Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
੧. ਪਠਮਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਨਿਦ੍ਦੇਸવਣ੍ਣਨਾ
1. Paṭhamasuttantaniddesavaṇṇanā
ਤਥਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਯਥਾਸਭਾવਟ੍ਠੇਨ। ਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠਾਦਯੋ ਞਾਣਕਥਾਯਂ વੁਤ੍ਤਤ੍ਥਾਯੇવ।
Tathaṭṭhenāti yathāsabhāvaṭṭhena. Pīḷanaṭṭhādayo ñāṇakathāyaṃ vuttatthāyeva.
੯. ਏਕਪ੍ਪਟਿવੇਧਾਨੀਤਿ ਏਕੇਨ ਮਗ੍ਗਞਾਣੇਨ ਪਟਿવੇਧੋ, ਏਕਤੋ વਾ ਪਟਿવੇਧੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਏਕਪ੍ਪਟਿવੇਧਾਨਿ। ਅਨਤ੍ਤਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਚਤੁਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਅਤ੍ਤવਿਰਹਿਤਤ੍ਤਾ ਅਨਤ੍ਤਟ੍ਠੇਨ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ વਿਸੁਦ੍ਧਿਮਗ੍ਗੇ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੫੬੭) – ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਹਿ ਸਬ੍ਬਾਨੇવ ਸਚ੍ਚਾਨਿ વੇਦਕਕਾਰਕਨਿਬ੍ਬੁਤਗਮਕਾਭਾવਤੋ ਸੁਞ੍ਞਾਨੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਤੇਨੇਤਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
9.Ekappaṭivedhānīti ekena maggañāṇena paṭivedho, ekato vā paṭivedho etesanti ekappaṭivedhāni. Anattaṭṭhenāti catunnampi saccānaṃ attavirahitattā anattaṭṭhena. Vuttañhetaṃ visuddhimagge (visuddhi. 2.567) – paramatthato hi sabbāneva saccāni vedakakārakanibbutagamakābhāvato suññānīti veditabbāni. Tenetaṃ vuccati –
‘‘ਦੁਕ੍ਖਮੇવ ਹਿ, ਨ ਕੋਚਿ ਦੁਕ੍ਖਿਤੋ, ਕਾਰਕੋ ਨ, ਕਿਰਿਯਾવ વਿਜ੍ਜਤਿ।
‘‘Dukkhameva hi, na koci dukkhito, kārako na, kiriyāva vijjati;
ਅਤ੍ਥਿ ਨਿਬ੍ਬੁਤਿ, ਨ ਨਿਬ੍ਬੁਤੋ ਪੁਮਾ, ਮਗ੍ਗਮਤ੍ਥਿ, ਗਮਕੋ ਨ વਿਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੫੬੭)।
Atthi nibbuti, na nibbuto pumā, maggamatthi, gamako na vijjatī’’ti. (visuddhi. 2.567);
ਅਥ વਾ –
Atha vā –
‘‘ਧੁવਸੁਭਸੁਖਤ੍ਤਸੁਞ੍ਞਂ, ਪੁਰਿਮਦ੍વਯਮਤ੍ਤਸੁਞ੍ਞਮਮਤਪਦਂ।
‘‘Dhuvasubhasukhattasuññaṃ, purimadvayamattasuññamamatapadaṃ;
ਧੁવਸੁਖਅਤ੍ਤવਿਰਹਿਤੋ, ਮਗ੍ਗੋ ਇਤਿ ਸੁਞ੍ਞਤਾ ਤੇਸੂ’’ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੫੬੭)।
Dhuvasukhaattavirahito, maggo iti suññatā tesū’’ti. (visuddhi. 2.567);
ਸਚ੍ਚਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਅવਿਸਂવਾਦਕਟ੍ਠੇਨ। ਪਟਿવੇਧਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਮਗ੍ਗਕ੍ਖਣੇ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬਟ੍ਠੇਨ। ਏਕਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨੀਤਿ ਤਥਟ੍ਠਾਦਿਨਾ ਏਕੇਕੇਨੇવ ਅਤ੍ਥੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਿ, ਏਕਗਣਨਂ ਗਤਾਨੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯਂ ਏਕਸਙ੍ਗਹਿਤਂ, ਤਂ ਏਕਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਏਕੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਏਕਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਬਹੁਤ੍ਤੇਪਿ ਏਕਤ੍ਤਮਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਏਕવਚਨਂ ਕਤਂ। ਏਕਤ੍ਤਂ ਏਕੇਨ ਞਾਣੇਨ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤੀਤਿ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਨਾਨਤ੍ਤੇਕਤ੍ਤਂ ਸ੍વਾવਤ੍ਥਿਤਂ વવਤ੍ਥਪੇਤ੍વਾ ਠਿਤੋ ਮਗ੍ਗਕ੍ਖਣੇ ਏਕੇਨ ਮਗ੍ਗਞਾਣੇਨ ਤਥਟ੍ਠਾਦਿਤਂਤਂਏਕਤ੍ਤਂ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤਿ। ਕਥਂ? ਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚਸ੍ਸ ਤਥਟ੍ਠਾਦਿਕੇ ਏਕਤ੍ਤੇ ਪਟਿવਿਦ੍ਧੇ ਸੇਸਸਚ੍ਚਾਨਮ੍ਪਿ ਤਥਟ੍ਠਾਦਿਕਂ ਏਕਤ੍ਤਂ ਪਟਿવਿਦ੍ਧਮੇવ ਹੋਤਿ। ਯਥਾ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇ ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਂ ਖਨ੍ਧਾਨਂ ਨਾਨਤ੍ਤੇਕਤ੍ਤਂ ਸ੍વਾવਤ੍ਥਿਤਂ વવਤ੍ਥਪੇਤ੍વਾ ਠਿਤਸ੍ਸ ਮਗ੍ਗવੁਟ੍ਠਾਨਕਾਲੇ ਅਨਿਚ੍ਚਤੋ વਾ ਦੁਕ੍ਖਤੋ વਾ ਅਨਤ੍ਤਤੋ વਾ વੁਟ੍ਠਹਨ੍ਤਸ੍ਸ ਏਕਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਖਨ੍ਧੇ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਤੋ ਦਿਟ੍ਠੇ ਸੇਸਖਨ੍ਧਾਪਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਤੋ ਦਿਟ੍ਠਾવ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਏવਮਿਦਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਖਟ੍ਠੋ ਤਥਟ੍ਠੋਤਿ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਸ੍ਸ ਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠਾਦਿਕੋ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧੋ ਅਤ੍ਥੋ ਸਭਾવਟ੍ਠੇਨ ਤਥਟ੍ਠੋ। ਸੇਸਸਚ੍ਚੇਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਸੋਯੇવ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧੋ ਅਤ੍ਥੋ ਅਤ੍ਤਾਭਾવਤੋ ਅਨਤ੍ਤਟ੍ਠੋ। વੁਤ੍ਤਸਭਾવੇ ਅવਿਸਂવਾਦਕਤੋ ਸਚ੍ਚਟ੍ਠੋ। ਮਗ੍ਗਕ੍ਖਣੇ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬਤੋ ਪਟਿવੇਧਟ੍ਠੋ વੁਤ੍ਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Saccaṭṭhenāti avisaṃvādakaṭṭhena. Paṭivedhaṭṭhenāti maggakkhaṇe paṭivijjhitabbaṭṭhena. Ekasaṅgahitānīti tathaṭṭhādinā ekekeneva atthena saṅgahitāni, ekagaṇanaṃ gatānīti attho. Yaṃ ekasaṅgahitaṃ, taṃ ekattanti yasmā ekena saṅgahitaṃ, tasmā ekattanti attho. Saccānaṃ bahuttepi ekattamapekkhitvā ekavacanaṃ kataṃ. Ekattaṃ ekena ñāṇena paṭivijjhatīti pubbabhāge catunnaṃ saccānaṃ nānattekattaṃ svāvatthitaṃ vavatthapetvā ṭhito maggakkhaṇe ekena maggañāṇena tathaṭṭhāditaṃtaṃekattaṃ paṭivijjhati. Kathaṃ? Nirodhasaccassa tathaṭṭhādike ekatte paṭividdhe sesasaccānampi tathaṭṭhādikaṃ ekattaṃ paṭividdhameva hoti. Yathā pubbabhāge pañcannaṃ khandhānaṃ nānattekattaṃ svāvatthitaṃ vavatthapetvā ṭhitassa maggavuṭṭhānakāle aniccato vā dukkhato vā anattato vā vuṭṭhahantassa ekasmimpi khandhe aniccādito diṭṭhe sesakhandhāpi aniccādito diṭṭhāva honti, evamidanti daṭṭhabbaṃ. Dukkhassa dukkhaṭṭho tathaṭṭhoti dukkhasaccassa pīḷanaṭṭhādiko catubbidho attho sabhāvaṭṭhena tathaṭṭho. Sesasaccesupi eseva nayo. Soyeva catubbidho attho attābhāvato anattaṭṭho. Vuttasabhāve avisaṃvādakato saccaṭṭho. Maggakkhaṇe paṭivijjhitabbato paṭivedhaṭṭho vuttoti veditabbaṃ.
