| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
२. पठमसंखित्तसुत्तवण्णना
2. Paṭhamasaṃkhittasuttavaṇṇanā
४८२. इन्द्रियानं तिक्खादिभावो विपस्सनावसेन वा मग्गवसेन वा फलवसेन वा गहेतब्बोति वुत्तं ‘‘ततोति…पे॰… वेदितब्ब’’न्ति। ननु चेत्थ मुदुभावो एव पाळियं गहितोति? सच्चमेतं, तं पन तिक्खभावे असति न होति तिक्खादिभावोति वुत्तं। यतो हि अयं मुदु, इतो तं तिक्खन्ति वत्तब्बतं लभति अपेक्खासिद्धत्ता तिक्खमुदुभावानं पारापारं विय। इदानि ‘‘ततो’’तिआदिना सङ्खेपतो वुत्तमत्थं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘समत्तानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ समत्तानीति सम्पन्नानि। इतरं तस्सेव वेवचनं। समत्तानीति वा परियत्तानि, समत्तानीति अत्थो। ‘‘ततो मुदुतरानि धम्मानुसारीमग्गस्सा’’ति कस्मा वुत्तं? ततोति हि सोतापत्तिमग्गविपस्सनिन्द्रियानि अधिप्पेतानियेव, ‘‘ततो मुदुतरानी’’ति वुत्तपठममग्गो धम्मानुसारी वा सिया सद्धानुसारी वाति ब्यभिचरति? नायं दोसो, सोतापत्तिमग्गेकदेसवसेनेव लद्धब्बपठममग्गापेक्खाय विपस्सनाय विभागस्स अधिप्पेतत्ता। यो हि सोतापन्नो हुत्वा इरियापथं अकोपेत्वा यथानिसिन्नोव सकदागामिमग्गं पापुणाति, तस्स विपस्सनिन्द्रियानि सन्धाय अविभागेन वुत्तं – ‘‘ततो मुदुतरानि सोतापत्तिमग्गस्स विपस्सनिन्द्रियानि नामा’’ति। यो पन सोतापन्नो हुत्वा कालन्तरेन सकदागामी होति, तस्स सोतापत्तिमग्गत्थाय पवत्तानि विपस्सनिन्द्रियानि नाम होन्ति। सो चे धम्मानुसारीगोत्तो, तस्स यथावुत्तविपस्सनिन्द्रियतो मुदुतरानीति ‘‘ततो मुदुतरानि धम्मानुसारीमग्गस्सा’’ति वुत्तं। विपस्सनिन्द्रियानि नामाति आनेत्वा सम्बन्धो। धम्मानुसारीविपस्सनिन्द्रियतो सद्धानुसारीविपस्सनिन्द्रियानं मुदुभावस्स कारणं सयमेव वक्खति। धम्मेन पञ्ञाय मग्गसोतं अनुस्सरतीति धम्मानुसारी, पञ्ञुत्तरो अरियो। सद्धाय मग्गसोतं अनुस्सरतीति सद्धानुसारी, सद्धुत्तरो अरियो।
482. Indriyānaṃ tikkhādibhāvo vipassanāvasena vā maggavasena vā phalavasena vā gahetabboti vuttaṃ ‘‘tatoti…pe… veditabba’’nti. Nanu cettha mudubhāvo eva pāḷiyaṃ gahitoti? Saccametaṃ, taṃ pana tikkhabhāve asati na hoti tikkhādibhāvoti vuttaṃ. Yato hi ayaṃ mudu, ito taṃ tikkhanti vattabbataṃ labhati apekkhāsiddhattā tikkhamudubhāvānaṃ pārāpāraṃ viya. Idāni ‘‘tato’’tiādinā saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘samattānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha samattānīti sampannāni. Itaraṃ tasseva vevacanaṃ. Samattānīti vā pariyattāni, samattānīti attho. ‘‘Tato mudutarāni dhammānusārīmaggassā’’ti kasmā vuttaṃ? Tatoti hi sotāpattimaggavipassanindriyāni adhippetāniyeva, ‘‘tato mudutarānī’’ti vuttapaṭhamamaggo dhammānusārī vā siyā saddhānusārī vāti byabhicarati? Nāyaṃ doso, sotāpattimaggekadesavaseneva laddhabbapaṭhamamaggāpekkhāya vipassanāya vibhāgassa adhippetattā. Yo hi sotāpanno hutvā iriyāpathaṃ akopetvā yathānisinnova sakadāgāmimaggaṃ pāpuṇāti, tassa vipassanindriyāni sandhāya avibhāgena vuttaṃ – ‘‘tato mudutarāni sotāpattimaggassa vipassanindriyāni nāmā’’ti. Yo pana sotāpanno hutvā kālantarena sakadāgāmī hoti, tassa sotāpattimaggatthāya pavattāni vipassanindriyāni nāma honti. So ce dhammānusārīgotto, tassa yathāvuttavipassanindriyato mudutarānīti ‘‘tato mudutarāni dhammānusārīmaggassā’’ti vuttaṃ. Vipassanindriyāni nāmāti ānetvā sambandho. Dhammānusārīvipassanindriyato saddhānusārīvipassanindriyānaṃ mudubhāvassa kāraṇaṃ sayameva vakkhati. Dhammena paññāya maggasotaṃ anussaratīti dhammānusārī, paññuttaro ariyo. Saddhāya maggasotaṃ anussaratīti saddhānusārī, saddhuttaro ariyo.
