| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
३. उरुवेलवग्गो
3. Uruvelavaggo
१. पठमउरुवेलसुत्तवण्णना
1. Paṭhamauruvelasuttavaṇṇanā
२१. ततियस्स पठमे महावेला विय महावेला, विपुलवालिकपुञ्जताय महन्तो वेलातटो वियाति अत्थो। तेनाह ‘‘महावालिकरासीति अत्थो’’ति। उरु, मरु, सिकता, वालुका, वण्णु, वालिकाति इमे सद्दा समानत्था, ब्यञ्जनमेव नानं। तेनाह ‘‘उरूति वालिका वुच्चती’’ति।
21. Tatiyassa paṭhame mahāvelā viya mahāvelā, vipulavālikapuñjatāya mahanto velātaṭo viyāti attho. Tenāha ‘‘mahāvālikarāsīti attho’’ti. Uru, maru, sikatā, vālukā, vaṇṇu, vālikāti ime saddā samānatthā, byañjanameva nānaṃ. Tenāha ‘‘urūti vālikā vuccatī’’ti.
नज्जाति नदति सद्दायतीति नदी, तस्सा नज्जा, नदिया निन्नगायाति अत्थो। नेरञ्जरायाति ‘‘नेलञ्जलाया’’ति वत्तब्बे ल-कारस्स र-कारं कत्वा ‘‘नेरञ्जराया’’ति वुत्तं, कद्दमसेवालपणकादिदोसरहितसलिलायाति अत्थो। केचि ‘‘नीलं-जलायाति वत्तब्बे नेरञ्जराया’’ति वदन्ति। नाममेव वा एतं तस्सा नदियाति वेदितब्बं। तस्सा नदिया तीरे यत्थ भगवा विहासि, तं दस्सेतुं ‘‘अजपालनिग्रोधे’’ति वुत्तं। कस्मा पनायं अजपालनिग्रोधो नाम जातोति आह ‘‘तस्सा’’तिआदि। केचि पन ‘‘यस्मा तत्थ वेदे सज्झायितुं असमत्था महल्लकब्राह्मणा पाकारपरिक्खेपयुत्तानि निवेसनानि कत्वा सब्बे वसिंसु, तस्मास्स अजपालनिग्रोधोति नामं जात’’न्ति वदन्ति । तत्रायं वचनत्थो – न जपन्तीति अजपा, मन्तानं अनज्झायकाति अत्थो। अजपालन्ति आदियन्ति निवासं एत्थाति अजपालोति। अपरे पन वदन्ति ‘‘यस्मा मज्झन्हिकसमये अन्तोपविट्ठे अजे अत्तनो छायाय पालेति रक्खति, तस्मा ‘अजपालो’तिस्स नामं रुळ्ह’’न्ति। सब्बत्थापि नाममेतं तस्स रुक्खस्स।
Najjāti nadati saddāyatīti nadī, tassā najjā, nadiyā ninnagāyāti attho. Nerañjarāyāti ‘‘nelañjalāyā’’ti vattabbe la-kārassa ra-kāraṃ katvā ‘‘nerañjarāyā’’ti vuttaṃ, kaddamasevālapaṇakādidosarahitasalilāyāti attho. Keci ‘‘nīlaṃ-jalāyāti vattabbe nerañjarāyā’’ti vadanti. Nāmameva vā etaṃ tassā nadiyāti veditabbaṃ. Tassā nadiyā tīre yattha bhagavā vihāsi, taṃ dassetuṃ ‘‘ajapālanigrodhe’’ti vuttaṃ. Kasmā panāyaṃ ajapālanigrodho nāma jātoti āha ‘‘tassā’’tiādi. Keci pana ‘‘yasmā tattha vede sajjhāyituṃ asamatthā mahallakabrāhmaṇā pākāraparikkhepayuttāni nivesanāni katvā sabbe vasiṃsu, tasmāssa ajapālanigrodhoti nāmaṃ jāta’’nti vadanti . Tatrāyaṃ vacanattho – na japantīti ajapā, mantānaṃ anajjhāyakāti attho. Ajapālanti ādiyanti nivāsaṃ etthāti ajapāloti. Apare pana vadanti ‘‘yasmā majjhanhikasamaye antopaviṭṭhe aje attano chāyāya pāleti rakkhati, tasmā ‘ajapālo’tissa nāmaṃ ruḷha’’nti. Sabbatthāpi nāmametaṃ tassa rukkhassa.