੧੦. ਯਂ ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿਆਦਿ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਂ ਕਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸਿਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਯਂ ਅਨਿਚ੍ਚਂ, ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ। ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਤਂ ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯਮਗ੍ਗਾ ਗਹਿਤਾ। ਤਾਨਿ ਹਿ ਤੀਣਿ ਸਚ੍ਚਾਨਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਨਿ ਚੇવ ਅਨਿਚ੍ਚਤ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਾਨਿ ਚ। ਯਂ ਅਨਿਚ੍ਚਞ੍ਚ ਦੁਕ੍ਖਞ੍ਚ, ਤਂ ਅਨਤ੍ਤਾਤਿ ਤਾਨਿਯੇવ ਤੀਣਿ ਗਹਿਤਾਨਿ। ਯਂ ਅਨਿਚ੍ਚਞ੍ਚ ਦੁਕ੍ਖਞ੍ਚ ਅਨਤ੍ਤਾ ਚਾਤਿ ਤੇਹਿ ਤੀਹਿ ਸਹ ਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚਞ੍ਚ ਸਙ੍ਗਹਿਤਂ। ਚਤ੍ਤਾਰਿਪਿ ਹਿ ਅਨਤ੍ਤਾਯੇવ। ਤਂ ਤਥਨ੍ਤਿ ਤਂ ਸਚ੍ਚਚਤੁਕ੍ਕਂ ਸਭਾવਭੂਤਂ। ਤਂ ਸਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਤਦੇવ ਸਚ੍ਚਚਤੁਕ੍ਕਂ ਯਥਾਸਭਾવੇ ਅવਿਸਂવਾਦਕਂ। ਨવਹਾਕਾਰੇਹੀਤਿਆਦੀਸੁ ‘‘ਸਬ੍ਬਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੩; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੪੬) વਚਨਤੋ ਅਭਿਞ੍ਞਟ੍ਠੇਨ, ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਪਰਿਞ੍ਞਟ੍ਠੇ, ਸਮੁਦਯਸ੍ਸ ਪਹਾਨਟ੍ਠੇ, ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਭਾવਨਟ੍ਠੇ, ਨਿਰੋਧਸ੍ਸ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਟ੍ਠੇ ਆવੇਨਿਕੇਪਿ ਇਧ ਚਤੂਸੁਪਿ ਸਚ੍ਚੇਸੁ ਞਾਤਪਰਿਞ੍ਞਾਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਪਰਿਞ੍ਞਟ੍ਠੇਨ, ਚਤੁਸਚ੍ਚਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਨਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਪਹਾਨਟ੍ਠੇਨ, ਚਤੁਸਚ੍ਚਭਾવਨਾਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਭਾવਨਟ੍ਠੇਨ, ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਨવਹਾਕਾਰੇਹਿ ਤਥਟ੍ਠੇਨਾਤਿਆਦੀਸੁ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਯੋਜਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ।
