| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
४. पठमसेनासनसिक्खापदवण्णना
4. Paṭhamasenāsanasikkhāpadavaṇṇanā
मञ्चं वाति मसारको, बुन्दिकाबद्धो, कुळीरपादको, आहच्चपादकोति इमेसु चतूसु यं कञ्चि मञ्चं वा। पीठं वाति एत्थापि एसेव नयो। भिसिं वाति उण्णभिसि, चोळभिसि, वाकभिसि, तिणभिसि, पण्णभिसीति इमासु पञ्चसु भिसीसु यं कञ्चि भिसिं वा। तेनाह ‘‘मञ्चादीसू’’तिआदि। तत्थ ‘‘मञ्चसङ्खेपेना’’ति इमिना पीठसङ्खेपं पटिक्खिपति। कप्पियचम्मेनाति मिगाजेळकचम्मेन। एत्थ पन मिगचम्मे एणिमिगो, वातमिगो, पसदमिगो, कुरुङ्गमिगो, मिगमातुको, रोहितमिगोति एतेसंयेव चम्मानि वट्टन्ति, अञ्ञेसं पन –
Mañcaṃvāti masārako, bundikābaddho, kuḷīrapādako, āhaccapādakoti imesu catūsu yaṃ kañci mañcaṃ vā. Pīṭhaṃ vāti etthāpi eseva nayo. Bhisiṃ vāti uṇṇabhisi, coḷabhisi, vākabhisi, tiṇabhisi, paṇṇabhisīti imāsu pañcasu bhisīsu yaṃ kañci bhisiṃ vā. Tenāha ‘‘mañcādīsū’’tiādi. Tattha ‘‘mañcasaṅkhepenā’’ti iminā pīṭhasaṅkhepaṃ paṭikkhipati. Kappiyacammenāti migājeḷakacammena. Ettha pana migacamme eṇimigo, vātamigo, pasadamigo, kuruṅgamigo, migamātuko, rohitamigoti etesaṃyeva cammāni vaṭṭanti, aññesaṃ pana –
मक्कटो काळसीहो च, सरभो कदलीमिगो।
Makkaṭo kāḷasīho ca, sarabho kadalīmigo;
ये च वाळमिगा केचि, तेसं चम्मं न वट्टतीति॥ (महाव॰ अट्ठ॰ २५९)।
Ye ca vāḷamigā keci, tesaṃ cammaṃ na vaṭṭatīti. (mahāva. aṭṭha. 259);
तत्थ वाळमिगाति सीहब्यग्घअच्छतरच्छा। न केवलञ्च एतेयेव, येसं पन चम्मं वट्टतीति वुत्तं, ते ठपेत्वा अवसेसा अन्तमसो गोमहिंसससबिळारादयोपि सब्बे इमस्मिं अत्थे ‘‘वाळमिगा’’त्वेव वेदितब्बा। एतेसञ्हि सब्बेसं चम्मं न वट्टति। तालीसपत्तन्ति सुद्धं तमालपत्तं, अञ्ञेन मिस्सं पन वट्टति। तिणवाकचोळेसु अकप्पियं नाम नत्थि। किं पनेत्थ बिब्बोहने विय निसीदितुञ्च निपज्जितुञ्च न वट्टतीति आह ‘‘तत्था’’तिआदि। न केवलञ्चेदमेवाति आह ‘‘पमाणपरिच्छेदोपि चेत्थ नत्थी’’ति, ‘‘एत्तकमेव कातब्ब’’न्ति भिसिया पमाणनियमोपि नत्थीति अत्थो। मञ्चभिसिपीठभिसिभूमत्थरणभिसिचङ्कमनभिसिपादपुञ्छनभिसीति एतासं पन अनुरूपतो सल्लक्खेत्वा अत्तनो रुचिवसेन पमाणं कातब्बं। अन्तो संवेल्लित्वा बद्धन्ति यथा वेमज्झं संखित्तं होति, एवं मज्झे सुट्ठु वेठेत्वा बद्धं।
Tattha vāḷamigāti sīhabyagghaacchataracchā. Na kevalañca eteyeva, yesaṃ pana cammaṃ vaṭṭatīti vuttaṃ, te ṭhapetvā avasesā antamaso gomahiṃsasasabiḷārādayopi sabbe imasmiṃ atthe ‘‘vāḷamigā’’tveva veditabbā. Etesañhi sabbesaṃ cammaṃ na vaṭṭati. Tālīsapattanti suddhaṃ tamālapattaṃ, aññena missaṃ pana vaṭṭati. Tiṇavākacoḷesu akappiyaṃ nāma natthi. Kiṃ panettha bibbohane viya nisīdituñca nipajjituñca na vaṭṭatīti āha ‘‘tatthā’’tiādi. Na kevalañcedamevāti āha ‘‘pamāṇaparicchedopi cettha natthī’’ti, ‘‘ettakameva kātabba’’nti bhisiyā pamāṇaniyamopi natthīti attho. Mañcabhisipīṭhabhisibhūmattharaṇabhisicaṅkamanabhisipādapuñchanabhisīti etāsaṃ pana anurūpato sallakkhetvā attano rucivasena pamāṇaṃ kātabbaṃ. Anto saṃvellitvā baddhanti yathā vemajjhaṃ saṃkhittaṃ hoti, evaṃ majjhe suṭṭhu veṭhetvā baddhaṃ.
