| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
खग्गविसाणसुत्तनिद्देसो
Khaggavisāṇasuttaniddeso
खग्गविसाणसुत्तनिद्देसवण्णना
Khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanā
१. पठमवग्गवण्णना
1. Paṭhamavaggavaṇṇanā
१२१. इतो परं खग्गविसाणसुत्तनिद्देसवण्णनाय ओकासो अनुप्पत्तो। तत्थ ‘‘सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्ड’’न्ति इतो परं अतिरेकपदमत्तमेव वण्णयिस्साम। तत्थ सब्बेसूति अनवसेसेसु। भूतेसूति सत्तेसु। एत्थ भूतेसूति किञ्चापि भूतसद्दो ‘‘भूतस्मिं पाचित्तिय’’न्ति एवमादीसु (पाचि॰ ६९) विज्जमाने, ‘‘भूतमिदं, सारिपुत्त, समनुपस्ससी’’ति एवमादीसु खन्धपञ्चके, ‘‘चत्तारो खो, भिक्खु, महाभूता हेतू’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ ३.८६) चतुब्बिधे पथवीधात्वादिरूपे, ‘‘यो च कालघसो भूतो’’ति एवमादीसु (जा॰ १.२.१९०) खीणासवे, ‘‘सब्बेव निक्खिपिस्सन्ति, भूता लोके समुस्सय’’न्ति एवमादीसु (दी॰ नि॰ २.२२०) सब्बसत्ते, ‘‘भूतगामपातब्यताया’’ति एवमादीसु (पाचि॰ ९०) रुक्खादिके, ‘‘भूतं भूततो पजानाती’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.३) चातुमहाराजिकानं हेट्ठा सत्तनिकायं उपादाय वत्तति। इध पन अविसेसतो पथवीपब्बतादीसु जाता सत्ता भूताति वेदितब्बा। तेसु भूतेसु। निधायाति निक्खिपित्वा।
121. Ito paraṃ khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanāya okāso anuppatto. Tattha ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍa’’nti ito paraṃ atirekapadamattameva vaṇṇayissāma. Tattha sabbesūti anavasesesu. Bhūtesūti sattesu. Ettha bhūtesūti kiñcāpi bhūtasaddo ‘‘bhūtasmiṃ pācittiya’’nti evamādīsu (pāci. 69) vijjamāne, ‘‘bhūtamidaṃ, sāriputta, samanupassasī’’ti evamādīsu khandhapañcake, ‘‘cattāro kho, bhikkhu, mahābhūtā hetū’’ti evamādīsu (ma. ni. 3.86) catubbidhe pathavīdhātvādirūpe, ‘‘yo ca kālaghaso bhūto’’ti evamādīsu (jā. 1.2.190) khīṇāsave, ‘‘sabbeva nikkhipissanti, bhūtā loke samussaya’’nti evamādīsu (dī. ni. 2.220) sabbasatte, ‘‘bhūtagāmapātabyatāyā’’ti evamādīsu (pāci. 90) rukkhādike, ‘‘bhūtaṃ bhūtato pajānātī’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.3) cātumahārājikānaṃ heṭṭhā sattanikāyaṃ upādāya vattati. Idha pana avisesato pathavīpabbatādīsu jātā sattā bhūtāti veditabbā. Tesu bhūtesu. Nidhāyāti nikkhipitvā.
दण्डन्ति कायवचीमनोदण्डं, कायदुच्चरितादीनमेतं अधिवचनं। कायदुच्चरितञ्हि दण्डयतीति दण्डो, बाधेति अनयब्यसनं पापेतीति वुत्तं होति। एवं वचीदुच्चरितञ्च मनोदुच्चरितञ्च। पहरणदण्डो एव वा दण्डो, तं निधायातिपि वुत्तं होति। अविहेठयन्ति अविहेठयन्तो। अञ्ञतरम्पीति यं किञ्चि एकम्पि। तेसम्पीति तेसं सब्बभूतानं। न पुत्तमिच्छेय्याति अत्रजो खेत्तजो दिन्नको अन्तेवासिकोति इमेसु चतूसु पुत्तेसु यं किञ्चि पुत्तं न इच्छेय्य। कुतो सहायन्ति सहायं पन इच्छेय्याति कुतो एव एतं।
Daṇḍanti kāyavacīmanodaṇḍaṃ, kāyaduccaritādīnametaṃ adhivacanaṃ. Kāyaduccaritañhi daṇḍayatīti daṇḍo, bādheti anayabyasanaṃ pāpetīti vuttaṃ hoti. Evaṃ vacīduccaritañca manoduccaritañca. Paharaṇadaṇḍo eva vā daṇḍo, taṃ nidhāyātipi vuttaṃ hoti. Aviheṭhayanti aviheṭhayanto. Aññatarampīti yaṃ kiñci ekampi. Tesampīti tesaṃ sabbabhūtānaṃ. Na puttamiccheyyāti atrajo khettajo dinnako antevāsikoti imesu catūsu puttesu yaṃ kiñci puttaṃ na iccheyya. Kuto sahāyanti sahāyaṃ pana iccheyyāti kuto eva etaṃ.
एकोति पब्बज्जासङ्खातेन एको, अदुतियट्ठेन एको, तण्हापहानट्ठेन एको, एकन्तविगतकिलेसोति एको, एको पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको। समणसहस्सस्सपि हि मज्झे वत्तमानो गिहिसञ्ञोजनस्स छिन्नत्ता एको, एवं पब्बज्जासङ्खातेन एको । एको तिट्ठति, एको गच्छति, एको निसीदति, एको सेय्यं कप्पेति, एको इरियति वत्ततीति एको। एवं अदुतियट्ठेन एको।
Ekoti pabbajjāsaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāpahānaṭṭhena eko, ekantavigatakilesoti eko, eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko. Samaṇasahassassapi hi majjhe vattamāno gihisaññojanassa chinnattā eko, evaṃ pabbajjāsaṅkhātena eko . Eko tiṭṭhati, eko gacchati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko iriyati vattatīti eko. Evaṃ adutiyaṭṭhena eko.
‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धान संसरं।
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhāna saṃsaraṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति॥
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
‘‘एवमादीनवं ञत्वा, तण्हं दुक्खस्स सम्भवं।
‘‘Evamādīnavaṃ ñatvā, taṇhaṃ dukkhassa sambhavaṃ;
वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥ (इतिवु॰ १५, १०५; महानि॰ १९१; चूळनि॰ पारायनानुगीतिगाथानिद्देस १०७) –
Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti. (itivu. 15, 105; mahāni. 191; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 107) –
एवं तण्हापहानट्ठेन एको। सब्बकिलेसास्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्माति एवं एकन्तविगतकिलेसोति एको। अनाचरियको हुत्वा सयम्भू सामञ्ञेव पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एवं एको पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।
Evaṃ taṇhāpahānaṭṭhena eko. Sabbakilesāssa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammāti evaṃ ekantavigatakilesoti eko. Anācariyako hutvā sayambhū sāmaññeva paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti evaṃ eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
चरेति या इमा अट्ठ चरियायो। सेय्यथिदं – या पणिधिसम्पन्नानं चतूसु इरियापथेसु इरियापथचरिया, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं अज्झत्तिकायतनेसु आयतनचरिया, अप्पमादविहारीनं चतूसु सतिपट्ठानेसु सतिचरिया, अधिचित्तमनुयुत्तानं चतूसु झानेसु समाधिचरिया, बुद्धिसम्पन्नानं चतूसु अरियसच्चेसु ञाणचरिया, सम्मा पटिपन्नानं चतूसु अरियमग्गेसु मग्गचरिया, अधिगतफलानं चतूसु सामञ्ञफलेसु पटिपत्तिचरिया, तिण्णं बुद्धानं सब्बसत्तेसु लोकत्थचरिया, तत्थ पदेसतो पच्चेकबुद्धसावकानन्ति। यथाह – ‘‘चरियाति अट्ठ चरियायो या इरियापथचरिया’’ति (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१; पटि॰ म॰ १.१९७; ३.२८) वित्थारो। ताहि चरियाहि समन्नागतो भवेय्याति अत्थो। अथ वा या इमा ‘‘अधिमुच्चन्तो सद्धाय चरति, पग्गण्हन्तो वीरियेन चरति, उपट्ठहन्तो सतिया चरति, अविक्खित्तो समाधिना चरति, पजानन्तो पञ्ञाय चरति, विजानन्तो विञ्ञाणेन चरति, एवं पटिपन्नस्स कुसला धम्मा आयापेन्तीति आयतनचरियाय चरति, एवं पटिपन्नो विसेसमधिगच्छतीति विसेसचरियाय चरती’’ति (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१; पटि॰ म॰ १.१९७; ३.२९) एवं अपरापि अट्ठ चरिया वुत्ता। ताहि समन्नागतो भवेय्याति अत्थो। खग्गविसाणकप्पोति खग्गविसाणो नाम खग्गमिगसिङ्गं।
Careti yā imā aṭṭha cariyāyo. Seyyathidaṃ – yā paṇidhisampannānaṃ catūsu iriyāpathesu iriyāpathacariyā, indriyesu guttadvārānaṃ ajjhattikāyatanesu āyatanacariyā, appamādavihārīnaṃ catūsu satipaṭṭhānesu saticariyā, adhicittamanuyuttānaṃ catūsu jhānesu samādhicariyā, buddhisampannānaṃ catūsu ariyasaccesu ñāṇacariyā, sammā paṭipannānaṃ catūsu ariyamaggesu maggacariyā, adhigataphalānaṃ catūsu sāmaññaphalesu paṭipatticariyā, tiṇṇaṃ buddhānaṃ sabbasattesu lokatthacariyā, tattha padesato paccekabuddhasāvakānanti. Yathāha – ‘‘cariyāti aṭṭha cariyāyo yā iriyāpathacariyā’’ti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121; paṭi. ma. 1.197; 3.28) vitthāro. Tāhi cariyāhi samannāgato bhaveyyāti attho. Atha vā yā imā ‘‘adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhahanto satiyā carati, avikkhitto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇena carati, evaṃ paṭipannassa kusalā dhammā āyāpentīti āyatanacariyāya carati, evaṃ paṭipanno visesamadhigacchatīti visesacariyāya caratī’’ti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121; paṭi. ma. 1.197; 3.29) evaṃ aparāpi aṭṭha cariyā vuttā. Tāhi samannāgato bhaveyyāti attho. Khaggavisāṇakappoti khaggavisāṇo nāma khaggamigasiṅgaṃ.
कप्प -सद्दो पनायं अभिसद्दहनवोहारकालपञ्ञत्तिच्छेदविकप्पलेससमन्तभावसदिसादिअनेकत्थो। तथा हिस्स ‘‘ओकप्पनीयमेतं भोतो गोतमस्स। यथा तं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.३८७) अभिसद्दहनत्थो। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्जितु’’न्ति एवमादीसु (चूळव॰ २५०) वोहारो। ‘‘येन सुदं निच्चकप्पं विहरामी’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.३८७) कालो। ‘‘इच्चायस्मा कप्पो’’ति एवमादीसु (सु॰ नि॰ १०९८; चूळनि॰ कप्पमाणवपुच्छा ११७, कप्पमाणवपुच्छानिद्देस ६१) पञ्ञत्ति। ‘‘अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सू’’ति एवमादीसु (जा॰ २.२२.१३६८) छेदनं। ‘‘कप्पति द्वङ्गुलकप्पो’’ति एवमादीसु (चूळव॰ ४४६) विकप्पो। ‘‘अत्थि कप्पो निपज्जितु’’न्ति एवमादीसु (अ॰ नि॰ ८.८०) लेसो। ‘‘केवलकप्पं वेळुवनं ओभासेत्वा’’ति एवमादीसु (सं॰ नि॰ १.९४) समन्तभावो। ‘‘सत्थुकप्पेन वत किर, भो, सावकेन सद्धिं मन्तयमाना न जानिम्हा’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.२६०) सदिसो, पटिभागोति अत्थो। इध पनस्स सदिसो पटिभागोति अत्थो वेदितब्बो, खग्गविसाणसदिसोति वुत्तं होति। अयं तावेत्थ पदतो अत्थवण्णना।
Kappa -saddo panāyaṃ abhisaddahanavohārakālapaññatticchedavikappalesasamantabhāvasadisādianekattho. Tathā hissa ‘‘okappanīyametaṃ bhoto gotamassa. Yathā taṃ arahato sammāsambuddhassā’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.387) abhisaddahanattho. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitu’’nti evamādīsu (cūḷava. 250) vohāro. ‘‘Yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.387) kālo. ‘‘Iccāyasmā kappo’’ti evamādīsu (su. ni. 1098; cūḷani. kappamāṇavapucchā 117, kappamāṇavapucchāniddesa 61) paññatti. ‘‘Alaṅkato kappitakesamassū’’ti evamādīsu (jā. 2.22.1368) chedanaṃ. ‘‘Kappati dvaṅgulakappo’’ti evamādīsu (cūḷava. 446) vikappo. ‘‘Atthi kappo nipajjitu’’nti evamādīsu (a. ni. 8.80) leso. ‘‘Kevalakappaṃ veḷuvanaṃ obhāsetvā’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 1.94) samantabhāvo. ‘‘Satthukappena vata kira, bho, sāvakena saddhiṃ mantayamānā na jānimhā’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.260) sadiso, paṭibhāgoti attho. Idha panassa sadiso paṭibhāgoti attho veditabbo, khaggavisāṇasadisoti vuttaṃ hoti. Ayaṃ tāvettha padato atthavaṇṇanā.
अधिप्पायानुसन्धितो पन एवं वेदितब्बो – य्वायं वुत्तप्पकारो दण्डो भूतेसु पवत्तियमानो अहितो होति, तं तेसु अप्पवत्तियमानेसु तप्पटिपक्खभूताय मेत्ताय हितूपसंहारेन च सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं, निहितदण्डत्ता एव च यथा अनिहितदण्डा सत्ता भूतानि दण्डेन वा सत्थेन वा पाणिना वा लेड्डुना वा विहेठेन्ति, तथा अविहेठयं, अञ्ञतरम्पि तेसं इमं मेत्ताकम्मट्ठानमागम्म यदेव तत्थ वेदनागतं सञ्ञासङ्खारविञ्ञाणगतं तञ्च तदनुसारेनेव तदञ्ञञ्च सङ्खारगतं विपस्सित्वा इमं पच्चेकबोधिं अधिगतोम्ही’’ति अयं ताव अधिप्पायो।
Adhippāyānusandhito pana evaṃ veditabbo – yvāyaṃ vuttappakāro daṇḍo bhūtesu pavattiyamāno ahito hoti, taṃ tesu appavattiyamānesu tappaṭipakkhabhūtāya mettāya hitūpasaṃhārena ca sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, nihitadaṇḍattā eva ca yathā anihitadaṇḍā sattā bhūtāni daṇḍena vā satthena vā pāṇinā vā leḍḍunā vā viheṭhenti, tathā aviheṭhayaṃ, aññatarampi tesaṃ imaṃ mettākammaṭṭhānamāgamma yadeva tattha vedanāgataṃ saññāsaṅkhāraviññāṇagataṃ tañca tadanusāreneva tadaññañca saṅkhāragataṃ vipassitvā imaṃ paccekabodhiṃ adhigatomhī’’ti ayaṃ tāva adhippāyo.
अयं पन अनुसन्धि – एवं वुत्ते ते अमच्चा आहंसु – ‘‘इदानि, भन्ते, कुहिं गच्छथा’’ति? ततो तेन ‘‘पुब्बपच्चेकसम्बुद्धा कत्थ वसन्ती’’ति आवज्जेत्वा ञत्वा ‘‘गन्धमादनपब्बते’’ति वुत्ते पुनाहंसु – ‘‘अम्हे दानि, भन्ते, पजहथ, न इच्छथा’’ति। अथ पच्चेकबुद्धो आह – ‘‘न पुत्तमिच्छेय्या’’ति सब्बं। तत्रायं अधिप्पायो – अहं इदानि अत्रजादीसु यं किञ्चि पुत्तम्पि न इच्छेय्यं, कुतो पन तुम्हादिसं सहायं। तस्मा तुम्हेसुपि यो मया सद्धिं गन्तुकामो मादिसो वा होतुं इच्छति, सो एको चरे खग्गविसाणकप्पो। अथ वा तेहि ‘‘अम्हे दानि, भन्ते, पजहथ, न इच्छथा’’ति वुत्ते सो पच्चेकसम्बुद्धो ‘‘न पुत्तमिच्छेय्य, कुतो सहाय’’न्ति वत्वा अत्तनो यथावुत्तेनट्ठेन एकचरियाय गुणं दिस्वा पमुदितो पीतिसोमनस्सजातो इमं उदानं उदानेसि (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३५)।
Ayaṃ pana anusandhi – evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu – ‘‘idāni, bhante, kuhiṃ gacchathā’’ti? Tato tena ‘‘pubbapaccekasambuddhā kattha vasantī’’ti āvajjetvā ñatvā ‘‘gandhamādanapabbate’’ti vutte punāhaṃsu – ‘‘amhe dāni, bhante, pajahatha, na icchathā’’ti. Atha paccekabuddho āha – ‘‘na puttamiccheyyā’’ti sabbaṃ. Tatrāyaṃ adhippāyo – ahaṃ idāni atrajādīsu yaṃ kiñci puttampi na iccheyyaṃ, kuto pana tumhādisaṃ sahāyaṃ. Tasmā tumhesupi yo mayā saddhiṃ gantukāmo mādiso vā hotuṃ icchati, so eko care khaggavisāṇakappo. Atha vā tehi ‘‘amhe dāni, bhante, pajahatha, na icchathā’’ti vutte so paccekasambuddho ‘‘na puttamiccheyya, kuto sahāya’’nti vatvā attano yathāvuttenaṭṭhena ekacariyāya guṇaṃ disvā pamudito pītisomanassajāto imaṃ udānaṃ udānesi (su. ni. aṭṭha. 1.35).
तत्थ तसाति विपासकिरिया। थावराति खीणासवा। भयभेरवाति खुद्दानुखुद्दका चित्तुत्रासा। निधायाति छड्डेत्वा। निदहित्वाति ठपेत्वा। ओरोपयित्वाति अधोकरित्वा। समोरोपयित्वाति अधोगतं विस्सज्जेत्वा। निक्खिपित्वाति ततो अपनेत्वा। पटिप्पस्सम्भित्वाति सन्निसीदापेत्वा।
Tattha tasāti vipāsakiriyā. Thāvarāti khīṇāsavā. Bhayabheravāti khuddānukhuddakā cittutrāsā. Nidhāyāti chaḍḍetvā. Nidahitvāti ṭhapetvā. Oropayitvāti adhokaritvā. Samoropayitvāti adhogataṃ vissajjetvā. Nikkhipitvāti tato apanetvā. Paṭippassambhitvāti sannisīdāpetvā.
आलपनन्ति आदितो लपनं। सल्लपनन्ति सम्मा लपनं। उल्लपनन्ति उद्धं कत्वा लपनं। समुल्लपनन्ति पुनप्पुनं उद्धं कत्वा लपनं।
Ālapananti ādito lapanaṃ. Sallapananti sammā lapanaṃ. Ullapananti uddhaṃ katvā lapanaṃ. Samullapananti punappunaṃ uddhaṃ katvā lapanaṃ.
इरियापथचरियाति इरियापथानं चरिया, पवत्तनन्ति अत्थो। सेसेसुपि एसेव नयो। आयतनचरिया पन आयतनेसु सतिसम्पजञ्ञानं चरिया। पत्तीति फलानि। तानि हि पापुणीयन्तीति ‘‘पत्ती’’ति वुत्तानि। सत्तलोकस्स दिट्ठधम्मिकसम्परायिका अत्था लोकत्थाति अयं विसेसो।
Iriyāpathacariyāti iriyāpathānaṃ cariyā, pavattananti attho. Sesesupi eseva nayo. Āyatanacariyā pana āyatanesu satisampajaññānaṃ cariyā. Pattīti phalāni. Tāni hi pāpuṇīyantīti ‘‘pattī’’ti vuttāni. Sattalokassa diṭṭhadhammikasamparāyikā atthā lokatthāti ayaṃ viseso.
इदानि तासं चरियानं भूमिं दस्सेन्तो ‘‘चतूसु इरियापथेसू’’तिआदिमाह । सतिपट्ठानेसूति आरम्मणसतिपट्ठानेसुपि वुच्चमानेसु सतितो अनञ्ञानि, वोहारवसेन पन अञ्ञानि विय कत्वा वुत्तं। अरियसच्चेसूति पुब्बभागे लोकियसच्चञाणेन विसुं विसुं सच्चपरिग्गहवसेन वुत्तं। अरियमग्गेसु सामञ्ञफलेसूति च वोहारवसेनेव वुत्तं। पदेसतोति लोकत्थचरियाय एकदेसे। निप्पदेसतो हि लोकत्थचरियं बुद्धा एव करोन्ति। पुन ता एव चरियायो कारकपुग्गलवसेन दस्सेन्तो ‘‘पणिधिसम्पन्नान’’न्तिआदिमाह। तत्थ पणिधिसम्पन्ना नाम इरियापथानं सन्तत्ता इरियापथाव ठितिया सम्पन्ना अकम्पितइरियापथा भिक्खुभावानुरूपेन सन्तेन इरियापथेन सम्पन्ना।
Idāni tāsaṃ cariyānaṃ bhūmiṃ dassento ‘‘catūsu iriyāpathesū’’tiādimāha . Satipaṭṭhānesūti ārammaṇasatipaṭṭhānesupi vuccamānesu satito anaññāni, vohāravasena pana aññāni viya katvā vuttaṃ. Ariyasaccesūti pubbabhāge lokiyasaccañāṇena visuṃ visuṃ saccapariggahavasena vuttaṃ. Ariyamaggesu sāmaññaphalesūti ca vohāravaseneva vuttaṃ. Padesatoti lokatthacariyāya ekadese. Nippadesato hi lokatthacariyaṃ buddhā eva karonti. Puna tā eva cariyāyo kārakapuggalavasena dassento ‘‘paṇidhisampannāna’’ntiādimāha. Tattha paṇidhisampannā nāma iriyāpathānaṃ santattā iriyāpathāva ṭhitiyā sampannā akampitairiyāpathā bhikkhubhāvānurūpena santena iriyāpathena sampannā.
इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानन्ति चक्खादीसु छसु इन्द्रियेसु अत्तनो अत्तनो विसये पवत्तं एकेकद्वारवसेन गुत्तं द्वारं एतेसन्ति गुत्तद्वारा, तेसं गुत्तद्वारानं। द्वारन्ति चेत्थ उप्पत्तिद्वारवसेन चक्खादयो एव। अप्पमादविहारीनन्ति सीलादीसु अप्पमादविहारवतं। अधिचित्तमनुयुत्तानन्ति विपस्सनाय पादकभावेन अधिचित्तसङ्खातं समाधिं अनुयुत्तानं। बुद्धिसम्पन्नानन्ति नामरूपववत्थानं आदिं कत्वा याव गोत्रभु, ताव पवत्तेन ञाणेन सम्पन्नानं । सम्मा पटिपन्नानन्ति चतुमग्गक्खणे। अधिगतफलानन्ति चतुफलक्खणे। तथागतानन्ति तथा आगतानं। अरहन्तानन्ति दूरकिलेसानं। सम्मासम्बुद्धानन्ति सम्मा सामञ्च सब्बधम्मबुद्धानं। इमेसं पदानं अत्थो हेट्ठा पकासितो एव।
Indriyesuguttadvārānanti cakkhādīsu chasu indriyesu attano attano visaye pavattaṃ ekekadvāravasena guttaṃ dvāraṃ etesanti guttadvārā, tesaṃ guttadvārānaṃ. Dvāranti cettha uppattidvāravasena cakkhādayo eva. Appamādavihārīnanti sīlādīsu appamādavihāravataṃ. Adhicittamanuyuttānanti vipassanāya pādakabhāvena adhicittasaṅkhātaṃ samādhiṃ anuyuttānaṃ. Buddhisampannānanti nāmarūpavavatthānaṃ ādiṃ katvā yāva gotrabhu, tāva pavattena ñāṇena sampannānaṃ . Sammā paṭipannānanti catumaggakkhaṇe. Adhigataphalānanti catuphalakkhaṇe. Tathāgatānanti tathā āgatānaṃ. Arahantānanti dūrakilesānaṃ. Sammāsambuddhānanti sammā sāmañca sabbadhammabuddhānaṃ. Imesaṃ padānaṃ attho heṭṭhā pakāsito eva.
पदेसतो पच्चेकबुद्धानन्ति पच्चेकसम्बुद्धानं एकदेसतो। सावकानन्ति सावकानम्पि एकदेसतो। अधिमुच्चन्तोति अधिमोक्खं करोन्तो। सद्धाय चरतीति सद्धावसेन पवत्तति। पग्गण्हन्तोति चतुसम्मप्पधानवीरियेन पदहन्तो। उपट्ठपेन्तोति सतिया आरम्मणं उपट्ठपेन्तो। अविक्खेपं करोन्तोति समाधिवसेन विक्खेपं अकरोन्तो। पजानन्तोति चतुसच्चजाननपञ्ञाय पकारेन जानन्तो। विजानन्तोति इन्द्रियसम्पयुत्तजवनपुब्बङ्गमेन आवज्जनविञ्ञाणेन आरम्मणं विजानन्तो। विञ्ञाणचरियायाति आवज्जनविञ्ञाणचरियावसेन। एवं पटिपन्नस्साति सहावज्जनाय इन्द्रियचरियाय पटिपन्नस्स। कुसला धम्मा आयापेन्तीति समथविपस्सनावसेन पवत्ता कुसला धम्मा भुसं यापेन्ति, पवत्तन्तीति अत्थो। आयतनचरियायाति कुसलानं धम्मानं भुसं यतनचरियाय, पवत्तनचरियायाति वुत्तं होति। विसेसमधिगच्छतीति विक्खम्भनतदङ्गसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिवसेन विसेसं अधिगच्छति।
Padesato paccekabuddhānanti paccekasambuddhānaṃ ekadesato. Sāvakānanti sāvakānampi ekadesato. Adhimuccantoti adhimokkhaṃ karonto. Saddhāya caratīti saddhāvasena pavattati. Paggaṇhantoti catusammappadhānavīriyena padahanto. Upaṭṭhapentoti satiyā ārammaṇaṃ upaṭṭhapento. Avikkhepaṃ karontoti samādhivasena vikkhepaṃ akaronto. Pajānantoti catusaccajānanapaññāya pakārena jānanto. Vijānantoti indriyasampayuttajavanapubbaṅgamena āvajjanaviññāṇena ārammaṇaṃ vijānanto. Viññāṇacariyāyāti āvajjanaviññāṇacariyāvasena. Evaṃ paṭipannassāti sahāvajjanāya indriyacariyāya paṭipannassa. Kusalā dhammā āyāpentīti samathavipassanāvasena pavattā kusalā dhammā bhusaṃ yāpenti, pavattantīti attho. Āyatanacariyāyāti kusalānaṃ dhammānaṃ bhusaṃ yatanacariyāya, pavattanacariyāyāti vuttaṃ hoti. Visesamadhigacchatīti vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhivasena visesaṃ adhigacchati.
दस्सनचरिया च सम्मादिट्ठियातिआदीसु सम्मा पस्सति, सम्मा वा ताय पस्सन्ति, पसट्ठा सुन्दरा वा दिट्ठीति सम्मादिट्ठि, तस्सा सम्मादिट्ठिया निब्बानपच्चक्खकरणेन दस्सनचरिया। सम्मा सङ्कप्पेति, सम्मा वा तेन सङ्कप्पेन्ति, पसट्ठो सुन्दरो वा सङ्कप्पोति सम्मासङ्कप्पो। तस्स आरम्मणे चित्तस्स अभिनिरोपनचरिया। सम्मा वदति, सम्मा वा ताय वदन्ति, पसट्ठा सुन्दरा वा वाचाति सम्मावाचा, मिच्छावाचाविरतिया एतं नामं। तस्सा चतुब्बिधवचीसंवरपरिग्गहचरिया। सम्मा करोति, सम्मा वा तेन करोन्ति, पसट्ठं सुन्दरं वा कम्मन्ति सम्माकम्मं, सम्माकम्ममेव सम्माकम्मन्तो, मिच्छाकम्मन्तविरतिया एतं नामं। तस्स तिविधकायसंवरसमुट्ठानचरिया। सम्मा आजीवति, सम्मा वा तेन आजीवन्ति, पसट्ठो सुन्दरो वा आजीवोति सम्माआजीवो, मिच्छाआजीवविरतिया एतं नामं। तस्स वोदानचरिया परिसुद्धचरिया। सम्मा वायमति, सम्मा वा तेन वायमन्ति, पसट्ठो सुन्दरो वा वायामोति सम्मावायामो, तस्स पग्गहचरिया। सम्मा सरति, सम्मा वा ताय सरन्ति, पसट्ठा सुन्दरा वा सतीति सम्मासति, तस्सा उपट्ठानचरिया। सम्मा समाधियति, सम्मा वा तेन समाधियन्ति, पसट्ठो सुन्दरो वा समाधीति सम्मासमाधि, तस्स अविक्खेपचरिया।
Dassanacariyā ca sammādiṭṭhiyātiādīsu sammā passati, sammā vā tāya passanti, pasaṭṭhā sundarā vā diṭṭhīti sammādiṭṭhi, tassā sammādiṭṭhiyā nibbānapaccakkhakaraṇena dassanacariyā. Sammā saṅkappeti, sammā vā tena saṅkappenti, pasaṭṭho sundaro vā saṅkappoti sammāsaṅkappo. Tassa ārammaṇe cittassa abhiniropanacariyā. Sammā vadati, sammā vā tāya vadanti, pasaṭṭhā sundarā vā vācāti sammāvācā, micchāvācāviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassā catubbidhavacīsaṃvarapariggahacariyā. Sammā karoti, sammā vā tena karonti, pasaṭṭhaṃ sundaraṃ vā kammanti sammākammaṃ, sammākammameva sammākammanto, micchākammantaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassa tividhakāyasaṃvarasamuṭṭhānacariyā. Sammā ājīvati, sammā vā tena ājīvanti, pasaṭṭho sundaro vā ājīvoti sammāājīvo, micchāājīvaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassa vodānacariyā parisuddhacariyā. Sammā vāyamati, sammā vā tena vāyamanti, pasaṭṭho sundaro vā vāyāmoti sammāvāyāmo, tassa paggahacariyā. Sammā sarati, sammā vā tāya saranti, pasaṭṭhā sundarā vā satīti sammāsati, tassā upaṭṭhānacariyā. Sammā samādhiyati, sammā vā tena samādhiyanti, pasaṭṭho sundaro vā samādhīti sammāsamādhi, tassa avikkhepacariyā.
तक्कप्पोति तेन कप्पो, एवरूपोति अत्थो। तस्सदिसोति तेन सदिसो, ‘‘तस्सदिको’’ति वा पाठो। तप्पटिभागोति तेन पटिभागो तप्पटिभागो, एदिसोति अत्थो। सादुरसं अतिक्कन्तं लोणं अतिलोणं। लोणकप्पोति लोणसदिसोति वुच्चति। अतितित्तकन्ति अतिक्कन्ततित्तकं, पुचिमन्दादिकप्पो तित्तकसदिसोति वुच्चति। अतिमधुरन्ति खीरपायासादिकं। हिमकप्पोति हिमोदकसदिसो। सत्थुकप्पोति सत्थुना बुद्धेन सदिसो। एवमेवाति ओपम्मसम्पटिपादनं।
Takkappoti tena kappo, evarūpoti attho. Tassadisoti tena sadiso, ‘‘tassadiko’’ti vā pāṭho. Tappaṭibhāgoti tena paṭibhāgo tappaṭibhāgo, edisoti attho. Sādurasaṃ atikkantaṃ loṇaṃ atiloṇaṃ. Loṇakappoti loṇasadisoti vuccati. Atitittakanti atikkantatittakaṃ, pucimandādikappo tittakasadisoti vuccati. Atimadhuranti khīrapāyāsādikaṃ. Himakappoti himodakasadiso. Satthukappoti satthunā buddhena sadiso. Evamevāti opammasampaṭipādanaṃ.
तत्रायं एतस्स पच्चेकबुद्धस्स सङ्खेपेन विपस्सनाआचिक्खनविधिं दस्सेत्वा गमिस्साम। तत्थ नामरूपपरिग्गहं कातुकामो पच्चेकबोधिसत्तो रूपारूपअट्ठसमापत्तीसु यं किञ्चि झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय वितक्कादीनि झानङ्गानि च तंसम्पयुत्ते च फस्सादयो धम्मे लक्खणरसपच्चुपट्ठानपदट्ठानवसेन परिच्छिन्दित्वा ‘‘सब्बम्पेतं आरम्मणाभिमुखं नमनतो नमनट्ठेन नाम’’न्ति ववत्थपेति। ततो तस्स पच्चयं परियेसन्तो ‘‘हदयवत्थुं निस्साय पवत्तती’’ति पस्सति। पुन वत्थुस्स पच्चयभूतानि च उपादारूपानि च पस्सित्वा ‘‘इदं सब्बं रुप्पनतो रूप’’न्ति परिग्गण्हाति। पुन तदुभयं ‘‘नमनलक्खणं नामं, रुप्पनलक्खणं रूप’’न्ति एवं सङ्खेपतो नामरूपं ववत्थपेति। समथयानिकवसेनेतं वुत्तं। विपस्सनायानिको पन चतुधातुववत्थानमुखेन भूतुपादायरूपानि परिच्छिन्दित्वा ‘‘सब्बम्पेतं रुप्पनतो रूप’’न्ति पस्सति। ततो एवं परिच्छिन्नरूपस्स चक्खादीनि निस्साय पवत्तमाना अरूपधम्मा आपाथमागच्छन्ति। ततो सब्बेपि ते अरूपधम्मे नमनलक्खणेन एकतो कत्वा ‘‘इदं नाम’’न्ति पस्सति, सो ‘‘इदं नामं, इदं रूप’’न्ति द्वेधा ववत्थपेति। एवं ववत्थपेत्वा ‘‘नामरूपतो उद्धं अञ्ञो सत्तो वा पुग्गलो वा देवो वा ब्रह्मा वा नत्थी’’ति पस्सति।
Tatrāyaṃ etassa paccekabuddhassa saṅkhepena vipassanāācikkhanavidhiṃ dassetvā gamissāma. Tattha nāmarūpapariggahaṃ kātukāmo paccekabodhisatto rūpārūpaaṭṭhasamāpattīsu yaṃ kiñci jhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya vitakkādīni jhānaṅgāni ca taṃsampayutte ca phassādayo dhamme lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānavasena paricchinditvā ‘‘sabbampetaṃ ārammaṇābhimukhaṃ namanato namanaṭṭhena nāma’’nti vavatthapeti. Tato tassa paccayaṃ pariyesanto ‘‘hadayavatthuṃ nissāya pavattatī’’ti passati. Puna vatthussa paccayabhūtāni ca upādārūpāni ca passitvā ‘‘idaṃ sabbaṃ ruppanato rūpa’’nti pariggaṇhāti. Puna tadubhayaṃ ‘‘namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, ruppanalakkhaṇaṃ rūpa’’nti evaṃ saṅkhepato nāmarūpaṃ vavatthapeti. Samathayānikavasenetaṃ vuttaṃ. Vipassanāyāniko pana catudhātuvavatthānamukhena bhūtupādāyarūpāni paricchinditvā ‘‘sabbampetaṃ ruppanato rūpa’’nti passati. Tato evaṃ paricchinnarūpassa cakkhādīni nissāya pavattamānā arūpadhammā āpāthamāgacchanti. Tato sabbepi te arūpadhamme namanalakkhaṇena ekato katvā ‘‘idaṃ nāma’’nti passati, so ‘‘idaṃ nāmaṃ, idaṃ rūpa’’nti dvedhā vavatthapeti. Evaṃ vavatthapetvā ‘‘nāmarūpato uddhaṃ añño satto vā puggalo vā devo vā brahmā vā natthī’’ti passati.
यथा हि अङ्गसम्भारा, होति सद्दो रथो इति।
Yathā hi aṅgasambhārā, hoti saddo ratho iti;
एवं खन्धेसु सन्तेसु, होति ‘‘सत्तो’’ति सम्मुति॥ (सं॰ नि॰ १.१७१; मि॰ प॰ २.१.१; कथा॰ २३३)।
Evaṃ khandhesu santesu, hoti ‘‘satto’’ti sammuti. (saṃ. ni. 1.171; mi. pa. 2.1.1; kathā. 233);
एवमेव पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु सन्तेसु ‘‘सत्तो पुग्गलो’’ति वोहारमत्तं होतीति एवमादिना नयेन नामरूपानं याथावदस्सनसङ्खातेन दिट्ठिविसुद्धिभूतेन ञाणेन नामरूपं परिग्गहेत्वा पुन तस्स पच्चयम्पि परिग्गण्हन्तो वुत्तनयेन नामरूपं परिग्गहेत्वा ‘‘को नु खो इमस्स हेतू’’ति परियेसन्तो अहेतुवादविसमहेतुवादेसु दोसं दिस्वा रोगं दिस्वा तस्स निदानं समुट्ठानम्पि परियेसन्तो वेज्जो विय तस्स हेतुञ्च पच्चयञ्च परियेसन्तो अविज्जा तण्हा उपादानं कम्मन्ति इमे चत्तारो धम्मे नामरूपस्स उप्पादपच्चयत्ता ‘‘हेतू’’ति । आहारं उपत्थम्भनपच्चयत्ता ‘‘पच्चयो’’ति च पस्सति। इमस्स हि कायस्स अविज्जादयो तयो धम्मा माता विय दारकस्स उपनिस्सया होन्ति, कम्मं पिता विय पुत्तस्स जनकं, आहारो धाति विय दारकस्स सन्धारकोति। एवं रूपकायस्स पच्चयपरिग्गहं कत्वा पुन ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ ४.६०; कथा॰ ४६५) नयेन नामकायस्सपि पच्चयं परिग्गण्हाति, एवं परिग्गण्हन्तो ‘‘अतीतानागतापि धम्मा एवमेव वत्तन्ती’’ति सन्निट्ठानं करोति।
Evameva pañcasu upādānakkhandhesu santesu ‘‘satto puggalo’’ti vohāramattaṃ hotīti evamādinā nayena nāmarūpānaṃ yāthāvadassanasaṅkhātena diṭṭhivisuddhibhūtena ñāṇena nāmarūpaṃ pariggahetvā puna tassa paccayampi pariggaṇhanto vuttanayena nāmarūpaṃ pariggahetvā ‘‘ko nu kho imassa hetū’’ti pariyesanto ahetuvādavisamahetuvādesu dosaṃ disvā rogaṃ disvā tassa nidānaṃ samuṭṭhānampi pariyesanto vejjo viya tassa hetuñca paccayañca pariyesanto avijjā taṇhā upādānaṃ kammanti ime cattāro dhamme nāmarūpassa uppādapaccayattā ‘‘hetū’’ti . Āhāraṃ upatthambhanapaccayattā ‘‘paccayo’’ti ca passati. Imassa hi kāyassa avijjādayo tayo dhammā mātā viya dārakassa upanissayā honti, kammaṃ pitā viya puttassa janakaṃ, āhāro dhāti viya dārakassa sandhārakoti. Evaṃ rūpakāyassa paccayapariggahaṃ katvā puna ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’ntiādinā (saṃ. ni. 4.60; kathā. 465) nayena nāmakāyassapi paccayaṃ pariggaṇhāti, evaṃ pariggaṇhanto ‘‘atītānāgatāpi dhammā evameva vattantī’’ti sanniṭṭhānaṃ karoti.
तस्स या सा पुब्बन्तं आरब्भ ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धानं, न नु खो अहोसिं, किं नु खो, कथं नु खो, किं हुत्वा किं अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्ति पञ्चविधा विचिकिच्छा वुत्ता।
Tassa yā sā pubbantaṃ ārabbha ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānaṃ, na nu kho ahosiṃ, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho, kiṃ hutvā kiṃ ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’nti pañcavidhā vicikicchā vuttā.
यापि अपरन्तं आरब्भ ‘‘भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धानं, न नु खो भविस्सामि, किं नु खो भविस्सामि, कथं नु खो भविस्सामि, किं हुत्वा किं भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धान’’न्ति (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) पञ्चविधा विचिकिच्छा वुत्ता।
Yāpi aparantaṃ ārabbha ‘‘bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhānaṃ, na nu kho bhavissāmi, kiṃ nu kho bhavissāmi, kathaṃ nu kho bhavissāmi, kiṃ hutvā kiṃ bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhāna’’nti (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) pañcavidhā vicikicchā vuttā.
यापि एतरहि वा पन पच्चुप्पन्नं अद्धानं आरब्भ कथंकथी होति ‘‘अहं नु खोस्मि, नो नु खोस्मि, किं नु खोस्मि, कथं नु खोस्मि, अयं नु खो सत्तो कुतो आगतो, सो कुहिं गामी भविस्सती’’ति (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) छब्बिधा विचिकिच्छा वुत्ता, सा सब्बापि पहिय्यति। एवं पच्चयपरिग्गहणेन तीसु अद्धासु कङ्खं वितरित्वा ठितं ञाणं ‘‘कङ्खावितरणविसुद्धी’’तिपि ‘‘धम्मट्ठितिञाण’’न्तिपि ‘‘यथाभूतञाण’’न्तिपि ‘‘सम्मादस्सन’’न्तिपि वुच्चति।
Yāpi etarahi vā pana paccuppannaṃ addhānaṃ ārabbha kathaṃkathī hoti ‘‘ahaṃ nu khosmi, no nu khosmi, kiṃ nu khosmi, kathaṃ nu khosmi, ayaṃ nu kho satto kuto āgato, so kuhiṃ gāmī bhavissatī’’ti (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) chabbidhā vicikicchā vuttā, sā sabbāpi pahiyyati. Evaṃ paccayapariggahaṇena tīsu addhāsu kaṅkhaṃ vitaritvā ṭhitaṃ ñāṇaṃ ‘‘kaṅkhāvitaraṇavisuddhī’’tipi ‘‘dhammaṭṭhitiñāṇa’’ntipi ‘‘yathābhūtañāṇa’’ntipi ‘‘sammādassana’’ntipi vuccati.
एत्थ पन तिस्सो हि लोकियपरिञ्ञा ञातपरिञ्ञा तीरणपरिञ्ञा पहानपरिञ्ञाति। तत्थ ‘‘रुप्पनलक्खणं रूपं, वेदयितलक्खणा वेदना’’ति एवं तेसं तेसं धम्मानं पच्चत्तलक्खणसल्लक्खणवसेन पवत्ता पञ्ञा ञातपरिञ्ञा नाम। ‘‘रूपं अनिच्चं, वेदना अनिच्चा’’तिआदिना पन नयेन तेसंयेव धम्मानं सामञ्ञलक्खणं आरोपेत्वा पवत्ता लक्खणारम्मणिकविपस्सनापञ्ञा तीरणपरिञ्ञा नाम। तेसु एव पन धम्मेसु निच्चसञ्ञादिपजहनवसेन पवत्ता लक्खणारम्मणिकविपस्सनाव पञ्ञा पहानपरिञ्ञा नाम।
Ettha pana tisso hi lokiyapariññā ñātapariññā tīraṇapariññā pahānapariññāti. Tattha ‘‘ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vedayitalakkhaṇā vedanā’’ti evaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ paccattalakkhaṇasallakkhaṇavasena pavattā paññā ñātapariññā nāma. ‘‘Rūpaṃ aniccaṃ, vedanā aniccā’’tiādinā pana nayena tesaṃyeva dhammānaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāpaññā tīraṇapariññā nāma. Tesu eva pana dhammesu niccasaññādipajahanavasena pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāva paññā pahānapariññā nāma.
