| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
१. पठमसुत्तन्तनिद्देसवण्णना
1. Paṭhamasuttantaniddesavaṇṇanā
तथट्ठेनाति यथासभावट्ठेन। पीळनट्ठादयो ञाणकथायं वुत्तत्थायेव।
Tathaṭṭhenāti yathāsabhāvaṭṭhena. Pīḷanaṭṭhādayo ñāṇakathāyaṃ vuttatthāyeva.
९. एकप्पटिवेधानीति एकेन मग्गञाणेन पटिवेधो, एकतो वा पटिवेधो एतेसन्ति एकप्पटिवेधानि। अनत्तट्ठेनाति चतुन्नम्पि सच्चानं अत्तविरहितत्ता अनत्तट्ठेन। वुत्तञ्हेतं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.५६७) – परमत्थतो हि सब्बानेव सच्चानि वेदककारकनिब्बुतगमकाभावतो सुञ्ञानीति वेदितब्बानि। तेनेतं वुच्चति –
9.Ekappaṭivedhānīti ekena maggañāṇena paṭivedho, ekato vā paṭivedho etesanti ekappaṭivedhāni. Anattaṭṭhenāti catunnampi saccānaṃ attavirahitattā anattaṭṭhena. Vuttañhetaṃ visuddhimagge (visuddhi. 2.567) – paramatthato hi sabbāneva saccāni vedakakārakanibbutagamakābhāvato suññānīti veditabbāni. Tenetaṃ vuccati –
‘‘दुक्खमेव हि, न कोचि दुक्खितो, कारको न, किरियाव विज्जति।
‘‘Dukkhameva hi, na koci dukkhito, kārako na, kiriyāva vijjati;
अत्थि निब्बुति, न निब्बुतो पुमा, मग्गमत्थि, गमको न विज्जती’’ति॥ (विसुद्धि॰ २.५६७)।
Atthi nibbuti, na nibbuto pumā, maggamatthi, gamako na vijjatī’’ti. (visuddhi. 2.567);
अथ वा –
Atha vā –
‘‘धुवसुभसुखत्तसुञ्ञं, पुरिमद्वयमत्तसुञ्ञममतपदं।
‘‘Dhuvasubhasukhattasuññaṃ, purimadvayamattasuññamamatapadaṃ;
धुवसुखअत्तविरहितो, मग्गो इति सुञ्ञता तेसू’’ति॥ (विसुद्धि॰ २.५६७)।
Dhuvasukhaattavirahito, maggo iti suññatā tesū’’ti. (visuddhi. 2.567);
सच्चट्ठेनाति अविसंवादकट्ठेन। पटिवेधट्ठेनाति मग्गक्खणे पटिविज्झितब्बट्ठेन। एकसङ्गहितानीति तथट्ठादिना एकेकेनेव अत्थेन सङ्गहितानि, एकगणनं गतानीति अत्थो। यं एकसङ्गहितं, तं एकत्तन्ति यस्मा एकेन सङ्गहितं, तस्मा एकत्तन्ति अत्थो। सच्चानं बहुत्तेपि एकत्तमपेक्खित्वा एकवचनं कतं। एकत्तं एकेन ञाणेन पटिविज्झतीति पुब्बभागे चतुन्नं सच्चानं नानत्तेकत्तं स्वावत्थितं ववत्थपेत्वा ठितो मग्गक्खणे एकेन मग्गञाणेन तथट्ठादितंतंएकत्तं पटिविज्झति। कथं? निरोधसच्चस्स तथट्ठादिके एकत्ते पटिविद्धे सेससच्चानम्पि तथट्ठादिकं एकत्तं पटिविद्धमेव होति। यथा पुब्बभागे पञ्चन्नं खन्धानं नानत्तेकत्तं स्वावत्थितं ववत्थपेत्वा ठितस्स मग्गवुट्ठानकाले अनिच्चतो वा दुक्खतो वा अनत्ततो वा वुट्ठहन्तस्स एकस्मिम्पि खन्धे अनिच्चादितो दिट्ठे सेसखन्धापि अनिच्चादितो दिट्ठाव होन्ति, एवमिदन्ति दट्ठब्बं। दुक्खस्स दुक्खट्ठो तथट्ठोति दुक्खसच्चस्स पीळनट्ठादिको चतुब्बिधो अत्थो सभावट्ठेन तथट्ठो। सेससच्चेसुपि एसेव नयो। सोयेव चतुब्बिधो अत्थो अत्ताभावतो अनत्तट्ठो। वुत्तसभावे अविसंवादकतो सच्चट्ठो। मग्गक्खणे पटिविज्झितब्बतो पटिवेधट्ठो वुत्तोति वेदितब्बं।
