आह ‘‘मनुस्सजातिका’’ति। पुत्तसम्बन्धेन मातापितुसमञ्ञा, दत्तकित्तिमादिवसेनपि पुत्तवोहारो लोके दिस्सति, सो च खो परियायतोति निप्परियायसिद्धतं दस्सेतुं ‘‘जनेत्ती’’ति वुत्तं। जनेत्तीति जनिका, माताति अत्थो। यथा मनुस्सत्तभावे ठितस्सेव कुसलधम्मानं तिक्खविसदसूरभावापत्ति, यथा तं तिण्णम्पि बोधिसत्तानं बोधित्तयनिप्फत्तियं, एवं मनुस्सत्तभावे ठितस्सेव अकुसलधम्मानम्पि तिक्खविसदसूरभावापत्तीति आह ‘‘मनुस्सभूतेनेवा’’ति। सञ्चिच्चाति ‘‘पाणो’’ति सञ्ञाय सद्धिं वधकचेतनाय चेतेत्वा। अयं मातुघातको नामाति अयं आनन्तरियेन मातुघातककम्मेन मातुघातको नाम। येन पन मनुस्सित्थिभूतापि अजनिका पोसावनिकमाता वा महामाता वा चूळमाता वा जनिकापि वा अमनुस्सित्थिभूता माता घातिता, तस्स पब्बज्जा न वारिता, न च आनन्तरिको होति। येन सयं तिरच्छानभूतेन मनुस्सित्थिभूता माता घातिता, सोपि आनन्तरिको न होति। तिरच्छानगतत्ता पनस्स पब्बज्जा पटिक्खित्ता, कम्मं पनस्स भारियं होति, आनन्तरियं आहच्चेव तिट्ठति।
Yathā samānajātikassa (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.112) vikopane kammaṃ garutaraṃ, na tathā vijātikassāti āha ‘‘manussajātikā’’ti. Puttasambandhena mātāpitusamaññā, dattakittimādivasenapi puttavohāro loke dissati, so ca kho pariyāyatoti nippariyāyasiddhataṃ dassetuṃ ‘‘janettī’’ti vuttaṃ. Janettīti janikā, mātāti attho. Yathā manussattabhāve ṭhitasseva kusaladhammānaṃ tikkhavisadasūrabhāvāpatti, yathā taṃ tiṇṇampi bodhisattānaṃ bodhittayanipphattiyaṃ, evaṃ manussattabhāve ṭhitasseva akusaladhammānampi tikkhavisadasūrabhāvāpattīti āha ‘‘manussabhūtenevā’’ti. Sañciccāti ‘‘pāṇo’’ti saññāya saddhiṃ vadhakacetanāya cetetvā. Ayaṃ mātughātako nāmāti ayaṃ ānantariyena mātughātakakammena mātughātako nāma. Yena pana manussitthibhūtāpi ajanikā posāvanikamātā vā mahāmātā vā cūḷamātā vā janikāpi vā amanussitthibhūtā mātā ghātitā, tassa pabbajjā na vāritā, na ca ānantariko hoti. Yena sayaṃ tiracchānabhūtena manussitthibhūtā mātā ghātitā, sopi ānantariko na hoti. Tiracchānagatattā panassa pabbajjā paṭikkhittā, kammaṃ panassa bhāriyaṃ hoti, ānantariyaṃ āhacceva tiṭṭhati.
येन मनुस्सभूतो जनको पिता सयम्पि मनुस्सजातिकेनेव सता सञ्चिच्च जीविता वोरोपितो, अयं आनन्तरियेन पितुघातककम्मेन पितुघातको नामाति इममत्थं अतिदिसन्तो ‘‘पितुघातकेपि एसेव नयो’’ति आह। सचेपि हि वेसिया पुत्तो होति, ‘‘अयं मे पिता’’ति न जानाति, यस्स सम्भवेन निब्बत्तो, सो च तेन घातितो, ‘‘पितुघातको’’त्वेव सङ्खं गच्छति, आनन्तरियञ्च फुसति (महाव॰ अट्ठ॰ ११४)।
Yena manussabhūto janako pitā sayampi manussajātikeneva satā sañcicca jīvitā voropito, ayaṃ ānantariyena pitughātakakammena pitughātako nāmāti imamatthaṃ atidisanto ‘‘pitughātakepi eseva nayo’’ti āha. Sacepi hi vesiyā putto hoti, ‘‘ayaṃ me pitā’’ti na jānāti, yassa sambhavena nibbatto, so ca tena ghātito, ‘‘pitughātako’’tveva saṅkhaṃ gacchati, ānantariyañca phusati (mahāva. aṭṭha. 114).
एळकचतुक्कं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.१२८; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२७५; विभ॰ अट्ठ॰ ८०९; सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.११२), सङ्गामचतुक्कं, चोरचतुक्कञ्चेत्थ कथेतब्बं। ‘‘एळकं मारेमी’’ति अभिसन्धिनापि हि एळकट्ठाने ठितं मनुस्सभूतं मातरं वा पितरं वा मारेन्तो आनन्तरियं फुसति मारणाधिप्पायेनेव आनन्तरियवत्थुनो विकोपितत्ता। एळकाभिसन्धिना, पन मातापितिअभिसन्धिना वा एळकं मारेन्तो आनन्तरियं न फुसति आनन्तरियवत्थुअभावतो। मातापितिअभिसन्धिना मातापितरो मारेन्तो फुसतेव । एसेव नयो इतरस्मिम्पि चतुक्कद्वये। सब्बत्थ हि पुरिमं अभिसन्धिचित्तं अप्पमाणं, वधकचित्तं, पन तदारम्मणजीवितिन्द्रियञ्च आनन्तरियानानन्तरियभावे पमाणं।
Eḷakacatukkaṃ (ma. ni. aṭṭha. 3.128; a. ni. aṭṭha. 1.1.275; vibha. aṭṭha. 809; sārattha. ṭī. mahāvagga 3.112), saṅgāmacatukkaṃ, coracatukkañcettha kathetabbaṃ. ‘‘Eḷakaṃ māremī’’ti abhisandhināpi hi eḷakaṭṭhāne ṭhitaṃ manussabhūtaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā mārento ānantariyaṃ phusati māraṇādhippāyeneva ānantariyavatthuno vikopitattā. Eḷakābhisandhinā, pana mātāpitiabhisandhinā vā eḷakaṃ mārento ānantariyaṃ na phusati ānantariyavatthuabhāvato. Mātāpitiabhisandhinā mātāpitaro mārento phusateva . Eseva nayo itarasmimpi catukkadvaye. Sabbattha hi purimaṃ abhisandhicittaṃ appamāṇaṃ, vadhakacittaṃ, pana tadārammaṇajīvitindriyañca ānantariyānānantariyabhāve pamāṇaṃ.
अरहन्तघातकोपि मनुस्सअरहन्तवसेनेव वेदितब्बोति आह ‘‘येन अन्तमसो गिहिलिङ्गे ठितोपी’’तिआदि। अमनुस्सजातिकं पन अरहन्तं, मनुस्सजातिकं वा अवसेसं अरियपुग्गलं घातेत्वा आनन्तरिको न होति, पब्बज्जापिस्स न वारिता, कम्मं पन बलवं होति। तिरच्छानो मनुस्सअरहन्तम्पि घातेत्वा आनन्तरिको न होति, कम्मं पन भारियन्ति अयमेत्थ विनिच्छयो। यथा मातापितूसु, एवं अरहन्तेपि एळकचतुक्कादीनि वेदितब्बानि।
Arahantaghātakopi manussaarahantavaseneva veditabboti āha ‘‘yena antamaso gihiliṅge ṭhitopī’’tiādi. Amanussajātikaṃ pana arahantaṃ, manussajātikaṃ vā avasesaṃ ariyapuggalaṃ ghātetvā ānantariko na hoti, pabbajjāpissa na vāritā, kammaṃ pana balavaṃ hoti. Tiracchāno manussaarahantampi ghātetvā ānantariko na hoti, kammaṃ pana bhāriyanti ayamettha vinicchayo. Yathā mātāpitūsu, evaṃ arahantepi eḷakacatukkādīni veditabbāni.
पकतत्तं भिक्खुनिन्ति परिसुद्धसीलं उभतोसङ्घे उपसम्पन्नं भिक्खुनिं। यो (महाव॰ अट्ठ॰ ११५) पन कायसंसग्गेन सीलविनासं पापेति, तस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च न वारिता। बलक्कारेन ओदातवत्थवसनं कत्वा अनिच्छमानंयेव दूसेन्तोपि भिक्खुनिदूसकोयेव, बलक्कारेन पन ओदातवत्थवसनं कत्वा इच्छमानं दूसेन्तो भिक्खुनिदूसको न होति। कस्मा? यस्मा गिहिभावे सम्पटिच्छितमत्तेयेव सा अभिक्खुनी होति । सकिं सीलविपन्नं पन पच्छा दूसेन्तो सिक्खमानसामणेरीसु च विप्पटिपज्जन्तो नेव भिक्खुनिदूसको होति, पब्बज्जं, उपसम्पदञ्च लभतीति।
Pakatattaṃ bhikkhuninti parisuddhasīlaṃ ubhatosaṅghe upasampannaṃ bhikkhuniṃ. Yo (mahāva. aṭṭha. 115) pana kāyasaṃsaggena sīlavināsaṃ pāpeti, tassa pabbajjā ca upasampadā ca na vāritā. Balakkārena odātavatthavasanaṃ katvā anicchamānaṃyeva dūsentopi bhikkhunidūsakoyeva, balakkārena pana odātavatthavasanaṃ katvā icchamānaṃ dūsento bhikkhunidūsako na hoti. Kasmā? Yasmā gihibhāve sampaṭicchitamatteyeva sā abhikkhunī hoti . Sakiṃ sīlavipannaṃ pana pacchā dūsento sikkhamānasāmaṇerīsu ca vippaṭipajjanto neva bhikkhunidūsako hoti, pabbajjaṃ, upasampadañca labhatīti.
धम्मतो उग्गतं अपगतं उद्धम्मं। उब्बिनयन्ति एत्थापि एसेव नयो। चतुन्नं कम्मानन्ति अपलोकनञत्तिञत्तिदुतियञत्तिचतुत्थसङ्खातानं चतुन्नं कम्मानं। इमेसञ्हि अञ्ञतरं सङ्घकम्मं एकसीमायं विसुं विसुं करोन्तेन सङ्घो भिन्नो नाम होति। तेन वुत्तं ‘‘चतुन्नं कम्मानं अञ्ञतरवसेन सङ्घं भिन्दती’’ति।
Dhammato uggataṃ apagataṃ uddhammaṃ. Ubbinayanti etthāpi eseva nayo. Catunnaṃ kammānanti apalokanañattiñattidutiyañatticatutthasaṅkhātānaṃ catunnaṃ kammānaṃ. Imesañhi aññataraṃ saṅghakammaṃ ekasīmāyaṃ visuṃ visuṃ karontena saṅgho bhinno nāma hoti. Tena vuttaṃ ‘‘catunnaṃ kammānaṃ aññataravasena saṅghaṃ bhindatī’’ti.
‘‘दुट्ठचित्तेना’’ति वुत्तमेवत्थं विभावेतुं ‘‘वधकचित्तेना’’ति वुत्तं। वधकचेतनाय हि दूसितं चित्तं इध दुट्ठचित्तं नाम। लोहितं उप्पादेतीति अन्तोसरीरेयेव लोहितं उप्पादेति, सञ्चितं करोतीति अधिप्पायो। न हि तथागतस्स अभेज्जकायताय परूपक्कमेन धम्मं भिन्दित्वा लोहितं पग्घरति, सरीरस्स पन अन्तोयेव एकस्मिं ठाने लोहितं समोसरति, आघातेन पकुप्पमानं सञ्चितं होति, तं सन्धायेतं वुत्तं। यो पन रोगवूपसमनत्थं जीवको विय सत्थेन फालेत्वा पूतिमंसञ्च लोहितञ्च नीहरित्वा फासुकं करोति, अयं लोहितुप्पादको न होति, बहुं पन सो पुञ्ञं पसवति (महाव॰ अट्ठ॰ ११५)।
‘‘Duṭṭhacittenā’’ti vuttamevatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘vadhakacittenā’’ti vuttaṃ. Vadhakacetanāya hi dūsitaṃ cittaṃ idha duṭṭhacittaṃ nāma. Lohitaṃ uppādetīti antosarīreyeva lohitaṃ uppādeti, sañcitaṃ karotīti adhippāyo. Na hi tathāgatassa abhejjakāyatāya parūpakkamena dhammaṃ bhinditvā lohitaṃ paggharati, sarīrassa pana antoyeva ekasmiṃ ṭhāne lohitaṃ samosarati, āghātena pakuppamānaṃ sañcitaṃ hoti, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yo pana rogavūpasamanatthaṃ jīvako viya satthena phāletvā pūtimaṃsañca lohitañca nīharitvā phāsukaṃ karoti, ayaṃ lohituppādako na hoti, bahuṃ pana so puññaṃ pasavati (mahāva. aṭṭha. 115).
दुविधम्पि ब्यञ्जनन्ति यथावुत्तकम्मद्वयतो समुट्ठितं इत्थिनिमित्तं, पुरिसनिमित्तञ्चाति दुविधम्पि ब्यञ्जनं। इमिना च विग्गहेन ‘‘उभतोब्यञ्जनको’’ति असमानाधिकरणविसयो बाहिरत्थसमासोयं, पुरिमपदे च विभत्तिअलोपोति दस्सेति। सो दुविधो होति इत्थिउभतोब्यञ्जनको, पुरिसउभतोब्यञ्जनको चाति। तत्थ इत्थिउभतोब्यञ्जनकस्स इत्थिनिमित्तं पाकटं होति, पुरिसनिमित्तं पटिच्छन्नं। पुरिसउभतोब्यञ्जनकस्स पुरिसनिमित्तं पाकटं, इत्थिनिमित्तं पटिच्छन्नं। इत्थिउभतोब्यञ्जनकस्स इत्थीसु पुरिसत्तं करोन्तस्स इत्थिनिमित्तं पटिच्छन्नं होति, पुरिसनिमित्तं पाकटं होति। पुरिसउभतोब्यञ्जनकस्स पुरिसानं इत्थिभावं उपगच्छन्तस्स पुरिसनिमित्तं पटिच्छन्नं होति, इत्थिनिमित्तं पाकटं होति। इत्थिउभतोब्यञ्जनको सयञ्च गब्भं गण्हाति, परञ्च गण्हापेति। पुरिसउभतोब्यञ्जनको पन सयं न गण्हाति, परं गण्हापेतीति इदमेतेसं नानाकरणं।
Duvidhampi byañjananti yathāvuttakammadvayato samuṭṭhitaṃ itthinimittaṃ, purisanimittañcāti duvidhampi byañjanaṃ. Iminā ca viggahena ‘‘ubhatobyañjanako’’ti asamānādhikaraṇavisayo bāhiratthasamāsoyaṃ, purimapade ca vibhattialopoti dasseti. So duvidho hoti itthiubhatobyañjanako, purisaubhatobyañjanako cāti. Tattha itthiubhatobyañjanakassa itthinimittaṃ pākaṭaṃ hoti, purisanimittaṃ paṭicchannaṃ. Purisaubhatobyañjanakassa purisanimittaṃ pākaṭaṃ, itthinimittaṃ paṭicchannaṃ. Itthiubhatobyañjanakassa itthīsu purisattaṃ karontassa itthinimittaṃ paṭicchannaṃ hoti, purisanimittaṃ pākaṭaṃ hoti. Purisaubhatobyañjanakassa purisānaṃ itthibhāvaṃ upagacchantassa purisanimittaṃ paṭicchannaṃ hoti, itthinimittaṃ pākaṭaṃ hoti. Itthiubhatobyañjanako sayañca gabbhaṃ gaṇhāti, parañca gaṇhāpeti. Purisaubhatobyañjanako pana sayaṃ na gaṇhāti, paraṃ gaṇhāpetīti idametesaṃ nānākaraṇaṃ.
अपरामसनानीति अग्गहणानि अवचनानि। ‘‘अयं इत्थन्नामो’’ति उपसम्पदापेक्खस्स अकित्तनन्ति यस्स उपसम्पदा करीयति, तस्स अकित्तनं, ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तब्बे ‘‘अयं धम्मरक्खितो’’ति (परि॰ अट्ठ॰ ४८४) अवचनन्ति वुत्तं होति। ‘‘इत्थन्नामस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति उपज्झायस्स अकित्तनन्ति ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्वा ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितस्सा’’ति अवचनं। सब्बेन सब्बं ञत्तिया अनुच्चारणन्ति ञत्तिं अट्ठपेत्वा चतुक्खत्तुं कम्मवाचाय एव अनुस्सावनकम्मस्स करणं। सम्पन्नन्ति उपेतं।
Aparāmasanānīti aggahaṇāni avacanāni. ‘‘Ayaṃ itthannāmo’’ti upasampadāpekkhassa akittananti yassa upasampadā karīyati, tassa akittanaṃ, ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho, ayaṃ dhammarakkhito āyasmato buddharakkhitassa upasampadāpekkho’’ti vattabbe ‘‘ayaṃ dhammarakkhito’’ti (pari. aṭṭha. 484) avacananti vuttaṃ hoti. ‘‘Itthannāmassa upasampadāpekkho’’ti upajjhāyassa akittananti ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho, ayaṃ dhammarakkhito āyasmato buddharakkhitassa upasampadāpekkho’’ti vattabbe ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho, ayaṃ dhammarakkhito upasampadāpekkho’’ti vatvā ‘‘āyasmato buddharakkhitassā’’ti avacanaṃ. Sabbena sabbaṃ ñattiyā anuccāraṇanti ñattiṃ aṭṭhapetvā catukkhattuṃ kammavācāya eva anussāvanakammassa karaṇaṃ. Sampannanti upetaṃ.