पठमाभिसम्बुद्धोति पठमं अभिसम्बुद्धो, अनुनासिकलोपेनायं निद्देसो। तेनेवाह ‘‘सम्बुद्धो हुत्वा पठममेवा’’ति। पठमन्ति च भावनपुंसकनिद्देसो, तस्मा अभिसम्बुद्धो हुत्वा पठमं अजपालनिग्रोधे विहरामीति एवमेत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो। अयं वितक्कोति अयं ‘‘किन्नु ख्वाहं…पे॰… विहरेय्य’’न्ति एवं पवत्तवितक्को। हत्थी च वानरो च तित्तिरो च हत्थिवानरतित्तिरा।
Paṭhamābhisambuddhoti paṭhamaṃ abhisambuddho, anunāsikalopenāyaṃ niddeso. Tenevāha ‘‘sambuddho hutvā paṭhamamevā’’ti. Paṭhamanti ca bhāvanapuṃsakaniddeso, tasmā abhisambuddho hutvā paṭhamaṃ ajapālanigrodhe viharāmīti evamettha sambandho veditabbo. Ayaṃ vitakkoti ayaṃ ‘‘kinnu khvāhaṃ…pe… vihareyya’’nti evaṃ pavattavitakko. Hatthī ca vānaro ca tittiro ca hatthivānaratittirā.
ये वुद्धमपचायन्तीति जातिवुद्धो, वयोवुद्धो, गुणवुद्धोति तयो वुद्धा। तेसु जातिसम्पन्नो जातिवुद्धो नाम, वये ठितो वयोवुद्धो नाम, गुणसम्पन्नो गुणवुद्धो नाम। तेसु गुणसम्पन्नो वयोवुद्धो इमस्मिं ठाने वुद्धोति अधिप्पेतो। अपचायन्तीति जेट्ठापचायिकाकम्मेन पूजेन्ति। धम्मस्स कोविदाति जेट्ठापचायनधम्मस्स कोविदा कुसला। दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे। पासंसाति पसंसारहा। सम्पराये च सुग्गतीति सम्परेतब्बे इमं लोकं हित्वा गन्तब्बे परलोकेपि तेसं सुगतियेव। अयं पनेत्थ पिण्डत्थो – खत्तिया वा होन्तु ब्राह्मणा वा वेस्सा वा सुद्दा वा गहट्ठा वा पब्बजिता वा तिरच्छानगता वा, ये केचि सत्ता जेट्ठापचितिकम्मेन सीलादिगुणसम्पन्नानं वयोवुद्धानं अपचितिं करोन्ति, ते इमस्मिञ्च अत्तभावे जेट्ठापचितिकारकाति पसंसं वण्णनं थोमनं लभन्ति, कायस्स च भेदा सग्गे निब्बत्तन्तीति।
Ye vuddhamapacāyantīti jātivuddho, vayovuddho, guṇavuddhoti tayo vuddhā. Tesu jātisampanno jātivuddho nāma, vaye ṭhito vayovuddho nāma, guṇasampanno guṇavuddho nāma. Tesu guṇasampanno vayovuddho imasmiṃ ṭhāne vuddhoti adhippeto. Apacāyantīti jeṭṭhāpacāyikākammena pūjenti. Dhammassa kovidāti jeṭṭhāpacāyanadhammassa kovidā kusalā. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Pāsaṃsāti pasaṃsārahā. Samparāye ca suggatīti samparetabbe imaṃ lokaṃ hitvā gantabbe paralokepi tesaṃ sugatiyeva. Ayaṃ panettha piṇḍattho – khattiyā vā hontu brāhmaṇā vā vessā vā suddā vā gahaṭṭhā vā pabbajitā vā tiracchānagatā vā, ye keci sattā jeṭṭhāpacitikammena sīlādiguṇasampannānaṃ vayovuddhānaṃ apacitiṃ karonti, te imasmiñca attabhāve jeṭṭhāpacitikārakāti pasaṃsaṃ vaṇṇanaṃ thomanaṃ labhanti, kāyassa ca bhedā sagge nibbattantīti.