Saccaṭṭhenāti avisaṃvādakaṭṭhena. Paṭivedhaṭṭhenāti maggakkhaṇe paṭivijjhitabbaṭṭhena. Ekasaṅgahitānīti tathaṭṭhādinā ekekeneva atthena saṅgahitāni, ekagaṇanaṃ gatānīti attho. Yaṃ ekasaṅgahitaṃ, taṃ ekattanti yasmā ekena saṅgahitaṃ, tasmā ekattanti attho. Saccānaṃ bahuttepi ekattamapekkhitvā ekavacanaṃ kataṃ. Ekattaṃ ekena ñāṇena paṭivijjhatīti pubbabhāge catunnaṃ saccānaṃ nānattekattaṃ svāvatthitaṃ vavatthapetvā ṭhito maggakkhaṇe ekena maggañāṇena tathaṭṭhāditaṃtaṃekattaṃ paṭivijjhati. Kathaṃ? Nirodhasaccassa tathaṭṭhādike ekatte paṭividdhe sesasaccānampi tathaṭṭhādikaṃ ekattaṃ paṭividdhameva hoti. Yathā pubbabhāge pañcannaṃ khandhānaṃ nānattekattaṃ svāvatthitaṃ vavatthapetvā ṭhitassa maggavuṭṭhānakāle aniccato vā dukkhato vā anattato vā vuṭṭhahantassa ekasmimpi khandhe aniccādito diṭṭhe sesakhandhāpi aniccādito diṭṭhāva honti, evamidanti daṭṭhabbaṃ. Dukkhassa dukkhaṭṭho tathaṭṭhoti dukkhasaccassa pīḷanaṭṭhādiko catubbidho attho sabhāvaṭṭhena tathaṭṭho. Sesasaccesupi eseva nayo. Soyeva catubbidho attho attābhāvato anattaṭṭho. Vuttasabhāve avisaṃvādakato saccaṭṭho. Maggakkhaṇe paṭivijjhitabbato paṭivedhaṭṭho vuttoti veditabbaṃ.
१०. यं अनिच्चन्तिआदि सामञ्ञलक्खणपुब्बङ्गमं कत्वा दस्सितं। तत्थ यं अनिच्चं, तं दुक्खं। यं दुक्खं, तं अनिच्चन्ति दुक्खसमुदयमग्गा गहिता। तानि हि तीणि सच्चानि अनिच्चानि चेव अनिच्चत्ता दुक्खानि च। यं अनिच्चञ्च दुक्खञ्च, तं अनत्ताति तानियेव तीणि गहितानि। यं अनिच्चञ्च दुक्खञ्च अनत्ता चाति तेहि तीहि सह निरोधसच्चञ्च सङ्गहितं। चत्तारिपि हि अनत्तायेव। तं तथन्ति तं सच्चचतुक्कं सभावभूतं। तं सच्चन्ति तदेव सच्चचतुक्कं यथासभावे अविसंवादकं। नवहाकारेहीतिआदीसु ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अभिञ्ञेय्य’’न्ति (पटि॰ म॰ १.३; सं॰ नि॰ ४.४६) वचनतो अभिञ्ञट्ठेन, दुक्खस्स परिञ्ञट्ठे, समुदयस्स पहानट्ठे, मग्गस्स भावनट्ठे, निरोधस्स सच्छिकिरियट्ठे आवेनिकेपि इध चतूसुपि सच्चेसु ञातपरिञ्ञासब्भावतो परिञ्ञट्ठेन, चतुसच्चदस्सनेन पहानसब्भावतो पहानट्ठेन, चतुसच्चभावनासब्भावतो भावनट्ठेन, चतुन्नं सच्चानं सच्छिकिरियसब्भावतो सच्छिकिरियट्ठेनाति निद्दिट्ठन्ति वेदितब्बं। नवहाकारेहि तथट्ठेनातिआदीसु पठमं वुत्तनयेनेव योजना कातब्बा।