हापनं परिच्चजनं। योपि एकं ञत्तिं ठपेत्वा सकिंयेव वा द्विक्खत्तुं वा अनुस्सावनं करोति, अयम्पि सावनं हापेतियेव। दुरुच्चारणं नाम अञ्ञस्मिं अक्खरे वत्तब्बे अञ्ञस्स वचनं। तस्मा कम्मवाचं करोन्तेन भिक्खुना य्वायं –
Hāpanaṃ pariccajanaṃ. Yopi ekaṃ ñattiṃ ṭhapetvā sakiṃyeva vā dvikkhattuṃ vā anussāvanaṃ karoti, ayampi sāvanaṃ hāpetiyeva. Duruccāraṇaṃ nāma aññasmiṃ akkhare vattabbe aññassa vacanaṃ. Tasmā kammavācaṃ karontena bhikkhunā yvāyaṃ –
‘‘सिथिलं धनितञ्च दीघरस्सं।
‘‘Sithilaṃ dhanitañca dīgharassaṃ;
गरुकं लहुकञ्चेव निग्गहीतं।
Garukaṃ lahukañceva niggahītaṃ;
सम्बन्धववत्थितं विमुत्तं।
Sambandhavavatthitaṃ vimuttaṃ;
दसधा ब्यञ्जनबुद्धिया पभेदो’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१९०; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२९१; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३.६४, परि॰ अट्ठ॰ ४८५; वि॰ सङ्ग॰ अट्ठ॰ २५२) –
Dasadhā byañjanabuddhiyā pabhedo’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.190; ma. ni. aṭṭha. 1.291; a. ni. aṭṭha. 2.3.64, pari. aṭṭha. 485; vi. saṅga. aṭṭha. 252) –
वुत्तो, अयं सुट्ठु उपलक्खेतब्बो। एत्थ हि सिथिलं नाम पञ्चसु वग्गेसु पठमततियं। धनितं नाम तेस्वेव दुतियचतुत्थं। दीघन्ति दीघेन कालेन वत्तब्बं आ-कारादि। रस्सन्ति ततो उपड्ढकालेन वत्तब्बं अ-कारादि। गरुकन्ति दीघमेव, यं वा ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितत्थेरस्स यस्स नक्खमती’’ति एवं संयोगपरं कत्वा वुच्चति। लहुकन्ति रस्समेव, यं वा ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितत्थेरस्स यस्स न खमती’’ति एवं असंयोगपरं कत्वा वुच्चति। निग्गहीतन्ति यं करणानि निग्गहेत्वा अविस्सज्जेत्वा अविवटेन मुखेन सानुनासिकं कत्वा वत्तब्बं। सम्बन्धन्ति यं परपदेन सम्बन्धित्वा ‘‘तुण्हिस्सा’’ति वा ‘‘तुण्हस्सा’’ति वा वुच्चति। ववत्थितन्ति यं परपदेन सम्बन्धं अकत्वा विच्छिन्दित्वा ‘‘तुण्ही अस्सा’’ति वा ‘‘तुण्ह अस्सा’’ति वा वुच्चति। विमुत्तन्ति यं करणानि अनिग्गहेत्वा विस्सज्जेत्वा विवटेन मुखेन अनुनासिकं अकत्वा वुच्चति।
Vutto, ayaṃ suṭṭhu upalakkhetabbo. Ettha hi sithilaṃ nāma pañcasu vaggesu paṭhamatatiyaṃ. Dhanitaṃ nāma tesveva dutiyacatutthaṃ. Dīghanti dīghena kālena vattabbaṃ ā-kārādi. Rassanti tato upaḍḍhakālena vattabbaṃ a-kārādi. Garukanti dīghameva, yaṃ vā ‘‘āyasmato buddharakkhitattherassa yassa nakkhamatī’’ti evaṃ saṃyogaparaṃ katvā vuccati. Lahukanti rassameva, yaṃ vā ‘‘āyasmato buddharakkhitattherassa yassa na khamatī’’ti evaṃ asaṃyogaparaṃ katvā vuccati. Niggahītanti yaṃ karaṇāni niggahetvā avissajjetvā avivaṭena mukhena sānunāsikaṃ katvā vattabbaṃ. Sambandhanti yaṃ parapadena sambandhitvā ‘‘tuṇhissā’’ti vā ‘‘tuṇhassā’’ti vā vuccati. Vavatthitanti yaṃ parapadena sambandhaṃ akatvā vicchinditvā ‘‘tuṇhī assā’’ti vā ‘‘tuṇha assā’’ti vā vuccati. Vimuttanti yaṃ karaṇāni aniggahetvā vissajjetvā vivaṭena mukhena anunāsikaṃ akatvā vuccati.
तत्थ ‘‘सुणातु मे’’ति वत्तब्बे त-कारस्स थ-कारं कत्वा ‘‘सुणाथु मे’’ति वचनं सिथिलस्स धनितकरणं नाम, तथा ‘‘पत्तकल्लं एसा ञत्ती’’ति वत्तब्बे ‘‘पत्थकल्लं एसा ञत्ती’’तिआदिवचनञ्च। ‘‘भन्ते, सङ्घो’’ति वत्तब्बे भ-कार घ-कारानं ब-कार ग-कारे कत्वा ‘‘बन्ते संगो’’ति वचनं धनितस्स सिथिलकरणं नाम। ‘‘सुणातु मे’’ति विवटेन मुखेन वत्तब्बे ‘‘सुणंतु मे’’ति वा ‘‘एसा ञत्ती’’ति वत्तब्बे ‘‘एसं ञत्ती’’ति वा अविवटेन मुखेन अनुनासिकं कत्वा वचनं विमुत्तस्स निग्गहितवचनं नाम। ‘‘पत्तकल्ल’’न्ति अविवटेन मुखेन अनुनासिकं कत्वा वत्तब्बे ‘‘पत्तकल्ला’’ति विवटेन मुखेन अनुनासिकं अकत्वा वचनं निग्गहितस्स विमुत्तवचनं नाम। इति सिथिले कत्तब्बे धनितं, धनिते कत्तब्बे सिथिलं, विमुत्ते कत्तब्बे निग्गहितं, निग्गहिते कत्तब्बे विमुत्तन्ति इमानि चत्तारि ब्यञ्जनानि अन्तोकम्मवाचाय कम्मं दूसेन्ति। एवं वदन्तो हि अञ्ञस्मिं अक्खरे वत्तब्बे अञ्ञं वदति, दुरुत्तं करोतीति वुच्चति।
Tattha ‘‘suṇātu me’’ti vattabbe ta-kārassa tha-kāraṃ katvā ‘‘suṇāthu me’’ti vacanaṃ sithilassadhanitakaraṇaṃ nāma, tathā ‘‘pattakallaṃ esā ñattī’’ti vattabbe ‘‘patthakallaṃ esā ñattī’’tiādivacanañca. ‘‘Bhante, saṅgho’’ti vattabbe bha-kāra gha-kārānaṃ ba-kāra ga-kāre katvā ‘‘bante saṃgo’’ti vacanaṃ dhanitassa sithilakaraṇaṃ nāma. ‘‘Suṇātu me’’ti vivaṭena mukhena vattabbe ‘‘suṇaṃtu me’’ti vā ‘‘esā ñattī’’ti vattabbe ‘‘esaṃ ñattī’’ti vā avivaṭena mukhena anunāsikaṃ katvā vacanaṃ vimuttassa niggahitavacanaṃ nāma. ‘‘Pattakalla’’nti avivaṭena mukhena anunāsikaṃ katvā vattabbe ‘‘pattakallā’’ti vivaṭena mukhena anunāsikaṃ akatvā vacanaṃ niggahitassa vimuttavacanaṃ nāma. Iti sithile kattabbe dhanitaṃ, dhanite kattabbe sithilaṃ, vimutte kattabbe niggahitaṃ, niggahite kattabbe vimuttanti imāni cattāri byañjanāni antokammavācāya kammaṃ dūsenti. Evaṃ vadanto hi aññasmiṃ akkhare vattabbe aññaṃ vadati, duruttaṃ karotīti vuccati.
इतरेसु पन दीघरस्सादीसु छसु ब्यञ्जनेसु दीघट्ठाने दीघमेव। रस्सट्ठाने च रस्समेवाति एवं यथाठाने तं तदेव अक्खरं भासन्तेन अनुक्कमागतं पवेणिं अविनासेन्तेन कम्मवाचा कातब्बा। सचे पन एवं अकत्वा दीघे वत्तब्बे रस्सं, रस्से वा वत्तब्बे दीघं वदति, तथा गरुके वत्तब्बे लहुकं, लहुके वा वत्तब्बे गरुकं वदति, सम्बन्धे वा पन वत्तब्बे ववत्थितं, ववत्थिते वा वत्तब्बे सम्बन्धं वदति, एवं वुत्तेपि कम्मवाचा न कुप्पति। इमानि हि छ ब्यञ्जनानि कम्मं न कोपेन्ति।
Itaresu pana dīgharassādīsu chasu byañjanesu dīghaṭṭhāne dīghameva. Rassaṭṭhāne ca rassamevāti evaṃ yathāṭhāne taṃ tadeva akkharaṃ bhāsantena anukkamāgataṃ paveṇiṃ avināsentena kammavācā kātabbā. Sace pana evaṃ akatvā dīghe vattabbe rassaṃ, rasse vā vattabbe dīghaṃ vadati, tathā garuke vattabbe lahukaṃ, lahuke vā vattabbe garukaṃ vadati, sambandhe vā pana vattabbe vavatthitaṃ, vavatthite vā vattabbe sambandhaṃ vadati, evaṃ vuttepi kammavācā na kuppati. Imāni hi cha byañjanāni kammaṃ na kopenti.
यं पन सुत्तन्तिकत्थेरा ‘‘द-कारो त-कारमापज्जति, त-कारो द-कारमापज्जति, च-कारो ज-कारमापज्जति, ज-कारो च-कारमापज्जति, य-कारो क-कारमापज्जति, क-कारो य-कारमापज्जति, तस्मा द-कारादीसु वत्तब्बेसु त-कारादीनं वचनं न विरुज्झती’’ति वदन्ति, तं कम्मवाचं पत्वा न वट्टति। तस्मा विनयधरेन नेव द-कारो त-कारो कातब्बो…पे॰… न क-कारो य-कारो। यथापाळिया निरुत्तिं सोधेत्वा दसविधाय ब्यञ्जननिरुत्तिया वुत्तदोसे परिहरन्तेन कम्मवाचा कातब्बा। इतरथा हि सावनं हापेति नाम। ञत्तिं अट्ठपेत्वा पठमं अनुस्सावनकरणन्ति सम्बन्धो।
Yaṃ pana suttantikattherā ‘‘da-kāro ta-kāramāpajjati, ta-kāro da-kāramāpajjati, ca-kāro ja-kāramāpajjati, ja-kāro ca-kāramāpajjati, ya-kāro ka-kāramāpajjati, ka-kāro ya-kāramāpajjati, tasmā da-kārādīsu vattabbesu ta-kārādīnaṃ vacanaṃ na virujjhatī’’ti vadanti, taṃ kammavācaṃ patvā na vaṭṭati. Tasmā vinayadharena neva da-kāro ta-kāro kātabbo…pe… na ka-kāro ya-kāro. Yathāpāḷiyā niruttiṃ sodhetvā dasavidhāya byañjananiruttiyā vuttadose pariharantena kammavācā kātabbā. Itarathā hi sāvanaṃ hāpeti nāma. Ñattiṃ aṭṭhapetvā paṭhamaṃ anussāvanakaraṇanti sambandho.
यावतिका भिक्खू कम्मप्पत्ताति यत्तका भिक्खू तस्स उपसम्पदाकम्मस्स पत्ता युत्ता अनुरूपा। ते च खो सब्बन्तिमेन परियायेन हत्थपासं अविजहित्वा एकसीमट्ठा पञ्च पकतत्ता भिक्खू। न हि तेहि विना तं कम्मं करीयति, न तेसं छन्दो एति। अवसेसा पन सचेपि सहस्समत्ता होन्ति, सचे एकसीमट्ठा एकस्मिं ठाने समानसंवासका, सब्बे छन्दारहाव होन्ति, छन्दं दत्वा आगच्छन्तु वा, मा वा, कम्मं न कुप्पति। पटिक्कोसनन्ति निवारणं। तिट्ठति एत्थ फलं तदायत्तवुत्तितायाति ठानं, कारणं। इध पन उपसम्पदाकम्मकरणस्स कारणत्ता उपसम्पदाकम्मवाचासङ्खातं भगवतो वचनं वुच्चति। तेनाह ‘‘कारणारहत्ता पन सत्थु सासनारहत्ता’’ति। यथा च ‘‘तं कत्तब्ब’’न्ति भगवता अनुसिट्ठं, तथाकरणं उपसम्पदाकम्मस्स कारणं होतीति ठानारहं नाम। केचि (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) पन ‘‘ठानारहेनाति एत्थ ‘न, भिक्खवे, हत्थच्छिन्नो पब्बाजेतब्बो’तिआदि (महाव॰ ११९) सत्थुसासनं ठान’’न्ति वदन्ति। इधाति इमस्मिं पाराजिके। यथा च इध, एवं सब्बत्थापि लोकवज्जसिक्खापदेसु अयमेव अधिप्पेतोति वेदितब्बं। तेनाह ‘‘पण्णत्तिवज्जेसु पना’’तिआदि। अञ्ञेपीति एहिभिक्खूपसम्पन्नादयोपि। कथमेतं विञ्ञायति पण्णत्तिवज्जेसु सिक्खापदेसु अञ्ञेपि सङ्गहं गच्छन्तीति? अत्थतो आपन्नत्ता। तथा हि ‘‘द्वे पुग्गला अभब्बा आपत्तिं आपज्जितुं बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च, द्वे पुग्गला भब्बा आपत्तिं आपज्जितुं भिक्खू च भिक्खुनियो चा’’ति (परि॰ ३२२) सामञ्ञतो वुत्तत्ता। एहिभिक्खूपसम्पन्नादयोपि असञ्चिच्च अस्सतिया अचित्तकं सहसेय्यापत्तिआदिभेदं पण्णत्तिवज्जं आपज्जन्तीति (सारत्थ॰ टी॰ २.४५) अत्थतो आपन्नं।
Yāvatikā bhikkhū kammappattāti yattakā bhikkhū tassa upasampadākammassa pattā yuttā anurūpā. Te ca kho sabbantimena pariyāyena hatthapāsaṃ avijahitvā ekasīmaṭṭhā pañca pakatattā bhikkhū. Na hi tehi vinā taṃ kammaṃ karīyati, na tesaṃ chando eti. Avasesā pana sacepi sahassamattā honti, sace ekasīmaṭṭhā ekasmiṃ ṭhāne samānasaṃvāsakā, sabbe chandārahāva honti, chandaṃ datvā āgacchantu vā, mā vā, kammaṃ na kuppati. Paṭikkosananti nivāraṇaṃ. Tiṭṭhati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti ṭhānaṃ, kāraṇaṃ. Idha pana upasampadākammakaraṇassa kāraṇattā upasampadākammavācāsaṅkhātaṃ bhagavato vacanaṃ vuccati. Tenāha ‘‘kāraṇārahattā pana satthu sāsanārahattā’’ti. Yathā ca ‘‘taṃ kattabba’’nti bhagavatā anusiṭṭhaṃ, tathākaraṇaṃ upasampadākammassa kāraṇaṃ hotīti ṭhānārahaṃ nāma. Keci (sārattha. ṭī. 2.45) pana ‘‘ṭhānārahenāti ettha ‘na, bhikkhave, hatthacchinno pabbājetabbo’tiādi (mahāva. 119) satthusāsanaṃ ṭhāna’’nti vadanti. Idhāti imasmiṃ pārājike. Yathā ca idha, evaṃ sabbatthāpi lokavajjasikkhāpadesu ayameva adhippetoti veditabbaṃ. Tenāha ‘‘paṇṇattivajjesu panā’’tiādi. Aññepīti ehibhikkhūpasampannādayopi. Kathametaṃ viññāyati paṇṇattivajjesu sikkhāpadesu aññepi saṅgahaṃ gacchantīti? Atthato āpannattā. Tathā hi ‘‘dve puggalā abhabbā āpattiṃ āpajjituṃ buddhā ca paccekabuddhā ca, dve puggalā bhabbā āpattiṃ āpajjituṃ bhikkhū ca bhikkhuniyo cā’’ti (pari. 322) sāmaññato vuttattā. Ehibhikkhūpasampannādayopi asañcicca assatiyā acittakaṃ sahaseyyāpattiādibhedaṃ paṇṇattivajjaṃ āpajjantīti (sārattha. ṭī. 2.45) atthato āpannaṃ.
इदानि ‘‘भिक्खून’’न्ति इमं पदं विसेसत्थाभावतो विसुं अवण्णेत्वाव यं सिक्खञ्च साजीवञ्च समापन्नत्ता भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो होति, तं दस्सेन्तो ‘‘भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो’’तिआदिमाह। सिक्खितब्बाति सिक्खा, पातिमोक्खसंवरसीलं, सह जीवन्ति एत्थाति साजीवं, मातिकादिभेदा पण्णत्ति, सिक्खा च साजीवञ्च सिक्खासाजीवं, तदुभयं समापन्नो उपगतोति सिक्खासाजीवसमापन्नो। तेनाह ‘‘या भिक्खून’’न्तिआदि। एत्थ च ‘‘सिक्खा’’ति साजीवसहचरियतो अधिसीलसिक्खाव अधिप्पेताति आह ‘‘अधिसीलसङ्खाता’’ति। अधिकं उत्तमं सीलन्ति अधिसीलं, ‘‘अधिसील’’न्ति सङ्खाता अधिसीलसङ्खाता।
Idāni ‘‘bhikkhūna’’nti imaṃ padaṃ visesatthābhāvato visuṃ avaṇṇetvāva yaṃ sikkhañca sājīvañca samāpannattā bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno hoti, taṃ dassento ‘‘bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno’’tiādimāha. Sikkhitabbāti sikkhā, pātimokkhasaṃvarasīlaṃ, saha jīvanti etthāti sājīvaṃ, mātikādibhedā paṇṇatti, sikkhā ca sājīvañca sikkhāsājīvaṃ, tadubhayaṃ samāpanno upagatoti sikkhāsājīvasamāpanno. Tenāha ‘‘yā bhikkhūna’’ntiādi. Ettha ca ‘‘sikkhā’’ti sājīvasahacariyato adhisīlasikkhāva adhippetāti āha ‘‘adhisīlasaṅkhātā’’ti. Adhikaṃ uttamaṃ sīlanti adhisīlaṃ, ‘‘adhisīla’’nti saṅkhātā adhisīlasaṅkhātā.