अञ्ञस्मिन्ति परस्मिं। अत्ता न होतीति अञ्ञो, परो। सो पनेत्थ न यो कोचि अधिप्पेतो, अथ खो गरुट्ठानियो। तेनाह ‘‘कञ्चि गरुट्ठाने अट्ठपेत्वा’’ति। पतिस्सति गरुनो आणं सम्पटिच्छतीति पतिस्सो, न पतिस्सो अप्पतिस्सो, पतिस्सयरहितो, गरुपस्सयरहितोति अत्थो।
Aññasminti parasmiṃ. Attā na hotīti añño, paro. So panettha na yo koci adhippeto, atha kho garuṭṭhāniyo. Tenāha ‘‘kañci garuṭṭhāne aṭṭhapetvā’’ti. Patissati garuno āṇaṃ sampaṭicchatīti patisso, na patisso appatisso, patissayarahito, garupassayarahitoti attho.
सदेवकेति अवयवेन विग्गहो समुदायो समासत्थो। सदेवकग्गहणेन पञ्चकामावचरदेवग्गहणं पारिसेसञायेन इतरेसं पदन्तरेहि सङ्गहितत्ता। समारकग्गहणेन छट्ठकामावचरदेवग्गहणं पच्चासत्तिञायेन। तत्थ हि मारो जातो तन्निवासी च होति। सब्रह्मकवचनेन ब्रह्मकायिकादिब्रह्मग्गहणं पच्चासत्तिञायेनेव। सस्समणब्राह्मणिया पजायाति सासनस्स पच्चत्थिकसमणब्राह्मणग्गहणं। निदस्सनमत्तञ्चेतं अपच्चत्थिकानं असमिताबाहितपापानञ्च समणब्राह्मणानं तेनेव वचनेन गहितत्ता। कामं ‘‘सदेवके’’तिआदिविसेसनानं वसेन सत्तविसयो लोकसद्दोति विञ्ञायति तुल्ययोगविसयत्ता तेसं, ‘‘सलोमको सपक्खको’’तिआदीसु पन अतुल्ययोगे अयं समासो लब्भतीति ब्यभिचारदस्सनतो पजागहणन्ति पजावचनेन सत्तलोकग्गहणं।
Sadevaketi avayavena viggaho samudāyo samāsattho. Sadevakaggahaṇena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ pārisesañāyena itaresaṃ padantarehi saṅgahitattā. Samārakaggahaṇena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ paccāsattiñāyena. Tattha hi māro jāto tannivāsī ca hoti. Sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṃ paccāsattiñāyeneva. Sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāyāti sāsanassa paccatthikasamaṇabrāhmaṇaggahaṇaṃ. Nidassanamattañcetaṃ apaccatthikānaṃ asamitābāhitapāpānañca samaṇabrāhmaṇānaṃ teneva vacanena gahitattā. Kāmaṃ ‘‘sadevake’’tiādivisesanānaṃ vasena sattavisayo lokasaddoti viññāyati tulyayogavisayattā tesaṃ, ‘‘salomako sapakkhako’’tiādīsu pana atulyayoge ayaṃ samāso labbhatīti byabhicāradassanato pajāgahaṇanti pajāvacanena sattalokaggahaṇaṃ.