10.Yaṃ aniccantiādi sāmaññalakkhaṇapubbaṅgamaṃ katvā dassitaṃ. Tattha yaṃ aniccaṃ, taṃ dukkhaṃ. Yaṃ dukkhaṃ, taṃ aniccanti dukkhasamudayamaggā gahitā. Tāni hi tīṇi saccāni aniccāni ceva aniccattā dukkhāni ca. Yaṃ aniccañca dukkhañca, taṃ anattāti tāniyeva tīṇi gahitāni. Yaṃ aniccañca dukkhañca anattā cāti tehi tīhi saha nirodhasaccañca saṅgahitaṃ. Cattāripi hi anattāyeva. Taṃ tathanti taṃ saccacatukkaṃ sabhāvabhūtaṃ. Taṃ saccanti tadeva saccacatukkaṃ yathāsabhāve avisaṃvādakaṃ. Navahākārehītiādīsu ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyya’’nti (paṭi. ma. 1.3; saṃ. ni. 4.46) vacanato abhiññaṭṭhena, dukkhassa pariññaṭṭhe, samudayassa pahānaṭṭhe, maggassa bhāvanaṭṭhe, nirodhassa sacchikiriyaṭṭhe āvenikepi idha catūsupi saccesu ñātapariññāsabbhāvato pariññaṭṭhena, catusaccadassanena pahānasabbhāvato pahānaṭṭhena, catusaccabhāvanāsabbhāvato bhāvanaṭṭhena, catunnaṃ saccānaṃ sacchikiriyasabbhāvato sacchikiriyaṭṭhenāti niddiṭṭhanti veditabbaṃ. Navahākārehi tathaṭṭhenātiādīsu paṭhamaṃ vuttanayeneva yojanā kātabbā.
११. द्वादसहि आकारेहीतिआदीसु तथट्ठादयो ञाणकथायं वुत्तत्था। एतेसं निद्देसेपि वुत्तनयेनेव योजना वेदितब्बा।
11.Dvādasahi ākārehītiādīsu tathaṭṭhādayo ñāṇakathāyaṃ vuttatthā. Etesaṃ niddesepi vuttanayeneva yojanā veditabbā.
१२. सच्चानं कति लक्खणानीतिआदीसु उपरि वत्तब्बानि छ लक्खणानि सङ्खतासङ्खतवसेन द्विधा भिन्दित्वा द्वे लक्खणानीति आह। तत्थ सङ्खतलक्खणञ्च असङ्खतलक्खणञ्चाति ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, सङ्खतस्स सङ्खतलक्खणानि उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। तीणिमानि, भिक्खवे, असङ्खतस्स असङ्खतलक्खणानि न उप्पादो पञ्ञायति, न वयो पञ्ञायति, न ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायती’’ति (अ॰ नि॰ ३.४७-४८) एवं वुत्तं सङ्खतस्स सङ्खतमिति लक्खणञ्च असङ्खतस्स असङ्खतमिति लक्खणञ्च। सङ्खतं पन न लक्खणं, लक्खणं न सङ्खतं। न च सङ्खतं विना लक्खणं पञ्ञापेतुं सक्का, नपि लक्खणं विना सङ्खतं। लक्खणेन पन सङ्खतं पाकटं होति।
12.Saccānaṃ kati lakkhaṇānītiādīsu upari vattabbāni cha lakkhaṇāni saṅkhatāsaṅkhatavasena dvidhā bhinditvā dve lakkhaṇānīti āha. Tattha saṅkhatalakkhaṇañca asaṅkhatalakkhaṇañcāti ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, saṅkhatassa saṅkhatalakkhaṇāni uppādo paññāyati, vayo paññāyati, ṭhitassa aññathattaṃ paññāyati. Tīṇimāni, bhikkhave, asaṅkhatassa asaṅkhatalakkhaṇāni na uppādo paññāyati, na vayo paññāyati, na ṭhitassa aññathattaṃ paññāyatī’’ti (a. ni. 3.47-48) evaṃ vuttaṃ saṅkhatassa saṅkhatamiti lakkhaṇañca asaṅkhatassa asaṅkhatamiti lakkhaṇañca. Saṅkhataṃ pana na lakkhaṇaṃ, lakkhaṇaṃ na saṅkhataṃ. Na ca saṅkhataṃ vinā lakkhaṇaṃ paññāpetuṃ sakkā, napi lakkhaṇaṃ vinā saṅkhataṃ. Lakkhaṇena pana saṅkhataṃ pākaṭaṃ hoti.