ये अट्ठ मासाति सम्बन्धो। ‘‘अवस्सिकसङ्केता’’ति एतस्सेव विवरणं ‘‘वस्सानमासाति एवं अपञ्ञाता’’ति, अप्पतिता अप्पसिद्धाति अत्थो। ‘‘असञ्ञिता’’तिपि पाठो, तत्थ अविञ्ञाताति अत्थो। अट्ठ मासाति चत्तारो हेमन्तिका, चत्तारो गिम्हिका मासाति अट्ठ मासा। ओवस्सकमण्डपेति साखामण्डपपदरमण्डपानं यत्थ कत्थचि ओवस्सके मण्डपे। यत्थाति येसु जनपदेसु। सब्बत्थाति सब्बेसु जनपदेसु । काकादीनं निबद्धवासरुक्खमूलेति यत्थ धुवनिवासेन काका वा कुलाला वा अञ्ञे वा सकुन्ता कुलावके कत्वा वसन्ति, तादिसस्स काकादीनं निबद्धवासस्स यस्स कस्सचि रुक्खस्स हेट्ठा। यत्थ पन गोचरप्पसुता सकुन्ता विस्समित्वा गच्छन्ति, तस्स रुक्खस्स मूले निक्खिपितुं वट्टति। ‘‘कदाचिपी’’ति इमिना न केवलं वस्सिकसङ्केतेयेवाति दस्सेति। यत्थाति यस्मिं पदेसे। यदाति यस्मिं काले।
Ye aṭṭha māsāti sambandho. ‘‘Avassikasaṅketā’’ti etasseva vivaraṇaṃ ‘‘vassānamāsāti evaṃ apaññātā’’ti, appatitā appasiddhāti attho. ‘‘Asaññitā’’tipi pāṭho, tattha aviññātāti attho. Aṭṭha māsāti cattāro hemantikā, cattāro gimhikā māsāti aṭṭha māsā. Ovassakamaṇḍapeti sākhāmaṇḍapapadaramaṇḍapānaṃ yattha katthaci ovassake maṇḍape. Yatthāti yesu janapadesu. Sabbatthāti sabbesu janapadesu . Kākādīnaṃ nibaddhavāsarukkhamūleti yattha dhuvanivāsena kākā vā kulālā vā aññe vā sakuntā kulāvake katvā vasanti, tādisassa kākādīnaṃ nibaddhavāsassa yassa kassaci rukkhassa heṭṭhā. Yattha pana gocarappasutā sakuntā vissamitvā gacchanti, tassa rukkhassa mūle nikkhipituṃ vaṭṭati. ‘‘Kadācipī’’ti iminā na kevalaṃ vassikasaṅketeyevāti dasseti. Yatthāti yasmiṃ padese. Yadāti yasmiṃ kāle.