कतमं पनेत्थ सीलं, कतमं अधिसीलन्ति? वुच्चते – पञ्चङ्गदसङ्गसीलं ताव सीलमेव, न तं अधिसीलं। पातिमोक्खसंवरसीलं पन अधिसील’’न्ति वुच्चति। तञ्हि सूरियो विय पज्जोतानं, सिनेरु विय च पब्बतानं सब्बलोकियसीलानं अधिकञ्चेव उत्तमञ्च, बुद्धुप्पादेयेव च पवत्तति, न विना बुद्धुप्पादा। न हि तं पञ्ञत्तिं उद्धरित्वा अञ्ञो सत्तो पञ्ञापेतुं सक्कोति, बुद्धायेव पनस्स सब्बसो कायवचीद्वारज्झाचारसोतं छिन्दित्वा तस्स तस्स वीतिक्कमस्स अनुच्छविकं तं तं सीलसंवरं पञ्ञापेन्ति। पातिमोक्खसंवरसीलतोपि च मग्गफलसम्पयुत्तमेव सीलं अधिसीलं, तं पन इध न अधिप्पेतं। न हि तं समापन्नो मेथुनधम्मं पटिसेवति।
Katamaṃ panettha sīlaṃ, katamaṃ adhisīlanti? Vuccate – pañcaṅgadasaṅgasīlaṃ tāva sīlameva, na taṃ adhisīlaṃ. Pātimokkhasaṃvarasīlaṃ pana adhisīla’’nti vuccati. Tañhi sūriyo viya pajjotānaṃ, sineru viya ca pabbatānaṃ sabbalokiyasīlānaṃ adhikañceva uttamañca, buddhuppādeyeva ca pavattati, na vinā buddhuppādā. Na hi taṃ paññattiṃ uddharitvā añño satto paññāpetuṃ sakkoti, buddhāyeva panassa sabbaso kāyavacīdvārajjhācārasotaṃ chinditvā tassa tassa vītikkamassa anucchavikaṃ taṃ taṃ sīlasaṃvaraṃ paññāpenti. Pātimokkhasaṃvarasīlatopi ca maggaphalasampayuttameva sīlaṃ adhisīlaṃ, taṃ pana idha na adhippetaṃ. Na hi taṃ samāpanno methunadhammaṃ paṭisevati.
एतेति नानादेसजातिगोत्तादिभेदभिन्ना भिक्खू। सह जीवन्तीति एकुद्देसादिवसेन सह पवत्तन्ति। तेनाह ‘‘एकजीविका सभागवुत्तिनो’’ति। सिक्खापदसङ्खातन्ति पण्णत्तिसङ्खातं। सापि हि विरतिआदीनं दीपनतो ‘‘सिक्खापद’’न्ति वुच्चति। वुत्तम्पि चेतं ‘‘सिक्खापदन्ति यो तत्थ नामकायो पदकायो निरुत्तिकायो ब्यञ्जनकायो’’ति। तत्थाति तेसु। सिक्खं परिपूरेन्तोति अकत्तब्बपरिवज्जनकत्तब्बकरणवसेन वारित्तचारित्तसङ्खातं दुविधं सीलं परिपूरेन्तोति अत्थो, वारित्तसीलवसेन विरतिसम्पयुत्तचेतनं, चारित्तसीलवसेन विरतिविप्पयुत्तचेतनञ्च अत्तनि पवत्तेन्तोति वुत्तं होति। साजीवञ्च अवीतिक्कमन्तोति सिक्खापदञ्च अमद्दन्तो, सीलसंवरणं, साजीवानतिक्कमनञ्चाति इदमेव द्वयं इध समापज्जनं नामाति अधिप्पायो। तत्थ साजीवानतिक्कमो सिक्खापारिपूरिया पच्चयो। तस्सानतिक्कमनतो हि याव मग्गा सिक्खा परिपूरति। अपिचेत्थ ‘‘सिक्खं परिपूरेन्तो’’ति इमिना विरतिचेतनासङ्खातस्स सीलसंवरस्स विसेसतो सन्ताने पवत्तनकालोव गहितो, ‘‘अवीतिक्कमन्तो’’ति इमिना पन अप्पवत्तनकालोपि। सिक्खञ्हि परिपूरणवसेन अत्तनि पवत्तेन्तोपि निद्दादिवसेन अप्पवत्तेन्तोपि वीतिक्कमाभावा सिक्खनवसेन समापन्नोति वुच्चति।
Eteti nānādesajātigottādibhedabhinnā bhikkhū. Saha jīvantīti ekuddesādivasena saha pavattanti. Tenāha ‘‘ekajīvikā sabhāgavuttino’’ti. Sikkhāpadasaṅkhātanti paṇṇattisaṅkhātaṃ. Sāpi hi viratiādīnaṃ dīpanato ‘‘sikkhāpada’’nti vuccati. Vuttampi cetaṃ ‘‘sikkhāpadanti yo tattha nāmakāyo padakāyo niruttikāyo byañjanakāyo’’ti. Tatthāti tesu. Sikkhaṃ paripūrentoti akattabbaparivajjanakattabbakaraṇavasena vārittacārittasaṅkhātaṃ duvidhaṃ sīlaṃ paripūrentoti attho, vārittasīlavasena viratisampayuttacetanaṃ, cārittasīlavasena virativippayuttacetanañca attani pavattentoti vuttaṃ hoti. Sājīvañca avītikkamantoti sikkhāpadañca amaddanto, sīlasaṃvaraṇaṃ, sājīvānatikkamanañcāti idameva dvayaṃ idha samāpajjanaṃ nāmāti adhippāyo. Tattha sājīvānatikkamo sikkhāpāripūriyā paccayo. Tassānatikkamanato hi yāva maggā sikkhā paripūrati. Apicettha ‘‘sikkhaṃ paripūrento’’ti iminā viraticetanāsaṅkhātassa sīlasaṃvarassa visesato santāne pavattanakālova gahito, ‘‘avītikkamanto’’ti iminā pana appavattanakālopi. Sikkhañhi paripūraṇavasena attani pavattentopi niddādivasena appavattentopi vītikkamābhāvā sikkhanavasena samāpannoti vuccati.
यस्मा सिक्खापच्चक्खानस्स एकच्चं दुब्बल्याविकम्मं अत्थो होति, तस्मा तं सन्धाय ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाया’’ति पदस्स अत्थं विवरन्तो ‘‘दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति आहाति दस्सेतुं ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’तिआदिमाह। तत्थ सिया (पारा॰ अट्ठ॰ १.४५ सिक्खापच्चक्खानविभङ्गवण्णना), यस्मा न सब्बं दुब्बल्याविकम्मं सिक्खापच्चक्खानं, तस्मा ‘‘दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति पठमं वत्वा तस्स अत्थनियमनत्थं ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाया’’ति वत्तब्बन्ति? तं न, कस्मा? अत्थानुक्कमाभावतो। ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति हि वुत्तत्ता यं सिक्खं समापन्नो, तं अपच्चक्खाय, यञ्च साजीवं समापन्नो, तत्थ दुब्बल्यं अनाविकत्वाति वुच्चमाने अनुक्कमेनेव अत्थो वुत्तो होति, न अञ्ञथा। तस्मा इदमेव पठमं वुत्तन्ति।
Yasmā sikkhāpaccakkhānassa ekaccaṃ dubbalyāvikammaṃ attho hoti, tasmā taṃ sandhāya ‘‘sikkhaṃ apaccakkhāyā’’ti padassa atthaṃ vivaranto ‘‘dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti āhāti dassetuṃ ‘‘sikkhaṃ apaccakkhāya dubbalyaṃ anāvikatvā’’tiādimāha. Tattha siyā (pārā. aṭṭha. 1.45 sikkhāpaccakkhānavibhaṅgavaṇṇanā), yasmā na sabbaṃ dubbalyāvikammaṃ sikkhāpaccakkhānaṃ, tasmā ‘‘dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti paṭhamaṃ vatvā tassa atthaniyamanatthaṃ ‘‘sikkhaṃ apaccakkhāyā’’ti vattabbanti? Taṃ na, kasmā? Atthānukkamābhāvato. ‘‘Sikkhāsājīvasamāpanno’’ti hi vuttattā yaṃ sikkhaṃ samāpanno, taṃ apaccakkhāya, yañca sājīvaṃ samāpanno, tattha dubbalyaṃ anāvikatvāti vuccamāne anukkameneva attho vutto hoti, na aññathā. Tasmā idameva paṭhamaṃ vuttanti.
इदानि तदुभयमेव पाकटं कत्वा दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। तदभावेनाति तेसं चित्तादीनं अभावेन। चवितुकामताचित्तेनाति अपगन्तुकामताचित्तेन । दवाति सहसा। यो हि अञ्ञं भणितुकामो सहसा ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति भणति, अयं दवा वदति नाम। रवाति विरज्झित्वा। यो हि अञ्ञं भणितुकामो विरुज्झित्वा ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति भणति, अयं रवा भणति नाम। पुरिमेन को विसेसोति चे? पुरिमं पण्डितस्सापि सहसावसेन अञ्ञभणनं, इदं पन मन्दत्ता मोमूहत्ता पक्खलन्तस्स ‘‘अञ्ञं भणिस्सामी’’ति अञ्ञभणनं। ‘‘अक्खरसमयानभिञ्ञातताय वा करणसम्पत्तिया अभावतो वा कथेतब्बं कथेतुमसक्कोन्तो हुत्वा अञ्ञं कथेन्तो रवा भणति नामा’’ति (सारत्थ॰ टी॰ २.५४) एके।
Idāni tadubhayameva pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādimāha. Tadabhāvenāti tesaṃ cittādīnaṃ abhāvena. Cavitukāmatācittenāti apagantukāmatācittena . Davāti sahasā. Yo hi aññaṃ bhaṇitukāmo sahasā ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti bhaṇati, ayaṃ davā vadati nāma. Ravāti virajjhitvā. Yo hi aññaṃ bhaṇitukāmo virujjhitvā ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti bhaṇati, ayaṃ ravā bhaṇati nāma. Purimena ko visesoti ce? Purimaṃ paṇḍitassāpi sahasāvasena aññabhaṇanaṃ, idaṃ pana mandattā momūhattā pakkhalantassa ‘‘aññaṃ bhaṇissāmī’’ti aññabhaṇanaṃ. ‘‘Akkharasamayānabhiññātatāya vā karaṇasampattiyā abhāvato vā kathetabbaṃ kathetumasakkonto hutvā aññaṃ kathento ravā bhaṇati nāmā’’ti (sārattha. ṭī. 2.54) eke.
वज्जावज्जं उपनिज्झायतीति उपज्झायो, तं उपज्झायं। ‘‘एवं सज्झायितब्बं, एवं अभिक्कमितब्ब’’न्तिआदिना आचारसिक्खापनको आचरियो। अन्ते समीपे वसति सीलेनाति अन्तेवासी, विभत्तिअलोपेन यथा ‘‘वनेकसेरुका’’ति। समानो उपज्झायो अस्साति समानुपज्झायको। एवं समानाचरियको। सब्रह्मचारिन्ति भिक्खुं। सो हि ‘‘एककम्मं, एकुद्देसो, समसिक्खता’’ति इमं ब्रह्मं समानं चरति, तस्मा ‘‘सब्रह्मचारी’’ति वुच्चति। एवं वुत्तानन्ति एवं पदभाजनीये वुत्तानं। यथा हि लोके सस्सानं विरुहनट्ठानं ‘‘खेत्त’’न्ति वुच्चति, एवमिमानिपि बुद्धादीनि पदानि सिक्खापच्चक्खानस्स विरुहनट्ठानत्था ‘‘खेत्त’’न्ति वुच्चन्तीति आह ‘‘इमेसं द्वावीसतिया खेत्तपदान’’न्ति। यस्मा पनेतेसं वेवचनेहिपि सिक्खापच्चक्खानं होति, तस्मा ‘‘सवेवचनस्सा’’ति वुत्तं। विविधं एकस्मिंयेव अत्थे वचनं विवचनं, विवचनमेव वेवचनं, परियायनामं, सह वेवचनेहीति सवेवचनं, तस्स सवेवचनस्स। एत्थ च वण्णपट्ठाने (सारत्थ॰ टी॰ २.५२; वि॰ वि॰ टी॰ १.५३; वजिर॰ टी॰ ५३) आगतं नामसहस्सं, उपालिगाथासु (म॰ नि॰ २.७६) नामसतं, अञ्ञानि च गुणतो लब्भमानानि नामानि ‘‘बुद्धवेवचनानी’’ति वेदितब्बानि। सब्बानिपि धम्मस्स नामानि ‘‘धम्मवेवचनानी’’ति वेदितब्बानि। एस नयो सब्बत्थ।
Vajjāvajjaṃ upanijjhāyatīti upajjhāyo, taṃ upajjhāyaṃ. ‘‘Evaṃ sajjhāyitabbaṃ, evaṃ abhikkamitabba’’ntiādinā ācārasikkhāpanako ācariyo. Ante samīpe vasati sīlenāti antevāsī, vibhattialopena yathā ‘‘vanekaserukā’’ti. Samāno upajjhāyo assāti samānupajjhāyako. Evaṃ samānācariyako. Sabrahmacārinti bhikkhuṃ. So hi ‘‘ekakammaṃ, ekuddeso, samasikkhatā’’ti imaṃ brahmaṃ samānaṃ carati, tasmā ‘‘sabrahmacārī’’ti vuccati. Evaṃ vuttānanti evaṃ padabhājanīye vuttānaṃ. Yathā hi loke sassānaṃ viruhanaṭṭhānaṃ ‘‘khetta’’nti vuccati, evamimānipi buddhādīni padāni sikkhāpaccakkhānassa viruhanaṭṭhānatthā ‘‘khetta’’nti vuccantīti āha ‘‘imesaṃ dvāvīsatiyā khettapadāna’’nti. Yasmā panetesaṃ vevacanehipi sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, tasmā ‘‘savevacanassā’’ti vuttaṃ. Vividhaṃ ekasmiṃyeva atthe vacanaṃ vivacanaṃ, vivacanameva vevacanaṃ, pariyāyanāmaṃ, saha vevacanehīti savevacanaṃ, tassa savevacanassa. Ettha ca vaṇṇapaṭṭhāne (sārattha. ṭī. 2.52; vi. vi. ṭī. 1.53; vajira. ṭī. 53) āgataṃ nāmasahassaṃ, upāligāthāsu (ma. ni. 2.76) nāmasataṃ, aññāni ca guṇato labbhamānāni nāmāni ‘‘buddhavevacanānī’’ti veditabbāni. Sabbānipi dhammassa nāmāni ‘‘dhammavevacanānī’’ti veditabbāni. Esa nayo sabbattha.
तेसु यं किञ्चि वत्तुकामस्स यं किञ्चि वदतो सिक्खापच्चक्खानं होतीति तेसु द्वावीसतिया खेत्तपदेसु यं किञ्चि एकं पदं वत्तुकामस्स ततो अञ्ञं यं किञ्चि पदम्पि वचीभेदं कत्वा वदतो खेत्तपदन्तोगधत्ता सिक्खापच्चक्खानं होतीति अत्थो। इदं वुत्तं होति – सचे पनायं ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति वत्तुकामो पदपच्चाभट्ठं कत्वा ‘‘पच्चक्खामि बुद्ध’’न्ति वा वदेय्य, मिलक्खभासादीसु वा अञ्ञतरभासाय तमत्थं वदेय्य, ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति वत्तुकामो उप्पटिपाटिया ‘‘धम्मं पच्चक्खामी’’ति वा ‘‘सब्रह्मचारिं पच्चक्खामी’’ति वा वदेय्य, सेय्यथापि उत्तरिमनुस्सधम्मविभङ्गे ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’ति वत्तुकामो ‘‘दुतियं झान’’न्ति वदति। सचे ‘‘यस्स वदति, सो अयं भिक्खुभावं चजितुकामो एतमत्थं वदती’’ति एत्तकमत्तम्पि जानाति, विरद्धं नाम नत्थि, खेत्तमेव ओतिण्णं, पच्चक्खाताव होति सिक्खा। सक्कत्ता वा ब्रह्मत्ता वा चुतसत्तो विय चुतोव होति सासनाति।
Tesu yaṃ kiñci vattukāmassa yaṃ kiñci vadato sikkhāpaccakkhānaṃ hotīti tesu dvāvīsatiyā khettapadesu yaṃ kiñci ekaṃ padaṃ vattukāmassa tato aññaṃ yaṃ kiñci padampi vacībhedaṃ katvā vadato khettapadantogadhattā sikkhāpaccakkhānaṃ hotīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace panāyaṃ ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti vattukāmo padapaccābhaṭṭhaṃ katvā ‘‘paccakkhāmi buddha’’nti vā vadeyya, milakkhabhāsādīsu vā aññatarabhāsāya tamatthaṃ vadeyya, ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti vattukāmo uppaṭipāṭiyā ‘‘dhammaṃ paccakkhāmī’’ti vā ‘‘sabrahmacāriṃ paccakkhāmī’’ti vā vadeyya, seyyathāpi uttarimanussadhammavibhaṅge ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ samāpajjāmī’’ti vattukāmo ‘‘dutiyaṃ jhāna’’nti vadati. Sace ‘‘yassa vadati, so ayaṃ bhikkhubhāvaṃ cajitukāmo etamatthaṃ vadatī’’ti ettakamattampi jānāti, viraddhaṃ nāma natthi, khettameva otiṇṇaṃ, paccakkhātāva hoti sikkhā. Sakkattā vā brahmattā vā cutasatto viya cutova hoti sāsanāti.