पुन तदेव लक्खणद्वयं वित्थारतो दस्सेन्तो छ लक्खणानीति आह। सङ्खतानं सच्चानन्ति दुक्खसमुदयमग्गसच्चानं। तानि हि पच्चयेहि सङ्गम्म कतत्ता सङ्खतानि। उप्पादोति जाति। पञ्ञायतीति जानीयति। वयोति भङ्गो। ठितानं अञ्ञथत्तन्ति ठितिप्पत्तानं अञ्ञथाभावो जरा। तिण्णं सङ्खतसच्चानं निप्फन्नत्ता उप्पादवयञ्ञथत्तं वुत्तं, तेसंयेव पन उप्पादस्स, जराय भङ्गस्स च अनिप्फन्नत्ता उप्पादवयञ्ञथत्तं न वत्तब्बं। सङ्खतनिस्सितत्ता उप्पादवयञ्ञथत्तं न पञ्ञायतीति न वत्तब्बं। सङ्खतविकारत्ता पन सङ्खतन्ति वत्तब्बं। दुक्खसमुदयानं उप्पादजराभङ्गा सच्चपरियापन्ना, मग्गसच्चस्स उप्पादजराभङ्गा न सच्चपरियापन्नाति वदन्ति। तत्थ ‘‘सङ्खतानं उप्पादक्खणे सङ्खतापि उप्पादलक्खणम्पि कालसङ्खातो तस्स खणोपि पञ्ञायति, उप्पादे वीतिवत्ते सङ्खतापि जरालक्खणम्पि कालसङ्खातो तस्स खणोपि पञ्ञायति, भङ्गक्खणे सङ्खतापि जरापि भङ्गलक्खणम्पि कालसङ्खातो तस्स खणोपि पञ्ञायती’’ति खन्धकवग्गट्ठकथायं (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३.३७-३८) वुत्तं। असङ्खतस्स सच्चस्साति निरोधसच्चस्स। तञ्हि पच्चयेहि समागम्म अकतत्ता सयमेव निप्फन्नन्ति असङ्खतं। ठितस्साति निच्चत्ता ठितस्स, न ठानप्पत्तत्ता। पुन तदेव लक्खणद्वयं वित्थारतो दस्सेन्तो द्वादस लक्खणानीति आह।
Puna tadeva lakkhaṇadvayaṃ vitthārato dassento cha lakkhaṇānīti āha. Saṅkhatānaṃ saccānanti dukkhasamudayamaggasaccānaṃ. Tāni hi paccayehi saṅgamma katattā saṅkhatāni. Uppādoti jāti. Paññāyatīti jānīyati. Vayoti bhaṅgo. Ṭhitānaṃ aññathattanti ṭhitippattānaṃ aññathābhāvo jarā. Tiṇṇaṃ saṅkhatasaccānaṃ nipphannattā uppādavayaññathattaṃ vuttaṃ, tesaṃyeva pana uppādassa, jarāya bhaṅgassa ca anipphannattā uppādavayaññathattaṃ na vattabbaṃ. Saṅkhatanissitattā uppādavayaññathattaṃ na paññāyatīti na vattabbaṃ. Saṅkhatavikārattā pana saṅkhatanti vattabbaṃ. Dukkhasamudayānaṃ uppādajarābhaṅgā saccapariyāpannā, maggasaccassa uppādajarābhaṅgā na saccapariyāpannāti vadanti. Tattha ‘‘saṅkhatānaṃ uppādakkhaṇe saṅkhatāpi uppādalakkhaṇampi kālasaṅkhāto tassa khaṇopi paññāyati, uppāde vītivatte saṅkhatāpi jarālakkhaṇampi kālasaṅkhāto tassa khaṇopi