तत्थ सङ्खारपरिच्छेदतो पट्ठाय याव पच्चयपरिग्गहा ञातपरिञ्ञाय भूमि। एतस्मिञ्हि अन्तरे धम्मानं पच्चत्तलक्खणपटिवेधस्सेव आधिपच्चं होति। कलापसम्मसनतो पट्ठाय याव उदयब्बयानुपस्सना तीरणपरिञ्ञाय भूमि। एतस्मिञ्हि अन्तरे सामञ्ञलक्खणपटिवेधस्सेव आधिपच्चं होति। भङ्गानुपस्सनतो पट्ठाय उपरि पहानपरिञ्ञाय भूमि। ततो च पट्ठाय हि अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति, दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं, अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं, निब्बिन्दन्तो नन्दिं, विरज्जन्तो रागं, निरोधेन्तो समुदयं, पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहतीति एवं निच्चसञ्ञादिपहानसाधिकानं सत्तन्नं अनुपस्सनानं आधिपच्चं। इति इमासु तीसु परिञ्ञासु सङ्खारपरिच्छेदस्स चेव पच्चयपरिग्गहस्स च साधितत्ता इमिना योगिना ञातपरिञ्ञाव अधिगता।
Tattha saṅkhāraparicchedato paṭṭhāya yāva paccayapariggahā ñātapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare dhammānaṃ paccattalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Kalāpasammasanato paṭṭhāya yāva udayabbayānupassanā tīraṇapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare sāmaññalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Bhaṅgānupassanato paṭṭhāya upari pahānapariññāya bhūmi. Tato ca paṭṭhāya hi aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ, anattato anupassanto attasaññaṃ, nibbindanto nandiṃ, virajjanto rāgaṃ, nirodhento samudayaṃ, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatīti evaṃ niccasaññādipahānasādhikānaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ ādhipaccaṃ. Iti imāsu tīsu pariññāsu saṅkhāraparicchedassa ceva paccayapariggahassa ca sādhitattā iminā yoginā ñātapariññāva adhigatā.
पुन ‘‘यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा…पे॰… यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं हुत्वा अभावतो अनिच्चं, उदयब्बयपटिपीळितत्ता दुक्खं, अवसवत्तित्ता अनत्ता। या काचि वेदना… सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा … यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं हुत्वा अभावतो अनिच्चं, उदयब्बयपटिपीळितत्ता दुक्खं, अवसवत्तित्ता अनत्ता’’ति एवमादिना (सं॰ नि॰ ३.४८; पटि॰ म॰ १.४८) नयेन कलापसम्मसनं करोति। इदं सन्धाय वुत्तं ‘‘तिलक्खणं आरोपेत्वा’’ति।
Puna ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā…pe… yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ rūpaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, udayabbayapaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattittā anattā. Yā kāci vedanā… saññā… ye keci saṅkhārā … yaṃ kiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ viññāṇaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, udayabbayapaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattittā anattā’’ti evamādinā (saṃ. ni. 3.48; paṭi. ma. 1.48) nayena kalāpasammasanaṃ karoti. Idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘tilakkhaṇaṃ āropetvā’’ti.
एवं सङ्खारे अनिच्चदुक्खानत्तवसेन कलापसम्मसनं कत्वा पुन सङ्खारानं उदयब्बयमेव पस्सति। कथं ? ‘‘अविज्जासमुदया रूपसमुदयो, तण्हाकम्मआहारसमुदया रूपसमुदयो’’ति (पटि॰ म॰ १.५०)। एवं रूपक्खन्धस्स पच्चयायत्ततादस्सनेन रूपक्खन्धस्स उदयं पस्सति, निब्बत्तिलक्खणं पस्सन्तोपि रूपक्खन्धस्स उदयं पस्सति। एवं पञ्चहाकारेहि रूपक्खन्धस्स उदयं पस्सति। ‘‘अविज्जानिरोधा रूपनिरोधो, तण्हाकम्मआहारनिरोधा रूपनिरोधो’’ति (पटि॰ म॰ १.५०) पच्चयनिरोधदस्सनेन रूपक्खन्धस्स वयं पस्सति, विपरिणामलक्खणं पस्सन्तोपि रूपक्खन्धस्स वयं पस्सतीति एवं पञ्चहाकारेहि रूपक्खन्धस्स वयं पस्सति।
Evaṃ saṅkhāre aniccadukkhānattavasena kalāpasammasanaṃ katvā puna saṅkhārānaṃ udayabbayameva passati. Kathaṃ ? ‘‘Avijjāsamudayā rūpasamudayo, taṇhākammaāhārasamudayā rūpasamudayo’’ti (paṭi. ma. 1.50). Evaṃ rūpakkhandhassa paccayāyattatādassanena rūpakkhandhassa udayaṃ passati, nibbattilakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa udayaṃ passati. Evaṃ pañcahākārehi rūpakkhandhassa udayaṃ passati. ‘‘Avijjānirodhā rūpanirodho, taṇhākammaāhāranirodhā rūpanirodho’’ti (paṭi. ma. 1.50) paccayanirodhadassanena rūpakkhandhassa vayaṃ passati, vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa vayaṃ passatīti evaṃ pañcahākārehi rūpakkhandhassa vayaṃ passati.
तथा ‘‘अविज्जासमुदया वेदनासमुदयो, तण्हाकम्मफस्ससमुदया वेदनासमुदयो’’ति (पटि॰ म॰ १.५०) पच्चयायत्ततादस्सनेन वेदनाक्खन्धस्स उदयं पस्सति, निब्बत्तिलक्खणं पस्सन्तोपि वेदनाक्खन्धस्स उदयं पस्सति। ‘‘अविज्जानिरोधा वेदनानिरोधो, तण्हाकम्मफस्सनिरोधा वेदनानिरोधो’’ति (पटि॰ म॰ १.५०) पच्चयनिरोधदस्सनेन वेदनाक्खन्धस्स वयं पस्सति, विपरिणामलक्खणं पस्सन्तोपि वेदनाक्खन्धस्स वयं पस्सति। एवं सञ्ञाक्खन्धादीसुपि।
Tathā ‘‘avijjāsamudayā vedanāsamudayo, taṇhākammaphassasamudayā vedanāsamudayo’’ti (paṭi. ma. 1.50) paccayāyattatādassanena vedanākkhandhassa udayaṃ passati, nibbattilakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa udayaṃ passati. ‘‘Avijjānirodhā vedanānirodho, taṇhākammaphassanirodhā vedanānirodho’’ti (paṭi. ma. 1.50) paccayanirodhadassanena vedanākkhandhassa vayaṃ passati, vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Evaṃ saññākkhandhādīsupi.
अयं पन विसेसो – विञ्ञाणक्खन्धस्स फस्सट्ठाने ‘‘नामरूपसमुदया, नामरूपनिरोधा’’ति योजेतब्बं। एवं एकेकस्मिं खन्धे पच्चयसमुदयवसेन च निब्बत्तिलक्खणवसेन च पच्चयनिरोधवसेन च विपरिणामलक्खणवसेन च उदयब्बयदस्सनेन च दस दस कत्वा पञ्ञास लक्खणानि वुत्तानि। तेसं वसेन ‘‘एवम्पि रूपस्स उदयो, एवम्पि रूपस्स वयो’’ति पच्चयतो चेव खणतो च वित्थारेन मनसिकारं करोति।
Ayaṃ pana viseso – viññāṇakkhandhassa phassaṭṭhāne ‘‘nāmarūpasamudayā, nāmarūpanirodhā’’ti yojetabbaṃ. Evaṃ ekekasmiṃ khandhe paccayasamudayavasena ca nibbattilakkhaṇavasena ca paccayanirodhavasena ca vipariṇāmalakkhaṇavasena ca udayabbayadassanena ca dasa dasa katvā paññāsa lakkhaṇāni vuttāni. Tesaṃ vasena ‘‘evampi rūpassa udayo, evampi rūpassa vayo’’ti paccayato ceva khaṇato ca vitthārena manasikāraṃ karoti.
तस्सेवं करोतो ‘‘इति किर इमे धम्मा अहुत्वा सम्भोन्ति, हुत्वा पटिवेन्ती’’ति ञाणं विसदं होति। ‘‘एवं किर इमे धम्मा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना निरुज्झन्ती’’ति निच्चनवा हुत्वा सङ्खारा उपट्ठहन्ति। न केवलञ्च निच्चनवा, सूरियुग्गमने उस्सावबिन्दु विय उदकबुब्बुळो विय उदके दण्डराजि विय आरग्गे सासपो विय विज्जुप्पादो विय च परित्तट्ठायिनो, मायामरीचिसुपिनालातचक्कगन्धब्बनगरफेणकदलिआदयो विय असारा निस्सारा विय हुत्वा उपट्ठहन्ति। एत्तावता च पन अनेन ‘‘वयधम्ममेव उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च वयं उपेती’’ति इमिना आकारेन सम्मसनपञ्ञाय लक्खणानि पटिविज्झित्वा ठितं उदयब्बयानुपस्सनं नाम पठमं तरुणविपस्सनाञाणं अधिगतं होति। यस्साधिगमा ‘‘आरद्धविपस्सको’’ति सङ्खं गच्छति।
Tassevaṃ karoto ‘‘iti kira ime dhammā ahutvā sambhonti, hutvā paṭiventī’’ti ñāṇaṃ visadaṃ hoti. ‘‘Evaṃ kira ime dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā nirujjhantī’’ti niccanavā hutvā saṅkhārā upaṭṭhahanti. Na kevalañca niccanavā, sūriyuggamane ussāvabindu viya udakabubbuḷo viya udake daṇḍarāji viya āragge sāsapo viya vijjuppādo viya ca parittaṭṭhāyino, māyāmarīcisupinālātacakkagandhabbanagarapheṇakadaliādayo viya asārā nissārā viya hutvā upaṭṭhahanti. Ettāvatā ca pana anena ‘‘vayadhammameva uppajjati, uppannañca vayaṃ upetī’’ti iminā ākārena sammasanapaññāya lakkhaṇāni paṭivijjhitvā ṭhitaṃ udayabbayānupassanaṃ nāma paṭhamaṃ taruṇavipassanāñāṇaṃ adhigataṃ hoti. Yassādhigamā ‘‘āraddhavipassako’’ti saṅkhaṃ gacchati.
अथस्स आरद्धविपस्सकस्स कुलपुत्तस्स ओभासो ञाणं पीति पस्सद्धि सुखं अधिमोक्खो पग्गहो उपट्ठानं उपेक्खा निकन्तीति दस विपस्सनुपक्किलेसा उप्पज्जन्ति। एत्थ ओभासो नाम विपस्सनक्खणे ञाणस्स बलवत्ता लोहितं सन्निसीदति, तेन च चित्तोभासो निब्बत्तति। तं दिस्वा अकुसलो योगी ‘‘मग्गो मे पत्तो’’ति तमेव ओभासं अस्सादेति। ञाणम्पि विपस्सनाञाणमेव। तं सङ्खारे सम्मसन्तस्स सुद्धं पसन्नं हुत्वा पवत्तति। तं दिस्वा पुब्बे विय ‘‘मग्गो’’ति अस्सादेति। पीतिपि विपस्सनापीति एव। तस्स हि तस्मिं खणे पञ्चविधा पीति उप्पज्जति। पस्सद्धीति विपस्सनापस्सद्धि। तस्मिं समये नेव कायचित्तानं दरथो, न गारवं, न कक्खळता, न अकम्मञ्ञता, न गेलञ्ञता, न वङ्कता होति। सुखम्पि विपस्सनासुखमेव। तस्स किर तस्मिं समये सकलसरीरं अभिसन्दयमानं अतिपणीतं सुखं उप्पज्जति।
Athassa āraddhavipassakassa kulaputtassa obhāso ñāṇaṃ pīti passaddhi sukhaṃ adhimokkho paggaho upaṭṭhānaṃ upekkhā nikantīti dasa vipassanupakkilesā uppajjanti. Ettha obhāso nāma vipassanakkhaṇe ñāṇassa balavattā lohitaṃ sannisīdati, tena ca cittobhāso nibbattati. Taṃ disvā akusalo yogī ‘‘maggo me patto’’ti tameva obhāsaṃ assādeti. Ñāṇampi vipassanāñāṇameva. Taṃ saṅkhāre sammasantassa suddhaṃ pasannaṃ hutvā pavattati. Taṃ disvā pubbe viya ‘‘maggo’’ti assādeti. Pītipi vipassanāpīti eva. Tassa hi tasmiṃ khaṇe pañcavidhā pīti uppajjati. Passaddhīti vipassanāpassaddhi. Tasmiṃ samaye neva kāyacittānaṃ daratho, na gāravaṃ, na kakkhaḷatā, na akammaññatā, na gelaññatā, na vaṅkatā hoti. Sukhampi vipassanāsukhameva. Tassa kira tasmiṃ samaye sakalasarīraṃ abhisandayamānaṃ atipaṇītaṃ sukhaṃ uppajjati.
अधिमोक्खो नाम विपस्सनक्खणे पवत्ता सद्धा। तस्मिञ्हि खणे चित्तचेतसिकानं अतिविय पसादभूता बलवती सद्धा उप्पज्जति। पग्गहो नाम विपस्सनासम्पयुत्तं वीरियं। तस्मिञ्हि खणे असिथिलं अनच्चारद्धं सुपग्गहितं वीरियं उप्पज्जति। उपट्ठानन्ति विपस्सनासम्पयुत्ता सति। तस्मिञ्हि खणे सुपट्ठिता सति उप्पज्जति। उपेक्खा दुविधा विपस्सनावज्जनवसेन। तस्मिञ्हि खणे सब्बसङ्खारगहणे मज्झत्तभूतं विपस्सनुपेक्खासङ्खातं ञाणं बलवन्तं हुत्वा उप्पज्जति मनोद्वारावज्जनुपेक्खा च। सा च तं तं ठानं आवज्जन्तस्स सूरा तिखिणा हुत्वा वहति। निकन्तीति विपस्सनानिकन्ति। ओभासादीसु हि आलयं कुरुमाना सुखुमा सन्ताकारा निकन्ति उप्पज्जति। एत्थ ओभासादयो किलेसवत्थुताय ‘‘उपक्किलेसा’’ति वुत्ता न अकुसलत्ता। निकन्ति पन उपक्किलेसो चेव किलेसवत्थु च।
Adhimokkho nāma vipassanakkhaṇe pavattā saddhā. Tasmiñhi khaṇe cittacetasikānaṃ ativiya pasādabhūtā balavatī saddhā uppajjati. Paggaho nāma vipassanāsampayuttaṃ vīriyaṃ. Tasmiñhi khaṇe asithilaṃ anaccāraddhaṃ supaggahitaṃ vīriyaṃ uppajjati. Upaṭṭhānanti vipassanāsampayuttā sati. Tasmiñhi khaṇe supaṭṭhitā sati uppajjati. Upekkhā duvidhā vipassanāvajjanavasena. Tasmiñhi khaṇe sabbasaṅkhāragahaṇe majjhattabhūtaṃ vipassanupekkhāsaṅkhātaṃ ñāṇaṃ balavantaṃ hutvā uppajjati manodvārāvajjanupekkhā ca. Sā ca taṃ taṃ ṭhānaṃ āvajjantassa sūrā tikhiṇā hutvā vahati. Nikantīti vipassanānikanti. Obhāsādīsu hi ālayaṃ kurumānā sukhumā santākārā nikanti uppajjati. Ettha obhāsādayo kilesavatthutāya ‘‘upakkilesā’’ti vuttā na akusalattā. Nikanti pana upakkileso ceva kilesavatthu ca.
पण्डितो पन भिक्खु ओभासादीसु उप्पन्नेसु विक्खेपं अगच्छन्तो ‘‘ओभासादयो धम्मा न मग्गो, उपक्किलेसविमुत्तं पन वीथिपटिपन्नं विपस्सनाञाणं मग्गो’’ति मग्गञ्च अमग्गञ्च ववत्थपेति। तस्सेवं ‘‘अयं मग्गो, अयं न मग्गो’’ति ञत्वा ठितं ञाणं मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धीति वुच्चति। इतो पट्ठाय अट्ठन्नं विपस्सनाञाणानं वसेन सिखापत्तविपस्सनाञाणं नवमञ्च सच्चानुलोमिकं ञाणन्ति अयं पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धि नाम होति। उदयब्बयानुपस्सनाञाणं भङ्गानुपस्सनाञाणं भयतुपट्ठानञाणं आदीनवानुपस्सनाञाणं निब्बिदानुपस्सनाञाणं मुञ्चितुकम्यताञाणं पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणन्ति इमानि अट्ठ ञाणानि नाम। नवमं सच्चानुलोमिकं ञाणन्ति अनुलोमस्सेतं नामं।
Paṇḍito pana bhikkhu obhāsādīsu uppannesu vikkhepaṃ agacchanto ‘‘obhāsādayo dhammā na maggo, upakkilesavimuttaṃ pana vīthipaṭipannaṃ vipassanāñāṇaṃ maggo’’ti maggañca amaggañca vavatthapeti. Tassevaṃ ‘‘ayaṃ maggo, ayaṃ na maggo’’ti ñatvā ṭhitaṃ ñāṇaṃ maggāmaggañāṇadassanavisuddhīti vuccati. Ito paṭṭhāya aṭṭhannaṃ vipassanāñāṇānaṃ vasena sikhāpattavipassanāñāṇaṃ navamañca saccānulomikaṃ ñāṇanti ayaṃ paṭipadāñāṇadassanavisuddhi nāma hoti. Udayabbayānupassanāñāṇaṃ bhaṅgānupassanāñāṇaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ saṅkhārupekkhāñāṇanti imāni aṭṭha ñāṇāni nāma. Navamaṃ saccānulomikaṃ ñāṇanti anulomassetaṃ nāmaṃ.
तस्मा तं सम्पादेतुकामेन उपक्किलेसविमुत्तं उदयब्बयञाणं आदिंकत्वा एतेसु ञाणेसु योगो करणीयो। उदयब्बयं पस्सन्तस्स हि अनिच्चलक्खणं यथाभूतं उपट्ठाति, उदयब्बयपटिपीळनं पस्सतो दुक्खलक्खणञ्च, ‘‘दुक्खमेव हि सम्भोति, दुक्खं तिट्ठति वेति चा’’ति (सं॰ नि॰ १.१७१; कथा॰ २३३) पस्सतो अनत्तलक्खणञ्च।
Tasmā taṃ sampādetukāmena upakkilesavimuttaṃ udayabbayañāṇaṃ ādiṃkatvā etesu ñāṇesu yogo karaṇīyo. Udayabbayaṃ passantassa hi aniccalakkhaṇaṃ yathābhūtaṃ upaṭṭhāti, udayabbayapaṭipīḷanaṃ passato dukkhalakkhaṇañca, ‘‘dukkhameva hi sambhoti, dukkhaṃ tiṭṭhati veti cā’’ti (saṃ. ni. 1.171; kathā. 233) passato anattalakkhaṇañca.
एत्थ च अनिच्चं अनिच्चलक्खणं दुक्खं दुक्खलक्खणं अनत्ता अनत्तलक्खणन्ति अयं विभागो वेदितब्बो। तत्थ अनिच्चन्ति खन्धपञ्चकं। कस्मा? उप्पादवयञ्ञथत्तभावा, हुत्वा अभावतो वा। अञ्ञथत्तं नाम जरा। उप्पादवयञ्ञथत्तं अनिच्चलक्खणं, हुत्वा अभावसङ्खातो वा आकारविकारो। ‘‘यदनिच्चं, तं दुक्ख’’न्ति वचनतो तदेव खन्धपञ्चकं दुक्खं। कस्मा? अभिण्हं पटिपीळनतो। अभिण्हं पटिपीळनाकारो दुक्खलक्खणं। ‘‘यं दुक्खं, तदनत्ता’’ति (सं॰ नि॰ ३.१५-१६) वचनतो तदेव खन्धपञ्चकं अनत्ता। कस्मा? अवसवत्तनतो । अवसवत्तनाकारो अनत्तलक्खणं। इमानि तीणिपि लक्खणानि उदयब्बयं पस्सन्तस्सेव आरम्मणानि होन्ति।
Ettha ca aniccaṃ aniccalakkhaṇaṃ dukkhaṃ dukkhalakkhaṇaṃ anattā anattalakkhaṇanti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Tattha aniccanti khandhapañcakaṃ. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā, hutvā abhāvato vā. Aññathattaṃ nāma jarā. Uppādavayaññathattaṃ aniccalakkhaṇaṃ, hutvā abhāvasaṅkhāto vā ākāravikāro. ‘‘Yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti vacanato tadeva khandhapañcakaṃ dukkhaṃ. Kasmā? Abhiṇhaṃ paṭipīḷanato. Abhiṇhaṃ paṭipīḷanākāro dukkhalakkhaṇaṃ. ‘‘Yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15-16) vacanato tadeva khandhapañcakaṃ anattā. Kasmā? Avasavattanato . Avasavattanākāro anattalakkhaṇaṃ. Imāni tīṇipi lakkhaṇāni udayabbayaṃ passantasseva ārammaṇāni honti.