देवभावसामञ्ञेन मारब्रह्मेसु गहितेसुपि इतरेहि तेसं लब्भमानविसेसदस्सनत्थं विसुं गहणन्ति दस्सेन्तो ‘‘मारो नामा’’तिआदिमाह। मारो ब्रह्मानम्पि विचक्खुकम्माय पहोतीति आह ‘‘सब्बेस’’न्ति। उपरीति उपरिभागे। ब्रह्माति दससहस्सिब्रह्मानं सन्धायाह। तथा चाह ‘‘दसहि अङ्गुलीही’’तिआदि। इध दीघनिकायादयो विय बाहिरकानम्पि गन्थनिकायो लब्भतीति आह ‘‘एकनिकायादिवसेना’’ति। वत्थुविज्जादीति आदि-सद्देन विज्जाट्ठानानि सङ्गय्हन्ति। यथासकं कम्मकिलेसेहि पजातत्ता निब्बत्तत्ता पजा, सत्तनिकायो, तस्सा पजाय। सदेवमनुस्सायाति वा इमिना सम्मुतिदेवग्गहणं तदवसिट्ठमनुस्सलोकग्गहणञ्च दट्ठब्बं।
Devabhāvasāmaññena mārabrahmesu gahitesupi itarehi tesaṃ labbhamānavisesadassanatthaṃ visuṃ gahaṇanti dassento ‘‘māro nāmā’’tiādimāha. Māro brahmānampi vicakkhukammāya pahotīti āha ‘‘sabbesa’’nti. Uparīti uparibhāge. Brahmāti dasasahassibrahmānaṃ sandhāyāha. Tathā cāha ‘‘dasahi aṅgulīhī’’tiādi. Idha dīghanikāyādayo viya bāhirakānampi ganthanikāyo labbhatīti āha ‘‘ekanikāyādivasenā’’ti. Vatthuvijjādīti ādi-saddena vijjāṭṭhānāni saṅgayhanti. Yathāsakaṃ kammakilesehi pajātattā nibbattattā pajā, sattanikāyo, tassā pajāya. Sadevamanussāyāti vā iminā sammutidevaggahaṇaṃ tadavasiṭṭhamanussalokaggahaṇañca daṭṭhabbaṃ.
एवं भागसो लोकं गहेत्वा योजनं दस्सेत्वा इदानि अभागसो लोकं गहेत्वा योजनं दस्सेतुं ‘‘अपिचेत्था’’तिआदि वुत्तं। लोकवसेन वुत्तानि ‘‘लोकीयन्ति एत्थ कम्मं कम्मफलानी’’ति कत्वा। पजावसेन ‘‘हेतुपच्चयेहि पजाता’’ति कत्वा। सीलसम्पन्नतरन्ति एत्थ परिपुण्णसम्पन्नता अधिप्पेता ‘‘सम्पन्नं सालिकेदार’’न्तिआदीसु (जा॰ १.१४.१) विय। तेनाह ‘‘अधिकतरन्ति अत्थो’’ति। परिपुण्णञ्हि अधिकतरन्ति वत्तुं अरहति। कारणन्ति युत्तिं। अत्थन्ति अविपरीतत्थं। वड्ढिन्ति अतिवड्ढिनिमित्तं।
Evaṃ bhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetvā idāni abhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetuṃ ‘‘apicetthā’’tiādi vuttaṃ. Lokavasena vuttāni ‘‘lokīyanti ettha kammaṃ kammaphalānī’’ti katvā. Pajāvasena ‘‘hetupaccayehi pajātā’’ti katvā. Sīlasampannataranti ettha paripuṇṇasampannatā adhippetā ‘‘sampannaṃ sālikedāra’’ntiādīsu (jā. 1.14.1) viya. Tenāha ‘‘adhikataranti attho’’ti. Paripuṇṇañhi adhikataranti vattuṃ arahati. Kāraṇanti yuttiṃ. Atthanti aviparītatthaṃ. Vaḍḍhinti ativaḍḍhinimittaṃ.