paññāyati, bhaṅgakkhaṇe saṅkhatāpi jarāpi bhaṅgalakkhaṇampi kālasaṅkhāto tassa khaṇopi paññāyatī’’ti khandhakavaggaṭṭhakathāyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 2.3.37-38) vuttaṃ. Asaṅkhatassa saccassāti nirodhasaccassa. Tañhi paccayehi samāgamma akatattā sayameva nipphannanti asaṅkhataṃ. Ṭhitassāti niccattā ṭhitassa, na ṭhānappattattā. Puna tadeva lakkhaṇadvayaṃ vitthārato dassento dvādasa lakkhaṇānīti āha.
चतुन्नं सच्चानं कति कुसलातिआदीसु अब्याकतन्ति विपाकाब्याकतं किरियाब्याकतं रूपाब्याकतं निब्बानाब्याकतन्ति चतूसु अब्याकतेसु निब्बानाब्याकतं। चत्तारिपि हि कुसलाकुसललक्खणेन न ब्याकतत्ता अब्याकतानि। सिया कुसलन्ति कामावचररूपावचरारूपावचरकुसलानं वसेन कुसलम्पि भवेय्य। सिया अकुसलन्ति तण्हं ठपेत्वा सेसाकुसलवसेन। सिया अब्याकतन्ति कामावचररूपावचरारूपावचरविपाककिरियानं रूपानञ्च वसेन। सिया तीणि सच्चानीतिआदीसु सङ्गहितानीति गणितानि। वत्थुवसेनाति अकुसलकुसलाब्याकतदुक्खसमुदयनिरोधमग्गसङ्खातवत्थुवसेन। यं दुक्खसच्चं अकुसलन्ति ठपेत्वा तण्हं अवसेसं अकुसलं। अकुसलट्ठेन द्वे सच्चानि एकसच्चेन सङ्गहितानीति इमानि द्वे दुक्खसमुदयसच्चानि अकुसलट्ठेन एकसच्चेन सङ्गहितानि, अकुसलसच्चं नाम होतीति अत्थो। एकसच्चं द्वीहि सच्चेहि सङ्गहितन्ति एकं अकुसलसच्चं द्वीहि दुक्खसमुदयसच्चेहि सङ्गहितं। यं दुक्खसच्चं कुसलन्ति तेभूमकं कुसलं। इमानि द्वे दुक्खमग्गसच्चानि कुसलट्ठेन एकसच्चेन सङ्गहितानि, कुसलसच्चं नाम होति। एकं कुसलसच्चं द्वीहि दुक्खमग्गसच्चेहि सङ्गहितं। यं दुक्खसच्चं अब्याकतन्ति तेभूमकविपाककिरिया रूपञ्च। इमानि द्वे दुक्खनिरोधसच्चानि अब्याकतट्ठेन एकसच्चेन सङ्गहितानि, एकं अब्याकतसच्चं नाम होति। एकं अब्याकतसच्चं द्वीहि दुक्खनिरोधसच्चेहि सङ्गहितं। तीणि सच्चानि एकसच्चेन सङ्गहितानीति समुदयमग्गनिरोधसच्चानि एकेन अकुसलकुसलाब्याकतभूतेन दुक्खसच्चेन सङ्गहितानि। एकं सच्चं तीहि सच्चेहि सङ्गहितन्ति एकं दुक्खसच्चं विसुं अकुसलकुसलअब्याकतभूतेहि समुदयमग्गनिरोधसच्चेहि सङ्गहितं। केचि पन ‘‘दुक्खसमुदयसच्चानि अकुसलट्ठेन समुदयसच्चेन सङ्गहितानि, दुक्खमग्गसच्चानि कुसलट्ठेन मग्गसच्चेन सङ्गहितानि, न दस्सनट्ठेन। दुक्खनिरोधसच्चानि अब्याकतट्ठेन निरोधसच्चेन सङ्गहितानि, न असङ्खतट्ठेना’’ति वण्णयन्ति।