अलन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.५२) होतु, परियत्तन्ति अत्थो। किं नु मेति किं मय्हं किच्चं, किं करणीयं, किं साधेतब्बन्ति अत्थो। न ममत्थोति नत्थि मम अत्थो। सुमुत्ताहन्ति सुट्ठु मुत्तो अहं। पुरिमेहि चुद्दसहि पदेहीति बुद्धादीहि सब्रह्मचारिपरियन्तेहि पुरिमेहि चुद्दसहि पदेहि। यन्नूनाहं पच्चक्खेय्यन्ति एत्थ ‘‘यन्नूना’’ति परिवितक्कदस्सने निपातो। इदं वुत्तं होति – ‘‘सचाहं बुद्धं पच्चक्खेय्यं, साधु वत मे सिया’’ति। आदिसद्देन ‘‘पच्चक्खि’’न्ति वा ‘‘पच्चक्खिस्सामी’’ति वा ‘‘भविस्सामी’’ति वा ‘‘होमी’’ति वा ‘‘जातोम्ही’’ति वा ‘‘अम्ही’’ति वा एवंभूतानं गहणं। सचे पन ‘‘अज्ज पट्ठाय ‘गिही’ति मं धारेही’’ति वा ‘‘जानाही’’ति वा ‘‘सञ्जानाही’’ति वा ‘‘मनसि करोही’’ति वा वदति, अरियकेन वा वदति, मिलक्खकेन वा। एवमेतस्मिं अत्थे वुत्ते यस्स वदति, सचे सो जानाति, पच्चक्खाता होति सिक्खा। एस नयो सेसेसुपि ‘‘उपासको’’तिआदीसु सत्तसु पदेसु। एत्थ च अरियकं नाम मागधवोहारो। मिलक्खकं नाम अनरियको अन्धदमिळादि।
Alanti (pārā. aṭṭha. 1.52) hotu, pariyattanti attho. Kiṃ nu meti kiṃ mayhaṃ kiccaṃ, kiṃ karaṇīyaṃ, kiṃ sādhetabbanti attho. Na mamatthoti natthi mama attho. Sumuttāhanti suṭṭhu mutto ahaṃ. Purimehi cuddasahi padehīti buddhādīhi sabrahmacāripariyantehi purimehi cuddasahi padehi. Yannūnāhaṃ paccakkheyyanti ettha ‘‘yannūnā’’ti parivitakkadassane nipāto. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘sacāhaṃ buddhaṃ paccakkheyyaṃ, sādhu vata me siyā’’ti. Ādisaddena ‘‘paccakkhi’’nti vā ‘‘paccakkhissāmī’’ti vā ‘‘bhavissāmī’’ti vā ‘‘homī’’ti vā ‘‘jātomhī’’ti vā ‘‘amhī’’ti vā evaṃbhūtānaṃ gahaṇaṃ. Sace pana ‘‘ajja paṭṭhāya ‘gihī’ti maṃ dhārehī’’ti vā ‘‘jānāhī’’ti vā ‘‘sañjānāhī’’ti vā ‘‘manasi karohī’’ti vā vadati, ariyakena vā vadati, milakkhakena vā. Evametasmiṃ atthe vutte yassa vadati, sace so jānāti, paccakkhātā hoti sikkhā. Esa nayo sesesupi ‘‘upāsako’’tiādīsu sattasu padesu. Ettha ca ariyakaṃ nāma māgadhavohāro. Milakkhakaṃ nāma anariyako andhadamiḷādi.
अक्खरलिखनन्ति ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदिना अञ्ञेसं दस्सनत्थं अक्खरलिखनं। अधिप्पायविञ्ञापको अङ्गुलिसङ्कोचनादिको हत्थविकारो हत्थमुद्दा, हत्थसद्दो चेत्थ तदेकदेसेसु अङ्गुलीसु दट्ठब्बो ‘‘न भुञ्जमानो सब्बं हत्थं मुखे पक्खिपिस्सामी’’तिआदीसु (पाचि॰ ६१८) विय। तस्मा अधिप्पायविञ्ञापकस्स अङ्गुलिसङ्कोचनादिनो हत्थविकारस्स दस्सनं हत्थमुद्दादिदस्सनन्ति (सारत्थ॰ टी॰ २.५१) एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। आदिसद्देन सीसकम्पनदस्सनादिं सङ्गण्हाति।
Akkharalikhananti ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’tiādinā aññesaṃ dassanatthaṃ akkharalikhanaṃ. Adhippāyaviññāpako aṅgulisaṅkocanādiko hatthavikāro hatthamuddā, hatthasaddo cettha tadekadesesu aṅgulīsu daṭṭhabbo ‘‘na bhuñjamāno sabbaṃ hatthaṃ mukhe pakkhipissāmī’’tiādīsu (pāci. 618) viya. Tasmā adhippāyaviññāpakassa aṅgulisaṅkocanādino hatthavikārassa dassanaṃ hatthamuddādidassananti (sārattha. ṭī. 2.51) evamettha attho daṭṭhabbo. Ādisaddena sīsakampanadassanādiṃ saṅgaṇhāti.
उम्मत्तकखित्तचित्तवेदनाट्टानन्ति एत्थ उम्मत्तकोति पित्तुम्मत्तको। खित्तचित्तोति यक्खेहि कतचित्तविक्खेपो, यक्खुम्मत्तकोति वुत्तं होति। उभिन्नं पन विसेसो अनापत्तिवारे आविभविस्सति। वेदनाट्टोति बलवतिया दुक्खवेदनाय फुट्ठो मुच्छापरेतो, तेन विप्पलपन्तेन पच्चक्खातापि अपच्चक्खाताव होति। मनुस्सजातिको होतीति सभागो वा विसभागो वा गहट्ठो वा पब्बजितो वा विञ्ञू योकोचि मनुस्सो होति। उम्मत्तकादीनन्ति एत्थादिसद्देन खित्तचित्तवेदनाट्टदेवतातिरच्छानगतानं गहणं। तत्र उम्मत्तकखित्तचित्तवेदनाट्टतिरच्छानगतानं सन्तिके पच्चक्खातापि अजाननभावेन अपच्चक्खाताव होति। देवताय पन सन्तिके अतिखिप्पं जाननभावेन। देवता नाम महापञ्ञा तिहेतुकप्पटिसन्धिका अतिखिप्पं जानन्ति, चित्तञ्च नामेतं लहुपरिवत्तं, तस्मा ‘‘चित्तलहुकस्स पुग्गलस्स चित्तवसेनेव मा अतिखिप्पं विनासो अहोसी’’ति देवताय सन्तिके सिक्खापच्चक्खानं पटिक्खिपि। तेन वुत्तं ‘‘न च उम्मत्तकादीनं अञ्ञतरो’’ति। दूतेन वाति ‘‘मम सिक्खापच्चक्खानभावं कथेही’’ति मुखसासनवसेन दूतेन वा। पण्णेन वाति पण्णे लिखित्वा पहिणवसेन पण्णेन वा।
Ummattakakhittacittavedanāṭṭānanti ettha ummattakoti pittummattako. Khittacittoti yakkhehi katacittavikkhepo, yakkhummattakoti vuttaṃ hoti. Ubhinnaṃ pana viseso anāpattivāre āvibhavissati. Vedanāṭṭoti balavatiyā dukkhavedanāya phuṭṭho mucchāpareto, tena vippalapantena paccakkhātāpi apaccakkhātāva hoti. Manussajātiko hotīti sabhāgo vā visabhāgo vā gahaṭṭho vā pabbajito vā viññū yokoci manusso hoti. Ummattakādīnanti etthādisaddena khittacittavedanāṭṭadevatātiracchānagatānaṃ gahaṇaṃ. Tatra ummattakakhittacittavedanāṭṭatiracchānagatānaṃ santike paccakkhātāpi ajānanabhāvena apaccakkhātāva hoti. Devatāya pana santike atikhippaṃ jānanabhāvena. Devatā nāma mahāpaññā tihetukappaṭisandhikā atikhippaṃ jānanti, cittañca nāmetaṃ lahuparivattaṃ, tasmā ‘‘cittalahukassa puggalassa cittavaseneva mā atikhippaṃ vināso ahosī’’ti devatāya santike sikkhāpaccakkhānaṃ paṭikkhipi. Tena vuttaṃ ‘‘na ca ummattakādīnaṃ aññataro’’ti. Dūtena vāti ‘‘mama sikkhāpaccakkhānabhāvaṃ kathehī’’ti mukhasāsanavasena dūtena vā. Paṇṇena vāti paṇṇe likhitvā pahiṇavasena paṇṇena vā.
सचे ते सिक्खापच्चक्खानभावं जानन्तीति सम्बन्धो। आवज्जनसमयेति अत्थाभोगसमये। इमिना तं खणंयेव पन अपुब्बं अचरिमं दुज्जानन्ति दस्सेति। वचनानन्तरमेवाति वचनस्स अनन्तरमेव, आवज्जनसमयेवाति अत्थो। एव-सद्देन पन चिरेन जाननं पटिक्खिपति। उक्कण्ठितोति अनभिरतिया इमस्मिं सासने किच्छजीविकं पत्तो। अथ वा ‘‘अज्ज यामि, स्वे यामि, इतो यामि, एत्थ यामी’’ति उद्धं कण्ठं कत्वा विहरमानो विक्खित्तो, अनेकग्गोति वुत्तं होति। इदञ्च ‘‘अनभिरतो सामञ्ञा चवितुकामो’’तिआदीनं (पारा॰ ४५) उपलक्खणं। येन केनचि…पे॰… जानन्तीति सचे ते‘‘उक्कण्ठितो’’ति वा ‘‘गिहिभावं पत्थेती’’ति वा ‘‘अनभिरतो’’ति वा ‘‘सामञ्ञा चवितुकामो’’ति वा येन केनचि आकारेन सिक्खापच्चक्खानभावं जानन्ति। इदञ्हि सिक्खापच्चक्खानञ्च उपरि अभूतारोचनदुट्ठुल्लवाचाअत्तकामदुट्ठदोसभूतारोचनसिक्खापदानि च एकपरिच्छेदानि, आवज्जनसमये ञाते एव सीसं एन्ति। ‘‘किं अयं भणती’’ति कङ्खता चिरेन ञाते सीसं न एन्ति। तेनाह ‘‘अथ अपरभागे’’तिआदि। अथ द्विन्नं ठितट्ठाने द्विन्नम्पि नियमेत्वा ‘‘एतेसं आरोचेमी’’ति वदति, तेसु एकस्मिं जानन्तेपि द्वीसु जानन्तेसुपि पच्चक्खाताव होति सिक्खा। एवं सम्बहुलेसुपि वेदितब्बं। वुत्तनयेनाति ‘‘तस्स वचनानन्तर’’न्तिआदिना वुत्तेन नयेन। यो कोचि मनुस्सजातिकोति अन्तमसो नवकम्मिकं उपादाय यो कोचि मनुस्सो। वुत्तञ्हेतं समन्तपासादिकायं –
Sace te sikkhāpaccakkhānabhāvaṃ jānantīti sambandho. Āvajjanasamayeti atthābhogasamaye. Iminā taṃ khaṇaṃyeva pana apubbaṃ acarimaṃ dujjānanti dasseti. Vacanānantaramevāti vacanassa anantarameva, āvajjanasamayevāti attho. Eva-saddena pana cirena jānanaṃ paṭikkhipati. Ukkaṇṭhitoti anabhiratiyā imasmiṃ sāsane kicchajīvikaṃ patto. Atha vā ‘‘ajja yāmi, sve yāmi, ito yāmi, ettha yāmī’’ti uddhaṃ kaṇṭhaṃ katvā viharamāno vikkhitto, anekaggoti vuttaṃ hoti. Idañca ‘‘anabhirato sāmaññā cavitukāmo’’tiādīnaṃ (pārā. 45) upalakkhaṇaṃ. Yena kenaci…pe… jānantīti sace te‘‘ukkaṇṭhito’’ti vā ‘‘gihibhāvaṃ patthetī’’ti vā ‘‘anabhirato’’ti vā ‘‘sāmaññā cavitukāmo’’ti vā yena kenaci ākārena sikkhāpaccakkhānabhāvaṃ jānanti. Idañhi sikkhāpaccakkhānañca upari abhūtārocanaduṭṭhullavācāattakāmaduṭṭhadosabhūtārocanasikkhāpadāni ca ekaparicchedāni, āvajjanasamaye ñāte eva sīsaṃ enti. ‘‘Kiṃ ayaṃ bhaṇatī’’ti kaṅkhatā cirena ñāte sīsaṃ na enti. Tenāha ‘‘atha aparabhāge’’tiādi. Atha dvinnaṃ ṭhitaṭṭhāne dvinnampi niyametvā ‘‘etesaṃ ārocemī’’ti vadati, tesu ekasmiṃ jānantepi dvīsu jānantesupi paccakkhātāva hoti sikkhā. Evaṃ sambahulesupi veditabbaṃ. Vuttanayenāti ‘‘tassa vacanānantara’’ntiādinā vuttena nayena. Yo koci manussajātikoti antamaso navakammikaṃ upādāya yo koci manusso. Vuttañhetaṃ samantapāsādikāyaṃ –
‘‘सचे पन अनभिरतिया पीळितो सभागे भिक्खू परिसङ्कमानो ‘यो कोचि जानातू’ति उच्चासद्दं करोन्तो ‘बुद्धं पच्चक्खामी’ति वदति, तञ्च अविदूरे ठितो नवकम्मिको वा अञ्ञो वा समयञ्ञू पुरिसो सुत्वा ‘उक्कण्ठितो अयं समणो गिहिभावं पत्थेति, सासनतो चुतो’ति जानाति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.५१)।
‘‘Sace pana anabhiratiyā pīḷito sabhāge bhikkhū parisaṅkamāno ‘yo koci jānātū’ti uccāsaddaṃ karonto ‘buddhaṃ paccakkhāmī’ti vadati, tañca avidūre ṭhito navakammiko vā añño vā samayaññū puriso sutvā ‘ukkaṇṭhito ayaṃ samaṇo gihibhāvaṃ pattheti, sāsanato cuto’ti jānāti, paccakkhātāva hoti sikkhā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.51).
सचे वचनत्थं ञत्वापि ‘‘अयं उक्कण्ठितो’’ति वा ‘‘गिहिभावं पत्थेती’’ति वा न जानाति, अपच्चक्खाताव होति सिक्खा। सचे पन वचनत्थं अजानित्वापि ‘‘उक्कण्ठितो’’ति वा ‘‘गिहिभावं पत्थेती’’ति वा जानाति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा। दवायपीति कीळाधिप्पायेनपि। चित्तादीनं वा वसेनाति चित्तादीनं वा छळङ्गानं वसेन। होति चेत्थ –
Sace vacanatthaṃ ñatvāpi ‘‘ayaṃ ukkaṇṭhito’’ti vā ‘‘gihibhāvaṃ patthetī’’ti vā na jānāti, apaccakkhātāva hoti sikkhā. Sace pana vacanatthaṃ ajānitvāpi ‘‘ukkaṇṭhito’’ti vā ‘‘gihibhāvaṃ patthetī’’ti vā jānāti, paccakkhātāva hoti sikkhā. Davāyapīti kīḷādhippāyenapi. Cittādīnaṃ vā vasenāti cittādīnaṃ vā chaḷaṅgānaṃ vasena. Hoti cettha –
‘‘चित्तं खेत्तञ्च कालो च, पयोगो पुग्गलो तथा।
‘‘Cittaṃ khettañca kālo ca, payogo puggalo tathā;
विजाननन्ति सिक्खाय, पच्चक्खानं छळङ्गिक’’न्ति॥
Vijānananti sikkhāya, paccakkhānaṃ chaḷaṅgika’’nti.
सब्बसो वा पन अपच्चक्खानेनाति ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदीसु येन येन परियायेन सिक्खापच्चक्खानं होति, ततो एकस्सपि पच्चक्खानस्स अभावेन। इमिना पन ‘‘इदं पदं सावेस्सामि, सिक्खं पच्चक्खामी’’ति एवं पवत्तचित्तुप्पादस्स अभावं दस्सेति। यस्स हि एवरूपो चित्तुप्पादो नत्थि, सो सब्बसो न पच्चक्खाति नामाति। सिक्खापच्चक्खानस्साति ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदिसिक्खापच्चक्खानस्स। अत्थभूतं एकच्चं दुब्बल्यन्ति ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’ति वदति विञ्ञापेति, एवम्पि, भिक्खवे, दुब्बल्याविकम्मञ्चेव होति, सिक्खा च पच्चक्खाता’’तिआदिना (पारा॰ ५३) वुत्तेहि येहि वचनेहि सिक्खापच्चक्खानञ्चेव होति दुब्बल्याविकम्मञ्च, तं ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदिकं अत्थभूतं दुब्बल्यं अनाविकत्वा। ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदिम्हि पन वुत्ते सिक्खापरिपूरणे दुब्बलभावस्सापि गम्यमानत्ता सिक्खापच्चक्खानस्स इदं दुब्बल्याविकम्मं अत्थोति दट्ठब्बं। एत्थ च ‘‘अत्थभूत’’न्ति इमिना ‘‘यन्नूनाहं बुद्धं पच्चक्खेय्य’’न्तिआदिकं दुब्बल्याविकम्मं पटिक्खिपति। येन हि सिक्खापच्चक्खानञ्चेव होति दुब्बल्याविकम्मञ्च, तदेव सिक्खापच्चक्खानस्स अत्थभूतं। येन पन दुब्बल्याविकम्ममेव होति, न सिक्खापच्चक्खानं, न तं तस्स अत्थभूतन्ति।
Sabbaso vā pana apaccakkhānenāti ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’tiādīsu yena yena pariyāyena sikkhāpaccakkhānaṃ hoti, tato ekassapi paccakkhānassa abhāvena. Iminā pana ‘‘idaṃ padaṃ sāvessāmi, sikkhaṃ paccakkhāmī’’ti evaṃ pavattacittuppādassa abhāvaṃ dasseti. Yassa hi evarūpo cittuppādo natthi, so sabbaso na paccakkhāti nāmāti. Sikkhāpaccakkhānassāti ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’tiādisikkhāpaccakkhānassa. Atthabhūtaṃ ekaccaṃ dubbalyanti ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’ti vadati viññāpeti, evampi, bhikkhave, dubbalyāvikammañceva hoti, sikkhā ca paccakkhātā’’tiādinā (pārā. 53) vuttehi yehi vacanehi sikkhāpaccakkhānañceva hoti dubbalyāvikammañca, taṃ ‘‘buddhaṃ paccakkhāmī’’tiādikaṃ atthabhūtaṃ dubbalyaṃ anāvikatvā. ‘‘Buddhaṃ paccakkhāmī’’tiādimhi pana vutte sikkhāparipūraṇe dubbalabhāvassāpi gamyamānattā sikkhāpaccakkhānassa idaṃ dubbalyāvikammaṃ atthoti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca ‘‘atthabhūta’’nti iminā ‘‘yannūnāhaṃ buddhaṃ paccakkheyya’’ntiādikaṃ dubbalyāvikammaṃ paṭikkhipati. Yena hi sikkhāpaccakkhānañceva hoti dubbalyāvikammañca, tadeva sikkhāpaccakkhānassa atthabhūtaṃ. Yena pana dubbalyāvikammameva hoti, na sikkhāpaccakkhānaṃ, na taṃ tassa atthabhūtanti.