पुनपि सो रूपारूपधम्मे ‘‘एवं अनिच्चा’’तिआदिना विपस्सति, तस्स सङ्खारा लहुं लहुं आपाथं आगच्छन्ति, ततो उप्पादं वा ठितिं वा पवत्तं वा निमित्तं वा आरम्मणं अकत्वा तेसं खयवयनिरोधे एव सति सन्तिट्ठति, इदं भङ्गञाणं नाम। इमस्स उप्पादतो पट्ठाय अयं योगी ‘‘यथा इमे सङ्खारा भिज्जन्ति निरुज्झन्ति, एवं अतीतेपि सङ्खारगतं भिज्जि, अनागतेपि भिज्जिस्सती’’ति निरोधमेव पस्सन्तो तिट्ठति। तस्स भङ्गानुपस्सनाञाणं आसेवन्तस्स बहुलीकरोन्तस्स सब्बभवयोनि गतिट्ठिति सत्तावासेसु पभेदका सङ्खारा जलितअङ्गारकासुआदयो विय महाभयं हुत्वा उपट्ठहन्ति। एतं भयतुपट्ठानञाणं नाम।
Punapi so rūpārūpadhamme ‘‘evaṃ aniccā’’tiādinā vipassati, tassa saṅkhārā lahuṃ lahuṃ āpāthaṃ āgacchanti, tato uppādaṃ vā ṭhitiṃ vā pavattaṃ vā nimittaṃ vā ārammaṇaṃ akatvā tesaṃ khayavayanirodhe eva sati santiṭṭhati, idaṃ bhaṅgañāṇaṃ nāma. Imassa uppādato paṭṭhāya ayaṃ yogī ‘‘yathā ime saṅkhārā bhijjanti nirujjhanti, evaṃ atītepi saṅkhāragataṃ bhijji, anāgatepi bhijjissatī’’ti nirodhameva passanto tiṭṭhati. Tassa bhaṅgānupassanāñāṇaṃ āsevantassa bahulīkarontassa sabbabhavayoni gatiṭṭhiti sattāvāsesu pabhedakā saṅkhārā jalitaaṅgārakāsuādayo viya mahābhayaṃ hutvā upaṭṭhahanti. Etaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ nāma.
तस्स तं भयतुपट्ठानञाणं आसेवन्तस्स सब्बे भवादयो आदित्तअङ्गारं विय समुस्सितखग्गो विय पच्चत्थिको अप्पटिसरणा सादीनवा हुत्वा उपट्ठहन्ति। इदं आदीनवानुपस्सनाञाणं नाम। तस्स एवं सङ्खारे आदीनवतो पस्सन्तस्स भवादीसुपि सङ्खारानं आदीनवत्ता सङ्खारेसु उक्कण्ठना अनभिरति उप्पज्जति, इदं निब्बिदानुपस्सनाञाणं नाम।
Tassa taṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ āsevantassa sabbe bhavādayo ādittaaṅgāraṃ viya samussitakhaggo viya paccatthiko appaṭisaraṇā sādīnavā hutvā upaṭṭhahanti. Idaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nāma. Tassa evaṃ saṅkhāre ādīnavato passantassa bhavādīsupi saṅkhārānaṃ ādīnavattā saṅkhāresu ukkaṇṭhanā anabhirati uppajjati, idaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ nāma.
सब्बसङ्खारेसु निब्बिन्दन्तस्स उक्कण्ठन्तस्स तस्मा सङ्खारगता मुञ्चितुकामता निस्सरितुकामता होति। इदं मुञ्चितुकम्यताञाणं नाम। पुन तस्मा सङ्खारगता मुञ्चितुं पन ते एव सङ्खारे पटिसङ्खानुपस्सनाञाणेन तिलक्खणं आरोपेत्वा तीरणं पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं नाम।
Sabbasaṅkhāresu nibbindantassa ukkaṇṭhantassa tasmā saṅkhāragatā muñcitukāmatā nissaritukāmatā hoti. Idaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ nāma. Puna tasmā saṅkhāragatā muñcituṃ pana te eva saṅkhāre paṭisaṅkhānupassanāñāṇena tilakkhaṇaṃ āropetvā tīraṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ nāma.
सो एवं तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारे परिग्गण्हन्तो तेसु अनत्तलक्खणस्स सुदिट्ठत्ता ‘‘अत्ता’’ति वा ‘‘अत्तनिय’’न्ति वा अगण्हन्तो सङ्खारेसु भयञ्च नन्दिञ्च पहाय सङ्खारेसु उदासीनो होति मज्झत्तो, ‘‘अह’’न्ति वा ‘‘मम’’न्ति वा न गण्हाति, तीसु भवेसु उपेक्खको, इदं सङ्खारुपेक्खाञाणं नाम।
So evaṃ tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre pariggaṇhanto tesu anattalakkhaṇassa sudiṭṭhattā ‘‘attā’’ti vā ‘‘attaniya’’nti vā agaṇhanto saṅkhāresu bhayañca nandiñca pahāya saṅkhāresu udāsīno hoti majjhatto, ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā na gaṇhāti, tīsu bhavesu upekkhako, idaṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ nāma.
तं पनेस चे सन्तिपदं निब्बानं सन्ततो पस्सति, सब्बसङ्खारपवत्तं विस्सज्जेत्वा निब्बाननिन्नं पक्खन्दं होति। नो चे निब्बानं सन्ततो पस्सति, पुनप्पुनं ‘‘अनिच्च’’न्ति वा ‘‘दुक्ख’’न्ति वा ‘‘अनत्ता’’ति वा तिविधानुपस्सनावसेन सङ्खारारम्मणमेव हुत्वा पवत्तति। एवं तिट्ठमानञ्च एतं तिविधविमोक्खमुखभावं आपज्जित्वा तिट्ठति। तिस्सो हि अनुपस्सना ‘‘तीणि विमोक्खमुखानी’’ति वुच्चन्ति। एवं अनिच्चतो मनसिकरोन्तो अधिमोक्खबहुलो अनिमित्तं विमोक्खं पटिलभति, दुक्खतो मनसिकरोन्तो पस्सद्धिबहुलो अप्पणिहितं विमोक्खं पटिलभति, अनत्ततो मनसिकरोन्तो वेदबहुलो सुञ्ञतं विमोक्खं पटिलभति।
Taṃ panesa ce santipadaṃ nibbānaṃ santato passati, sabbasaṅkhārapavattaṃ vissajjetvā nibbānaninnaṃ pakkhandaṃ hoti. No ce nibbānaṃ santato passati, punappunaṃ ‘‘anicca’’nti vā ‘‘dukkha’’nti vā ‘‘anattā’’ti vā tividhānupassanāvasena saṅkhārārammaṇameva hutvā pavattati. Evaṃ tiṭṭhamānañca etaṃ tividhavimokkhamukhabhāvaṃ āpajjitvā tiṭṭhati. Tisso hi anupassanā ‘‘tīṇi vimokkhamukhānī’’ti vuccanti. Evaṃ aniccato manasikaronto adhimokkhabahulo animittaṃ vimokkhaṃ paṭilabhati, dukkhato manasikaronto passaddhibahulo appaṇihitaṃ vimokkhaṃ paṭilabhati, anattato manasikaronto vedabahulo suññataṃ vimokkhaṃ paṭilabhati.
एत्थ च अनिमित्तो विमोक्खोति अनिमित्ताकारेन निब्बानं आरम्मणं कत्वा पवत्तो अरियमग्गो। सो हि अनिमित्ताय धातुया उप्पन्नत्ता अनिमित्तो, किलेसेहि च विमुत्तत्ता विमोक्खो। एतेनेव नयेन अप्पणिहिताकारेन निब्बानं आरम्मणं कत्वा पवत्तो अप्पणिहितो, सुञ्ञताकारेन निब्बानं आरम्मणं कत्वा पवत्तो सुञ्ञतोति वेदितब्बो।
Ettha ca animitto vimokkhoti animittākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto ariyamaggo. So hi animittāya dhātuyā uppannattā animitto, kilesehi ca vimuttattā vimokkho. Eteneva nayena appaṇihitākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto appaṇihito, suññatākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto suññatoti veditabbo.
एवं अधिगतसङ्खारुपेक्खस्स कुलपुत्तस्स विपस्सना सिखाप्पत्ता होति। वुट्ठानगामिनिविपस्सनाति एतदेव। अस्स तं सङ्खारुपेक्खाञाणं आसेवन्तस्स तिक्खतरा सङ्खारुपेक्खा उप्पज्जति। तस्स ‘‘इदानि मग्गो उप्पज्जिस्सती’’ति सङ्खारे ‘‘अनिच्चा’’ति वा ‘‘दुक्खा’’ति वा ‘‘अनत्ता’’ति वा सम्मसित्वा भवङ्गं ओतरति, भवङ्गानन्तरं सङ्खारुपेक्खाय कथितनयेनेव अनिच्चादिआकारेन मनसिकरित्वा उप्पज्जति मनोद्वारावज्जनं, तथेव मनसिकरोतो पठमं जवनचित्तं उप्पज्जति। यं परिकम्मन्ति वुच्चति, तदनन्तरं तदेव दुतियजवनचित्तं उप्पज्जति। यं उपचारन्ति वुच्चति, तदनन्तरम्पि तदेव उप्पज्जति ततियं जवनचित्तं। यं अनुलोमन्ति वुच्चति, इदं तेसं पाटिएक्कं नाम।
Evaṃ adhigatasaṅkhārupekkhassa kulaputtassa vipassanā sikhāppattā hoti. Vuṭṭhānagāminivipassanāti etadeva. Assa taṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ āsevantassa tikkhatarā saṅkhārupekkhā uppajjati. Tassa ‘‘idāni maggo uppajjissatī’’ti saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā sammasitvā bhavaṅgaṃ otarati, bhavaṅgānantaraṃ saṅkhārupekkhāya kathitanayeneva aniccādiākārena manasikaritvā uppajjati manodvārāvajjanaṃ, tatheva manasikaroto paṭhamaṃ javanacittaṃ uppajjati. Yaṃ parikammanti vuccati, tadanantaraṃ tadeva dutiyajavanacittaṃ uppajjati. Yaṃ upacāranti vuccati, tadanantarampi tadeva uppajjati tatiyaṃ javanacittaṃ. Yaṃ anulomanti vuccati, idaṃ tesaṃ pāṭiekkaṃ nāma.
अविसेसेन पन तिविधम्पेतं ‘‘आसेवन’’न्तिपि ‘‘परिकम्म’’न्तिपि ‘‘उपचार’’न्तिपि ‘‘अनुलोम’’न्तिपि वुच्चति। इदं पन अनुलोमञाणं सङ्खारारम्मणाय वुट्ठानगामिनिया विपस्सनाय परियोसानं होति, निप्परियायेन पन गोत्रभुञाणमेव विपस्सनाय परियोसानन्ति वुच्चति। ततो परं निब्बानं आरम्मणं कुरुमानं पुथुज्जनगोत्तं अतिक्कममानं अरियगोत्तं ओक्कममानं निब्बानारम्मणे पठमसमन्नाहारभूतं अपुनरावट्टकं गोत्रभुञाणं उप्पज्जति। इदं पन ञाणं पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिञ्च ञाणदस्सनविसुद्धिञ्च न भजति। अन्तरा अब्बोहारिकमेव होति। विपस्सनासोते पतितत्ता ‘‘पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धी’’ति वा ‘‘विपस्सना’’ति वा सङ्खं गच्छति। निब्बानं आरम्मणं कत्वा गोत्रभुञाणे निरुद्धे तेन दिन्नसञ्ञाय निब्बानं आरम्मणं कत्वा दिट्ठिसंयोजनं सीलब्बतपरामाससंयोजनं विचिकिच्छासंयोजनन्ति तीणि संयोजनानि विद्धंसेन्तो सोतापत्तिमग्गो उप्पज्जति, तदनन्तरं तस्सेव विपाकभूतानि द्वे तीणि वा फलचित्तानि उप्पज्जन्ति अनन्तरविपाकत्ता लोकुत्तरकुसलानं, फलपरियोसाने पनस्स उप्पन्नभवङ्गं विच्छिन्दित्वा पच्चवेक्खणत्थाय मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जति। सो हि ‘‘इमिना वताहं मग्गेन आगतो’’ति मग्गं पच्चवेक्खति। ततो ‘‘मे अयं आनिसंसो लद्धो’’ति फलं पच्चवेक्खति। ततो ‘‘इमे नाम किलेसा पहीना’’ति पहीनकिलेसे पच्चवेक्खति। ततो ‘‘इमे नाम किलेसा अवसिट्ठा’’ति उपरिमग्गत्तयवज्झकिलेसे पच्चवेक्खति। अवसाने च ‘‘अयं धम्मो मया पटिविद्धो’’ति अमतं निब्बानं पच्चवेक्खति। इति सोतापन्नस्स अरियसावकस्स पञ्च पच्चवेक्खणानि होन्ति। तथा सकदागामिअनागामिफलावसाने। अरहत्तफलावसाने अवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणं नाम नत्थि। एवं सब्बानिपि एकूनवीसतिपच्चवेक्खणानि होन्ति।
Avisesena pana tividhampetaṃ ‘‘āsevana’’ntipi ‘‘parikamma’’ntipi ‘‘upacāra’’ntipi ‘‘anuloma’’ntipi vuccati. Idaṃ pana anulomañāṇaṃ saṅkhārārammaṇāya vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya pariyosānaṃ hoti, nippariyāyena pana gotrabhuñāṇameva vipassanāya pariyosānanti vuccati. Tato paraṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ puthujjanagottaṃ atikkamamānaṃ ariyagottaṃ okkamamānaṃ nibbānārammaṇe paṭhamasamannāhārabhūtaṃ apunarāvaṭṭakaṃ gotrabhuñāṇaṃ uppajjati. Idaṃ pana ñāṇaṃ paṭipadāñāṇadassanavisuddhiñca ñāṇadassanavisuddhiñca na bhajati. Antarā abbohārikameva hoti. Vipassanāsote patitattā ‘‘paṭipadāñāṇadassanavisuddhī’’ti vā ‘‘vipassanā’’ti vā saṅkhaṃ gacchati. Nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā gotrabhuñāṇe niruddhe tena dinnasaññāya nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā diṭṭhisaṃyojanaṃ sīlabbataparāmāsasaṃyojanaṃ vicikicchāsaṃyojananti tīṇi saṃyojanāni viddhaṃsento sotāpattimaggo uppajjati, tadanantaraṃ tasseva vipākabhūtāni dve tīṇi vā phalacittāni uppajjanti anantaravipākattā lokuttarakusalānaṃ, phalapariyosāne panassa uppannabhavaṅgaṃ vicchinditvā paccavekkhaṇatthāya manodvārāvajjanaṃ uppajjati. So hi ‘‘iminā vatāhaṃ maggena āgato’’ti maggaṃ paccavekkhati. Tato ‘‘me ayaṃ ānisaṃso laddho’’ti phalaṃ paccavekkhati. Tato ‘‘ime nāma kilesā pahīnā’’ti pahīnakilese paccavekkhati. Tato ‘‘ime nāma kilesā avasiṭṭhā’’ti uparimaggattayavajjhakilese paccavekkhati. Avasāne ca ‘‘ayaṃ dhammo mayā paṭividdho’’ti amataṃ nibbānaṃ paccavekkhati. Iti sotāpannassa ariyasāvakassa pañca paccavekkhaṇāni honti. Tathā sakadāgāmianāgāmiphalāvasāne. Arahattaphalāvasāne avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ nāma natthi. Evaṃ sabbānipi ekūnavīsatipaccavekkhaṇāni honti.
एवं पच्चवेक्खित्वा सो योगावचरो तस्मिंयेव आसने निसिन्नो वुत्तनयेन विपस्सित्वा कामरागब्यापादानं तनुभावं करोन्तो दुतियमग्गं पापुणाति, तदनन्तरं वुत्तनयेनेव फलञ्च। ततो वुत्तनयेन विपस्सित्वा कामरागब्यापादानं अनवसेसप्पहानं करोन्तो ततियमग्गं पापुणाति, वुत्तनयेन फलञ्च। ततो तस्मिंयेवासने वुत्तनयेन विपस्सित्वा रूपरागारूपरागमानुद्धच्चाविज्जानं अनवसेसप्पहानं करोन्तो चतुत्थमग्गं पापुणाति, वुत्तनयेन फलञ्च। एत्तावता चेस होति अरहा महाखीणासवो पच्चेकबुद्धो। इति इमेसु चतूसु मग्गेसु ञाणं ञाणदस्सनविसुद्धि नाम।
Evaṃ paccavekkhitvā so yogāvacaro tasmiṃyeva āsane nisinno vuttanayena vipassitvā kāmarāgabyāpādānaṃ tanubhāvaṃ karonto dutiyamaggaṃ pāpuṇāti, tadanantaraṃ vuttanayeneva phalañca. Tato vuttanayena vipassitvā kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesappahānaṃ karonto tatiyamaggaṃ pāpuṇāti, vuttanayena phalañca. Tato tasmiṃyevāsane vuttanayena vipassitvā rūparāgārūparāgamānuddhaccāvijjānaṃ anavasesappahānaṃ karonto catutthamaggaṃ pāpuṇāti, vuttanayena phalañca. Ettāvatā cesa hoti arahā mahākhīṇāsavo paccekabuddho. Iti imesu catūsu maggesu ñāṇaṃ ñāṇadassanavisuddhi nāma.
एत्तावता ‘‘सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं अविहेठयं अञ्ञतरम्पि तेस’’न्ति एतेन पातिमोक्खसंवरादिसीलस्स वुत्तत्ता सीलविसुद्धि। ‘‘न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहाय’’न्ति एतेन पटिघानुनयविवज्जनवसेन मेत्तादीनं वुत्तत्ता चित्तविसुद्धि। ‘‘एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति इमिना पन नामरूपपरिग्गहादीनं वुत्तत्ता दिट्ठिविसुद्धि कङ्खावितरणविसुद्धि मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धि ञाणदस्सनविसुद्धीति सत्त विसुद्धियो वुत्ता होन्ति। अयमेत्थ मुखमत्तनिदस्सनं, वित्थारं पन इच्छन्तेन विसुद्धिमग्गं (विसुद्धि॰ २.६६२, ६७८, ६९२, ७३७, ८०६ आदयो) ओलोकेत्वा गहेतब्बं। एत्तावता चेसो पच्चेकबुद्धो –
Ettāvatā ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ aviheṭhayaṃ aññatarampi tesa’’nti etena pātimokkhasaṃvarādisīlassa vuttattā sīlavisuddhi. ‘‘Na puttamiccheyya kuto sahāya’’nti etena paṭighānunayavivajjanavasena mettādīnaṃ vuttattā cittavisuddhi. ‘‘Eko care khaggavisāṇakappo’’ti iminā pana nāmarūpapariggahādīnaṃ vuttattā diṭṭhivisuddhi kaṅkhāvitaraṇavisuddhi maggāmaggañāṇadassanavisuddhi paṭipadāñāṇadassanavisuddhi ñāṇadassanavisuddhīti satta visuddhiyo vuttā honti. Ayamettha mukhamattanidassanaṃ, vitthāraṃ pana icchantena visuddhimaggaṃ (visuddhi. 2.662, 678, 692, 737, 806 ādayo) oloketvā gahetabbaṃ. Ettāvatā ceso paccekabuddho –
‘‘चातुद्दिसो अप्पटिघो च होति, सन्तुस्समानो इतरीतरेन।
‘‘Cātuddiso appaṭigho ca hoti, santussamāno itarītarena;
परिस्सयानं सहिता अछम्भी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥ (सु॰ नि॰ ४२; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२८) –
Parissayānaṃ sahitā achambhī, eko care khaggavisāṇakappo’’ti. (su. ni. 42; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 128) –
पसंसियादिभावं आपज्जित्वा गन्धमादनपब्बतं उपसोभयमानो विहासिन्ति एवं सब्बत्थ।
Pasaṃsiyādibhāvaṃ āpajjitvā gandhamādanapabbataṃ upasobhayamāno vihāsinti evaṃ sabbattha.
पठमगाथानिद्देसवण्णना।
Paṭhamagāthāniddesavaṇṇanā.
१२२. दुतिये संसग्गजातस्साति जातसंसग्गस्स। तत्थ दस्सनसवनकायसमुल्लपनसम्भोगवसेन पञ्चविधो संसग्गो। तत्थ अञ्ञमञ्ञं दिस्वा चक्खुविञ्ञाणवीथिवसेन उप्पन्नरागो दस्सनसंसग्गो नाम। तत्थ सीहळदीपे काळदीघवापीगामे पिण्डाय चरन्तं कल्याणविहारवासिं दहरभिक्खुं दिस्वा पटिबद्धचित्ता केनचि उपायेन तं अलभित्वा कालकता कुटुम्बियधीता तस्सा निवासनचोळक्खण्डं दिस्वा ‘‘एवरूपाय वत्थधारिनिया नाम सद्धिं संवासं नालत्थ’’न्ति हदयं फालेत्वा कालकतो सो एव च दहरो निदस्सनं।
122. Dutiye saṃsaggajātassāti jātasaṃsaggassa. Tattha dassanasavanakāyasamullapanasambhogavasena pañcavidho saṃsaggo. Tattha aññamaññaṃ disvā cakkhuviññāṇavīthivasena uppannarāgo dassanasaṃsaggo nāma. Tattha sīhaḷadīpe kāḷadīghavāpīgāme piṇḍāya carantaṃ kalyāṇavihāravāsiṃ daharabhikkhuṃ disvā paṭibaddhacittā kenaci upāyena taṃ alabhitvā kālakatā kuṭumbiyadhītā tassā nivāsanacoḷakkhaṇḍaṃ disvā ‘‘evarūpāya vatthadhāriniyā nāma saddhiṃ saṃvāsaṃ nālattha’’nti hadayaṃ phāletvā kālakato so eva ca daharo nidassanaṃ.