सोति यस्सत्थाय सन्थतो, सो। पकतिसन्थतेति पकतियाव सन्थते, यं नेवत्तना सन्थतं, न परेन सन्थरापितं, तस्मिन्ति वुत्तं होति। लज्जी होतीति लज्जनसीलो होति, परिक्खारविनासने भीतोति अत्थो। तेनाह ‘‘अत्तनो पलिबोधं विय मञ्ञती’’ति, इमिना अलज्जिं आपुच्छित्वा गन्तुं न वट्टतीति दस्सेति। निरपेक्खोति ‘‘आगन्त्वा उद्धरिस्सामी’’ति अपेक्खारहितो, इमिना सापेक्खो चे गच्छति, अनापत्तीति दस्सेति। तेनेव हि अनापत्तिवारे ‘‘ओतापेन्तो गच्छती’’ति (पाचि॰ ११३) वुत्तं। अञ्ञत्थ गच्छन्तोति तं मग्गं अतिक्कमित्वा अञ्ञत्थ गच्छन्तो। लेड्डुपातूपचारतो बहि ठितत्ता ‘‘पादुद्धारेन कारेतब्बो’’ति वुत्तं, अञ्ञत्थ गच्छन्तस्स पठमपादुद्धारे दुक्कटं, दुतियपादुद्धारे पाचित्तियन्ति अत्थो।
Soti yassatthāya santhato, so. Pakatisanthateti pakatiyāva santhate, yaṃ nevattanā santhataṃ, na parena santharāpitaṃ, tasminti vuttaṃ hoti. Lajjī hotīti lajjanasīlo hoti, parikkhāravināsane bhītoti attho. Tenāha ‘‘attano palibodhaṃ viya maññatī’’ti, iminā alajjiṃ āpucchitvā gantuṃ na vaṭṭatīti dasseti. Nirapekkhoti ‘‘āgantvā uddharissāmī’’ti apekkhārahito, iminā sāpekkho ce gacchati, anāpattīti dasseti. Teneva hi anāpattivāre ‘‘otāpento gacchatī’’ti (pāci. 113) vuttaṃ. Aññattha gacchantoti taṃ maggaṃ atikkamitvā aññattha gacchanto. Leḍḍupātūpacārato bahi ṭhitattā ‘‘pāduddhārena kāretabbo’’ti vuttaṃ, aññattha gacchantassa paṭhamapāduddhāre dukkaṭaṃ, dutiyapāduddhāre pācittiyanti attho.
तिकपाचित्तियं सङ्घिके सङ्घिकसञ्ञिवेमतिकपुग्गलिकसञ्ञीनं वसेन। इमिनाव नयेन तिकदुक्कटम्पि वेदितब्बं। चिमिलिकादीनं अत्थो दुतियसिक्खापदे दस्सितोव। पादपुञ्छनी (पाचि॰ अट्ठ॰ ११२) नाम रज्जुकेहि वा पिलोतिकाहि वा पादपुञ्छनत्थं कता। फलकपीठं नाम फलकमयं पीठं। न केवलं चिमिलिकादीनियेव अज्झोकासे ठपेत्वा गच्छन्तस्स दुक्कटन्ति आह ‘‘यं वा पना’’तिआदि। यं किञ्चि दारुभण्डं, यं किञ्चि मत्तिकाभण्डन्ति सम्बन्धो। ‘‘अन्तमसो पत्ताधारकम्पी’’ति इमिना तालवण्टबीजनिपत्तपानीयउळउङ्कपानीयसङ्खादीसु वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेति।
Tikapācittiyaṃ saṅghike saṅghikasaññivematikapuggalikasaññīnaṃ vasena. Imināva nayena tikadukkaṭampi veditabbaṃ. Cimilikādīnaṃ attho dutiyasikkhāpade dassitova. Pādapuñchanī (pāci. aṭṭha. 112) nāma rajjukehi vā pilotikāhi vā pādapuñchanatthaṃ katā. Phalakapīṭhaṃ nāma phalakamayaṃ pīṭhaṃ. Na kevalaṃ cimilikādīniyeva ajjhokāse ṭhapetvā gacchantassa dukkaṭanti āha ‘‘yaṃ vā panā’’tiādi. Yaṃ kiñci dārubhaṇḍaṃ, yaṃ kiñci mattikābhaṇḍanti sambandho. ‘‘Antamaso pattādhārakampī’’ti iminā tālavaṇṭabījanipattapānīyauḷauṅkapānīyasaṅkhādīsu vattabbameva natthīti dasseti.