10.Yaṃ aniccantiādi sāmaññalakkhaṇapubbaṅgamaṃ katvā dassitaṃ. Tattha yaṃ aniccaṃ, taṃ dukkhaṃ. Yaṃ dukkhaṃ, taṃ aniccanti dukkhasamudayamaggā gahitā. Tāni hi tīṇi saccāni aniccāni ceva aniccattā dukkhāni ca. Yaṃ aniccañca dukkhañca, taṃ anattāti tāniyeva tīṇi gahitāni. Yaṃ aniccañca dukkhañca anattā cāti tehi tīhi saha nirodhasaccañca saṅgahitaṃ. Cattāripi hi anattāyeva. Taṃ tathanti taṃ saccacatukkaṃ sabhāvabhūtaṃ. Taṃ saccanti tadeva saccacatukkaṃ yathāsabhāve avisaṃvādakaṃ. Navahākārehītiādīsu ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyya’’nti (paṭi. ma. 1.3; saṃ. ni. 4.46) vacanato abhiññaṭṭhena, dukkhassa pariññaṭṭhe, samudayassa pahānaṭṭhe, maggassa bhāvanaṭṭhe, nirodhassa sacchikiriyaṭṭhe āvenikepi idha catūsupi saccesu ñātapariññāsabbhāvato pariññaṭṭhena, catusaccadassanena pahānasabbhāvato pahānaṭṭhena, catusaccabhāvanāsabbhāvato bhāvanaṭṭhena, catunnaṃ saccānaṃ sacchikiriyasabbhāvato sacchikiriyaṭṭhenāti niddiṭṭhanti veditabbaṃ. Navahākārehi tathaṭṭhenātiādīsu paṭhamaṃ vuttanayeneva yojanā kātabbā.
੧੧. ਦ੍વਾਦਸਹਿ ਆਕਾਰੇਹੀਤਿਆਦੀਸੁ ਤਥਟ੍ਠਾਦਯੋ ਞਾਣਕਥਾਯਂ વੁਤ੍ਤਤ੍ਥਾ। ਏਤੇਸਂ ਨਿਦ੍ਦੇਸੇਪਿ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਯੋਜਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
11.Dvādasahi ākārehītiādīsu tathaṭṭhādayo ñāṇakathāyaṃ vuttatthā. Etesaṃ niddesepi vuttanayeneva yojanā veditabbā.
੧੨. ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਕਤਿ ਲਕ੍ਖਣਾਨੀਤਿਆਦੀਸੁ ਉਪਰਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾਨਿ ਛ ਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤવਸੇਨ ਦ੍વਿਧਾ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਦ੍વੇ ਲਕ੍ਖਣਾਨੀਤਿ ਆਹ। ਤਤ੍ਥ ਸਙ੍ਖਤਲਕ੍ਖਣਞ੍ਚ ਅਸਙ੍ਖਤਲਕ੍ਖਣਞ੍ਚਾਤਿ ‘‘ਤੀਣਿਮਾਨਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਙ੍ਖਤਸ੍ਸ ਸਙ੍ਖਤਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਉਪ੍ਪਾਦੋ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, વਯੋ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਠਿਤਸ੍ਸ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਤੀਣਿਮਾਨਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਸਙ੍ਖਤਸ੍ਸ ਅਸਙ੍ਖਤਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਨ ਉਪ੍ਪਾਦੋ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਨ વਯੋ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਨ ਠਿਤਸ੍ਸ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੩.੪੭-੪੮) ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ ਸਙ੍ਖਤਸ੍ਸ ਸਙ੍ਖਤਮਿਤਿ ਲਕ੍ਖਣਞ੍ਚ ਅਸਙ੍ਖਤਸ੍ਸ ਅਸਙ੍ਖਤਮਿਤਿ ਲਕ੍ਖਣਞ੍ਚ। ਸਙ੍ਖਤਂ ਪਨ ਨ ਲਕ੍ਖਣਂ, ਲਕ੍ਖਣਂ ਨ ਸਙ੍ਖਤਂ। ਨ ਚ ਸਙ੍ਖਤਂ વਿਨਾ ਲਕ੍ਖਣਂ ਪਞ੍ਞਾਪੇਤੁਂ ਸਕ੍ਕਾ, ਨਪਿ ਲਕ੍ਖਣਂ વਿਨਾ ਸਙ੍ਖਤਂ। ਲਕ੍ਖਣੇਨ ਪਨ ਸਙ੍ਖਤਂ ਪਾਕਟਂ ਹੋਤਿ।