परेहि पन कथियमानं रूपादिसम्पत्तिं अत्तना वा हसितलपितगीतसद्दं सुत्वा सोतविञ्ञाणवीथिवसेन उप्पन्नो रागो सवनसंसग्गो नाम। तत्रापि गिरिगामवासीकम्मारधीताय पञ्चहि कुमारीहि सद्धिं पदुमस्सरं गन्त्वा न्हायित्वा मालं सीसे आरोपेत्वा उच्चासद्देन गायन्तिया आकासेन गच्छन्तो सद्दं सुत्वा कामरागेन झाना परिहायित्वा अनयब्यसनं पत्तो पञ्चग्गळलेणवासी तिस्सदहरो निदस्सनं।
Parehi pana kathiyamānaṃ rūpādisampattiṃ attanā vā hasitalapitagītasaddaṃ sutvā sotaviññāṇavīthivasena uppanno rāgo savanasaṃsaggo nāma. Tatrāpi girigāmavāsīkammāradhītāya pañcahi kumārīhi saddhiṃ padumassaraṃ gantvā nhāyitvā mālaṃ sīse āropetvā uccāsaddena gāyantiyā ākāsena gacchanto saddaṃ sutvā kāmarāgena jhānā parihāyitvā anayabyasanaṃ patto pañcaggaḷaleṇavāsī tissadaharo nidassanaṃ.
अञ्ञमञ्ञं अङ्गपरामसनेन उप्पन्नरागो कायसंसग्गो नाम। धम्मगायनदहरभिक्खु चेत्थ निदस्सनं। महाविहारे किर दहरभिक्खु धम्मं भासति, तत्थ महाजने आगते राजापि अगमासि सद्धिं अन्तेपुरेन। ततो राजधीताय तस्स रूपञ्च सद्दञ्च आगम्म बलवरागो उप्पन्नो तस्स च दहरस्सापि। तं दिस्वा राजा सल्लक्खेत्वा साणिपाकारेन परिक्खिपापेसि, ते अञ्ञमञ्ञं परामसित्वा आलिङ्गिसु। पुन साणिपाकारं अपनेत्वा पस्सन्ता द्वेपि कालकतेयेव अद्दसंसूति।
Aññamaññaṃ aṅgaparāmasanena uppannarāgo kāyasaṃsaggo nāma. Dhammagāyanadaharabhikkhu cettha nidassanaṃ. Mahāvihāre kira daharabhikkhu dhammaṃ bhāsati, tattha mahājane āgate rājāpi agamāsi saddhiṃ antepurena. Tato rājadhītāya tassa rūpañca saddañca āgamma balavarāgo uppanno tassa ca daharassāpi. Taṃ disvā rājā sallakkhetvā sāṇipākārena parikkhipāpesi, te aññamaññaṃ parāmasitvā āliṅgisu. Puna sāṇipākāraṃ apanetvā passantā dvepi kālakateyeva addasaṃsūti.
अञ्ञमञ्ञं आलपनसमुल्लपने उप्पन्नरागो पन समुल्लपनसंसग्गो नाम। भिक्खुभिक्खुनीहि सद्धिं परिभोगकरणे उप्पन्नरागो सम्भोगसंसग्गो नाम। द्वीसुपि च एतेसु मरिचवट्टिविहारे भिक्खु च भिक्खुनी च निदस्सनं। मरिचवट्टिमहाविहारमहे किर दुट्ठगामणि अभयमहाराजा महादानं पटियादेत्वा उभतोसङ्घं परिविसति। तत्थ उण्हयागुया दिन्नाय सङ्घनवकसामणेरी अनाधारकस्स सत्तवस्सिकसङ्घनवकसामणेरस्स दन्तवलयं दत्वा समुल्लापं अकासि, ते उभोपि उपसम्पज्जित्वा सट्ठिवस्सा हुत्वा परतीरं गता अञ्ञमञ्ञं समुल्लापेन पुब्बसञ्ञं पटिलभित्वा तावदेव जातसिनेहा सिक्खापदानि वीतिक्कमित्वा पाराजिका अहेसुन्ति।
Aññamaññaṃ ālapanasamullapane uppannarāgo pana samullapanasaṃsaggo nāma. Bhikkhubhikkhunīhi saddhiṃ paribhogakaraṇe uppannarāgo sambhogasaṃsaggo nāma. Dvīsupi ca etesu maricavaṭṭivihāre bhikkhu ca bhikkhunī ca nidassanaṃ. Maricavaṭṭimahāvihāramahe kira duṭṭhagāmaṇi abhayamahārājā mahādānaṃ paṭiyādetvā ubhatosaṅghaṃ parivisati. Tattha uṇhayāguyā dinnāya saṅghanavakasāmaṇerī anādhārakassa sattavassikasaṅghanavakasāmaṇerassa dantavalayaṃ datvā samullāpaṃ akāsi, te ubhopi upasampajjitvā saṭṭhivassā hutvā paratīraṃ gatā aññamaññaṃ samullāpena pubbasaññaṃ paṭilabhitvā tāvadeva jātasinehā sikkhāpadāni vītikkamitvā pārājikā ahesunti.
एवं पञ्चविधे संसग्गे येन केनचि संसग्गेन जातसंसग्गस्स भवन्ति स्नेहा, पुरिमरागपच्चया बलवरागो उप्पज्जति। ततो स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोतीति तमेव स्नेहं अनुगच्छन्तं सन्दिट्ठिकसम्परायिकसोकपरिदेवादिनानप्पकारकं दुक्खमिदं पहोति निब्बत्तति भवति जायति। अपरे पन ‘‘आरम्मणे चित्तवोसग्गो संसग्गो’’ति भणन्ति। ततो स्नेहो स्नेहदुक्खन्ति।
Evaṃ pañcavidhe saṃsagge yena kenaci saṃsaggena jātasaṃsaggassa bhavanti snehā, purimarāgapaccayā balavarāgo uppajjati. Tato snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotīti tameva snehaṃ anugacchantaṃ sandiṭṭhikasamparāyikasokaparidevādinānappakārakaṃ dukkhamidaṃ pahoti nibbattati bhavati jāyati. Apare pana ‘‘ārammaṇe cittavosaggo saṃsaggo’’ti bhaṇanti. Tato sneho snehadukkhanti.
एवमत्थप्पभेदं इमं अड्ढगाथं वत्वा सो पच्चेकबुद्धो आह – ‘‘स्वाहं यमिदं स्नेहन्वयं सोकादिदुक्खं पहोति, तस्स दुक्खस्स मूलं खनन्तो पच्चेकसम्बोधिं अधिगतो’’ति। एवं वुत्ते ते अमच्चा आहंसु – ‘‘अम्हेहि दानि, भन्ते, किं कत्तब्ब’’न्ति? ततो सो आह – ‘‘तुम्हे वा अञ्ञे वा यो इमम्हा दुक्खा मुच्चितुकामो, सो सब्बोपि आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पोति। एत्थ च यं तं ‘‘स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोती’’ति वुत्तं, तदेव सन्धाय ‘‘आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो’’ति इदं वुत्तन्ति वेदितब्बं। अथ वा यथावुत्तेन संसग्गेन संसग्गजातस्स भवन्ति स्नेहा, स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोति, एवं यथाभूतं आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो अहं अधिगतोति एवम्पि अभिसम्बन्धित्वा चतुत्थपादो पुब्बे वुत्तनयेनेव उदानवसेन वुत्तोति वेदितब्बो। ततो परं सब्बं पुरिमगाथाय वुत्तसदिसमेवाति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३६)।
Evamatthappabhedaṃ imaṃ aḍḍhagāthaṃ vatvā so paccekabuddho āha – ‘‘svāhaṃ yamidaṃ snehanvayaṃ sokādidukkhaṃ pahoti, tassa dukkhassa mūlaṃ khananto paccekasambodhiṃ adhigato’’ti. Evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu – ‘‘amhehi dāni, bhante, kiṃ kattabba’’nti? Tato so āha – ‘‘tumhe vā aññe vā yo imamhā dukkhā muccitukāmo, so sabbopi ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappoti. Ettha ca yaṃ taṃ ‘‘snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotī’’ti vuttaṃ, tadeva sandhāya ‘‘ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Atha vā yathāvuttena saṃsaggena saṃsaggajātassa bhavanti snehā, snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti, evaṃ yathābhūtaṃ ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno ahaṃ adhigatoti evampi abhisambandhitvā catutthapādo pubbe vuttanayeneva udānavasena vuttoti veditabbo. Tato paraṃ sabbaṃ purimagāthāya vuttasadisamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.36).
निद्देसे अनुप्पादेतीति रूपस्मिं अनुब्यञ्जनं दिस्वा अल्लीयति। अनुबन्धतीति रूपस्मिं स्नेहवसेन बन्धति। भवन्तीति होन्ति। जायन्तीति उप्पज्जन्ति। निब्बत्तन्तीति वत्तन्ति। पातुभवन्तीति पाकटा होन्ति। सम्भवन्ति सञ्जायन्ति अभिनिब्बत्तन्तीति तीणि उपसग्गेन वड्ढितानि। इतो परं अट्ठकवग्गे (महानि॰ १ आदयो) वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Niddese anuppādetīti rūpasmiṃ anubyañjanaṃ disvā allīyati. Anubandhatīti rūpasmiṃ snehavasena bandhati. Bhavantīti honti. Jāyantīti uppajjanti. Nibbattantīti vattanti. Pātubhavantīti pākaṭā honti. Sambhavanti sañjāyanti abhinibbattantīti tīṇi upasaggena vaḍḍhitāni. Ito paraṃ aṭṭhakavagge (mahāni. 1 ādayo) vuttanayeneva veditabbaṃ.
दुतियगाथानिद्देसवण्णना।
Dutiyagāthāniddesavaṇṇanā.
१२३. ततिये मेत्तायनवसेन मित्ता। सुहदभावेन सुहज्जा। केचि हि एकन्तहितकामताय मित्ताव होन्ति, न सुहज्जा। केचि गमनागमनट्ठाननिसज्जासमुल्लापादीसु हदयसुखजननेन सुहज्जाव होन्ति, न मित्ता। केचि तदुभयवसेन सुहज्जा चेव मित्ता च। ते दुविधा होन्ति अगारिया च अनगारिया च। तत्थ अगारिया तिविधा होन्ति उपकारा समानसुखदुक्खा अनुकम्पकाति। अनगारिया विसेसेन अत्थक्खायिनो । एवं ते चतूहि चतूहि अङ्गेहि समन्नागता होन्ति।
123. Tatiye mettāyanavasena mittā. Suhadabhāvena suhajjā. Keci hi ekantahitakāmatāya mittāva honti, na suhajjā. Keci gamanāgamanaṭṭhānanisajjāsamullāpādīsu hadayasukhajananena suhajjāva honti, na mittā. Keci tadubhayavasena suhajjā ceva mittā ca. Te duvidhā honti agāriyā ca anagāriyā ca. Tattha agāriyā tividhā honti upakārā samānasukhadukkhā anukampakāti. Anagāriyā visesena atthakkhāyino . Evaṃ te catūhi catūhi aṅgehi samannāgatā honti.
यथाह –
Yathāha –
‘‘चतूहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि उपकारो मित्तो सुहदो वेदितब्बो। पमत्तं रक्खति, पमत्तस्स सापतेय्यं रक्खति, भीतस्स सरणं होति, उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु तद्दिगुणं भोगं अनुप्पदेति (दी॰ नि॰ ३.२६१)।
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi upakāro mitto suhado veditabbo. Pamattaṃ rakkhati, pamattassa sāpateyyaṃ rakkhati, bhītassa saraṇaṃ hoti, uppannesu kiccakaraṇīyesu taddiguṇaṃ bhogaṃ anuppadeti (dī. ni. 3.261).
तथा –
Tathā –
‘‘चतूहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि समानसुखदुक्खो मित्तो सुहदो वेदितब्बो। गुय्हमस्स आचिक्खति, गुय्हमस्स परिगूहति, आपदासु न विजहति, जीवितम्पिस्स अत्थाय परिच्चत्तं होति (दी॰ नि॰ ३.२६२)।
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi samānasukhadukkho mitto suhado veditabbo. Guyhamassa ācikkhati, guyhamassa parigūhati, āpadāsu na vijahati, jīvitampissa atthāya pariccattaṃ hoti (dī. ni. 3.262).
तथा –
Tathā –
‘‘चतूहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि अनुकम्पको मित्तो सुहदो वेदितब्बो। अभवेनस्स न नन्दति, भवेनस्स नन्दति, अवण्णं भणमानं निवारेति, वण्णं भणमानं पसंसति (दी॰ नि॰ ३.२६४)।
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi anukampako mitto suhado veditabbo. Abhavenassa na nandati, bhavenassa nandati, avaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ nivāreti, vaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ pasaṃsati (dī. ni. 3.264).
तथा –
Tathā –
‘‘चतूहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि अत्थक्खायी मित्तो सुहदो वेदितब्बो। पापा निवारेति, कल्याणे निवेसेति, अस्सुतं सावेति, सग्गस्स मग्गं आचिक्खती’’ति (दी॰ नि॰ ३.२६३)।
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi atthakkhāyī mitto suhado veditabbo. Pāpā nivāreti, kalyāṇe niveseti, assutaṃ sāveti, saggassa maggaṃ ācikkhatī’’ti (dī. ni. 3.263).
तेसु इध अगारिया अधिप्पेता, अत्थतो पन सब्बेपि युज्जन्ति। ते मित्ते सुहज्जे। अनुकम्पमानोति अनुदयमानो, तेसं सुखं उपसंहरितुकामो दुक्खं अपहरितुकामो।
Tesu idha agāriyā adhippetā, atthato pana sabbepi yujjanti. Te mitte suhajje. Anukampamānoti anudayamāno, tesaṃ sukhaṃ upasaṃharitukāmo dukkhaṃ apaharitukāmo.
हापेति अत्थन्ति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थवसेन तिविधं, तथा अत्तत्थपरत्थउभयत्थवसेनापि तिविधं अत्थं लद्धविनासनेन अलद्धानुप्पादनेनाति द्विधापि हापेति विनासेति। पटिबद्धचित्तोति ‘‘अहं इमं विना न जीवामि, एसो मे गति, एसो मे परायण’’न्ति एवं अत्तानं नीचे ठाने ठपेन्तोपि पटिबद्धचित्तो होति। ‘‘इमे मं विना न जीवन्ति, अहं तेसं गति, अहं तेसं परायण’’न्ति एवं अत्तानं उच्चे ठाने ठपेन्तोपि पटिबद्धचित्तो होति। इध पन एवं पटिबद्धचित्तो अधिप्पेतो।
Hāpetiatthanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthavasena tividhaṃ, tathā attatthaparatthaubhayatthavasenāpi tividhaṃ atthaṃ laddhavināsanena aladdhānuppādanenāti dvidhāpi hāpeti vināseti. Paṭibaddhacittoti ‘‘ahaṃ imaṃ vinā na jīvāmi, eso me gati, eso me parāyaṇa’’nti evaṃ attānaṃ nīce ṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. ‘‘Ime maṃ vinā na jīvanti, ahaṃ tesaṃ gati, ahaṃ tesaṃ parāyaṇa’’nti evaṃ attānaṃ ucce ṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. Idha pana evaṃ paṭibaddhacitto adhippeto.
एतं भयन्ति एतं अत्थहापनभयं, अत्तनो समापत्तिहानिं सन्धाय भणति। सन्थवेति तिविधो सन्थवो तण्हादिट्ठिमित्तसन्थववसेन। तत्थ अट्ठसतप्पभेदापि तण्हा तण्हासन्थवो, द्वासट्ठिप्पभेदापि दिट्ठि दिट्ठिसन्थवो, पटिबद्धचित्तताय मित्तानुकम्पना मित्तसन्थवो। सो इध अधिप्पेतो । तेन हिस्स समापत्ति परिहीना। तेनाह – ‘‘एतं भयं सन्थवे पेक्खमानो’’ति। सेसं पुब्बसदिसमेवाति वेदितब्बं। निद्देसे वत्तब्बं नत्थि (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३७; अप॰ अट्ठ॰ १.१.९३-९४)।
Etaṃ bhayanti etaṃ atthahāpanabhayaṃ, attano samāpattihāniṃ sandhāya bhaṇati. Santhaveti tividho santhavo taṇhādiṭṭhimittasanthavavasena. Tattha aṭṭhasatappabhedāpi taṇhā taṇhāsanthavo, dvāsaṭṭhippabhedāpi diṭṭhi diṭṭhisanthavo, paṭibaddhacittatāya mittānukampanā mittasanthavo. So idha adhippeto . Tena hissa samāpatti parihīnā. Tenāha – ‘‘etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno’’ti. Sesaṃ pubbasadisamevāti veditabbaṃ. Niddese vattabbaṃ natthi (su. ni. aṭṭha. 1.37; apa. aṭṭha. 1.1.93-94).
ततियगाथानिद्देसवण्णना।
Tatiyagāthāniddesavaṇṇanā.
१२४. चतुत्थे वंसोति वेळु। विसालोति वित्थिण्णो। व-कारो अवधारणत्थो, एवकारो वा अयं। सन्धिवसेनेत्थ ए-कारो नट्ठो। तस्स परपदेन सम्बन्धो, तं पच्छा योजेस्साम। यथाति पटिभागे। विसत्तोति लग्गो जटितो संसिब्बितो। पुत्तेसु दारेसु चाति पुत्तधीतुभरियासु। या अपेक्खाति या तण्हा यो स्नेहो । वंसक्कळीरोव असज्जमानोति वंसकळीरो विय अलग्गमानो। किं वुत्तं होति? यथा वंसो विसालो विसत्तो एव होति, पुत्तेसु च दारेसु च या अपेक्खा, सापि एवं तानि वत्थूनि संसिब्बित्वा ठितत्ता विसत्ता एव। स्वाहं ताय अपेक्खाय अपेक्खवा विसालो वंसो विय विसत्तोति एवं अपेक्खाय आदीनवं दिस्वा तं अपेक्खं मग्गञाणेन छिन्दन्तो अयं वंसकळीरोव रूपादीसु वा दिट्ठादीसु वा लाभादीसु वा कामभवादीसु वा तण्हामानदिट्ठिवसेन असज्जमानो पच्चेकसम्बोधिं अधिगतोति। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं। इमायपि निद्देसे अतिरेकं नत्थि (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३८)।
124. Catutthe vaṃsoti veḷu. Visāloti vitthiṇṇo. Va-kāro avadhāraṇattho, evakāro vā ayaṃ. Sandhivasenettha e-kāro naṭṭho. Tassa parapadena sambandho, taṃ pacchā yojessāma. Yathāti paṭibhāge. Visattoti laggo jaṭito saṃsibbito. Puttesu dāresu cāti puttadhītubhariyāsu. Yā apekkhāti yā taṇhā yo sneho . Vaṃsakkaḷīrova asajjamānoti vaṃsakaḷīro viya alaggamāno. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā vaṃso visālo visatto eva hoti, puttesu ca dāresu ca yā apekkhā, sāpi evaṃ tāni vatthūni saṃsibbitvā ṭhitattā visattā eva. Svāhaṃ tāya apekkhāya apekkhavā visālo vaṃso viya visattoti evaṃ apekkhāya ādīnavaṃ disvā taṃ apekkhaṃ maggañāṇena chindanto ayaṃ vaṃsakaḷīrova rūpādīsu vā diṭṭhādīsu vā lābhādīsu vā kāmabhavādīsu vā taṇhāmānadiṭṭhivasena asajjamāno paccekasambodhiṃ adhigatoti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Imāyapi niddese atirekaṃ natthi (su. ni. aṭṭha. 1.38).
चतुत्थगाथानिद्देसवण्णना।
Catutthagāthāniddesavaṇṇanā.
१२५. पञ्चमे मिगोति सब्बेसं आरञ्ञिकचतुप्पदानं एव एतं अधिवचनं। इध पन पसदमिगो अधिप्पेतो। अरञ्ञम्हीति गामञ्च गामूपचारञ्च ठपेत्वा अवसेसं अरञ्ञं, इध पन उय्यानं अधिप्पेतं, तस्मा ‘‘उय्यानम्ही’’ति वुत्तं होति। यथाति पटिभागे। अबद्धोति रज्जुबन्धनादीसु येन केनचि अबद्धो। एतेन विस्सट्ठचरियं दीपेति। येनिच्छकं गच्छति गोचरायाति येन दिसाभागेन गन्तुं इच्छति, तेन गोचरत्थं गच्छति। तस्मा तत्थ यत्तकं इच्छति गन्तुं, तत्तकं गच्छति। यं इच्छति खादितुं, तं खादतीति दीपेति। विञ्ञू नरोति पण्डितपुरिसो। सेरितन्ति सच्छन्दवुत्तितं अपरायत्तभावं। पेक्खमानोति पञ्ञाचक्खुना ओलोकयमानो। अथ वा धम्मसेरितं पुग्गलसेरितञ्च। लोकुत्तरधम्मा हि किलेसवसं अगमनतो सेरिनो तेहि समन्नागता पुग्गला च, तेसं भावनिद्देसो सेरितं पेक्खमानोति। किं वुत्तं होति? मिगो अरञ्ञम्हि यथा अबद्धो, येनिच्छकं गच्छति गोचराय। कदा नु खो अहम्पि तण्हाबन्धनं छिन्दित्वा एवं गच्छेय्यन्ति इति मे तुम्हेहि इतो चितो च परिवारेत्वा ठितेहि बद्धस्स येनिच्छकं गन्तुं अलभन्तस्स तस्मिं येनिच्छकगमनाभावे आदीनवं येनिच्छकगमने आनिसंसं दिस्वा अनुक्कमेन समथविपस्सनापारिपूरिं अगमिं। ततो पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हि। तस्मा अञ्ञोपि विञ्ञू नरो सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पोति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३९ आदयो)।
125. Pañcame migoti sabbesaṃ āraññikacatuppadānaṃ eva etaṃ adhivacanaṃ. Idha pana pasadamigo adhippeto. Araññamhīti gāmañca gāmūpacārañca ṭhapetvā avasesaṃ araññaṃ, idha pana uyyānaṃ adhippetaṃ, tasmā ‘‘uyyānamhī’’ti vuttaṃ hoti. Yathāti paṭibhāge. Abaddhoti rajjubandhanādīsu yena kenaci abaddho. Etena vissaṭṭhacariyaṃ dīpeti. Yenicchakaṃ gacchati gocarāyāti yena disābhāgena gantuṃ icchati, tena gocaratthaṃ gacchati. Tasmā tattha yattakaṃ icchati gantuṃ, tattakaṃ gacchati. Yaṃ icchati khādituṃ, taṃ khādatīti dīpeti. Viññū naroti paṇḍitapuriso. Seritanti sacchandavuttitaṃ aparāyattabhāvaṃ. Pekkhamānoti paññācakkhunā olokayamāno. Atha vā dhammaseritaṃ puggalaseritañca. Lokuttaradhammā hi kilesavasaṃ agamanato serino tehi samannāgatā puggalā ca, tesaṃ bhāvaniddeso seritaṃ pekkhamānoti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Migo araññamhi yathā abaddho, yenicchakaṃ gacchati gocarāya. Kadā nu kho ahampi taṇhābandhanaṃ chinditvā evaṃ gaccheyyanti iti me tumhehi ito cito ca parivāretvā ṭhitehi baddhassa yenicchakaṃ gantuṃ alabhantassa tasmiṃ yenicchakagamanābhāve ādīnavaṃ yenicchakagamane ānisaṃsaṃ disvā anukkamena samathavipassanāpāripūriṃ agamiṃ. Tato paccekabodhiṃ adhigatomhi. Tasmā aññopi viññū naro seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappoti (su. ni. aṭṭha. 1.39 ādayo).