रागपरियुट्ठानेन सदिसभावापत्तिया मिथुनानं अयन्ति ‘‘मेथुनो’’ति धम्मोव वुच्चतीति आह ‘‘रागपरियुट्ठानेना’’तिआदि। तत्थ रागपरियुट्ठानेनाति रागस्स परियुट्ठानेन, मेथुनरागस्स पवत्तिया परियोनद्धचित्ततायाति अत्थो। धम्मोति अज्झाचारो। ‘‘पलम्बते विलम्बते’’तिआदीसु विय उपसग्गस्स कोचि अत्थविसेसो नत्थीति आह ‘‘सेवेय्या’’ति। अज्झापज्जेय्याति अभिभुय्य पज्जेय्य। सब्बन्तिमेनाति परनिम्मितवसवत्ति…पे॰… चातुमहाराजिकमनुस्सित्थिनागगरुळमाणविकादीनं सब्बासं अन्तिमेन। तिरच्छानगतायाति तिरच्छानेसु उप्पन्नाय। तेनाह ‘‘पटिसन्धिवसेना’’ति। पाराजिकाय वत्थुभूता एव चेत्थ तिरच्छानगतित्थी ‘‘तिरच्छानगता’’ति गहेतब्बा, न सब्बा। तत्रायं परिच्छेदो –
Rāgapariyuṭṭhānena sadisabhāvāpattiyā mithunānaṃ ayanti ‘‘methuno’’ti dhammova vuccatīti āha ‘‘rāgapariyuṭṭhānenā’’tiādi. Tattha rāgapariyuṭṭhānenāti rāgassa pariyuṭṭhānena, methunarāgassa pavattiyā pariyonaddhacittatāyāti attho. Dhammoti ajjhācāro. ‘‘Palambate vilambate’’tiādīsu viya upasaggassa koci atthaviseso natthīti āha ‘‘seveyyā’’ti. Ajjhāpajjeyyāti abhibhuyya pajjeyya. Sabbantimenāti paranimmitavasavatti…pe… cātumahārājikamanussitthināgagaruḷamāṇavikādīnaṃ sabbāsaṃ antimena. Tiracchānagatāyāti tiracchānesu uppannāya. Tenāha ‘‘paṭisandhivasenā’’ti. Pārājikāya vatthubhūtā eva cettha tiracchānagatitthī ‘‘tiracchānagatā’’ti gahetabbā, na sabbā. Tatrāyaṃ paricchedo –
‘‘अपदानं अहिमच्छा, द्विपदानञ्च कुक्कुटी।
‘‘Apadānaṃ ahimacchā, dvipadānañca kukkuṭī;
चतुप्पदानं मज्जारी, वत्थु पाराजिकस्सिमा’’ति॥ (पारा॰ अट्ठ॰ १.५५)
Catuppadānaṃ majjārī, vatthu pārājikassimā’’ti. (pārā. aṭṭha. 1.55)
तत्थ अहिग्गहणेन सब्बापि अजगरगोनसादिभेदा दीघजाति सङ्गहिता। तस्मा दीघजातीसु यत्थ तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं सक्का तिलफलमत्तम्पि पवेसेतुं, सा पाराजिकवत्थु, अवसेसा दुक्कटवत्थूति वेदितब्बा। मच्छग्गहणेन सब्बापि मच्छकच्छपमण्डूकादिभेदा ओदकजाति सङ्गहिता। तत्रापि दीघजातियं वुत्तनयेनेव पाराजिकवत्थु च दुक्कटवत्थु च वेदितब्बं। अयं पन विसेसो – पतङ्गमुखमण्डूका नाम होन्ति, तेसं मुखसण्ठानं महन्तं, छिद्दं अप्पकं, तत्थ पवेसनं नप्पहोति, मुखसण्ठानं पन वणसङ्खेपं गच्छति, तस्मा तं थुल्लच्चयवत्थूति वेदितब्बं । कुक्कुटिग्गहणेन सब्बापि काककपोतादिभेदा पक्खिजाति सङ्गहिता। तत्रापि वुत्तनयेनेव पाराजिकवत्थु च दुक्कटवत्थु च वेदितब्बं। मज्जारिग्गहणेन सब्बापि रुक्खसुनखमङ्गुसगोधादिभेदा चतुप्पदजाति सङ्गहिता। तत्रापि वुत्तनयेनेव पाराजिकवत्थु च दुक्कटवत्थु च वेदितब्बं।
Tattha ahiggahaṇena sabbāpi ajagaragonasādibhedā dīghajāti saṅgahitā. Tasmā dīghajātīsu yattha tiṇṇaṃ maggānaṃ aññatarasmiṃ sakkā tilaphalamattampi pavesetuṃ, sā pārājikavatthu, avasesā dukkaṭavatthūti veditabbā. Macchaggahaṇena sabbāpi macchakacchapamaṇḍūkādibhedā odakajāti saṅgahitā. Tatrāpi dīghajātiyaṃ vuttanayeneva pārājikavatthu ca dukkaṭavatthu ca veditabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – pataṅgamukhamaṇḍūkā nāma honti, tesaṃ mukhasaṇṭhānaṃ mahantaṃ, chiddaṃ appakaṃ, tattha pavesanaṃ nappahoti, mukhasaṇṭhānaṃ pana vaṇasaṅkhepaṃ gacchati, tasmā taṃ thullaccayavatthūti veditabbaṃ . Kukkuṭiggahaṇena sabbāpi kākakapotādibhedā pakkhijāti saṅgahitā. Tatrāpi vuttanayeneva pārājikavatthu ca dukkaṭavatthu ca veditabbaṃ. Majjāriggahaṇena sabbāpi rukkhasunakhamaṅgusagodhādibhedā catuppadajāti saṅgahitā. Tatrāpi vuttanayeneva pārājikavatthu ca dukkaṭavatthu ca veditabbaṃ.
पाराजिको होतीति (पारा॰ अट्ठ॰ १.५५) पराजितो होति पराजयं अपन्नो। अयञ्हि पाराजिकसद्दो सिक्खापदापत्तिपुग्गलेसु वत्तति। तत्थ ‘‘अट्ठानमेतं, आनन्द, अनवकासो, यं तथागतो वज्जीनं वा वज्जिपुत्तकानं वा कारणा सावकानं पाराजिकं सिक्खापदं पञ्ञत्तं समूहनेय्या’’ति (पारा॰ ४३) एवं सिक्खापदे वत्तमानो वेदितब्बो। ‘‘आपत्तिं त्वं भिक्खु आपन्नो पाराजिक’’न्ति (पारा॰ ६७) एवं आपत्तियं। ‘‘न मयं पाराजिका, यो अवहटो, सो पाराजिको’’ति (पारा॰ १५५) एवं पुग्गले वत्तमानो वेदितब्बो। ‘‘पाराजिकेन धम्मेन अनुद्धंसेय्या’’तिआदीसु (पारा॰ ३८४) पन धम्मे वत्ततीति वदन्ति। यस्मा पन तत्थ ‘‘धम्मो’’ति कत्थचि आपत्ति, कत्थचि सिक्खापदमेव अधिप्पेतं, तस्मा सो विसुं न वत्तब्बो। तत्थ सिक्खापदं यो तं अतिक्कमति, तं पराजेति, तस्मा ‘‘पाराजिक’’न्ति वुच्चति। आपत्ति पन यो नं अज्झापज्जति, तं पराजेति, तस्मा ‘‘पाराजिका’’ति वुच्चति। पुग्गलो यस्मा पराजितो पराजयमापन्नो, तस्मा ‘‘पाराजिको’’ति वुच्चति। इध पन पुग्गलो वेदितब्बोति आह ‘‘पाराजिको होती’’तिआदि। इमिनापि इदं दस्सेति – ‘‘पराजितसद्दे उपसग्गस्स वुद्धिं कत्वा, त-कारस्स च क-कारं कत्वा पाराजिको होतीति निद्दिट्ठो’’ति।
Pārājiko hotīti (pārā. aṭṭha. 1.55) parājito hoti parājayaṃ apanno. Ayañhi pārājikasaddo sikkhāpadāpattipuggalesu vattati. Tattha ‘‘aṭṭhānametaṃ, ānanda, anavakāso, yaṃ tathāgato vajjīnaṃ vā vajjiputtakānaṃ vā kāraṇā sāvakānaṃ pārājikaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ samūhaneyyā’’ti (pārā. 43) evaṃ sikkhāpade vattamāno veditabbo. ‘‘Āpattiṃ tvaṃ bhikkhu āpanno pārājika’’nti (pārā. 67) evaṃ āpattiyaṃ. ‘‘Na mayaṃ pārājikā, yo avahaṭo, so pārājiko’’ti (pārā. 155) evaṃ puggale vattamāno veditabbo. ‘‘Pārājikena dhammena anuddhaṃseyyā’’tiādīsu (pārā. 384) pana dhamme vattatīti vadanti. Yasmā pana tattha ‘‘dhammo’’ti katthaci āpatti, katthaci sikkhāpadameva adhippetaṃ, tasmā so visuṃ na vattabbo. Tattha sikkhāpadaṃ yo taṃ atikkamati, taṃ parājeti, tasmā ‘‘pārājika’’nti vuccati. Āpatti pana yo naṃ ajjhāpajjati, taṃ parājeti, tasmā ‘‘pārājikā’’ti vuccati. Puggalo yasmā parājito parājayamāpanno, tasmā ‘‘pārājiko’’ti vuccati. Idha pana puggalo veditabboti āha ‘‘pārājiko hotī’’tiādi. Imināpi idaṃ dasseti – ‘‘parājitasadde upasaggassa vuddhiṃ katvā, ta-kārassa ca ka-kāraṃ katvā pārājiko hotīti niddiṭṭho’’ti.
अपलोकनादि चतुब्बिधम्पि सङ्घकम्मं सीमापरिच्छिन्नेहि पकतत्तेहि भिक्खूहि एकतो कत्तब्बत्ता एककम्मं नाम। आदिसद्देन एकुद्देससमसिक्खतानं गहणं। तत्थ पञ्चविधोपि पातिमोक्खुद्देसो एकतो उद्दिसितब्बत्ता एकुद्देसो नाम। नहापितपुब्बकादीनं विय ओदिस्स अनुञ्ञातं ठपेत्वा अवसेसं सब्बम्पि सिक्खापदं सब्बेहिपि लज्जिपुग्गलेहि समं सिक्खितब्बभावतो समसिक्खता नाम। यस्मा सब्बेपि लज्जिनो एतेसु एककम्मादीसु सह वसन्ति, न एकोपि ततो बहिद्धा सन्दिस्सति, तस्मा तानि सब्बानिपि गहेत्वा एककम्मादिको तिविधोपि संवासो नामाति आह ‘‘सो च वुत्तप्पकारो संवासो तेन पुग्गलेन सद्धिं नत्थि, तेन कारणेन सो पाराजिको पुग्गलो ‘असंवासो’ति वुच्चती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.५५)।
Apalokanādi catubbidhampi saṅghakammaṃ sīmāparicchinnehi pakatattehi bhikkhūhi ekato kattabbattā ekakammaṃ nāma. Ādisaddena ekuddesasamasikkhatānaṃ gahaṇaṃ. Tattha pañcavidhopi pātimokkhuddeso ekato uddisitabbattā ekuddeso nāma. Nahāpitapubbakādīnaṃ viya odissa anuññātaṃ ṭhapetvā avasesaṃ sabbampi sikkhāpadaṃ sabbehipi lajjipuggalehi samaṃ sikkhitabbabhāvato samasikkhatā nāma. Yasmā sabbepi lajjino etesu ekakammādīsu saha vasanti, na ekopi tato bahiddhā sandissati, tasmā tāni sabbānipi gahetvā ekakammādiko tividhopi saṃvāso nāmāti āha ‘‘so ca vuttappakāro saṃvāso tena puggalena saddhiṃ natthi, tena kāraṇena so pārājiko puggalo ‘asaṃvāso’ti vuccatī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.55).
इदानि यस्मा न केवलं मनुस्सित्थिया एव निमित्तं पाराजिकवत्थु, अथ खो अमनुस्सित्थितिरच्छानगतित्थीनम्पि। न च इत्थिया एव। अथ खो उभतोब्यञ्जनकपण्डकपुरिसानम्पि, तस्मा ते सत्ते, तेसञ्च यं यं निमित्तं वत्थु होति, तं तं निमित्तं, तत्थ च यथा पटिसेवन्तो पाराजिको होति, तञ्च सब्बं वित्थारेत्वा दस्सेतुं ‘‘अयं पनेत्थ विनिच्छयो’’तिआदिमाह। एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे। तेसूति ये तिंसमग्गा वुत्ता, तेसु। अत्तनो वाति लम्बिमुदुपिट्ठिके सन्धाय वुत्तं। सन्थतस्स वाति येन केनचि वत्थेन वा पण्णेन वा वाकपट्टेन वा चम्मेन वा तिपुसीसादीनं पट्टेन वा पलिवेठेत्वा, अन्तो वा पवेसेत्वा पटिच्छन्नस्स। अक्खायितस्स वाति सोणसिङ्गालादीहि अक्खादितस्स। येभुय्येन अक्खायितस्साति याव उपड्ढक्खायितो नाम न होति, एवं अक्खायितस्स। अल्लोकासेति तिन्तोकासे। सन्थतन्ति तेसंयेव वत्थादीनं येन केनचि पटिच्छन्नं। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – न हेत्थ अनुपादिन्नकं अनुपादिन्नकेन छुपति, मुत्ति अत्थि, अथ खो उपादिन्नकेन वा अनुपादिन्नकं घट्टियतु, अनुपादिन्नकेन वा उपादिन्नकं, अनुपादिन्नकेन वा अनुपादिन्नकं, उपादिन्नकेन वा उपादिन्नकं। सचे यत्तके पविट्ठे पाराजिकं होतीति वुत्तं, तत्तकं सेवनचित्तेन पवेसेति, सब्बत्थायं पाराजिकापत्तिं आपन्नो नाम होतीति।
Idāni yasmā na kevalaṃ manussitthiyā eva nimittaṃ pārājikavatthu, atha kho amanussitthitiracchānagatitthīnampi. Na ca itthiyā eva. Atha kho ubhatobyañjanakapaṇḍakapurisānampi, tasmā te satte, tesañca yaṃ yaṃ nimittaṃ vatthu hoti, taṃ taṃ nimittaṃ, tattha ca yathā paṭisevanto pārājiko hoti, tañca sabbaṃ vitthāretvā dassetuṃ ‘‘ayaṃ panettha vinicchayo’’tiādimāha. Etthāti imasmiṃ sikkhāpade. Tesūti ye tiṃsamaggā vuttā, tesu. Attano vāti lambimudupiṭṭhike sandhāya vuttaṃ. Santhatassa vāti yena kenaci vatthena vā paṇṇena vā vākapaṭṭena vā cammena vā tipusīsādīnaṃ paṭṭena vā paliveṭhetvā, anto vā pavesetvā paṭicchannassa. Akkhāyitassa vāti soṇasiṅgālādīhi akkhāditassa. Yebhuyyena akkhāyitassāti yāva upaḍḍhakkhāyito nāma na hoti, evaṃ akkhāyitassa. Allokāseti tintokāse. Santhatanti tesaṃyeva vatthādīnaṃ yena kenaci paṭicchannaṃ. Ayañhettha saṅkhepattho – na hettha anupādinnakaṃ anupādinnakena chupati, mutti atthi, atha kho upādinnakena vā anupādinnakaṃ ghaṭṭiyatu, anupādinnakena vā upādinnakaṃ, anupādinnakena vā anupādinnakaṃ, upādinnakena vā upādinnakaṃ. Sace yattake paviṭṭhe pārājikaṃ hotīti vuttaṃ, tattakaṃ sevanacittena paveseti, sabbatthāyaṃ pārājikāpattiṃ āpanno nāma hotīti.