Catunnaṃsaccānaṃ kati kusalātiādīsu abyākatanti vipākābyākataṃ kiriyābyākataṃ rūpābyākataṃ nibbānābyākatanti catūsu abyākatesu nibbānābyākataṃ. Cattāripi hi kusalākusalalakkhaṇena na byākatattā abyākatāni. Siyā kusalanti kāmāvacararūpāvacarārūpāvacarakusalānaṃ vasena kusalampi bhaveyya. Siyā akusalanti taṇhaṃ ṭhapetvā sesākusalavasena. Siyā abyākatanti kāmāvacararūpāvacarārūpāvacaravipākakiriyānaṃ rūpānañca vasena. Siyā tīṇi saccānītiādīsu saṅgahitānīti gaṇitāni. Vatthuvasenāti akusalakusalābyākatadukkhasamudayanirodhamaggasaṅkhātavatthuvasena. Yaṃ dukkhasaccaṃ akusalanti ṭhapetvā taṇhaṃ avasesaṃ akusalaṃ. Akusalaṭṭhena dve saccāni ekasaccena saṅgahitānīti imāni dve dukkhasamudayasaccāni akusalaṭṭhena ekasaccena saṅgahitāni, akusalasaccaṃ nāma hotīti attho. Ekasaccaṃ dvīhi saccehi saṅgahitanti ekaṃ akusalasaccaṃ dvīhi dukkhasamudayasaccehi saṅgahitaṃ. Yaṃ dukkhasaccaṃ kusalanti tebhūmakaṃ kusalaṃ. Imāni dve dukkhamaggasaccāni kusalaṭṭhena ekasaccena saṅgahitāni, kusalasaccaṃ nāma hoti. Ekaṃ kusalasaccaṃ dvīhi dukkhamaggasaccehi saṅgahitaṃ. Yaṃ dukkhasaccaṃ abyākatanti tebhūmakavipākakiriyā rūpañca. Imāni dve dukkhanirodhasaccāni abyākataṭṭhena ekasaccena saṅgahitāni, ekaṃ abyākatasaccaṃ nāma hoti. Ekaṃ abyākatasaccaṃ dvīhi dukkhanirodhasaccehi saṅgahitaṃ. Tīṇi saccāni ekasaccena saṅgahitānīti samudayamagganirodhasaccāni ekena akusalakusalābyākatabhūtena dukkhasaccena saṅgahitāni. Ekaṃ saccaṃ tīhi saccehi saṅgahitanti ekaṃ dukkhasaccaṃ visuṃ akusalakusalaabyākatabhūtehi samudayamagganirodhasaccehi saṅgahitaṃ. Keci pana ‘‘dukkhasamudayasaccāni akusalaṭṭhena samudayasaccena saṅgahitāni, dukkhamaggasaccāni kusalaṭṭhena maggasaccena saṅgahitāni, na dassanaṭṭhena. Dukkhanirodhasaccāni abyākataṭṭhena nirodhasaccena saṅgahitāni, na asaṅkhataṭṭhenā’’ti vaṇṇayanti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. पठमसुत्तन्तनिद्देसो • 1. Paṭhamasuttantaniddeso