एवं विपस्सनावसेन दस्सेत्वा मग्गवसेन दस्सेतुं ‘‘तथा’’तिआदि आरद्धं। सम्पयोगतो सभावतो च अरहत्तमग्गपरियापन्नानि अरहत्तमग्गिन्द्रियानि। अरहत्तफलिन्द्रियानीति एत्थापि एसेव नयो।
Evaṃ vipassanāvasena dassetvā maggavasena dassetuṃ ‘‘tathā’’tiādi āraddhaṃ. Sampayogato sabhāvato ca arahattamaggapariyāpannāni arahattamaggindriyāni. Arahattaphalindriyānīti etthāpi eseva nayo.
इदानि फलवसेन दस्सेतुं ‘‘समत्तानि परिपुण्णानी’’तिआदि वुत्तं। सोतापत्तिमग्गट्ठपुग्गलवसेन नानत्तं जातं, तस्मा ते द्वेपि इध ततियवारे न लब्भन्तीति अधिप्पायो। धम्मानुसारीसद्धानुसारीनं नानत्तं कथं जातन्ति आह ‘‘आगमनेनपि मग्गेनपी’’ति। तदुभयं दस्सेन्तो ‘‘सद्धानुसारीपुग्गलो’’तिआदिमाह। उद्दिसापेन्तोति उद्देसं गण्हन्तो।
Idāni phalavasena dassetuṃ ‘‘samattāni paripuṇṇānī’’tiādi vuttaṃ. Sotāpattimaggaṭṭhapuggalavasena nānattaṃ jātaṃ, tasmā te dvepi idha tatiyavāre na labbhantīti adhippāyo. Dhammānusārīsaddhānusārīnaṃ nānattaṃ kathaṃ jātanti āha ‘‘āgamanenapi maggenapī’’ti. Tadubhayaṃ dassento ‘‘saddhānusārīpuggalo’’tiādimāha. Uddisāpentoti uddesaṃ gaṇhanto.
मग्गो तिक्खो होति उपनिस्सयिन्द्रियानं तिक्खविसदभावतो। तेनाह ‘‘सूरं ञाणं वहती’’ति। असङ्खारेनाति सरसेनेव। अप्पयोगेनाति तस्सेव वेवचनं। धम्मानुसारीपुग्गलो हि आगमनम्हि किलेसे विक्खम्भेन्तो अप्पदुक्खेन अप्पकसिरेन अकिलमन्तोव विक्खम्भेतुं सक्कोति। सद्धानुसारीपुग्गलो पन दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो हुत्वा विक्खम्भेतुं सक्कोति, तस्मा धम्मानुसारिस्स पुब्बभागमग्गक्खणे किलेसच्छेदकञाणं अदन्धं तिखिणं हुत्वा वहति, यथा नाम तिखिणेन असिना कदलिं छिन्दन्तस्स छिन्नट्ठानं मट्ठं होति, असि खिप्पं वहति, सद्दो न सुय्यति, बलववायामकिच्चं न होति, एवरूपा धम्मानुसारिनो पुब्बभागभावना होति, सद्धानुसारिनो पन पुब्बभागक्खणे किलेसच्छेदकञाणं दन्धं न तिखिणं असूरं हुत्वा वहति, यथा नाम नातितिखिणेन असिना कदलिं छिन्दन्तस्स छिन्नट्ठानं न मट्ठं होति, असि सीघं न वहति, सद्दो सुय्यति, बलववायामकिच्चं इच्छितब्बं होति, एवरूपा सद्धानुसारिनो पुब्बभागभावना होति। एवं सन्तेपि किलेसक्खये नानत्तं नत्थि। तेनाह ‘‘किलेसक्खये पना’’तिआदि। अवसेसा च किलेसा खीयन्ति संयोजनक्खयाय योगत्ता।
Maggo tikkho hoti upanissayindriyānaṃ tikkhavisadabhāvato. Tenāha ‘‘sūraṃ ñāṇaṃ vahatī’’ti. Asaṅkhārenāti saraseneva. Appayogenāti tasseva vevacanaṃ. Dhammānusārīpuggalo hi āgamanamhi kilese vikkhambhento appadukkhena appakasirena akilamantova vikkhambhetuṃ sakkoti. Saddhānusārīpuggalo pana dukkhena kasirena kilamanto hutvā vikkhambhetuṃ sakkoti, tasmā dhammānusārissa pubbabhāgamaggakkhaṇe kilesacchedakañāṇaṃ adandhaṃ tikhiṇaṃ hutvā vahati, yathā nāma tikhiṇena asinā kadaliṃ chindantassa chinnaṭṭhānaṃ maṭṭhaṃ hoti, asi khippaṃ vahati, saddo na suyyati, balavavāyāmakiccaṃ na hoti, evarūpā dhammānusārino pubbabhāgabhāvanā hoti, saddhānusārino pana pubbabhāgakkhaṇe kilesacchedakañāṇaṃ dandhaṃ na tikhiṇaṃ asūraṃ hutvā vahati, yathā nāma nātitikhiṇena asinā kadaliṃ chindantassa chinnaṭṭhānaṃ na maṭṭhaṃ hoti, asi sīghaṃ na vahati, saddo suyyati, balavavāyāmakiccaṃ icchitabbaṃ hoti, evarūpā saddhānusārino pubbabhāgabhāvanā hoti. Evaṃ santepi kilesakkhaye nānattaṃ natthi. Tenāha ‘‘kilesakkhaye panā’’tiādi. Avasesā ca kilesā khīyanti saṃyojanakkhayāya yogattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / २. पठमसंखित्तसुत्तं • 2. Paṭhamasaṃkhittasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / २. पठमसंखित्तसुत्तवण्णना • 2. Paṭhamasaṃkhittasuttavaṇṇanā