एवं सेवनचित्तेनेव पवेसेन्तस्स आपत्तिं दस्सेत्वा इदानि यस्मा तं पवेसनं नाम न केवलं अत्तूपक्कमेनेव, परूपक्कमेनापि होति। तत्रापि सादियन्तस्सेव आपत्ति पटिसेवनचित्तसमङ्गिस्स , न इतरस्साति दस्सेतुं ‘‘परेन वा’’तिआदिमाह। तत्थ परेनाति भिक्खुपच्चत्थिकादिना येन केनचि अञ्ञेन। पवेसनपविट्ठट्ठितउद्धरणेसूति एत्थ अग्गतो (सारत्थ॰ टी॰ २.५८) याव मूला पवेसनं पवेसनं नाम। अङ्गजातस्स यत्तकं ठानं पवेसनारहं, तत्तकं अनवसेसतो पविट्ठं पविट्ठं नाम। एवं पविट्ठस्स उद्धरणारम्भतो अन्तरा ठितकालो ठितं नाम। समन्तपासादिकायं पन मातुगामस्स सुक्कविसट्ठिं पत्वा सब्बथा वायामतो ओरमित्वा ठितकालं सन्धाय ‘‘सुक्कविसट्ठिसमये’’ति वुत्तं। उद्धरणं नाम याव अग्गा नीहरणकालो। सादियतीति सेवनचित्तं उपट्ठपेति। असाधारणविनिच्छयोति अदिन्नादानादीहि सब्बेहि सिक्खापदेहि असाधारणो विनिच्छयो।
Evaṃ sevanacitteneva pavesentassa āpattiṃ dassetvā idāni yasmā taṃ pavesanaṃ nāma na kevalaṃ attūpakkameneva, parūpakkamenāpi hoti. Tatrāpi sādiyantasseva āpatti paṭisevanacittasamaṅgissa , na itarassāti dassetuṃ ‘‘parena vā’’tiādimāha. Tattha parenāti bhikkhupaccatthikādinā yena kenaci aññena. Pavesanapaviṭṭhaṭṭhitauddharaṇesūti ettha aggato (sārattha. ṭī. 2.58) yāva mūlā pavesanaṃ pavesanaṃ nāma. Aṅgajātassa yattakaṃ ṭhānaṃ pavesanārahaṃ, tattakaṃ anavasesato paviṭṭhaṃ paviṭṭhaṃ nāma. Evaṃ paviṭṭhassa uddharaṇārambhato antarā ṭhitakālo ṭhitaṃ nāma. Samantapāsādikāyaṃ pana mātugāmassa sukkavisaṭṭhiṃ patvā sabbathā vāyāmato oramitvā ṭhitakālaṃ sandhāya ‘‘sukkavisaṭṭhisamaye’’ti vuttaṃ. Uddharaṇaṃ nāma yāva aggā nīharaṇakālo. Sādiyatīti sevanacittaṃ upaṭṭhapeti. Asādhāraṇavinicchayoti adinnādānādīhi sabbehi sikkhāpadehi asādhāraṇo vinicchayo.
साधारणविनिच्छयत्थन्ति परिवारवसेन साधारणविनिच्छयत्थं। मातिकाति माता, जनेत्तीति अत्थो। निददाति देसनं देसवसेन अविदितं विदितं कत्वा निदस्सेतीति निदानं। पञ्ञापीयतीति पञ्ञत्ति, तस्सा पकारो पञ्ञत्तिविधि अङ्गेति गमेति ञापेतीति अङ्गं, कारणं। समुट्ठहन्ति आपत्तियो एतेनाति समुट्ठानं, उप्पत्तिकारणं, तस्स विधि समुट्ठानविधि। वज्जकम्मप्पभेदञ्चाति एत्थ पभेदसद्दो पच्चेकं योजेतब्बो ‘‘वज्जप्पभेदं, कम्मप्पभेदञ्चा’’ति। तत्थ तत्थाति तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे।
Sādhāraṇavinicchayatthanti parivāravasena sādhāraṇavinicchayatthaṃ. Mātikāti mātā, janettīti attho. Nidadāti desanaṃ desavasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Paññāpīyatīti paññatti, tassā pakāro paññattividhi aṅgeti gameti ñāpetīti aṅgaṃ, kāraṇaṃ. Samuṭṭhahanti āpattiyo etenāti samuṭṭhānaṃ, uppattikāraṇaṃ, tassa vidhi samuṭṭhānavidhi. Vajjakammappabhedañcāti ettha pabhedasaddo paccekaṃ yojetabbo ‘‘vajjappabhedaṃ, kammappabhedañcā’’ti. Tattha tatthāti tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade.
पञ्ञत्तिट्ठानन्ति पञ्ञत्तिट्ठपनस्स ठानं, सिक्खापदानं पञ्ञत्तिदेसोति अत्थो। पुग्गलोति एत्थ आदिकम्मिकोयेव अधिप्पेतोति आह ‘‘पुग्गलो नाम यं यं आरब्भ तं तं सिक्खापदं पञ्ञत्त’’न्ति, सो सो पुग्गलोति अधिप्पायो। होन्ति चेत्थ –
Paññattiṭṭhānanti paññattiṭṭhapanassa ṭhānaṃ, sikkhāpadānaṃ paññattidesoti attho. Puggaloti ettha ādikammikoyeva adhippetoti āha ‘‘puggalo nāma yaṃ yaṃ ārabbha taṃ taṃ sikkhāpadaṃ paññatta’’nti, so so puggaloti adhippāyo. Honti cettha –
‘‘सुदिन्नो धनियो सम्बहुला वग्गुमुदन्तिका।
‘‘Sudinno dhaniyo sambahulā vaggumudantikā;
सेय्यसको उदायि चा-ळवका छन्नमेत्तिया॥
Seyyasako udāyi cā-ḷavakā channamettiyā.
‘‘देवदत्तस्सजिपुनब्बसु-छब्बग्गियोपनन्दञ्ञतरोपि च।
‘‘Devadattassajipunabbasu-chabbaggiyopanandaññataropi ca;
हत्थको चानुरुद्धो च, सत्तरस चूळपन्थको॥
Hatthako cānuruddho ca, sattarasa cūḷapanthako.
‘‘बेलट्ठसीसो चानन्दो, सागतोरिट्ठनामको।
‘‘Belaṭṭhasīso cānando, sāgatoriṭṭhanāmako;
नन्दत्थेरेन तेवीस, भिक्खूनं आदिकम्मिका॥
Nandattherena tevīsa, bhikkhūnaṃ ādikammikā.
‘‘सुन्दरीनन्दा थुल्लनन्दा, छब्बग्गियञ्ञतरापि च।
‘‘Sundarīnandā thullanandā, chabbaggiyaññatarāpi ca;
चण्डकाळी सम्बहुला, द्वे च भिक्खुनियो परा।
Caṇḍakāḷī sambahulā, dve ca bhikkhuniyo parā;
भिक्खुनीनं तु सत्तेव, होन्ति ता आदिकम्मिका’’ति॥
Bhikkhunīnaṃ tu satteva, honti tā ādikammikā’’ti.
तस्स तस्स पुग्गलस्साति यं यं सुदिन्नादिकं पुग्गलं आरब्भ सिक्खापदं पञ्ञत्तं, तस्स तस्स पुग्गलस्स। पञ्ञत्तीति पठमपञ्ञत्ति। पठमपञ्ञत्तिया पच्छा ठपिता पञ्ञत्ति अनुपञ्ञत्ति। अनुप्पन्ने दोसे ठपिता पञ्ञत्ति अनुप्पन्नपञ्ञत्ति। सब्बत्थ मज्झिमदेसे चेव पच्चन्तिमेसु जनपदेसु चाति सब्बेसु पदेसेसु ठपिता पञ्ञत्ति सब्बत्थपञ्ञत्ति। मज्झिमदेसेयेव ठपिता पञ्ञत्ति पदेसपञ्ञत्ति। भिक्खूनञ्चेव भिक्खुनीनञ्च साधारणभूता पञ्ञत्ति साधारणपञ्ञत्ति। सुद्धभिक्खूनमेव, सुद्धभिक्खुनीनं वा पञ्ञत्तं सिक्खापदं असाधारणपञ्ञत्ति। उभिन्नम्पि पञ्ञत्ति उभतोपञ्ञत्ति। विनयधरपञ्चमेनाति अनुस्सावनकाचरियपञ्चमेन। गुणङ्गुणूपाहनाति चतुप्पटलतो पट्ठाय कता उपाहना, न एकद्वितिपटला। चम्मत्थरणन्ति अत्थरितब्बं चम्मं। एतेसं वसेन चतुब्बिधा पदेसपञ्ञत्ति नामाति एतेसं वसेन चतुब्बिधा पञ्ञत्ति मज्झिमदेसेयेव पञ्ञत्ताति पदेसपञ्ञत्ति नाम। तेनेवाह ‘‘मज्झिमदेसेयेव ही’’तिआदि। यस्मा मज्झिमदेसेयेव यथावुत्तवत्थुवीतिक्कमे आपत्ति होति, न पच्चन्तिमजनपदे, तस्मा पदेसपञ्ञत्तीति अत्थो। धुवन्हानं पटिक्खेपमत्तन्ति निच्चनहानप्पटिसेधनमेव। एत्थ च मत्तसद्देन अञ्ञानि तीणि सिक्खापदानि पटिक्खिपति। तानि हि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सब्बपच्चन्तिमेसु जनपदेसु विनयधरपञ्चमेन गणेन उपसम्पद’’न्तिआदिना (महाव॰ २५९) चम्मक्खन्धके आगतानि। तेनेवाह ‘‘ततो अञ्ञा पदेसपञ्ञत्ति नाम नत्थी’’ति। सब्बानीति ततो अवसेसानि सब्बानि सिक्खापदानि। तस्माति यस्मा अनुप्पन्नपञ्ञत्ति अट्ठगरुधम्मवसेन भिक्खुनीनंयेव आगता, यस्मा च धुवन्हानं पटिक्खेपमत्तं ठपेत्वा पातिमोक्खे सब्बानि सिक्खापदानि सब्बत्थपञ्ञत्तियेव होन्ति, यस्मा च साधारणपञ्ञत्तिदुकञ्च एकतोपञ्ञत्तिदुकञ्च ब्यञ्जनमत्तं नानं, अत्थतो एकं, तस्मा। सब्बत्थाति सब्बेसु सिक्खापदेसु। आपत्तिभेदो हेत्थ उत्तरपदलोपेन ‘‘आपत्ती’’ति वुत्तोति आह ‘‘आपत्तीति पुब्बप्पयोगादिवसेन आपत्तिभेदो’’ति। सीलआचारदिट्ठिआजीवविपत्तीनन्ति एत्थ पठमा द्वे आपत्तिक्खन्धा सीलविपत्ति नाम, अवसेसा पञ्च आचारविपत्ति नाम, मिच्छादिट्ठि च अन्तग्गाहिकादिट्ठि च दिट्ठिविपत्ति नाम, आजीवहेतु पञ्ञत्तानि छ सिक्खापदानि आजीवविपत्ति नाम, इति इमासं सीलआचारदिट्ठिआजीवविपत्तीनं अञ्ञतराति अत्थो।
Tassa tassa puggalassāti yaṃ yaṃ sudinnādikaṃ puggalaṃ ārabbha sikkhāpadaṃ paññattaṃ, tassa tassa puggalassa. Paññattīti paṭhamapaññatti. Paṭhamapaññattiyā pacchā ṭhapitā paññatti anupaññatti. Anuppanne dose ṭhapitā paññatti anuppannapaññatti. Sabbattha majjhimadese ceva paccantimesu janapadesu cāti sabbesu padesesu ṭhapitā paññatti sabbatthapaññatti. Majjhimadeseyeva ṭhapitā paññatti padesapaññatti. Bhikkhūnañceva bhikkhunīnañca sādhāraṇabhūtā paññatti sādhāraṇapaññatti. Suddhabhikkhūnameva, suddhabhikkhunīnaṃ vā paññattaṃ sikkhāpadaṃ asādhāraṇapaññatti. Ubhinnampi paññatti ubhatopaññatti. Vinayadharapañcamenāti anussāvanakācariyapañcamena. Guṇaṅguṇūpāhanāti catuppaṭalato paṭṭhāya katā upāhanā, na ekadvitipaṭalā. Cammattharaṇanti attharitabbaṃ cammaṃ. Etesaṃ vasena catubbidhā padesapaññatti nāmāti etesaṃ vasena catubbidhā paññatti majjhimadeseyeva paññattāti padesapaññatti nāma. Tenevāha ‘‘majjhimadeseyeva hī’’tiādi. Yasmā majjhimadeseyeva yathāvuttavatthuvītikkame āpatti hoti, na paccantimajanapade, tasmā padesapaññattīti attho. Dhuvanhānaṃ paṭikkhepamattanti niccanahānappaṭisedhanameva. Ettha ca mattasaddena aññāni tīṇi sikkhāpadāni paṭikkhipati. Tāni hi ‘‘anujānāmi, bhikkhave, sabbapaccantimesu janapadesu vinayadharapañcamena gaṇena upasampada’’ntiādinā (mahāva. 259) cammakkhandhake āgatāni. Tenevāha ‘‘tato aññā padesapaññatti nāma natthī’’ti. Sabbānīti tato avasesāni sabbāni sikkhāpadāni. Tasmāti yasmā anuppannapaññatti aṭṭhagarudhammavasena bhikkhunīnaṃyeva āgatā, yasmā ca dhuvanhānaṃ paṭikkhepamattaṃ ṭhapetvā pātimokkhe sabbāni sikkhāpadāni sabbatthapaññattiyeva honti, yasmā ca sādhāraṇapaññattidukañca ekatopaññattidukañca byañjanamattaṃ nānaṃ, atthato ekaṃ, tasmā. Sabbatthāti sabbesu sikkhāpadesu. Āpattibhedo hettha uttarapadalopena ‘‘āpattī’’ti vuttoti āha ‘‘āpattīti pubbappayogādivasena āpattibhedo’’ti. Sīlaācāradiṭṭhiājīvavipattīnanti ettha paṭhamā dve āpattikkhandhā sīlavipatti nāma, avasesā pañca ācāravipatti nāma, micchādiṭṭhi ca antaggāhikādiṭṭhi ca diṭṭhivipatti nāma, ājīvahetu paññattāni cha sikkhāpadāni ājīvavipatti nāma, iti imāsaṃ sīlaācāradiṭṭhiājīvavipattīnaṃ aññatarāti attho.
न केवलं यथावुत्तनयेनेव वुच्चन्तीति आह ‘‘यानि सिक्खापदसमुट्ठानानीतिपि वुच्चन्ती’’ति। एतानि हि किञ्चापि आपत्तिया समुट्ठानानि, न सिक्खापदस्स, वोहारसुखत्थं पनेवं वुच्चन्तीति। तत्थाति तेसु छसु समुट्ठानेसु। तेसूति सचित्तकाचित्तकेसु। एकं समुट्ठानं उप्पत्तिकारणं एतिस्साति एकसमुट्ठाना, एकेन वा समुट्ठानं एतिस्साति एकसमुट्ठाना। ‘‘द्विसमुट्ठाना’’तिआदीसुपि एसेव नयो।
Na kevalaṃ yathāvuttanayeneva vuccantīti āha ‘‘yāni sikkhāpadasamuṭṭhānānītipi vuccantī’’ti. Etāni hi kiñcāpi āpattiyā samuṭṭhānāni, na sikkhāpadassa, vohārasukhatthaṃ panevaṃ vuccantīti. Tatthāti tesu chasu samuṭṭhānesu. Tesūti sacittakācittakesu. Ekaṃ samuṭṭhānaṃ uppattikāraṇaṃ etissāti ekasamuṭṭhānā, ekena vā samuṭṭhānaṃ etissāti ekasamuṭṭhānā. ‘‘Dvisamuṭṭhānā’’tiādīsupi eseva nayo.
समुट्ठानवसेनाति समुट्ठानसीसवसेन। पठमपाराजिकं समुट्ठानं एतिस्साति पठमपाराजिकसमुट्ठाना। तथा अदिन्नादानसमुट्ठाना’’तिआदीसुपि।
Samuṭṭhānavasenāti samuṭṭhānasīsavasena. Paṭhamapārājikaṃ samuṭṭhānaṃ etissāti paṭhamapārājikasamuṭṭhānā. Tathā adinnādānasamuṭṭhānā’’tiādīsupi.
सयं पथविखणने कायेन, परे आणापेत्वा खणापने वाचाय च आपत्तिसम्भवतो ‘‘पथविखणनादीसु विया’’ति वुत्तं। आदिसद्देन अदिन्नादानादीनं परिग्गहो। पठमकथिनापत्ति कायवाचतो कत्तब्बं अधिट्ठानं वा विकप्पनं वा अकरोन्तस्स होति, नो करोन्तस्साति आह ‘‘पठमकथिनापत्ति विया’’ति। अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया हत्थतो चीवरप्पटिग्गहणापत्ति तस्सा हत्थतो चीवरं पटिग्गण्हन्तस्स, परिवत्तकं अदेन्तस्स च होतीति किरियाकिरियतो समुट्ठाति। ‘‘सिया करोन्तस्सा’’तिआदीसु सियाति ‘‘सिया खो पन ते ब्राह्मण एवमस्सा’’तिआदीसु विय ‘‘कदाची’’ति इमिना समानत्थो निपातो। रूपियप्पटिग्गहणापत्ति सिया किरिया गहणेन आपज्जनतो, सिया अकिरिया पटिक्खेपस्स अकरणतोति आह ‘‘रूपियप्पटिग्गहणापत्ति विया’’ति। कुटिकारापत्ति वत्थुं देसापेत्वा पमाणातिक्कन्तकरणे करोन्तस्स सिया, अदेसापेत्वा पन पमाणातिक्कन्तकरणे पमाणयुत्तं वा करोन्तस्स च अकरोन्तस्स च सियाति आह ‘‘कुटिकारापत्ति विया’’ति।
Sayaṃ pathavikhaṇane kāyena, pare āṇāpetvā khaṇāpane vācāya ca āpattisambhavato ‘‘pathavikhaṇanādīsu viyā’’ti vuttaṃ. Ādisaddena adinnādānādīnaṃ pariggaho. Paṭhamakathināpatti kāyavācato kattabbaṃ adhiṭṭhānaṃ vā vikappanaṃ vā akarontassa hoti, no karontassāti āha ‘‘paṭhamakathināpatti viyā’’ti. Aññātikāya bhikkhuniyā hatthato cīvarappaṭiggahaṇāpatti tassā hatthato cīvaraṃ paṭiggaṇhantassa, parivattakaṃ adentassa ca hotīti kiriyākiriyato samuṭṭhāti. ‘‘Siyā karontassā’’tiādīsu siyāti ‘‘siyā kho pana te brāhmaṇa evamassā’’tiādīsu viya ‘‘kadācī’’ti iminā samānattho nipāto. Rūpiyappaṭiggahaṇāpatti siyā kiriyā gahaṇena āpajjanato, siyā akiriyā paṭikkhepassa akaraṇatoti āha ‘‘rūpiyappaṭiggahaṇāpatti viyā’’ti. Kuṭikārāpatti vatthuṃ desāpetvā pamāṇātikkantakaraṇe karontassa siyā, adesāpetvā pana pamāṇātikkantakaraṇe pamāṇayuttaṃ vā karontassa ca akarontassa ca siyāti āha ‘‘kuṭikārāpatti viyā’’ti.