पञ्चमगाथानिद्देसवण्णना।
Pañcamagāthāniddesavaṇṇanā.
१२६. छट्ठे अयं पिण्डत्थो – सहायमज्झे ठितस्स दिवासेय्यसङ्खाते वासे च महाउपट्ठानसङ्खाते ठाने च उय्यानगमनसङ्खाते गमने च जनपदचारिकसङ्खाताय चारिकाय च ‘‘इदं मे सुण, इदं मे देही’’तिआदिना नयेन तथा तथा आमन्तना होति, तस्मा अहं तत्थ तत्थ निब्बिज्जित्वा यायं अरियजनसेविता अनेकानिसंसा एकन्तसुखा, एवं सन्तेपि लोभाभिभूतेहि सब्बकापुरिसेहि अनभिज्झिता अपत्थिता पब्बज्जा, तं अनभिज्झितं परेसं अवसवत्तनेन भब्बपुग्गलवसेनेव च सेरितं पेक्खमानो विपस्सनं आरभित्वा अनुक्कमेन पच्चेकसम्बोधिं अधिगतोति। सेसं वुत्तनयमेव (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३९-४२)।
126. Chaṭṭhe ayaṃ piṇḍattho – sahāyamajjhe ṭhitassa divāseyyasaṅkhāte vāse ca mahāupaṭṭhānasaṅkhāte ṭhāne ca uyyānagamanasaṅkhāte gamane ca janapadacārikasaṅkhātāya cārikāya ca ‘‘idaṃ me suṇa, idaṃ me dehī’’tiādinā nayena tathā tathā āmantanā hoti, tasmā ahaṃ tattha tattha nibbijjitvā yāyaṃ ariyajanasevitā anekānisaṃsā ekantasukhā, evaṃ santepi lobhābhibhūtehi sabbakāpurisehi anabhijjhitā apatthitā pabbajjā, taṃ anabhijjhitaṃ paresaṃ avasavattanena bhabbapuggalavaseneva ca seritaṃ pekkhamāno vipassanaṃ ārabhitvā anukkamena paccekasambodhiṃ adhigatoti. Sesaṃ vuttanayameva (su. ni. aṭṭha. 1.39-42).
छट्ठगाथानिद्देसवण्णना।
Chaṭṭhagāthāniddesavaṇṇanā.
१२७. सत्तमे खिड्डाति कीळना। सा दुविधा होति कायिका च वाचसिका च। तत्थ कायिका नाम हत्थीहिपि कीळन्ति, अस्सेहिपि रथेहिपि धनूहिपि थरूहिपीति एवमादि। वाचसिका नाम गीतं सिलोकभणनं मुखभेरिकन्ति एवमादि। रतीति पञ्चकामगुणरति। विपुलन्ति याव अट्ठिमिञ्जं आहच्च ठानेन सकलत्तभावब्यापकं। सेसं पाकटमेव। अनुसन्धियोजनापि चेत्थ संसग्गगाथाय वुत्तनयेनेव वेदितब्बा (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४१)।
127. Sattame khiḍḍāti kīḷanā. Sā duvidhā hoti kāyikā ca vācasikā ca. Tattha kāyikā nāma hatthīhipi kīḷanti, assehipi rathehipi dhanūhipi tharūhipīti evamādi. Vācasikā nāma gītaṃ silokabhaṇanaṃ mukhabherikanti evamādi. Ratīti pañcakāmaguṇarati. Vipulanti yāva aṭṭhimiñjaṃ āhacca ṭhānena sakalattabhāvabyāpakaṃ. Sesaṃ pākaṭameva. Anusandhiyojanāpi cettha saṃsaggagāthāya vuttanayeneva veditabbā (su. ni. aṭṭha. 1.41).
सत्तमगाथानिद्देसवण्णना।
Sattamagāthāniddesavaṇṇanā.
१२८. अट्ठमे चातुद्दिसोति चतूसु दिसासु यथासुखविहारी, ‘‘एकं दिसं फरित्वा विहरती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.५५६; ३.३०८; अ॰ नि॰ ४.१२५; विभ॰ ६४३; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२८) वा नयेन ब्रह्मविहारभावनाफरिता चतस्सो दिसा अस्स सन्तीतिपि चातुद्दिसो। तासु दिसासु कत्थचि सत्ते वा सङ्खारे वा भयेन न पटिहञ्ञतीति अप्पटिघो। सन्तुस्समानोति द्वादसविधस्स सन्तोसस्स वसेन सन्तुस्सको। इतरीतरेनाति उच्चावचेन पच्चयेन। परिस्सयानं सहिता अछम्भीति एत्थ परिस्सयन्ति कायचित्तानि, परिहापेन्ति वा तेसं सम्पत्तिं, तानि वा पटिच्च सयन्तीति परिस्सया, बाहिरानं सीहब्यग्घादीनं अब्भन्तरानञ्च कामच्छन्दादीनं कायचित्तुपद्दवानं एतं अधिवचनं। ते परिस्सये अधिवासनखन्तिया च वीरियादीहि च धम्मेहि सहतीति परिस्सयानं सहिता। थद्धभावकरभयाभावेन अछम्भी। किं वुत्तं होति? यथा ते चत्तारो समणा, एवं इतरीतरेन पच्चयेन सन्तुस्समानो एत्थ पटिपत्तिपदट्ठाने सन्तोसे ठितो चतूसु दिसासु मेत्तादिभावनाय चातुद्दिसो, सत्तसङ्खारेसु पटिहननकरभयाभावेन अप्पटिघो च होति। सो चातुद्दिसत्ता वुत्तप्पकारानं परिस्सयानं सहिता, अप्पटिघत्ता अछम्भी च होतीति एतं पटिपत्तिगुणं दिस्वा योनिसो पटिपज्जित्वा पच्चेकसम्बोधिं अधिगतोम्हीति।
128. Aṭṭhame cātuddisoti catūsu disāsu yathāsukhavihārī, ‘‘ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādinā (dī. ni. 1.556; 3.308; a. ni. 4.125; vibha. 643; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 128) vā nayena brahmavihārabhāvanāpharitā catasso disā assa santītipi cātuddiso. Tāsu disāsu katthaci satte vā saṅkhāre vā bhayena na paṭihaññatīti appaṭigho. Santussamānoti dvādasavidhassa santosassa vasena santussako. Itarītarenāti uccāvacena paccayena. Parissayānaṃ sahitā achambhīti ettha parissayanti kāyacittāni, parihāpenti vā tesaṃ sampattiṃ, tāni vā paṭicca sayantīti parissayā, bāhirānaṃ sīhabyagghādīnaṃ abbhantarānañca kāmacchandādīnaṃ kāyacittupaddavānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Te parissaye adhivāsanakhantiyā ca vīriyādīhi ca dhammehi sahatīti parissayānaṃ sahitā. Thaddhabhāvakarabhayābhāvena achambhī. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā te cattāro samaṇā, evaṃ itarītarena paccayena santussamāno ettha paṭipattipadaṭṭhāne santose ṭhito catūsu disāsu mettādibhāvanāya cātuddiso, sattasaṅkhāresu paṭihananakarabhayābhāvena appaṭigho ca hoti. So cātuddisattā vuttappakārānaṃ parissayānaṃ sahitā, appaṭighattā achambhī ca hotīti etaṃ paṭipattiguṇaṃ disvā yoniso paṭipajjitvā paccekasambodhiṃ adhigatomhīti.
अथ वा ते समणा विय सन्तुस्समानो इतरीतरेन वुत्तनयेनेव चातुद्दिसो होतीति ञत्वा एवं चातुद्दिसभावं पत्थयन्तो योनिसो पटिपज्जित्वा अधिगतोम्हि। तस्मा अञ्ञोपि ईदिसं ठानं पत्थयमानो चातुद्दिसताय परिस्सयानं सहिता अप्पटिघताय च अछम्भी हुत्वा एको चरे खग्गविसाणकप्पोति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४२)।
Atha vā te samaṇā viya santussamāno itarītarena vuttanayeneva cātuddiso hotīti ñatvā evaṃ cātuddisabhāvaṃ patthayanto yoniso paṭipajjitvā adhigatomhi. Tasmā aññopi īdisaṃ ṭhānaṃ patthayamāno cātuddisatāya parissayānaṃ sahitā appaṭighatāya ca achambhī hutvā eko care khaggavisāṇakappoti (su. ni. aṭṭha. 1.42).
निद्देसे मेत्ताति अत्थतो ताव मिज्जतीति मेत्ता, सिनेहतीति अत्थो। मित्ते वा भवा, मित्तस्स वा एसा पवत्तीतिपि मेत्ता। मेत्तासहगतेनाति मेत्ताय समन्नागतेन। चेतसाति चित्तेन। एकं दिसन्ति एकिस्सा दिसाय पठमपरिग्गहितं सत्तं उपादाय एकं दिसं परियापन्नसत्तफरणवसेन वुत्तं। फरित्वाति फुसित्वा आरम्मणं कत्वा। विहरतीति ब्रह्मविहाराधिट्ठितं इरियापथविहारं पवत्तेति। तथा दुतियन्ति यथा पुरत्थिमादीसु दिसासु यं किञ्चि एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथेव तदनन्तरं दुतियं ततियं चतुत्थञ्चाति अत्थो।
Niddese mettāti atthato tāva mijjatīti mettā, sinehatīti attho. Mitte vā bhavā, mittassa vā esā pavattītipi mettā. Mettāsahagatenāti mettāya samannāgatena. Cetasāti cittena. Ekaṃ disanti ekissā disāya paṭhamapariggahitaṃ sattaṃ upādāya ekaṃ disaṃ pariyāpannasattapharaṇavasena vuttaṃ. Pharitvāti phusitvā ārammaṇaṃ katvā. Viharatīti brahmavihārādhiṭṭhitaṃ iriyāpathavihāraṃ pavatteti. Tathā dutiyanti yathā puratthimādīsu disāsu yaṃ kiñci ekaṃ disaṃ pharitvā viharati, tatheva tadanantaraṃ dutiyaṃ tatiyaṃ catutthañcāti attho.
इति उद्धन्ति एतेनेव च नयेन उपरिमं दिसन्ति वुत्तं होति। अधो तिरियन्ति अधोदिसम्पि तिरियं दिसम्पि एवमेव। तत्थ च अधोति हेट्ठा। तिरियन्ति अनुदिसा। एवं सब्बदिसासु अस्समण्डले अस्समिव मेत्तासहगतं चित्तं सारेतिपि पच्चासारेतिपीति। एत्तावता एकमेकं दिसं परिग्गहेत्वा ओधिसो मेत्ताफरणं दस्सितं। सब्बधीतिआदि पन अनोधिसो दस्सनत्थं वुत्तं। तत्थ सब्बधीति सब्बत्थ। सब्बत्ततायाति सब्बेसु हीनमज्झिमउक्कट्ठमित्तसपत्तमज्झत्तानिप्पभेदेसु अत्तताय, ‘‘अयं परसत्तो’’ति विभागं अकत्वा अत्तसमतायाति वुत्तं होति।
Iti uddhanti eteneva ca nayena uparimaṃ disanti vuttaṃ hoti. Adho tiriyanti adhodisampi tiriyaṃ disampi evameva. Tattha ca adhoti heṭṭhā. Tiriyanti anudisā. Evaṃ sabbadisāsu assamaṇḍale assamiva mettāsahagataṃ cittaṃ sāretipi paccāsāretipīti. Ettāvatā ekamekaṃ disaṃ pariggahetvā odhiso mettāpharaṇaṃ dassitaṃ. Sabbadhītiādi pana anodhiso dassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha sabbadhīti sabbattha. Sabbattatāyāti sabbesu hīnamajjhimaukkaṭṭhamittasapattamajjhattānippabhedesu attatāya, ‘‘ayaṃ parasatto’’ti vibhāgaṃ akatvā attasamatāyāti vuttaṃ hoti.
अथ वा सब्बत्ततायाति सब्बेन चित्तभावेन, ईसकम्पि बहि अविक्खिपमानोति वुत्तं होति। सब्बावन्तन्ति सब्बसत्तवन्तं, सब्बसत्तयुत्तन्ति अत्थो। लोकन्ति सत्तलोकं। विपुलेनाति एवमादिपरियायदस्सनतो पनेत्थ पुन ‘‘मेत्तासहगतेना’’ति वुत्तं। यस्मा वा एत्थ ओधिसो फरणे विय पुन तथा-सद्दो इति-सद्दो वा न वुत्तो, तस्मा पुन ‘‘मेत्तासहगतेन चेतसा’’ति वुत्तं। निगमनवसेन वा एतं वुत्तं। विपुलेनाति एत्थ च फरणवसेन विपुलता दट्ठब्बा। भूमिवसेन पन तं महग्गतं। पगुणवसेन अप्पमाणसत्तारम्मणवसेन च अप्पमाणं। ब्यापादपच्चत्थिकप्पहानेन अवेरं। दोमनस्सप्पहानेन अब्यापज्जं। निद्दुक्खन्ति वुत्तं होति (विसुद्धि॰ १.२५४)। करुणा हेट्ठा वुत्तत्थायेव। मोदन्ति ताय तंसमङ्गिनो, सयं वा मोदति, मोदनमत्तमेव वा साति मुदिता। ‘‘अवेरा होन्तू’’तिआदिब्यापादप्पहानेन मज्झत्तभावूपगमनेन च उपेक्खतीति उपेक्खा।
Atha vā sabbattatāyāti sabbena cittabhāvena, īsakampi bahi avikkhipamānoti vuttaṃ hoti. Sabbāvantanti sabbasattavantaṃ, sabbasattayuttanti attho. Lokanti sattalokaṃ. Vipulenāti evamādipariyāyadassanato panettha puna ‘‘mettāsahagatenā’’ti vuttaṃ. Yasmā vā ettha odhiso pharaṇe viya puna tathā-saddo iti-saddo vā na vutto, tasmā puna ‘‘mettāsahagatena cetasā’’ti vuttaṃ. Nigamanavasena vā etaṃ vuttaṃ. Vipulenāti ettha ca pharaṇavasena vipulatā daṭṭhabbā. Bhūmivasena pana taṃ mahaggataṃ. Paguṇavasena appamāṇasattārammaṇavasena ca appamāṇaṃ. Byāpādapaccatthikappahānena averaṃ. Domanassappahānena abyāpajjaṃ. Niddukkhanti vuttaṃ hoti (visuddhi. 1.254). Karuṇā heṭṭhā vuttatthāyeva. Modanti tāya taṃsamaṅgino, sayaṃ vā modati, modanamattameva vā sāti muditā. ‘‘Averā hontū’’tiādibyāpādappahānena majjhattabhāvūpagamanena ca upekkhatīti upekkhā.
लक्खणादितो पनेत्थ हिताकारप्पवत्तिलक्खणा मेत्ता, हितूपसंहाररसा , आघातविनयपच्चुपट्ठाना, सत्तानं मनापभावदस्सनपदट्ठाना। ब्यापादूपसमो एतिस्सा सम्पत्ति, सिनेहसम्भवो विपत्ति। दुक्खापनयनाकारप्पवत्तिलक्खणा करुणा, परदुक्खासहनरसा, अविहिंसापच्चुपट्ठाना, दुक्खाभिभूतानं अनाथभावदस्सनपदट्ठाना। विहिंसूपसमो तस्सा सम्पत्ति, सोकसम्भवो विपत्ति। पमोदलक्खणा मुदिता, अनिस्सायनरसा, अरतिविघातपच्चुपट्ठाना, सत्तानं सम्पत्तिदस्सनपदट्ठाना। अरतिवूपसमो तस्सा सम्पत्ति, पहानसम्भवो विपत्ति। सत्तेसु मज्झत्ताकारप्पवत्तिलक्खणा उपेक्खा, सत्तेसु समभावदस्सनरसा, पटिघानुनयवूपसमपच्चुपट्ठाना , ‘‘कम्मस्सका सत्ता, ते कस्स रुचिया सुखिता वा भविस्सन्ति, दुक्खतो वा मुच्चिस्सन्ति, पत्तसम्पत्तितो वा न परिहायिस्सन्ती’’ति एवं पवत्तकम्मस्सकतादस्सनपदट्ठाना। पटिघानुनयवूपसमो तस्सा सम्पत्ति, गेहस्सिताय अञ्ञाणुपेक्खाय सम्भवो विपत्ति।
Lakkhaṇādito panettha hitākārappavattilakkhaṇā mettā, hitūpasaṃhārarasā , āghātavinayapaccupaṭṭhānā, sattānaṃ manāpabhāvadassanapadaṭṭhānā. Byāpādūpasamo etissā sampatti, sinehasambhavo vipatti. Dukkhāpanayanākārappavattilakkhaṇā karuṇā, paradukkhāsahanarasā, avihiṃsāpaccupaṭṭhānā, dukkhābhibhūtānaṃ anāthabhāvadassanapadaṭṭhānā. Vihiṃsūpasamo tassā sampatti, sokasambhavo vipatti. Pamodalakkhaṇā muditā, anissāyanarasā, arativighātapaccupaṭṭhānā, sattānaṃ sampattidassanapadaṭṭhānā. Arativūpasamo tassā sampatti, pahānasambhavo vipatti. Sattesu majjhattākārappavattilakkhaṇā upekkhā, sattesu samabhāvadassanarasā, paṭighānunayavūpasamapaccupaṭṭhānā , ‘‘kammassakā sattā, te kassa ruciyā sukhitā vā bhavissanti, dukkhato vā muccissanti, pattasampattito vā na parihāyissantī’’ti evaṃ pavattakammassakatādassanapadaṭṭhānā. Paṭighānunayavūpasamo tassā sampatti, gehassitāya aññāṇupekkhāya sambhavo vipatti.
तत्थ सन्तुट्ठो होतीति पच्चयसन्तोसवसेन सन्तुट्ठो होति। इतरीतरेन चीवरेनाति न थूलसुखुमलूखपणीतथिरजिण्णानं येन केनचि चीवरेन, अथ खो यथालद्धानं इतरीतरेन येन केनचि सन्तुट्ठो होतीति अत्थो। चीवरस्मिञ्हि तयो सन्तोसा – यथालाभसन्तोसो, यथाबलसन्तोसो, यथासारुप्पसन्तोसोति। पिण्डपातादीसुपि एसेव नयो। इति इमे तयो सन्तोसे सन्धाय ‘‘सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन चीवरेन। यथालद्धादीसु येन केनचि चीवरेन सन्तुट्ठो होती’’ति वुत्तं।
Tattha santuṭṭho hotīti paccayasantosavasena santuṭṭho hoti. Itarītarena cīvarenāti na thūlasukhumalūkhapaṇītathirajiṇṇānaṃ yena kenaci cīvarena, atha kho yathāladdhānaṃ itarītarena yena kenaci santuṭṭho hotīti attho. Cīvarasmiñhi tayo santosā – yathālābhasantoso, yathābalasantoso, yathāsāruppasantosoti. Piṇḍapātādīsupi eseva nayo. Iti ime tayo santose sandhāya ‘‘santuṭṭho hoti itarītarena cīvarena. Yathāladdhādīsu yena kenaci cīvarena santuṭṭho hotī’’ti vuttaṃ.
एत्थ च चीवरं जानितब्बं, चीवरखेत्तं जानितब्बं, पंसुकूलं जानितब्बं, चीवरसन्तोसो जानितब्बो, चीवरपटिसंयुत्तानि धुतङ्गानि जानितब्बानि। तत्थ चीवरं जानितब्बन्ति खोमादीनि छ चीवरानि दुकूलादीनि छ अनुलोमचीवरानिपि जानितब्बानि। इमानि द्वादस कप्पियचीवरानि। कुसचीरं वाकचीरं फलकचीरं केसकम्बलं वाळकम्बलं पोत्थको चम्मं उलूकपक्खं रुक्खदुस्सं लतादुस्सं एरकदुस्सं कदलिदुस्सं वेळुदुस्सन्ति एवमादीनि पन अकप्पियचीवरानि।
Ettha ca cīvaraṃ jānitabbaṃ, cīvarakhettaṃ jānitabbaṃ, paṃsukūlaṃ jānitabbaṃ, cīvarasantoso jānitabbo, cīvarapaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni jānitabbāni. Tattha cīvaraṃ jānitabbanti khomādīni cha cīvarāni dukūlādīni cha anulomacīvarānipi jānitabbāni. Imāni dvādasa kappiyacīvarāni. Kusacīraṃ vākacīraṃ phalakacīraṃ kesakambalaṃ vāḷakambalaṃ potthako cammaṃ ulūkapakkhaṃ rukkhadussaṃ latādussaṃ erakadussaṃ kadalidussaṃ veḷudussanti evamādīni pana akappiyacīvarāni.
चीवरखेत्तन्ति ‘‘सङ्घतो वा गणतो वा ञातितो वा मित्ततो वा अत्तनो वा धनेन पंसुकूलं वा’’ति एवं उप्पज्जनतो छ खेत्तानि, अट्ठन्नञ्च मातिकानं वसेन अट्ठ खेत्तानि जानितब्बानि।
Cīvarakhettanti ‘‘saṅghato vā gaṇato vā ñātito vā mittato vā attano vā dhanena paṃsukūlaṃ vā’’ti evaṃ uppajjanato cha khettāni, aṭṭhannañca mātikānaṃ vasena aṭṭha khettāni jānitabbāni.
पंसुकूलन्ति सोसानिकं पापणिकं रथियं सङ्कारकूटं सोत्थियं सिनानं तित्थं गतपच्चागतं अग्गिडड्ढं गोखायितं उपचिकाखायितं उन्दूरखायितं अन्तच्छिन्नं दसच्छिन्नं धजाहटं थूपं समणचीवरं सामुद्दियं आभिसेकियं पन्थिकं वाताहटं इद्धिमयं देवदत्तियन्ति तेवीसति पंसुकूलानि वेदितब्बानि। एत्थ च सोत्थियन्ति गब्भमलहरणं। गतपच्चागतन्ति मतकसरीरं पारुपित्वा सुसानं नेत्वा आनीतचीवरं। धजाहटन्ति धजं उस्सापेत्वा ततो आनीतं। थूपन्ति वम्मिके पूजितचीवरं। सामुद्दियन्ति समुद्दवीचीहि थलं पापितं। पन्थिकन्ति पन्थं गच्छन्तेहि चोरभयेन पासाणेहि कोट्टेत्वा पारुतचीवरं। इद्धिमयन्ति एहिभिक्खुचीवरं। सेसं पाकटमेव।
Paṃsukūlanti sosānikaṃ pāpaṇikaṃ rathiyaṃ saṅkārakūṭaṃ sotthiyaṃ sinānaṃ titthaṃ gatapaccāgataṃ aggiḍaḍḍhaṃ gokhāyitaṃ upacikākhāyitaṃ undūrakhāyitaṃ antacchinnaṃ dasacchinnaṃ dhajāhaṭaṃ thūpaṃ samaṇacīvaraṃ sāmuddiyaṃ ābhisekiyaṃ panthikaṃ vātāhaṭaṃ iddhimayaṃ devadattiyanti tevīsati paṃsukūlāni veditabbāni. Ettha ca sotthiyanti gabbhamalaharaṇaṃ. Gatapaccāgatanti matakasarīraṃ pārupitvā susānaṃ netvā ānītacīvaraṃ. Dhajāhaṭanti dhajaṃ ussāpetvā tato ānītaṃ. Thūpanti vammike pūjitacīvaraṃ. Sāmuddiyanti samuddavīcīhi thalaṃ pāpitaṃ. Panthikanti panthaṃ gacchantehi corabhayena pāsāṇehi koṭṭetvā pārutacīvaraṃ. Iddhimayanti ehibhikkhucīvaraṃ. Sesaṃ pākaṭameva.
चीवरसन्तोसोति वीसति चीवरसन्तोसा – चीवरे वितक्कसन्तोसो गमनसन्तोसो परियेसनसन्तोसो पटिलाभसन्तोसो मत्तपटिग्गहणसन्तोसो लोलुप्पविवज्जनसन्तोसो यथालाभसन्तोसो यथाबलसन्तोसो यथासारुप्पसन्तोसो उदकसन्तोसो धोवनसन्तोसो करणसन्तोसो परिमाणसन्तोसो सुत्तसन्तोसो सिब्बनसन्तोसो रजनसन्तोसो कप्पसन्तोसो परिभोगसन्तोसो सन्निधिपरिवज्जनसन्तोसो विस्सज्जनसन्तोसोति। तत्थ सादकभिक्खुनो तेमासं निबद्धवासं वसित्वा एकमासमत्तं वितक्कितुं वट्टति। सो हि पवारेत्वा चीवरमासे चीवरं करोति। पंसुकूलिको अद्धमासेनेव करोति। इदं मासद्धमासमत्तं वितक्कनं वितक्कसन्तोसो। चीवरत्थाय गच्छन्तस्स पन ‘‘कत्थ लभिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा कम्मट्ठानसीसेनेव गमनं गमनसन्तोसो नाम। परियेसन्तस्स पन येन वा तेन वा सद्धिं अपरियेसित्वा लज्जिं पेसलभिक्खुं गहेत्वा परियेसनं परियेसनसन्तोसो नाम। एवं परियेसन्तस्स आहरियमानं चीवरं दूरतोव दिस्वा ‘‘एतं मनापं भविस्सति, एतं अमनाप’’न्ति एवं अवितक्केत्वा थूलसुखुमादीसु यथालद्धेनेव सन्तुस्सनं पटिलाभसन्तोसो नाम। एवं लद्धं गण्हन्तस्सापि ‘‘एत्तकं दुपट्टस्स भविस्सति, एत्तकं एकपट्टस्सा’’ति अत्तनो पहोनकमत्तेनेव सन्तुस्सनं मत्तपटिग्गहणसन्तोसो नाम। चीवरं परियेसन्तस्स पन ‘‘असुकस्स घरद्वारे मनापं लभिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा द्वारपटिपाटिया चरणं लोलुप्पविवज्जनसन्तोसो नाम।
Cīvarasantosoti vīsati cīvarasantosā – cīvare vitakkasantoso gamanasantoso pariyesanasantoso paṭilābhasantoso mattapaṭiggahaṇasantoso loluppavivajjanasantoso yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantoso udakasantoso dhovanasantoso karaṇasantoso parimāṇasantoso suttasantoso sibbanasantoso rajanasantoso kappasantoso paribhogasantoso sannidhiparivajjanasantoso vissajjanasantosoti. Tattha sādakabhikkhuno temāsaṃ nibaddhavāsaṃ vasitvā ekamāsamattaṃ vitakkituṃ vaṭṭati. So hi pavāretvā cīvaramāse cīvaraṃ karoti. Paṃsukūliko addhamāseneva karoti. Idaṃ māsaddhamāsamattaṃ vitakkanaṃ vitakkasantoso. Cīvaratthāya gacchantassa pana ‘‘kattha labhissāmī’’ti acintetvā kammaṭṭhānasīseneva gamanaṃ gamanasantoso nāma. Pariyesantassa pana yena vā tena vā saddhiṃ apariyesitvā lajjiṃ pesalabhikkhuṃ gahetvā pariyesanaṃ pariyesanasantoso nāma. Evaṃ pariyesantassa āhariyamānaṃ cīvaraṃ dūratova disvā ‘‘etaṃ manāpaṃ bhavissati, etaṃ amanāpa’’nti evaṃ avitakketvā thūlasukhumādīsu yathāladdheneva santussanaṃ paṭilābhasantoso nāma. Evaṃ laddhaṃ gaṇhantassāpi ‘‘ettakaṃ dupaṭṭassa bhavissati, ettakaṃ ekapaṭṭassā’’ti attano pahonakamatteneva santussanaṃ mattapaṭiggahaṇasantoso nāma. Cīvaraṃ pariyesantassa pana ‘‘asukassa gharadvāre manāpaṃ labhissāmī’’ti acintetvā dvārapaṭipāṭiyā caraṇaṃ loluppavivajjanasantoso nāma.
लूखपणीतेसु येन केनचि यापेतुं सक्कोन्तस्स यथालद्धेनेव यापनं यथालाभसन्तोसो नाम। अत्तनो थामं जानित्वा येन यापेतुं सक्कोति, तेन यापनं यथाबलसन्तोसो नाम। मनापं अञ्ञस्स दत्वा अत्तना येन केनचि यापनं यथासारुप्पसन्तोसो नाम। ‘‘कत्थ उदकं मनापं, कत्थ अमनाप’’न्ति अविचारेत्वा येन केनचि धोवनुपगेन उदकेन धोवनं उदकसन्तोसो नाम। तथा पण्डुमत्तिकगेरुकपूतिपण्णरसकिलिट्ठानि पन उदकानि वज्जेतुं वट्टति। धोवन्तस्स पन मुग्गरादीहि अपहरित्वा हत्थेहि मद्दित्वा धोवनं धोवनसन्तोसो नाम। तथा असुज्झन्तं पण्णानि पक्खिपित्वा तापितउदकेनापि धोवितुं वट्टति। एवं धोवित्वा करोन्तस्स ‘‘इदं थूलं, इदं सुखुम’’न्ति अकोपेत्वा पहोनकनीहारेनेव करणं करणसन्तोसो नाम। तिमण्डलपटिच्छादनमत्तस्सेव करणं परिमाणसन्तोसो नाम। चीवरकरणत्थाय पन ‘‘मनापं सुत्तं परियेसिस्सामी’’ति अविचारेत्वा रथिकादीसु वा देवट्ठाने वा आहरित्वा पादमूले वा ठपितं यं किञ्चिदेव सुत्तं गहेत्वा करणं सुत्तसन्तोसो नाम।
Lūkhapaṇītesu yena kenaci yāpetuṃ sakkontassa yathāladdheneva yāpanaṃ yathālābhasantoso nāma. Attano thāmaṃ jānitvā yena yāpetuṃ sakkoti, tena yāpanaṃ yathābalasantoso nāma. Manāpaṃ aññassa datvā attanā yena kenaci yāpanaṃ yathāsāruppasantoso nāma. ‘‘Kattha udakaṃ manāpaṃ, kattha amanāpa’’nti avicāretvā yena kenaci dhovanupagena udakena dhovanaṃ udakasantoso nāma. Tathā paṇḍumattikagerukapūtipaṇṇarasakiliṭṭhāni pana udakāni vajjetuṃ vaṭṭati. Dhovantassa pana muggarādīhi apaharitvā hatthehi madditvā dhovanaṃ dhovanasantoso nāma. Tathā asujjhantaṃ paṇṇāni pakkhipitvā tāpitaudakenāpi dhovituṃ vaṭṭati. Evaṃ dhovitvā karontassa ‘‘idaṃ thūlaṃ, idaṃ sukhuma’’nti akopetvā pahonakanīhāreneva karaṇaṃ karaṇasantoso nāma. Timaṇḍalapaṭicchādanamattasseva karaṇaṃ parimāṇasantoso nāma. Cīvarakaraṇatthāya pana ‘‘manāpaṃ suttaṃ pariyesissāmī’’ti avicāretvā rathikādīsu vā devaṭṭhāne vā āharitvā pādamūle vā ṭhapitaṃ yaṃ kiñcideva suttaṃ gahetvā karaṇaṃ suttasantoso nāma.
कुसिबन्धनकाले पन अङ्गुलिमत्ते सत्तवारे न विज्झितब्बं। एवं करोन्तस्स हि यो भिक्खु सहायो न होति, तस्स वत्तभेदोपि नत्थि। तिवङ्गुलमत्ते पन सत्तवारे विज्झितब्बं। एवं करोन्तस्स मग्गपटिपन्नेनापि सहायेन भवितब्बं। यो न होति, तस्स वत्तभेदो। अयं सिब्बनसन्तोसो नाम। रजन्तेन पन काळकच्छकादीनि परियेसन्तेन न रजितब्बं, सोमवक्कलादीसु यं लभति, तेन रजितब्बं। अलभन्तेन पन मनुस्सेहि अरञ्ञे वाकं गहेत्वा छड्डितरजनं वा भिक्खूहि पचित्वा छड्डितकसटं वा गहेत्वा रजितब्बं। अयं रजनसन्तोसो नाम। नीलकद्दमकाळसामेसु यं किञ्चि गहेत्वा हत्थिपिट्ठे निसिन्नस्स पञ्ञायमानकप्पकरणं कप्पसन्तोसो नाम।
Kusibandhanakāle pana aṅgulimatte sattavāre na vijjhitabbaṃ. Evaṃ karontassa hi yo bhikkhu sahāyo na hoti, tassa vattabhedopi natthi. Tivaṅgulamatte pana sattavāre vijjhitabbaṃ. Evaṃ karontassa maggapaṭipannenāpi sahāyena bhavitabbaṃ. Yo na hoti, tassa vattabhedo. Ayaṃ sibbanasantoso nāma. Rajantena pana kāḷakacchakādīni pariyesantena na rajitabbaṃ, somavakkalādīsu yaṃ labhati, tena rajitabbaṃ. Alabhantena pana manussehi araññe vākaṃ gahetvā chaḍḍitarajanaṃ vā bhikkhūhi pacitvā chaḍḍitakasaṭaṃ vā gahetvā rajitabbaṃ. Ayaṃ rajanasantoso nāma. Nīlakaddamakāḷasāmesu yaṃ kiñci gahetvā hatthipiṭṭhe nisinnassa paññāyamānakappakaraṇaṃ kappasantoso nāma.
हिरिकोपीनपटिच्छादनमत्तवसेन परिभुञ्जनं परिभोगसन्तोसो नाम। दुस्सं पन लभित्वा सुत्तं वा सूचिं वा कारकं वा अलभन्तेन ठपेतुं वट्टति, लभन्तेन न वट्टति। कतम्पि चे अन्तेवासिकादीनं दातुकामो होति, ते च असन्निहिता, याव आगमना ठपेतुं वट्टति, आगतमत्तेसु तेसु दातब्बं। दातुं असक्कोन्तेन अधिट्ठातब्बं। अञ्ञस्मिं चीवरे सति पच्चत्थरणम्पि अधिट्ठातुं वट्टति। अनधिट्ठितमेव हि सन्निधि होति। अधिट्ठितं न होतीति महासीवत्थेरो आह। अयं सन्निधिपरिवज्जनसन्तोसो नाम। विस्सज्जेन्तेन पन मुखं ओलोकेत्वा न दातब्बं, सारणीयधम्मे ठत्वाव विस्सज्जेतब्बन्ति अयं विस्सज्जनसन्तोसो नाम।
Hirikopīnapaṭicchādanamattavasena paribhuñjanaṃ paribhogasantoso nāma. Dussaṃ pana labhitvā suttaṃ vā sūciṃ vā kārakaṃ vā alabhantena ṭhapetuṃ vaṭṭati, labhantena na vaṭṭati. Katampi ce antevāsikādīnaṃ dātukāmo hoti, te ca asannihitā, yāva āgamanā ṭhapetuṃ vaṭṭati, āgatamattesu tesu dātabbaṃ. Dātuṃ asakkontena adhiṭṭhātabbaṃ. Aññasmiṃ cīvare sati paccattharaṇampi adhiṭṭhātuṃ vaṭṭati. Anadhiṭṭhitameva hi sannidhi hoti. Adhiṭṭhitaṃ na hotīti mahāsīvatthero āha. Ayaṃ sannidhiparivajjanasantoso nāma. Vissajjentena pana mukhaṃ oloketvā na dātabbaṃ, sāraṇīyadhamme ṭhatvāva vissajjetabbanti ayaṃ vissajjanasantoso nāma.
चीवरपटिसंयुत्तानि धुतङ्गानि नाम पंसुकूलिकङ्गञ्चेव तेचीवरिकङ्गञ्च। इति चीवरसन्तोसमहाअरियवंसं पूरयमानो पच्चेकसम्बुद्धो इमानि द्वे धुतङ्गानि गोपेति, इमानि गोपेन्तो चीवरसन्तोसमहाअरियवंसवसेन सन्तुट्ठो होति।
Cīvarapaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni nāma paṃsukūlikaṅgañceva tecīvarikaṅgañca. Iti cīvarasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni dve dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento cīvarasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti.
वण्णवादीति एको सन्तुट्ठो होति, सन्तोसस्स वण्णं न कथेति। एको न सन्तुट्ठो होति, सन्तोसस्स वण्णं कथेति । एको नेव सन्तुट्ठो होति, न सन्तोसस्स वण्णं कथेति। एको सन्तुट्ठो च होति, सन्तोसस्स च वण्णं कथेति। तथारूपो सो पच्चेकसम्बुद्धो तं दस्सेतुं ‘‘इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’’ति वुत्तं।
Vaṇṇavādīti eko santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ na katheti. Eko na santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ katheti . Eko neva santuṭṭho hoti, na santosassa vaṇṇaṃ katheti. Eko santuṭṭho ca hoti, santosassa ca vaṇṇaṃ katheti. Tathārūpo so paccekasambuddho taṃ dassetuṃ ‘‘itarītaracīvarasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī’’ti vuttaṃ.
अनेसनन्ति दूतेय्यपहिणगमनानुयोगप्पभेदं नानप्पकारं अनेसनं। अप्पतिरूपन्ति अयुत्तं। अलद्धा चाति अलभित्वा। यथा एकच्चो ‘‘कथं नु खो चीवरं लभिस्सामी’’ति पुञ्ञवन्तेहि भिक्खूहि सद्धिं एकतो हुत्वा कोहञ्ञं करोन्तो उत्तसति परितस्सति, पच्चेकसम्बुद्धो एवं अलद्धा च चीवरं न परितस्सति। लद्धा चाति धम्मेन समेन लभित्वा। अधिगतोति विगतलोभगिद्धो। अमुच्छितोति अधिमत्ततण्हाय मुच्छनं अनापन्नो। अनज्झापन्नोति तण्हाय अनोत्थटो अपरियोनद्धो। आदीनवदस्सावीति अनेसनापत्तियञ्च गधितपरिभोगे च आदीनवं पस्समानो। निस्सरणपञ्ञोति ‘‘यावदेव सीतस्स पटिघाताया’’ति (म॰ नि॰ १.२३; अ॰ नि॰ ६.५८) वुत्तं निस्सरणमेव पजानन्तो।
Anesananti dūteyyapahiṇagamanānuyogappabhedaṃ nānappakāraṃ anesanaṃ. Appatirūpanti ayuttaṃ. Aladdhā cāti alabhitvā. Yathā ekacco ‘‘kathaṃ nu kho cīvaraṃ labhissāmī’’ti puññavantehi bhikkhūhi saddhiṃ ekato hutvā kohaññaṃ karonto uttasati paritassati, paccekasambuddho evaṃ aladdhā ca cīvaraṃ na paritassati. Laddhācāti dhammena samena labhitvā. Adhigatoti vigatalobhagiddho. Amucchitoti adhimattataṇhāya mucchanaṃ anāpanno. Anajjhāpannoti taṇhāya anotthaṭo apariyonaddho. Ādīnavadassāvīti anesanāpattiyañca gadhitaparibhoge ca ādīnavaṃ passamāno. Nissaraṇapaññoti ‘‘yāvadeva sītassa paṭighātāyā’’ti (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58) vuttaṃ nissaraṇameva pajānanto.
इतरीतरचीवरसन्तुट्ठियाति येन केनचि चीवरेन सन्तुट्ठिया। नेवत्तानुक्कंसेतीति यथा पनिधेकच्चो ‘‘अहं पंसुकूलिको, मया उपसम्पदमाळेयेव पंसुकूलिकङ्गं गहितं, को मया सदिसो अत्थी’’ति अत्तुक्कंसनं करोति। एवं सो अत्तुक्कंसनं न करोति। न परं वम्भेतीति ‘‘इमे पनञ्ञे भिक्खू न पंसुकूलिकाति वा पंसुकूलिकमत्तम्पि एतेसं नत्थी’’ति वा एवं परं न वम्भेति। यो हि तत्थ दक्खोति यो तस्मिं चीवरसन्तोसे वण्णवादी। तासु वा दक्खो छेको ब्यत्तो। अनलसोति सातच्चकिरियाय आलसियविरहितो। सम्पजानो पतिस्सतोति सम्पजानपञ्ञाय चेव सतिया च युत्तो। अरियवंसे ठितोति अरियवंसे पतिट्ठितो।
Itarītaracīvarasantuṭṭhiyāti yena kenaci cīvarena santuṭṭhiyā. Nevattānukkaṃsetīti yathā panidhekacco ‘‘ahaṃ paṃsukūliko, mayā upasampadamāḷeyeva paṃsukūlikaṅgaṃ gahitaṃ, ko mayā sadiso atthī’’ti attukkaṃsanaṃ karoti. Evaṃ so attukkaṃsanaṃ na karoti. Na paraṃ vambhetīti ‘‘ime panaññe bhikkhū na paṃsukūlikāti vā paṃsukūlikamattampi etesaṃ natthī’’ti vā evaṃ paraṃ na vambheti. Yo hi tattha dakkhoti yo tasmiṃ cīvarasantose vaṇṇavādī. Tāsu vā dakkho cheko byatto. Analasoti sātaccakiriyāya ālasiyavirahito. Sampajāno patissatoti sampajānapaññāya ceva satiyā ca yutto. Ariyavaṃse ṭhitoti ariyavaṃse patiṭṭhito.
इतरीतरेन पिण्डपातेनाति येन केनचि पिण्डपातेन। एत्थपि पिण्डपातो जानितब्बो, पिण्डपातखेत्तं जानितब्बं, पिण्डपातसन्तोसो जानितब्बो, पिण्डपातपटिसंयुत्तं धुतङ्गं जानितब्बं। तत्थ पिण्डपातोति ओदनो कुम्मासो सत्तु मच्छो मंसं खीरं दधि सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणितं यागु खादनीयं सायनीयं लेहनीयन्ति सोळस पिण्डपाता।
Itarītarena piṇḍapātenāti yena kenaci piṇḍapātena. Etthapi piṇḍapāto jānitabbo, piṇḍapātakhettaṃ jānitabbaṃ, piṇḍapātasantoso jānitabbo, piṇḍapātapaṭisaṃyuttaṃ dhutaṅgaṃ jānitabbaṃ. Tattha piṇḍapātoti odano kummāso sattu maccho maṃsaṃ khīraṃ dadhi sappi navanītaṃ telaṃ madhu phāṇitaṃ yāgu khādanīyaṃ sāyanīyaṃ lehanīyanti soḷasa piṇḍapātā.