इमिना वचनेनाति इमस्मिं सुत्ते अनन्तरं वुत्तवचनेन। न केवलं इमिनाव, सुत्तन्तरम्पि आनेत्वा पटिबाहितब्बोति दस्सेन्तो ‘‘न मे आचरियो अत्थी’’तिआदिमाह। तत्थ न मे आचरियो अत्थीति लोकुत्तरधम्मे मय्हं आचरियो नाम नत्थि। किञ्चापि लोकियधम्मानम्पि यादिसो लोकनाथस्स अधिगमो, न तादिसो अधिगमो परूपदेसो अत्थि। लोकुत्तरधम्मे पनस्स लेसोपि नत्थि। नत्थि मे पटिपुग्गलोति मय्हं सीलादीहि गुणेहि पटिनिधिभूतो पुग्गलो नाम नत्थि। सरन्ति करणे एतं पच्चत्तवचनन्ति आह ‘‘सरन्तेना’’ति, सरन्ति वा सरणहेतु चाति अत्थो।
Imināvacanenāti imasmiṃ sutte anantaraṃ vuttavacanena. Na kevalaṃ imināva, suttantarampi ānetvā paṭibāhitabboti dassento ‘‘na me ācariyo atthī’’tiādimāha. Tattha na me ācariyo atthīti lokuttaradhamme mayhaṃ ācariyo nāma natthi. Kiñcāpi lokiyadhammānampi yādiso lokanāthassa adhigamo, na tādiso adhigamo parūpadeso atthi. Lokuttaradhamme panassa lesopi natthi. Natthi me paṭipuggaloti mayhaṃ sīlādīhi guṇehi paṭinidhibhūto puggalo nāma natthi. Saranti karaṇe etaṃ paccattavacananti āha ‘‘sarantenā’’ti, saranti vā saraṇahetu cāti attho.
यतोति भुम्मत्थे तोसद्दोति आह ‘‘यस्मिं काले’’ति। रत्तियो जानन्तीति रत्तञ्ञू, अत्तनो पब्बजितदिवसतो पट्ठाय बहू रत्तियो जानन्ति, चिरपब्बजिताति वुत्तं होति। रत्तञ्ञूनं महन्तभावो रत्तञ्ञुमहन्तं। भावप्पधानो एस निद्देसो। ‘‘रत्तञ्ञुमहत्त’’न्ति वा पाठो। एस नयो सेसेसुपि। थेरनवमज्झिमानं वसेन विपुलभावो वेपुल्लमहन्तं। सिक्खत्तयसङ्गहितस्स सासनब्रह्मचरियस्स झानाभिञ्ञादिवसेन विपुलभावो ब्रह्मचरियमहन्तं। विसिट्ठस्स पच्चयलाभस्स विपुलभावो लाभग्गमहन्तं। चतुब्बिधेन महन्तेनाति चतुब्बिधेन महन्तभावेन। महापजापतिया दुस्सयुगदानकालेति भगवतो सङ्घे गारवस्स पाकटकालदस्सनमत्तं। न हि भगवा ततो पुब्बे सङ्घे गारवरहितो विहासि।
Yatoti bhummatthe tosaddoti āha ‘‘yasmiṃ kāle’’ti. Rattiyo jānantīti rattaññū, attano pabbajitadivasato paṭṭhāya bahū rattiyo jānanti, cirapabbajitāti vuttaṃ hoti. Rattaññūnaṃ mahantabhāvo rattaññumahantaṃ. Bhāvappadhāno esa niddeso. ‘‘Rattaññumahatta’’nti vā pāṭho. Esa nayo sesesupi. Theranavamajjhimānaṃ vasena vipulabhāvo vepullamahantaṃ. Sikkhattayasaṅgahitassa sāsanabrahmacariyassa jhānābhiññādivasena vipulabhāvo brahmacariyamahantaṃ. Visiṭṭhassa paccayalābhassa vipulabhāvo lābhaggamahantaṃ. Catubbidhena mahantenāti catubbidhena mahantabhāvena. Mahāpajāpatiyā dussayugadānakāleti bhagavato saṅghe gāravassa pākaṭakāladassanamattaṃ. Na hi bhagavā tato pubbe saṅghe gāravarahito vihāsi.
पठमउरुवेलसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamauruvelasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १. पठमउरुवेलसुत्तं • 1. Paṭhamauruvelasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १. पठमउरुवेलसुत्तवण्णना • 1. Paṭhamauruvelasuttavaṇṇanā