सञ्ञाय अभावेन विमोक्खो अस्साति सञ्ञाविमोक्खोति मज्झेपदलोपसमासो दट्ठब्बोति आह ‘‘यतो वीतिक्कमसञ्ञाया’’तिआदि। इतरा नाम यतो वीतिक्कमसञ्ञाय अभावेन न मुच्चति, सा इतरसद्दस्स वुत्तप्पटियोगिविसयत्ता। या अचित्तकेन वा सचित्तकमिस्सकेन वा समुट्ठातीति या आपत्ति कदाचि अचित्तकेन वा कदाचि सचित्तकमिस्सकेन वा समुट्ठानेन समुट्ठाति। एत्थ च सञ्ञादुकं अनापत्तिमुखेन वुत्तं, सचित्तकदुकं आपत्तिमुखेनाति दट्ठब्बं।
Saññāya abhāvena vimokkho assāti saññāvimokkhoti majjhepadalopasamāso daṭṭhabboti āha ‘‘yato vītikkamasaññāyā’’tiādi. Itarā nāma yato vītikkamasaññāya abhāvena na muccati, sā itarasaddassa vuttappaṭiyogivisayattā. Yā acittakena vā sacittakamissakena vā samuṭṭhātīti yā āpatti kadāci acittakena vā kadāci sacittakamissakena vā samuṭṭhānena samuṭṭhāti. Ettha ca saññādukaṃ anāpattimukhena vuttaṃ, sacittakadukaṃ āpattimukhenāti daṭṭhabbaṃ.
यस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होतीति यस्सा सचित्तकाय आपत्तिया चित्तं अकुसलमेव होति, यस्सा च सचित्तकाचित्तकसङ्खाताय सुरापानादिअचित्तकाय आपत्तिया वत्थुविजाननचित्तेन सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, अयं लोकवज्जा। ‘‘सचित्तकपक्खे’’ति हि इदं वचनं सचित्तकाचित्तकं सन्धाय वुत्तं। न हि एकंसतो सचित्तकस्स ‘‘सचित्तकपक्खे’’ति विसेसने पयोजनं अत्थीति। यं पनेत्थ गण्ठिपदे ‘‘सुरापानस्मिञ्हि ‘सुरा’ति वा ‘न वट्टती’ति वा जानित्वा पिवने अकुसलमेवा’’ति वुत्तं। तत्थ ‘‘न वट्टतीति वा जानित्वा’’ति वुत्तवचनं न युज्जति पण्णत्तिवज्जस्सापि लोकवज्जभावप्पसङ्गतो। यस्सा पन ‘‘सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेवा’’ति नियमो नत्थि, सा पण्णत्तिवज्जाति इममत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘सेसा पण्णत्तिवज्जा’’ति। तथा हि तस्सा वत्थुविजाननचित्तेन सचित्तकपक्खे चित्तं सिया कुसलं, सिया अकुसलं, सिया अब्याकतन्ति ‘‘अकुसलमेवा’’ति नियमो नत्थि। उभयत्थ आपज्जितब्बाति कायद्वारे, वचीद्वारे चाति उभयत्थ आपज्जितब्बा आपत्ति, ता पन अदिन्नादानादयो। ‘‘मनोद्वारे आपत्ति नाम नत्थी’’ति इदं येभुय्यवसेन वुत्तं उपनिक्खित्तसादियनादीसु आपत्तिसम्भवतोति दट्ठब्बं।
Yassāsacittakapakkhe cittaṃ akusalameva hotīti yassā sacittakāya āpattiyā cittaṃ akusalameva hoti, yassā ca sacittakācittakasaṅkhātāya surāpānādiacittakāya āpattiyā vatthuvijānanacittena sacittakapakkhe cittaṃ akusalameva hoti, ayaṃ lokavajjā. ‘‘Sacittakapakkhe’’ti hi idaṃ vacanaṃ sacittakācittakaṃ sandhāya vuttaṃ. Na hi ekaṃsato sacittakassa ‘‘sacittakapakkhe’’ti visesane payojanaṃ atthīti. Yaṃ panettha gaṇṭhipade ‘‘surāpānasmiñhi ‘surā’ti vā ‘na vaṭṭatī’ti vā jānitvā pivane akusalamevā’’ti vuttaṃ. Tattha ‘‘na vaṭṭatīti vā jānitvā’’ti vuttavacanaṃ na yujjati paṇṇattivajjassāpi lokavajjabhāvappasaṅgato. Yassā pana ‘‘sacittakapakkhe cittaṃ akusalamevā’’ti niyamo natthi, sā paṇṇattivajjāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘sesā paṇṇattivajjā’’ti. Tathā hi tassā vatthuvijānanacittena sacittakapakkhe cittaṃ siyā kusalaṃ, siyā akusalaṃ, siyā abyākatanti ‘‘akusalamevā’’ti niyamo natthi. Ubhayattha āpajjitabbāti kāyadvāre, vacīdvāre cāti ubhayattha āpajjitabbā āpatti, tā pana adinnādānādayo. ‘‘Manodvāre āpatti nāma natthī’’ti idaṃ yebhuyyavasena vuttaṃ upanikkhittasādiyanādīsu āpattisambhavatoti daṭṭhabbaṃ.
अकुसलचित्तो वा आपज्जतीति पाराजिकसुक्कविसट्ठिकायसंसग्गदुट्ठुल्लअत्तकामपारिचरियदुट्ठदोससङ्घभेदप्पहारदानतलसत्तिकादिभेदं आपत्तिं अकुसलचित्तो आपज्जति। अनुपसम्पन्नं पदसोधम्मं वाचेन्तो, मातुगामस्स धम्मं देसेन्तोति एवरूपं आपत्तिं कुसलचित्तो आपज्जति। असञ्चिच्चसहसेय्यादिं अब्याकतचित्तो आपज्जति। यं अरहा आपज्जति, सब्बं अब्याकतचित्तोव आपज्जति। तेनाह ‘‘कुसलाब्याकतचित्तो वा’’ति।
Akusalacitto vā āpajjatīti pārājikasukkavisaṭṭhikāyasaṃsaggaduṭṭhullaattakāmapāricariyaduṭṭhadosasaṅghabhedappahāradānatalasattikādibhedaṃ āpattiṃ akusalacitto āpajjati. Anupasampannaṃ padasodhammaṃ vācento, mātugāmassa dhammaṃ desentoti evarūpaṃ āpattiṃ kusalacitto āpajjati. Asañciccasahaseyyādiṃ abyākatacitto āpajjati. Yaṃ arahā āpajjati, sabbaṃ abyākatacittova āpajjati. Tenāha ‘‘kusalābyākatacitto vā’’ti.
दुक्खवेदनासमङ्गी वाति दुट्ठदोसादिभेदं आपत्तिं आपज्जन्तो दुक्खवेदनासमङ्गी आपज्जति। मेथुनधम्मादिभेदं पन सुखवेदनासमङ्गी आपज्जति। यं सुखवेदनासमङ्गी आपज्जति, तंयेव मज्झत्तो हुत्वा आपज्जन्तो अदुक्खमसुखवेदनासमङ्गी आपज्जति। तेनाह ‘‘इतरवेदनाद्वयसमङ्गी वा’’ति। इदम्पि च तिकद्वयं येभुय्यवसेनेव वुत्तं। निपज्जित्वा निरोधसमापन्नो हि अचित्तको अवेदनो सहसेय्यापत्तिं आपज्जतीति। किञ्चापि एवं अनियमेन वुत्तं, विसेसो पनेत्थ अत्थीति दस्सेतुं ‘‘एवं सन्तेपी’’तिआदि वुत्तं। एवं सन्तेपीति हि विसेसाभिधाननिमित्ताभ्यूपगमेव युज्जति। सब्बेसं वसेन तीणि चित्तानीति कुसलाकुसलाब्याकतानं वसेन पदसोधम्मादीसु तीणि चित्तानि।
Dukkhavedanāsamaṅgī vāti duṭṭhadosādibhedaṃ āpattiṃ āpajjanto dukkhavedanāsamaṅgī āpajjati. Methunadhammādibhedaṃ pana sukhavedanāsamaṅgī āpajjati. Yaṃ sukhavedanāsamaṅgī āpajjati, taṃyeva majjhatto hutvā āpajjanto adukkhamasukhavedanāsamaṅgī āpajjati. Tenāha ‘‘itaravedanādvayasamaṅgī vā’’ti. Idampi ca tikadvayaṃ yebhuyyavaseneva vuttaṃ. Nipajjitvā nirodhasamāpanno hi acittako avedano sahaseyyāpattiṃ āpajjatīti. Kiñcāpi evaṃ aniyamena vuttaṃ, viseso panettha atthīti dassetuṃ ‘‘evaṃ santepī’’tiādi vuttaṃ. Evaṃ santepīti hi visesābhidhānanimittābhyūpagameva yujjati. Sabbesaṃ vasena tīṇi cittānīti kusalākusalābyākatānaṃ vasena padasodhammādīsu tīṇi cittāni.
इदानि तं यथावुत्तनिदानादिवेदनात्तिकपरियोसानं सत्तरसप्पकारं इमस्मिं सिक्खापदे योजेतुं ‘‘इध पना’’तिआदिमाह। इधाति इमस्मिं पठमपाराजिकसिक्खापदे। वेसालियन्ति एवंनामके इत्थिलिङ्गवसेन पवत्तवोहारे नगरे। तञ्हि नगरं तिक्खत्तुं पाकारपरिक्खेपवड्ढनेन विसालीभूतत्ता ‘‘वेसाली’’ति वुच्चति। इदम्पि च नगरं सब्बञ्ञुतं सम्पत्तेयेव सम्मासम्बुद्धे सब्बाकारवेपुल्लत्तं पत्तन्ति वेदितब्बं। ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाया’’ति च ‘‘अन्तमसो तिरच्छानगतायपी’’ति च द्वे अनुपञ्ञत्तियोति मक्कटिवज्जिपुत्तकवत्थूनं वसेन वुत्ता। ‘‘अन्तमसो तिरच्छानगताया’’ति च ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाया’’ति च इमा द्वे अनुपञ्ञत्तियो। आपत्तिकरा च होतीति पठमपञ्ञत्तितो विसुंयेवापत्तिकरा च होति। अञ्ञवादकसिक्खापदादीसु वियाति अञ्ञवादकसिक्खापदादीसु ‘‘विहेसके’’तिआदिका (पाचि॰ ९८) वियाति अत्थो। आदिसद्देन उज्झापनकस्स परिग्गहो। एत्थ हि अञ्ञवादकादितो विसुंयेव विहेसकादीसुपि पाचित्तियं होति। यथाह ‘‘रोपिते विहेसके सङ्घमज्झे वत्थुस्मिं वा आपत्तिया वा अनयुञ्जियमानो तं नकथेतुकामो तं नउग्घाटेतुकामो तुण्हीभूतो सङ्घं विहेसेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’तिआदि (पारा॰ १००)। सुपिनन्ते विज्जमानापि मोचनस्सादचेतना अब्बोहारिकत्ता अनापत्तिकराति आह ‘‘अञ्ञत्र सुपिनन्तातिआदिका विया’’ति। तथा हि थिनमिद्धेन अभिभूतत्ता सुपिने चित्तं अब्बोहारिकं, चित्तस्स अब्बोहारिकत्ता ओपक्कमनकिरियापवत्तनिकापि चेतना अब्बोहारिका। वुत्तञ्हेतं ‘‘अत्थेसा, भिक्खवे, चेतना, सा च खो अब्बोहारिका’’ति (पारा॰ २३५), तस्मा ‘‘अञ्ञत्र सुपिनन्ता’’ति अयं अनुपञ्ञत्ति अनापत्तिकरा जाता। आदिसद्देन ‘‘अञ्ञत्र अधिमाना’’तिआदिकं (पारा॰ १९७) सङ्गण्हाति। अदिन्नादानादीसु वियाति अदिन्नादानादीसु ‘‘अरञ्ञा वा’’तिआदिका (पारा॰ ९१) वियाति अत्थो। एत्थ पन आदिसद्देन पठमपाराजिकादीनं सङ्गहो। एत्थ हि ‘‘तञ्च खो गामे, नो अरञ्ञे’’तिआदिना (पारा॰ ९०) नयेन लेसं ओड्डेन्तानं लेसपिदहनत्थं ‘‘अरञ्ञा वा’’तिआदिका अनुपञ्ञत्ति वुत्ताति उपत्थम्भकराव होति। तेनेव हि ‘‘ननु, आवुसो, तथेवेतं होती’’ति (पारा॰ ९०) भिक्खूहि वुत्तं।
Idāni taṃ yathāvuttanidānādivedanāttikapariyosānaṃ sattarasappakāraṃ imasmiṃ sikkhāpade yojetuṃ ‘‘idha panā’’tiādimāha. Idhāti imasmiṃ paṭhamapārājikasikkhāpade. Vesāliyanti evaṃnāmake itthiliṅgavasena pavattavohāre nagare. Tañhi nagaraṃ tikkhattuṃ pākāraparikkhepavaḍḍhanena visālībhūtattā ‘‘vesālī’’ti vuccati. Idampi ca nagaraṃ sabbaññutaṃ sampatteyeva sammāsambuddhe sabbākāravepullattaṃ pattanti veditabbaṃ. ‘‘Sikkhaṃ apaccakkhāyā’’ti ca ‘‘antamaso tiracchānagatāyapī’’ti ca dve anupaññattiyoti makkaṭivajjiputtakavatthūnaṃ vasena vuttā. ‘‘Antamaso tiracchānagatāyā’’ti ca ‘‘sikkhaṃ apaccakkhāyā’’ti ca imā dve anupaññattiyo. Āpattikarā ca hotīti paṭhamapaññattito visuṃyevāpattikarā ca hoti. Aññavādakasikkhāpadādīsu viyāti aññavādakasikkhāpadādīsu ‘‘vihesake’’tiādikā (pāci. 98) viyāti attho. Ādisaddena ujjhāpanakassa pariggaho. Ettha hi aññavādakādito visuṃyeva vihesakādīsupi pācittiyaṃ hoti. Yathāha ‘‘ropite vihesake saṅghamajjhe vatthusmiṃ vā āpattiyā vā anayuñjiyamāno taṃ nakathetukāmo taṃ naugghāṭetukāmo tuṇhībhūto saṅghaṃ viheseti, āpatti pācittiyassā’’tiādi (pārā. 100). Supinante vijjamānāpi mocanassādacetanā abbohārikattā anāpattikarāti āha ‘‘aññatra supinantātiādikā viyā’’ti. Tathā hi thinamiddhena abhibhūtattā supine cittaṃ abbohārikaṃ, cittassa abbohārikattā opakkamanakiriyāpavattanikāpi cetanā abbohārikā. Vuttañhetaṃ ‘‘atthesā, bhikkhave, cetanā, sā ca kho abbohārikā’’ti (pārā. 235), tasmā ‘‘aññatra supinantā’’ti ayaṃ anupaññatti anāpattikarā jātā. Ādisaddena ‘‘aññatra adhimānā’’tiādikaṃ (pārā. 197) saṅgaṇhāti. Adinnādānādīsu viyāti adinnādānādīsu ‘‘araññā vā’’tiādikā (pārā. 91) viyāti attho. Ettha pana ādisaddena paṭhamapārājikādīnaṃ saṅgaho. Ettha hi ‘‘tañca kho gāme, no araññe’’tiādinā (pārā. 90) nayena lesaṃ oḍḍentānaṃ lesapidahanatthaṃ ‘‘araññā vā’’tiādikā anupaññatti vuttāti upatthambhakarāva hoti. Teneva hi ‘‘nanu, āvuso, tathevetaṃ hotī’’ti (pārā. 90) bhikkhūhi vuttaṃ.