अरञ्ञे (पाचि॰ अट्ठ॰ ११०) पण्णकुटीसु वसन्तानं सीलसम्पदाय पसन्नचित्ता मनुस्सा मञ्चपीठादीनि देन्ति ‘‘सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथा’’ति, तत्थ किं कातब्बन्ति आह ‘‘आरञ्ञकेन पना’’तिआदि। तत्थ असति अनोवस्सकेति पब्भारादिअनोवस्सकट्ठाने असति। इदञ्च लक्खणवचनं ‘‘सभागानं अभावे’’ति च इच्छितब्बत्ता। आरञ्ञकेन हि भिक्खुना तत्थ वसित्वा अञ्ञत्थ गच्छन्तेन सामन्तविहारे भिक्खूनं पेसेत्वा गन्तब्बं। सभागानं अभावे अनोवस्सके निक्खिपित्वा गन्तब्बं। अनोवस्सके असति रुक्खे लग्गेत्वा गन्तब्बं।
Araññe (pāci. aṭṭha. 110) paṇṇakuṭīsu vasantānaṃ sīlasampadāya pasannacittā manussā mañcapīṭhādīni denti ‘‘saṅghikaparibhogena paribhuñjathā’’ti, tattha kiṃ kātabbanti āha ‘‘āraññakena panā’’tiādi. Tattha asati anovassaketi pabbhārādianovassakaṭṭhāne asati. Idañca lakkhaṇavacanaṃ ‘‘sabhāgānaṃ abhāve’’ti ca icchitabbattā. Āraññakena hi bhikkhunā tattha vasitvā aññattha gacchantena sāmantavihāre bhikkhūnaṃ pesetvā gantabbaṃ. Sabhāgānaṃ abhāve anovassake nikkhipitvā gantabbaṃ. Anovassake asati rukkhe laggetvā gantabbaṃ.
न केवलं इदंयेव कत्वा गन्तुं वट्टतीति आह ‘‘यथा वा’’तिआदि। यथा वा उपचिकाहि न खज्जतीति यथा ठपिते उपचिकाहि सेनासनं न खज्जति, एवं तथा पासाणानं उपरि ठपनं कत्वाति अत्थो। इदं वुत्तं होति – चतूसु (पाचि॰ अट्ठ॰ ११६) पासाणेसु मञ्चं ठपेत्वा मञ्चे अवसेसमञ्चपीठानि आरोपेत्वा उपरि भिसिआदिकं रासिं कत्वा दारुभण्डं मत्तिकाभण्डं पटिसामेत्वा गमिकवत्तं पूरेत्वा गन्तब्बन्ति।
Na kevalaṃ idaṃyeva katvā gantuṃ vaṭṭatīti āha ‘‘yathā vā’’tiādi. Yathā vā upacikāhi na khajjatīti yathā ṭhapite upacikāhi senāsanaṃ na khajjati, evaṃ tathā pāsāṇānaṃ upari ṭhapanaṃ katvāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – catūsu (pāci. aṭṭha. 116) pāsāṇesu mañcaṃ ṭhapetvā mañce avasesamañcapīṭhāni āropetvā upari bhisiādikaṃ rāsiṃ katvā dārubhaṇḍaṃ mattikābhaṇḍaṃ paṭisāmetvā gamikavattaṃ pūretvā gantabbanti.
अब्भोकासिकेनापि ‘‘अहं उक्कट्ठअब्भोकासिको’’ति चीवरकुटिम्पि अकत्वा असमये अज्झोकासे पञ्ञपेत्वा निसीदितुं वा निपज्जितुं वा न वट्टतीति दस्सेन्तो आह ‘‘अब्भोकासिकेना’’तिआदि। सचे पन चतुग्गुणेनपि चीवरेन कतकुटि अतेमेन्तं रक्खितुं नेव सक्कोति, सत्ताहवद्दलिकादीनि भवन्ति, भिक्खुनो कायानुगतिकत्ता वट्टति। रुक्खमूलिकस्सापि एसेव नयो।
Abbhokāsikenāpi ‘‘ahaṃ ukkaṭṭhaabbhokāsiko’’ti cīvarakuṭimpi akatvā asamaye ajjhokāse paññapetvā nisīdituṃ vā nipajjituṃ vā na vaṭṭatīti dassento āha ‘‘abbhokāsikenā’’tiādi. Sace pana catugguṇenapi cīvarena katakuṭi atementaṃ rakkhituṃ neva sakkoti, sattāhavaddalikādīni bhavanti, bhikkhuno kāyānugatikattā vaṭṭati. Rukkhamūlikassāpi eseva nayo.
यस्मिं विस्सासग्गाहो रुहति, तस्स सन्तकं अत्तनो पुग्गलिकमिव होतीति आह ‘‘विस्सासिकपुग्गलिके’’ति। यस्मिं पन विस्सासो न रुहति, तस्स सन्तके दुक्कटमेव। अमनुस्सोति यक्खो वा पेतो वा। पलिबुद्धं होतीति उपद्दुतं होति।
Yasmiṃ vissāsaggāho ruhati, tassa santakaṃ attano puggalikamiva hotīti āha ‘‘vissāsikapuggalike’’ti. Yasmiṃ pana vissāso na ruhati, tassa santake dukkaṭameva. Amanussoti yakkho vā peto vā. Palibuddhaṃ hotīti upaddutaṃ hoti.
पठमसेनासनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamasenāsanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