12.Saccānaṃ kati lakkhaṇānītiādīsu upari vattabbāni cha lakkhaṇāni saṅkhatāsaṅkhatavasena dvidhā bhinditvā dve lakkhaṇānīti āha. Tattha saṅkhatalakkhaṇañca asaṅkhatalakkhaṇañcāti ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, saṅkhatassa saṅkhatalakkhaṇāni uppādo paññāyati, vayo paññāyati, ṭhitassa aññathattaṃ paññāyati. Tīṇimāni, bhikkhave, asaṅkhatassa asaṅkhatalakkhaṇāni na uppādo paññāyati, na vayo paññāyati, na ṭhitassa aññathattaṃ paññāyatī’’ti (a. ni. 3.47-48) evaṃ vuttaṃ saṅkhatassa saṅkhatamiti lakkhaṇañca asaṅkhatassa asaṅkhatamiti lakkhaṇañca. Saṅkhataṃ pana na lakkhaṇaṃ, lakkhaṇaṃ na saṅkhataṃ. Na ca saṅkhataṃ vinā lakkhaṇaṃ paññāpetuṃ sakkā, napi lakkhaṇaṃ vinā saṅkhataṃ. Lakkhaṇena pana saṅkhataṃ pākaṭaṃ hoti.
ਪੁਨ ਤਦੇવ ਲਕ੍ਖਣਦ੍વਯਂ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਛ ਲਕ੍ਖਣਾਨੀਤਿ ਆਹ। ਸਙ੍ਖਤਾਨਂ ਸਚ੍ਚਾਨਨ੍ਤਿ ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚਾਨਂ। ਤਾਨਿ ਹਿ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਸਙ੍ਗਮ੍ਮ ਕਤਤ੍ਤਾ ਸਙ੍ਖਤਾਨਿ। ਉਪ੍ਪਾਦੋਤਿ ਜਾਤਿ। ਪਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ ਜਾਨੀਯਤਿ। વਯੋਤਿ ਭਙ੍ਗੋ। ਠਿਤਾਨਂ ਅਞ੍ਞਥਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਠਿਤਿਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਅਞ੍ਞਥਾਭਾવੋ ਜਰਾ। ਤਿਣ੍ਣਂ ਸਙ੍ਖਤਸਚ੍ਚਾਨਂ ਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਉਪ੍ਪਾਦવਯਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਤੇਸਂਯੇવ ਪਨ ਉਪ੍ਪਾਦਸ੍ਸ, ਜਰਾਯ ਭਙ੍ਗਸ੍ਸ ਚ ਅਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਉਪ੍ਪਾਦવਯਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ਸਙ੍ਖਤਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ ਉਪ੍ਪਾਦવਯਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ਸਙ੍ਖਤવਿਕਾਰਤ੍ਤਾ ਪਨ ਸਙ੍ਖਤਨ੍ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯਾਨਂ ਉਪ੍ਪਾਦਜਰਾਭਙ੍ਗਾ ਸਚ੍ਚਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾ, ਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਜਰਾਭਙ੍ਗਾ ਨ ਸਚ੍ਚਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਸਙ੍ਖਤਾਨਂ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣੇ ਸਙ੍ਖਤਾਪਿ ਉਪ੍ਪਾਦਲਕ੍ਖਣਮ੍ਪਿ ਕਾਲਸਙ੍ਖਾਤੋ ਤਸ੍ਸ ਖਣੋਪਿ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਉਪ੍ਪਾਦੇ વੀਤਿવਤ੍ਤੇ ਸਙ੍ਖਤਾਪਿ ਜਰਾਲਕ੍ਖਣਮ੍ਪਿ ਕਾਲਸਙ੍ਖਾਤੋ ਤਸ੍ਸ ਖਣੋਪਿ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਭਙ੍ਗਕ੍ਖਣੇ ਸਙ੍ਖਤਾਪਿ ਜਰਾਪਿ ਭਙ੍ਗਲਕ੍ਖਣਮ੍ਪਿ ਕਾਲਸਙ੍ਖਾਤੋ ਤਸ੍ਸ ਖਣੋਪਿ ਪਞ੍ਞਾਯਤੀ’’ਤਿ ਖਨ੍ਧਕવਗ੍ਗਟ੍ਠਕਥਾਯਂ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੩.੩੭-੩੮) વੁਤ੍ਤਂ। ਅਸਙ੍ਖਤਸ੍ਸ ਸਚ੍ਚਸ੍ਸਾਤਿ ਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚਸ੍ਸ। ਤਞ੍ਹਿ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਸਮਾਗਮ੍ਮ ਅਕਤਤ੍ਤਾ ਸਯਮੇવ ਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਅਸਙ੍ਖਤਂ। ਠਿਤਸ੍ਸਾਤਿ ਨਿਚ੍ਚਤ੍ਤਾ ਠਿਤਸ੍ਸ, ਨ ਠਾਨਪ੍ਪਤ੍ਤਤ੍ਤਾ। ਪੁਨ ਤਦੇવ ਲਕ੍ਖਣਦ੍વਯਂ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਦ੍વਾਦਸ ਲਕ੍ਖਣਾਨੀਤਿ ਆਹ।
Puna tadeva lakkhaṇadvayaṃ vitthārato dassento cha lakkhaṇānīti āha. Saṅkhatānaṃ saccānanti dukkhasamudayamaggasaccānaṃ. Tāni hi paccayehi saṅgamma katattā saṅkhatāni. Uppādoti jāti. Paññāyatīti jānīyati. Vayoti bhaṅgo. Ṭhitānaṃ aññathattanti ṭhitippattānaṃ aññathābhāvo jarā. Tiṇṇaṃ saṅkhatasaccānaṃ nipphannattā uppādavayaññathattaṃ vuttaṃ, tesaṃyeva pana uppādassa, jarāya bhaṅgassa ca anipphannattā uppādavayaññathattaṃ na vattabbaṃ. Saṅkhatanissitattā uppādavayaññathattaṃ na paññāyatīti na vattabbaṃ. Saṅkhatavikārattā pana saṅkhatanti vattabbaṃ. Dukkhasamudayānaṃ uppādajarābhaṅgā saccapariyāpannā, maggasaccassa uppādajarābhaṅgā na saccapariyāpannāti vadanti. Tattha ‘‘saṅkhatānaṃ uppādakkhaṇe saṅkhatāpi uppādalakkhaṇampi kālasaṅkhāto tassa khaṇopi paññāyati, uppāde vītivatte saṅkhatāpi jarālakkhaṇampi kālasaṅkhāto tassa khaṇopi paññāyati, bhaṅgakkhaṇe saṅkhatāpi jarāpi bhaṅgalakkhaṇampi kālasaṅkhāto tassa khaṇopi paññāyatī’’ti khandhakavaggaṭṭhakathāyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 2.3.37-38) vuttaṃ. Asaṅkhatassa saccassāti nirodhasaccassa. Tañhi paccayehi samāgamma akatattā sayameva nipphannanti asaṅkhataṃ. Ṭhitassāti niccattā ṭhitassa, na ṭhānappattattā. Puna tadeva lakkhaṇadvayaṃ vitthārato dassento dvādasa lakkhaṇānīti āha.
ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਕਤਿ ਕੁਸਲਾਤਿਆਦੀਸੁ ਅਬ੍ਯਾਕਤਨ੍ਤਿ વਿਪਾਕਾਬ੍ਯਾਕਤਂ ਕਿਰਿਯਾਬ੍ਯਾਕਤਂ ਰੂਪਾਬ੍ਯਾਕਤਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਬ੍ਯਾਕਤਨ੍ਤਿ ਚਤੂਸੁ ਅਬ੍ਯਾਕਤੇਸੁ ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਬ੍ਯਾਕਤਂ। ਚਤ੍ਤਾਰਿਪਿ ਹਿ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਲਕ੍ਖਣੇਨ ਨ ਬ੍ਯਾਕਤਤ੍ਤਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਨਿ। ਸਿਯਾ ਕੁਸਲਨ੍ਤਿ ਕਾਮਾવਚਰਰੂਪਾવਚਰਾਰੂਪਾવਚਰਕੁਸਲਾਨਂ વਸੇਨ ਕੁਸਲਮ੍ਪਿ ਭવੇਯ੍ਯ। ਸਿਯਾ ਅਕੁਸਲਨ੍ਤਿ ਤਣ੍ਹਂ ਠਪੇਤ੍વਾ ਸੇਸਾਕੁਸਲવਸੇਨ। ਸਿਯਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਨ੍ਤਿ ਕਾਮਾવਚਰਰੂਪਾવਚਰਾਰੂਪਾવਚਰવਿਪਾਕਕਿਰਿਯਾਨਂ ਰੂਪਾਨਞ੍ਚ વਸੇਨ। ਸਿਯਾ ਤੀਣਿ ਸਚ੍ਚਾਨੀਤਿਆਦੀਸੁ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨੀਤਿ ਗਣਿਤਾਨਿ। વਤ੍ਥੁવਸੇਨਾਤਿ ਅਕੁਸਲਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧਮਗ੍ਗਸਙ੍ਖਾਤવਤ੍ਥੁવਸੇਨ। ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ ਅਕੁਸਲਨ੍ਤਿ ਠਪੇਤ੍વਾ ਤਣ੍ਹਂ ਅવਸੇਸਂ ਅਕੁਸਲਂ। ਅਕੁਸਲਟ੍ਠੇਨ ਦ੍વੇ ਸਚ੍ਚਾਨਿ ਏਕਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨੀਤਿ ਇਮਾਨਿ ਦ੍વੇ ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚਾਨਿ ਅਕੁਸਲਟ੍ਠੇਨ ਏਕਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਿ, ਅਕੁਸਲਸਚ੍ਚਂ ਨਾਮ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏਕਸਚ੍ਚਂ ਦ੍વੀਹਿ ਸਚ੍ਚੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ ਏਕਂ ਅਕੁਸਲਸਚ੍ਚਂ ਦ੍વੀਹਿ ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਂ। ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ ਕੁਸਲਨ੍ਤਿ ਤੇਭੂਮਕਂ ਕੁਸਲਂ। ਇਮਾਨਿ ਦ੍વੇ ਦੁਕ੍ਖਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚਾਨਿ ਕੁਸਲਟ੍ਠੇਨ ਏਕਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਿ, ਕੁਸਲਸਚ੍ਚਂ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਏਕਂ ਕੁਸਲਸਚ੍ਚਂ ਦ੍વੀਹਿ ਦੁਕ੍ਖਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਂ। ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਨ੍ਤਿ ਤੇਭੂਮਕવਿਪਾਕਕਿਰਿਯਾ ਰੂਪਞ੍ਚ। ਇਮਾਨਿ ਦ੍વੇ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚਾਨਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤਟ੍ਠੇਨ ਏਕਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਿ, ਏਕਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਸਚ੍ਚਂ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਏਕਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਸਚ੍ਚਂ ਦ੍વੀਹਿ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਂ। ਤੀਣਿ ਸਚ੍ਚਾਨਿ ਏਕਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨੀਤਿ ਸਮੁਦਯਮਗ੍ਗਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚਾਨਿ ਏਕੇਨ ਅਕੁਸਲਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਭੂਤੇਨ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਿ। ਏਕਂ ਸਚ੍ਚਂ ਤੀਹਿ ਸਚ੍ਚੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ ਏਕਂ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ વਿਸੁਂ ਅਕੁਸਲਕੁਸਲਅਬ੍ਯਾਕਤਭੂਤੇਹਿ ਸਮੁਦਯਮਗ੍ਗਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਂ। ਕੇਚਿ ਪਨ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚਾਨਿ ਅਕੁਸਲਟ੍ਠੇਨ ਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਿ, ਦੁਕ੍ਖਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚਾਨਿ ਕੁਸਲਟ੍ਠੇਨ ਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਿ, ਨ ਦਸ੍ਸਨਟ੍ਠੇਨ। ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚਾਨਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤਟ੍ਠੇਨ ਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਿ, ਨ ਅਸਙ੍ਖਤਟ੍ਠੇਨਾ’’ਤਿ વਣ੍ਣਯਨ੍ਤਿ।
Catunnaṃsaccānaṃ kati kusalātiādīsu abyākatanti vipākābyākataṃ kiriyābyākataṃ rūpābyākataṃ nibbānābyākatanti catūsu abyākatesu nibbānābyākataṃ. Cattāripi hi kusalākusalalakkhaṇena na byākatattā abyākatāni. Siyā kusalanti kāmāvacararūpāvacarārūpāvacarakusalānaṃ vasena kusalampi bhaveyya. Siyā akusalanti taṇhaṃ ṭhapetvā sesākusalavasena. Siyā abyākatanti kāmāvacararūpāvacarārūpāvacaravipākakiriyānaṃ rūpānañca vasena. Siyā tīṇi saccānītiādīsu saṅgahitānīti gaṇitāni. Vatthuvasenāti akusalakusalābyākatadukkhasamudayanirodhamaggasaṅkhātavatthuvasena. Yaṃ dukkhasaccaṃ akusalanti ṭhapetvā taṇhaṃ avasesaṃ akusalaṃ. Akusalaṭṭhena dve saccāni ekasaccena saṅgahitānīti imāni dve dukkhasamudayasaccāni akusalaṭṭhena ekasaccena saṅgahitāni, akusalasaccaṃ nāma hotīti attho. Ekasaccaṃ dvīhi saccehi saṅgahitanti ekaṃ akusalasaccaṃ dvīhi dukkhasamudayasaccehi saṅgahitaṃ. Yaṃ dukkhasaccaṃ kusalanti tebhūmakaṃ kusalaṃ. Imāni dve dukkhamaggasaccāni kusalaṭṭhena ekasaccena saṅgahitāni, kusalasaccaṃ nāma hoti. Ekaṃ kusalasaccaṃ dvīhi dukkhamaggasaccehi saṅgahitaṃ. Yaṃ dukkhasaccaṃ abyākatanti tebhūmakavipākakiriyā rūpañca. Imāni dve dukkhanirodhasaccāni abyākataṭṭhena ekasaccena saṅgahitāni, ekaṃ abyākatasaccaṃ nāma hoti. Ekaṃ abyākatasaccaṃ dvīhi dukkhanirodhasaccehi saṅgahitaṃ. Tīṇi saccāni ekasaccena saṅgahitānīti samudayamagganirodhasaccāni ekena akusalakusalābyākatabhūtena dukkhasaccena saṅgahitāni. Ekaṃ saccaṃ tīhi saccehi saṅgahitanti ekaṃ dukkhasaccaṃ visuṃ akusalakusalaabyākatabhūtehi samudayamagganirodhasaccehi saṅgahitaṃ. Keci pana ‘‘dukkhasamudayasaccāni akusalaṭṭhena samudayasaccena saṅgahitāni, dukkhamaggasaccāni kusalaṭṭhena maggasaccena saṅgahitāni, na dassanaṭṭhena. Dukkhanirodhasaccāni abyākataṭṭhena nirodhasaccena saṅgahitāni, na asaṅkhataṭṭhenā’’ti vaṇṇayanti.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਸੁਤ੍ਤਪਿਟਕ • Suttapiṭaka / ਖੁਦ੍ਦਕਨਿਕਾਯ • Khuddakanikāya / ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗਪਾਲ਼ਿ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ੧. ਪਠਮਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਨਿਦ੍ਦੇਸੋ • 1. Paṭhamasuttantaniddeso