वुत्तप्पकारे मग्गेति ‘‘मनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतवसेना’’तिआदिना (कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना) वुत्तप्पकारे तिंसमग्गे। इमस्स पन ‘‘छिन्ने’’ति इमिना सम्बन्धो। तचादीनि अनवसेसेत्वाति निमित्तप्पदेसे बहि ठितानि छविचम्मानि अनवसेसेत्वा। निमित्तसण्ठानमत्तं पञ्ञायतीति निमित्तमंसस्स पन अब्भन्तरे छविचम्मस्स च विज्जमानत्ता वुत्तं। चम्मखिलन्ति चम्मक्खण्डं। ‘‘उण्णिगण्डो’’तिपि (सारत्थ॰ टी॰ २.५५; वि॰ वि॰ टी॰ १.५५) वदन्ति। तञ्हि निमित्ते जातत्ता निमित्तमेव। तेनाह ‘‘सेवनचित्ते सति पाराजिक’’न्ति। सेवनचित्तेति मेथुनसेवनचित्ते। कायसंसग्गसेवनचित्ते पन सति सङ्घादिसेसोव । नट्ठो कायप्पसादो एत्थाति नट्ठकायप्पसादं, सुक्खपीळकं वा मतचम्मं वाति अत्थो। मते अक्खायिते, येभुय्येन अक्खायिते च पाराजिकापत्तिवचनतो (पारा॰ ६१) पन नट्ठकायप्पसादेपि इत्थिनिमित्ते पवेसेन्तस्स पाराजिकापत्तियेव। निमित्तसण्ठानमत्तम्पि अनवसेसेत्वाति निमित्ताकारेन ठितं यथावुत्तनिमित्तमंसादिम्पि अनवसेसेत्वा। वणसङ्खेपवसेनाति वणसङ्गहवसेन। वणे थुल्लच्चयञ्च ‘‘अमग्गेन अमग्गं पवेसेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा॰ ६६) इमस्स सुत्तस्स वसेन वेदितब्बं। तस्मिञ्हि सुत्ते द्वीसु सम्भिन्नवणेसु एकेन वणेन पवेसेत्वा दुतियेन नीहरन्तस्स थुल्लच्चयं वुत्तं। वुत्तञ्हि समन्तपासादिकायं ‘‘इमस्स सत्तस्स अनुलोमवसेन सब्बत्थ वणसङ्खेपे थुल्लच्चयं वेदितब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.६६)। मनुस्सानं पन अक्खिआदयोपि वणसङ्गहं गच्छन्तीति वणेन एकपरिच्छेदं कत्वा दस्सेन्तो ‘‘तथा’’तिआदिमाह। तेसं वणसङ्गहो ‘‘नवद्वारो महावणो’’ति (मि॰ प॰ २.६.१) एवमादिसुत्तानुसारेन वेदितब्बो। तत्थ मनुस्सानन्ति इत्थिपुरिसपण्डकउभतोब्यञ्जनकवसेन चतुब्बिधानं मनुस्सानं। वत्थिकोसेसूति वत्थिपुटेसु पुरिसानं अङ्गजातकोसेसु। हत्थिअस्सादीनञ्च तिरच्छानानन्ति हत्थिअस्सगोणगद्रभओट्ठमहिंसादीनं तिरच्छानगतानं। तिरच्छानानं पनाति सब्बेसम्पि तिरच्छानगतानं। सब्बेसन्ति यथावुत्तमनुस्सादीनं सब्बेसं।
Vuttappakāre maggeti ‘‘manussāmanussatiracchānagatavasenā’’tiādinā (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā) vuttappakāre tiṃsamagge. Imassa pana ‘‘chinne’’ti iminā sambandho. Tacādīni anavasesetvāti nimittappadese bahi ṭhitāni chavicammāni anavasesetvā. Nimittasaṇṭhānamattaṃ paññāyatīti nimittamaṃsassa pana abbhantare chavicammassa ca vijjamānattā vuttaṃ. Cammakhilanti cammakkhaṇḍaṃ. ‘‘Uṇṇigaṇḍo’’tipi (sārattha. ṭī. 2.55; vi. vi. ṭī. 1.55) vadanti. Tañhi nimitte jātattā nimittameva. Tenāha ‘‘sevanacitte sati pārājika’’nti. Sevanacitteti methunasevanacitte. Kāyasaṃsaggasevanacitte pana sati saṅghādisesova . Naṭṭho kāyappasādo etthāti naṭṭhakāyappasādaṃ, sukkhapīḷakaṃ vā matacammaṃ vāti attho. Mate akkhāyite, yebhuyyena akkhāyite ca pārājikāpattivacanato (pārā. 61) pana naṭṭhakāyappasādepi itthinimitte pavesentassa pārājikāpattiyeva. Nimittasaṇṭhānamattampi anavasesetvāti nimittākārena ṭhitaṃ yathāvuttanimittamaṃsādimpi anavasesetvā. Vaṇasaṅkhepavasenāti vaṇasaṅgahavasena. Vaṇe thullaccayañca ‘‘amaggena amaggaṃ paveseti, āpatti thullaccayassā’’ti (pārā. 66) imassa suttassa vasena veditabbaṃ. Tasmiñhi sutte dvīsu sambhinnavaṇesu ekena vaṇena pavesetvā dutiyena nīharantassa thullaccayaṃ vuttaṃ. Vuttañhi samantapāsādikāyaṃ ‘‘imassa sattassa anulomavasena sabbattha vaṇasaṅkhepe thullaccayaṃ veditabba’’nti (pārā. aṭṭha. 1.66). Manussānaṃ pana akkhiādayopi vaṇasaṅgahaṃ gacchantīti vaṇena ekaparicchedaṃ katvā dassento ‘‘tathā’’tiādimāha. Tesaṃ vaṇasaṅgaho ‘‘navadvāro mahāvaṇo’’ti (mi. pa. 2.6.1) evamādisuttānusārena veditabbo. Tattha manussānanti itthipurisapaṇḍakaubhatobyañjanakavasena catubbidhānaṃ manussānaṃ. Vatthikosesūti vatthipuṭesu purisānaṃ aṅgajātakosesu. Hatthiassādīnañca tiracchānānanti hatthiassagoṇagadrabhaoṭṭhamahiṃsādīnaṃ tiracchānagatānaṃ. Tiracchānānaṃ panāti sabbesampi tiracchānagatānaṃ. Sabbesanti yathāvuttamanussādīnaṃ sabbesaṃ.
एवं जीवमानकसरीरे लब्भमानं आपत्तिविसेसं दस्सेत्वा इदानि मतसरीरे लब्भमानं आपत्तिविसेसं दस्सेतुं ‘‘मतसरीरे’’तिआदिमाह। वच्चमग्गपस्सावमग्गमुखमग्गानं चतूसु कोट्ठासेसु द्वे कोट्ठासे ठपेत्वा यदा अपरे द्वे कोट्ठासा खादिता, तदा उपड्ढक्खायितं नाम होति। न कुथितं होतीति उद्धुमातकादिभावेन कुथितं न होति, अल्लन्ति अत्थो। यदा पन सरीरं उद्धुमातकं होति कुथितं नीलमक्खिकसमाकिण्णं किमिकुलसमाकुलं नवहि वणमुखेहि पग्गळितपुब्बकुणपभावेन उपगन्तुम्पि असक्कुणेय्यं (पारा॰ अट्ठ॰ १.५९-६०), तदा पाराजिकवत्थुञ्च थुल्लच्चयवत्थुञ्च विजहति, दुक्कटवत्थुमेव होतीति आह ‘‘कुथिते दुक्कट’’न्ति। कुथितेति उद्धुमातकभावप्पत्ते। ईदिसे हि सरीरे यत्थ कत्थचि उपक्कमतो दुक्कटं। तथा वट्टकते मुखे अच्छुपन्तं अङ्गजातं पवेसेन्तस्साति (पारा॰ अट्ठ॰ १.७३) विवट्टे मुखे चत्तारि पस्सानि, तालुकञ्च अप्फुसन्तं अङ्गजातं पवेसेन्तस्स दुक्कटन्ति अत्थो। सचे पन हेट्ठा वा उपरि वा उभयपस्सेहि वा छुपन्तं पवेसेति, पाराजिकं। चतूहि पस्सेहि अच्छुपन्तं पवेसेत्वा अब्भन्तरे तालुकं छुपति, पाराजिकमेव। बहि निक्खन्तजिव्हाय वा दन्तेसु वा अङ्गजातं पवेसेन्तस्स थुल्लच्चयन्ति सम्बन्धो। जीवमानकसरीरेपि बहि निक्खन्तजिव्हाय थुल्लच्चयमेव। यदि पन बहि जिव्हाय पलिवेठेत्वा अन्तोमुखं पवेसेति, पाराजिकमेव। यदि पन दन्ता सुफुसिता, अन्तोमुखे ओकासो नत्थि, दन्ता च बहि ओट्ठमंसेन पटिच्छन्ना, तत्थ वातेन असम्फुट्ठं अल्लोकासं तिलफलमत्तम्पि पवेसेन्तस्स पाराजिकमेव। उप्पाटिते पन ओट्ठमंसे दन्तेसुयेव उपक्कमन्तस्स थुल्लच्चयं। योपि दन्तो बहि निक्खमन्तो तिट्ठति, न सक्का ओट्ठेहि पिदहितुं, तत्थापि एसेव नयो।
Evaṃ jīvamānakasarīre labbhamānaṃ āpattivisesaṃ dassetvā idāni matasarīre labbhamānaṃ āpattivisesaṃ dassetuṃ ‘‘matasarīre’’tiādimāha. Vaccamaggapassāvamaggamukhamaggānaṃ catūsu koṭṭhāsesu dve koṭṭhāse ṭhapetvā yadā apare dve koṭṭhāsā khāditā, tadā upaḍḍhakkhāyitaṃ nāma hoti. Na kuthitaṃ hotīti uddhumātakādibhāvena kuthitaṃ na hoti, allanti attho. Yadā pana sarīraṃ uddhumātakaṃ hoti kuthitaṃ nīlamakkhikasamākiṇṇaṃ kimikulasamākulaṃ navahi vaṇamukhehi paggaḷitapubbakuṇapabhāvena upagantumpi asakkuṇeyyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.59-60), tadā pārājikavatthuñca thullaccayavatthuñca vijahati, dukkaṭavatthumeva hotīti āha ‘‘kuthite dukkaṭa’’nti. Kuthiteti uddhumātakabhāvappatte. Īdise hi sarīre yattha katthaci upakkamato dukkaṭaṃ. Tathā vaṭṭakate mukhe acchupantaṃ aṅgajātaṃ pavesentassāti (pārā. aṭṭha. 1.73) vivaṭṭe mukhe cattāri passāni, tālukañca apphusantaṃ aṅgajātaṃ pavesentassa dukkaṭanti attho. Sace pana heṭṭhā vā upari vā ubhayapassehi vā chupantaṃ paveseti, pārājikaṃ. Catūhi passehi acchupantaṃ pavesetvā abbhantare tālukaṃ chupati, pārājikameva. Bahi nikkhantajivhāya vā dantesu vā aṅgajātaṃ pavesentassa thullaccayanti sambandho. Jīvamānakasarīrepi bahi nikkhantajivhāya thullaccayameva. Yadi pana bahi jivhāya paliveṭhetvā antomukhaṃ paveseti, pārājikameva. Yadi pana dantā suphusitā, antomukhe okāso natthi, dantā ca bahi oṭṭhamaṃsena paṭicchannā, tattha vātena asamphuṭṭhaṃ allokāsaṃ tilaphalamattampi pavesentassa pārājikameva. Uppāṭite pana oṭṭhamaṃse dantesuyeva upakkamantassa thullaccayaṃ. Yopi danto bahi nikkhamanto tiṭṭhati, na sakkā oṭṭhehi pidahituṃ, tatthāpi eseva nayo.
वेदनाय अट्टो पीळितो वेदनाट्टो। उम्मत्तकोति चेत्थ पित्तुम्मत्तको अधिप्पेतोति आह ‘‘यो पित्तवसेना’’तिआदि। पित्तवसेनाति बद्धपित्तवसेन। तस्मिञ्हि बद्धपित्ते पित्तकोसतो चलित्वा बहि निक्खमन्ते सत्ता उम्मत्तका होन्ति, विपल्लत्थसञ्ञा हिरोत्तप्पं छड्डेत्वा असारुप्पचरियं चरन्ति, लहुकगरुकानि सिक्खापदानि मद्दन्तापि न जानन्ति, भेसज्जकिरियायपि अतेकिच्छा होन्ति, एवरूपस्स उम्मत्तकस्स अनापत्ति। अबद्धपित्तं पन लोहितं विय सब्बङ्गगतं, तम्हि कुपिते सत्तानं कण्डुकच्छुसरीरकम्पादीनि होन्ति, तानि भेसज्जकिरियाय वूपसमन्ति। तेन वुत्तं ‘‘बद्धपित्तवसेना’’ति। खित्तचित्तो नाम विस्सट्ठचित्तो यक्खुम्मत्तको वुच्चतीति आह ‘‘यक्खेहि कतचित्तविक्खेपो खित्तचित्तो’’ति। यक्खा किर भेरवानि आरम्मणानि दस्सेत्वा मुखेन हत्थं पवेसेत्वा, हदयरूपं वा मद्दन्ता सत्ते विक्खित्तचित्ते विपल्लत्थसञ्ञे करोन्ति, एवरूपस्स खित्तचित्तस्स अनापत्ति। तेसं पन उभिन्नं अयं विसेसो – पित्तुम्मत्तको निच्चमेव उम्मत्तको होति, पकतिसञ्ञं न लभति। यक्खुम्मत्तको अन्तरन्तरा पकतिसञ्ञं पटिलभति। इध पन पित्तुम्मत्तको वा होतु, यक्खुम्मत्तको वा, यो सब्बसो मुट्ठस्सति किञ्चि न जानाति, अग्गिम्पि सुवण्णम्पि गूथम्पि चन्दनम्पि एकसदिसं मद्दन्तोव विचरति, एवरूपस्स अनापत्ति। अन्तरन्तरा पकतिसञ्ञं पटिलभित्वा ञत्वा करोन्तस्स पन आपत्तियेव। तेनाह ‘‘द्विन्नम्पि च एतेस’’न्तिआदि।
Vedanāya aṭṭo pīḷito vedanāṭṭo. Ummattakoti cettha pittummattako adhippetoti āha ‘‘yo pittavasenā’’tiādi. Pittavasenāti baddhapittavasena. Tasmiñhi baddhapitte pittakosato calitvā bahi nikkhamante sattā ummattakā honti, vipallatthasaññā hirottappaṃ chaḍḍetvā asāruppacariyaṃ caranti, lahukagarukāni sikkhāpadāni maddantāpi na jānanti, bhesajjakiriyāyapi atekicchā honti, evarūpassa ummattakassa anāpatti. Abaddhapittaṃ pana lohitaṃ viya sabbaṅgagataṃ, tamhi kupite sattānaṃ kaṇḍukacchusarīrakampādīni honti, tāni bhesajjakiriyāya vūpasamanti. Tena vuttaṃ ‘‘baddhapittavasenā’’ti. Khittacitto nāma vissaṭṭhacitto yakkhummattako vuccatīti āha ‘‘yakkhehi katacittavikkhepo khittacitto’’ti. Yakkhā kira bheravāni ārammaṇāni dassetvā mukhena hatthaṃ pavesetvā, hadayarūpaṃ vā maddantā satte vikkhittacitte vipallatthasaññe karonti, evarūpassa khittacittassa anāpatti. Tesaṃ pana ubhinnaṃ ayaṃ viseso – pittummattako niccameva ummattako hoti, pakatisaññaṃ na labhati. Yakkhummattako antarantarā pakatisaññaṃ paṭilabhati. Idha pana pittummattako vā hotu, yakkhummattako vā, yo sabbaso muṭṭhassati kiñci na jānāti, aggimpi suvaṇṇampi gūthampi candanampi ekasadisaṃ maddantova vicarati, evarūpassa anāpatti. Antarantarā pakatisaññaṃ paṭilabhitvā ñatvā karontassa pana āpattiyeva. Tenāha ‘‘dvinnampi ca etesa’’ntiādi.
अधिमत्तवेदनायाति अधिकप्पमाणाय दुक्खवेदनाय। आदिकम्मे नियुत्तो आदिकम्मिको, यो च आदिकम्मे नियुत्तो, सो तस्मिं कम्मे आदिभूतो होतीति आह ‘‘यो’’तिआदि। इध पन सुदिन्नत्थेरो आदिकम्मिको, तस्स अनापत्ति। अवसेसानं मक्कटिसमणवज्जिपुत्तकादीनं आपत्तियेव। पटिपादनं सम्पादनं। करोन्तोयेव हि तं आपज्जतीति किरियं। इदं (सारत्थ॰ टी॰ २.६६) पन येभुय्यवसेन वुत्तं मेथुनधम्मे परूपक्कमे सति सादियन्तस्स अकिरियसमुट्ठानभावतो। मेथुनप्पटिसंयुत्ताय हि कामसञ्ञाय अभावेन मुच्चनतो सञ्ञाविमोक्खं। ‘‘अनापत्ति अजानन्तस्स, असादियन्तस्सा’’ति (पारा॰ ६६) हि वुत्तं। मेथुनचित्तेनेव नं आपज्जति, न विना चित्तेनाति सचित्तकं। रागवसेनेव आपज्जितब्बतो लोकवज्जं। कायद्वारेनेव समुट्ठानतो कायकम्मं। चित्तं पनेत्थ अङ्गमत्तं होति , न तस्स वसेन कम्मभावो लब्भति। लोभचित्तेनेव आपज्जितब्बतो अकुसलचित्तं। सुखसमङ्गी वा उपेक्खासमङ्गी वा आपज्जतीति द्विवेदनं। ननु समुट्ठानादीनि आपत्तिया होन्ति, न सिक्खापदस्स, अथ कस्मा सिक्खापदस्स समुट्ठानादीनि वुत्तानीति आह ‘‘इमानि च समुट्ठानादीनि नामा’’तिआदि। आपत्तिया होन्तीति अज्झाचारस्स होन्ति।
Adhimattavedanāyāti adhikappamāṇāya dukkhavedanāya. Ādikamme niyutto ādikammiko, yo ca ādikamme niyutto, so tasmiṃ kamme ādibhūto hotīti āha ‘‘yo’’tiādi. Idha pana sudinnatthero ādikammiko, tassa anāpatti. Avasesānaṃ makkaṭisamaṇavajjiputtakādīnaṃ āpattiyeva. Paṭipādanaṃ sampādanaṃ. Karontoyeva hi taṃ āpajjatīti kiriyaṃ. Idaṃ (sārattha. ṭī. 2.66) pana yebhuyyavasena vuttaṃ methunadhamme parūpakkame sati sādiyantassa akiriyasamuṭṭhānabhāvato. Methunappaṭisaṃyuttāya hi kāmasaññāya abhāvena muccanato saññāvimokkhaṃ. ‘‘Anāpatti ajānantassa, asādiyantassā’’ti (pārā. 66) hi vuttaṃ. Methunacitteneva naṃ āpajjati, na vinā cittenāti sacittakaṃ. Rāgavaseneva āpajjitabbato lokavajjaṃ. Kāyadvāreneva samuṭṭhānato kāyakammaṃ. Cittaṃ panettha aṅgamattaṃ hoti , na tassa vasena kammabhāvo labbhati. Lobhacitteneva āpajjitabbato akusalacittaṃ. Sukhasamaṅgī vā upekkhāsamaṅgī vā āpajjatīti dvivedanaṃ. Nanu samuṭṭhānādīni āpattiyā honti, na sikkhāpadassa, atha kasmā sikkhāpadassa samuṭṭhānādīni vuttānīti āha ‘‘imāni ca samuṭṭhānādīni nāmā’’tiādi. Āpattiyā hontīti ajjhācārassa honti.
मुननतो अनुमुननतो मुति, ञाणं, तं एतस्स अत्थीति मुतिमा, ञाणवाति अत्थो।
Munanato anumunanato muti, ñāṇaṃ, taṃ etassa atthīti mutimā, ñāṇavāti attho.
पठमपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