पिण्डपातखेत्तन्ति सङ्घभत्तं उद्देसभत्तं निमन्तनं सलाकभत्तं पक्खिकं उपोसथिकं पाटिपदिकं आगन्तुकभत्तं गमिकभत्तं गिलानभत्तं गिलानुपट्ठाकभत्तं धुरभत्तं कुटिभत्तं वारभत्तं विहारभत्तन्ति पन्नरस पिण्डपातखेत्तानि।
Piṇḍapātakhettanti saṅghabhattaṃ uddesabhattaṃ nimantanaṃ salākabhattaṃ pakkhikaṃ uposathikaṃ pāṭipadikaṃ āgantukabhattaṃ gamikabhattaṃ gilānabhattaṃ gilānupaṭṭhākabhattaṃ dhurabhattaṃ kuṭibhattaṃ vārabhattaṃ vihārabhattanti pannarasa piṇḍapātakhettāni.
पिण्डपातसन्तोसोति पिण्डपाते वितक्कसन्तोसो गमनसन्तोसो परियेसनसन्तोसो पटिलाभसन्तोसो पटिग्गहणसन्तोसो मत्तपटिग्गहणसन्तोसो लोलुप्पविवज्जनसन्तोसो यथालाभसन्तोसो यथाबलसन्तोसो यथासारुप्पसन्तोसो उपकारसन्तोसो परिमाणसन्तोसो परिभोगसन्तोसो सन्निधिपरिवज्जनसन्तोसो विस्सज्जनसन्तोसोति पन्नरस सन्तोसा। तत्थ सादको भिक्खु मुखं धोवित्वा वितक्केति। पिण्डपातिकेन पन गणेन सद्धिं चरता सायं थेरुपट्ठानकाले ‘‘स्वे कत्थ पिण्डाय चरिस्सामा’’ति ‘‘असुकगामे, भन्ते’’ति एत्तकं चिन्तेत्वा ततो पट्ठाय न वितक्केतब्बं। एकचारिकेन वितक्कमाळके ठत्वा वितक्केतब्बं। ततो पट्ठाय वितक्केन्तो पन अरियवंसा चुतो होति परिबाहिरो। अयं वितक्कसन्तोसो नाम। पिण्डाय पविसन्तेन पन ‘‘कुहिं लभिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा कम्मट्ठानसीसेन गन्तब्बं। अयं गमनसन्तोसो नाम। परियेसन्तेन यं वा तं वा अग्गहेत्वा लज्जिं पेसलमेव गहेत्वा परियेसितब्बं। अयं परियेसनसन्तोसो नाम। दूरतोव आहरियमानं दिस्वा ‘‘एतं मनापं, एतं अमनाप’’न्ति चित्तं न उप्पादेतब्बं। अयं पटिलाभसन्तोसो नाम। ‘‘इदं मनापं गण्हिस्सामि, इदं अमनापं न गण्हिस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा यं किञ्चि यापनमत्तं गहेतब्बमेव। अयं पटिग्गहणसन्तोसो नाम।
Piṇḍapātasantosoti piṇḍapāte vitakkasantoso gamanasantoso pariyesanasantoso paṭilābhasantoso paṭiggahaṇasantoso mattapaṭiggahaṇasantoso loluppavivajjanasantoso yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantoso upakārasantoso parimāṇasantoso paribhogasantoso sannidhiparivajjanasantoso vissajjanasantosoti pannarasa santosā. Tattha sādako bhikkhu mukhaṃ dhovitvā vitakketi. Piṇḍapātikena pana gaṇena saddhiṃ caratā sāyaṃ therupaṭṭhānakāle ‘‘sve kattha piṇḍāya carissāmā’’ti ‘‘asukagāme, bhante’’ti ettakaṃ cintetvā tato paṭṭhāya na vitakketabbaṃ. Ekacārikena vitakkamāḷake ṭhatvā vitakketabbaṃ. Tato paṭṭhāya vitakkento pana ariyavaṃsā cuto hoti paribāhiro. Ayaṃ vitakkasantoso nāma. Piṇḍāya pavisantena pana ‘‘kuhiṃ labhissāmī’’ti acintetvā kammaṭṭhānasīsena gantabbaṃ. Ayaṃ gamanasantoso nāma. Pariyesantena yaṃ vā taṃ vā aggahetvā lajjiṃ pesalameva gahetvā pariyesitabbaṃ. Ayaṃ pariyesanasantoso nāma. Dūratova āhariyamānaṃ disvā ‘‘etaṃ manāpaṃ, etaṃ amanāpa’’nti cittaṃ na uppādetabbaṃ. Ayaṃ paṭilābhasantoso nāma. ‘‘Idaṃ manāpaṃ gaṇhissāmi, idaṃ amanāpaṃ na gaṇhissāmī’’ti acintetvā yaṃ kiñci yāpanamattaṃ gahetabbameva. Ayaṃ paṭiggahaṇasantoso nāma.
एत्थ पन देय्यधम्मो बहु, दायको अप्पं दातुकामो, अप्पं गहेतब्बं। देय्यधम्मो बहु, दायकोपि बहुदातुकामो, पमाणेनेव गहेतब्बं। देय्यधम्मोपि न बहु, दायकोपि अप्पं दातुकामो, अप्पं गहेतब्बं। देय्यधम्मो न बहु, दायको पन बहुदातुकामो, पमाणेन गहेतब्बं। पटिग्गहणस्मिञ्हि मत्तं अजानन्तो मनुस्सानं पसादं मक्खेति, सद्धादेय्यं विनिपातेति, सासनं न करोति। विजातमातुयापिस्स चित्तं गहेतुं न सक्कोति। इति मत्तं जानित्वाव पटिग्गहेतब्बन्ति अयं मत्तपटिग्गहणसन्तोसो नाम। अड्ढकुलानियेव अगन्त्वा द्वारपटिपाटिया गन्तब्बं। अयं लोलुप्पविवज्जनसन्तोसो नाम। यथालाभसन्तोसादयो चीवरे वुत्तनया एव।
Ettha pana deyyadhammo bahu, dāyako appaṃ dātukāmo, appaṃ gahetabbaṃ. Deyyadhammo bahu, dāyakopi bahudātukāmo, pamāṇeneva gahetabbaṃ. Deyyadhammopi na bahu, dāyakopi appaṃ dātukāmo, appaṃ gahetabbaṃ. Deyyadhammo na bahu, dāyako pana bahudātukāmo, pamāṇena gahetabbaṃ. Paṭiggahaṇasmiñhi mattaṃ ajānanto manussānaṃ pasādaṃ makkheti, saddhādeyyaṃ vinipāteti, sāsanaṃ na karoti. Vijātamātuyāpissa cittaṃ gahetuṃ na sakkoti. Iti mattaṃ jānitvāva paṭiggahetabbanti ayaṃ mattapaṭiggahaṇasantoso nāma. Aḍḍhakulāniyeva agantvā dvārapaṭipāṭiyā gantabbaṃ. Ayaṃ loluppavivajjanasantoso nāma. Yathālābhasantosādayo cīvare vuttanayā eva.
पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा ‘‘समणधम्मं अनुपालेस्सामी’’ति एवं उपकारं ञत्वा परिभुञ्जनं उपकारसन्तोसो नाम। पत्तं पूरेत्वा आनीतं न पटिग्गहेतब्बं। अनुपसम्पन्ने सति तेन गाहापेतब्बं, असति आहरापेत्वा पटिग्गहणपरिमाणमत्तं गहेतब्बं। अयं परिमाणसन्तोसो नाम। जिघच्छाय पटिविनोदनं ‘‘न इदमेत्थ निस्सरण’’न्ति एवं परिभुञ्जनं परिभोगसन्तोसो नाम। निदहित्वा न परिभुञ्जितब्बं। अयं सन्निधिपरिवज्जनसन्तोसो नाम। मुखं अनोलोकेत्वा सारणीयधम्मे ठितेन विस्सज्जेतब्बं। अयं विस्सज्जनसन्तोसो नाम।
Piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā ‘‘samaṇadhammaṃ anupālessāmī’’ti evaṃ upakāraṃ ñatvā paribhuñjanaṃ upakārasantoso nāma. Pattaṃ pūretvā ānītaṃ na paṭiggahetabbaṃ. Anupasampanne sati tena gāhāpetabbaṃ, asati āharāpetvā paṭiggahaṇaparimāṇamattaṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ parimāṇasantoso nāma. Jighacchāya paṭivinodanaṃ ‘‘na idamettha nissaraṇa’’nti evaṃ paribhuñjanaṃ paribhogasantoso nāma. Nidahitvā na paribhuñjitabbaṃ. Ayaṃ sannidhiparivajjanasantoso nāma. Mukhaṃ anoloketvā sāraṇīyadhamme ṭhitena vissajjetabbaṃ. Ayaṃ vissajjanasantoso nāma.
पिण्डपातपटिसंयुत्तानि पन पञ्च धुतङ्गानि पिण्डपातिकङ्गं सपदानचारिकङ्गं एकासनिकङ्गं पत्तपिण्डिकङ्गं खलुपच्छाभत्तिकङ्गन्ति। इति पिण्डपातसन्तोसमहाअरियवंसं पूरयमानो पच्चेकसम्बुद्धो इमानि पञ्च धुतङ्गानि गोपेति, इमानि गोपेन्तो पिण्डपातसन्तोसमहाअरियवंसवसेन सन्तुट्ठो होति। वण्णवादीतिआदीनि वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।
Piṇḍapātapaṭisaṃyuttāni pana pañca dhutaṅgāni piṇḍapātikaṅgaṃ sapadānacārikaṅgaṃ ekāsanikaṅgaṃ pattapiṇḍikaṅgaṃ khalupacchābhattikaṅganti. Iti piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni pañca dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti. Vaṇṇavādītiādīni vuttanayeneva veditabbāni.
सेनासनानीति इध सेनासनं जानितब्बं, सेनासनखेत्तं जानितब्बं, सेनासनसन्तोसो जानितब्बो, सेनासनपटिसंयुत्तधुतङ्गं जानितब्बं। तत्थ सेनासनन्ति मञ्चो पीठं भिसि बिम्बोहनं विहारो अड्ढयोगो पासादो हम्मियं गुहा लेणं अट्टो माळो वेळुगुम्बो रुक्खमूलं यत्थ वा पन भिक्खू पटिक्कमन्तीति इमानि पन्नरस सेनासनानि।
Senāsanānīti idha senāsanaṃ jānitabbaṃ, senāsanakhettaṃ jānitabbaṃ, senāsanasantoso jānitabbo, senāsanapaṭisaṃyuttadhutaṅgaṃ jānitabbaṃ. Tattha senāsananti mañco pīṭhaṃ bhisi bimbohanaṃ vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhā leṇaṃ aṭṭo māḷo veḷugumbo rukkhamūlaṃ yattha vā pana bhikkhū paṭikkamantīti imāni pannarasa senāsanāni.
सेनासनखेत्तन्ति सङ्घतो वा गणतो वा ञातितो वा मित्ततो वा अत्तनो वा धनेन पंसुकूलं वाति छ खेत्तानि।
Senāsanakhettanti saṅghato vā gaṇato vā ñātito vā mittato vā attano vā dhanena paṃsukūlaṃ vāti cha khettāni.
सेनासनसन्तोसोति सेनासने वितक्कसन्तोसादयो पन्नरस सन्तोसा। ते पिण्डपाते वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। सेनासनपटिसंयुत्तानि पन पञ्च धुतङ्गानि आरञ्ञिकङ्गं रुक्खमूलिकङ्गं अब्भोकासिकङ्गं सोसानिकङ्गं यथासन्थतिकङ्गन्ति। इति सेनासनसन्तोसं महाअरियवंसं पूरयमानो पच्चेकसम्बुद्धो इमानि पञ्च धुतङ्गानि गोपेति, इमानि गोपेन्तो सेनासनसन्तोसमहाअरियवंसवसेन सन्तुट्ठो होति।
Senāsanasantosoti senāsane vitakkasantosādayo pannarasa santosā. Te piṇḍapāte vuttanayeneva veditabbā. Senāsanapaṭisaṃyuttāni pana pañca dhutaṅgāni āraññikaṅgaṃ rukkhamūlikaṅgaṃ abbhokāsikaṅgaṃ sosānikaṅgaṃ yathāsanthatikaṅganti. Iti senāsanasantosaṃ mahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni pañca dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento senāsanasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti.
इति आयस्मा धम्मसेनापति सारिपुत्तत्थेरो पथविं पत्थरमानो विय सागरकुच्छिं पूरयमानो विय आकासं वित्थारयमानो विय च पठमं चीवरसन्तोसं अरियवंसं कथेत्वा चन्दं उट्ठापेन्तो विय सूरियं उल्लङ्घेन्तो विय च दुतियपिण्डपातसन्तोसं कथेत्वा सिनेरुं उक्खिपेन्तो विय ततियं सेनासनसन्तोसं अरियवंसं कथेत्वा इदानि गिलानपच्चयसन्तोसं अरियवंसं कथेतुं ‘‘सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेना’’तिआदिमाह। तं पिण्डपातगतिकमेव। तत्थ यथालाभयथाबलयथासारुप्पसन्तोसेनेव सन्तुस्सितब्बं। भावनारामअरियवंसो पन इध अनागतो, नेसज्जिकङ्गं भावनारामअरियवंसं भजति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.३०९; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.२८)। वुत्तम्पि चेतं –
Iti āyasmā dhammasenāpati sāriputtatthero pathaviṃ pattharamāno viya sāgarakucchiṃ pūrayamāno viya ākāsaṃ vitthārayamāno viya ca paṭhamaṃ cīvarasantosaṃ ariyavaṃsaṃ kathetvā candaṃ uṭṭhāpento viya sūriyaṃ ullaṅghento viya ca dutiyapiṇḍapātasantosaṃ kathetvā sineruṃ ukkhipento viya tatiyaṃ senāsanasantosaṃ ariyavaṃsaṃ kathetvā idāni gilānapaccayasantosaṃ ariyavaṃsaṃ kathetuṃ ‘‘santuṭṭho hoti itarītarena gilānapaccayabhesajjaparikkhārenā’’tiādimāha. Taṃ piṇḍapātagatikameva. Tattha yathālābhayathābalayathāsāruppasantoseneva santussitabbaṃ. Bhāvanārāmaariyavaṃso pana idha anāgato, nesajjikaṅgaṃ bhāvanārāmaariyavaṃsaṃ bhajati (dī. ni. aṭṭha. 3.309; a. ni. aṭṭha. 2.4.28). Vuttampi cetaṃ –
‘‘पञ्च सेनासने वुत्ता, पञ्च आहारनिस्सिता।
‘‘Pañca senāsane vuttā, pañca āhāranissitā;
एको वीरियसंयुत्तो, द्वे च चीवरनिस्सिता’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.३०९; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.२८)।
Eko vīriyasaṃyutto, dve ca cīvaranissitā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 3.309; a. ni. aṭṭha. 2.4.28);
पोराणे अग्गञ्ञे अरियवंसे ठितोति एत्थ पोराणेति न अधुनुप्पत्तिके। अग्गञ्ञेति अग्गेहि जानितब्बे। अरियवंसेति अरियानं वंसे। यथा हि खत्तियवंसो ब्राह्मणवंसो वेस्सवंसो सुद्दवंसो समणवंसो कुलवंसो राजवंसो, एवमयम्पि अट्ठमो अरियवंसो, अरियतन्ति अरियपवेणि नाम होति। सो खो पनायं वंसो इमेसं वंसानं मूलगन्धादीनं कालानुसारिगन्धादयो विय अग्गमक्खायति। के पन ते अरिया, येसं एसो वंसोति? अरिया वुच्चन्ति बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च तथागतसावका च, एतेसं अरियानं वंसोति अरियवंसो। इतो पुब्बे हि सतसहस्सकप्पाधिकानं चतुन्नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके तण्हङ्करो मेधङ्करो सरणङ्करो दीपङ्करोति चत्तारो बुद्धा उप्पन्ना, ते अरिया, तेसं अरियानं वंसोति अरियवंसो। तेसं बुद्धानं परिनिब्बानतो अपरभागे असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा कोण्डञ्ञो नाम बुद्धो उप्पन्नो…पे॰… इमस्मिं कप्पे ककुसन्धो कोणागमनो कस्सपो अम्हाकं भगवा गोतमोति चत्तारो बुद्धा उप्पन्ना, तेसं अरियानं वंसोति अरियवंसो। अपि च अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं सब्बबुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं अरियानं वंसोति अरियवंसो, तस्मिं अरियवंसे (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.२८)। ठितोति पतिट्ठितो। सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhitoti ettha porāṇeti na adhunuppattike. Aggaññeti aggehi jānitabbe. Ariyavaṃseti ariyānaṃ vaṃse. Yathā hi khattiyavaṃso brāhmaṇavaṃso vessavaṃso suddavaṃso samaṇavaṃso kulavaṃso rājavaṃso, evamayampi aṭṭhamo ariyavaṃso, ariyatanti ariyapaveṇi nāma hoti. So kho panāyaṃ vaṃso imesaṃ vaṃsānaṃ mūlagandhādīnaṃ kālānusārigandhādayo viya aggamakkhāyati. Ke pana te ariyā, yesaṃ eso vaṃsoti? Ariyā vuccanti buddhā ca paccekabuddhā ca tathāgatasāvakā ca, etesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Ito pubbe hi satasahassakappādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake taṇhaṅkaro medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro buddhā uppannā, te ariyā, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Tesaṃ buddhānaṃ parinibbānato aparabhāge asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā koṇḍañño nāma buddho uppanno…pe… imasmiṃ kappe kakusandho koṇāgamano kassapo amhākaṃ bhagavā gotamoti cattāro buddhā uppannā, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Api ca atītānāgatapaccuppannānaṃ sabbabuddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso, tasmiṃ ariyavaṃse (a. ni. aṭṭha. 2.4.28). Ṭhitoti patiṭṭhito. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
अट्ठमगाथानिद्देसवण्णना।
Aṭṭhamagāthāniddesavaṇṇanā.
१२९. नवमे अयं योजना – दुस्सङ्गहा पब्बजितापि एके, ये असन्तोसाभिभूता, तथाविधा एव च अथो गहट्ठा घरमावसन्ता। एतमहं दुस्सङ्गहभावं जिगुच्छन्तो विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हीति। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं।
129. Navame ayaṃ yojanā – dussaṅgahā pabbajitāpi eke, ye asantosābhibhūtā, tathāvidhā eva ca atho gahaṭṭhā gharamāvasantā. Etamahaṃ dussaṅgahabhāvaṃ jigucchanto vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ.
निद्देसे अनस्सवाति वचनं अस्सवनका। अवचनकराति दुब्बचा। पटिलोमवुत्तिनोति पच्चनीकं कथनसीला, पटिमल्ला हुत्वा पवत्तन्तीति अत्थो। अञ्ञेनेव मुखं करोन्तीति ओवाददायके दिस्वा मुखं परिवत्तेत्वा अञ्ञं दिसाभागं ओलोकेन्ति। अब्यावटो हुत्वाति अवावटो हुत्वा। अनपेक्खो हुत्वाति अनल्लीनो हुत्वा।
Niddese anassavāti vacanaṃ assavanakā. Avacanakarāti dubbacā. Paṭilomavuttinoti paccanīkaṃ kathanasīlā, paṭimallā hutvā pavattantīti attho. Aññeneva mukhaṃ karontīti ovādadāyake disvā mukhaṃ parivattetvā aññaṃ disābhāgaṃ olokenti. Abyāvaṭo hutvāti avāvaṭo hutvā. Anapekkho hutvāti anallīno hutvā.
नवमगाथानिद्देसवण्णना।
Navamagāthāniddesavaṇṇanā.
१३०. दसमे ओरोपयित्वाति अपनेत्वा। गिहिब्यञ्जनानीति केसमस्सुओदातवत्थालङ्कारमालागन्धविलेपनइत्थिपुत्तदासिदासादीनि। एतानि गिहिभावं ब्यञ्जयन्ति, तस्मा ‘‘गिहिब्यञ्जनानी’’ति वुच्चन्ति। सञ्छिन्नपत्तोति पतितपत्तो। छेत्वानाति मग्गञाणेन छिन्दित्वा। वीरोति मग्गवीरियसमन्नागतो। गिहिबन्धनानीति कामबन्धनानि। कामा हि गिहीनं बन्धनानि। अयं ताव पदत्थो।
130. Dasame oropayitvāti apanetvā. Gihibyañjanānīti kesamassuodātavatthālaṅkāramālāgandhavilepanaitthiputtadāsidāsādīni. Etāni gihibhāvaṃ byañjayanti, tasmā ‘‘gihibyañjanānī’’ti vuccanti. Sañchinnapattoti patitapatto. Chetvānāti maggañāṇena chinditvā. Vīroti maggavīriyasamannāgato. Gihibandhanānīti kāmabandhanāni. Kāmā hi gihīnaṃ bandhanāni. Ayaṃ tāva padattho.
अयं पन अधिप्पायो – ‘‘अहो वताहम्पि ओरोपयित्वा गिहिब्यञ्जनानि सञ्छिन्नपत्तो यथा कोविळारो भवेय्य’’न्ति एवञ्हि चिन्तयमानो विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हीति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४४)। सेसं पुरिमनयेनेव जानितब्बं।
Ayaṃ pana adhippāyo – ‘‘aho vatāhampi oropayitvā gihibyañjanāni sañchinnapatto yathā koviḷāro bhaveyya’’nti evañhi cintayamāno vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti (su. ni. aṭṭha. 1.44). Sesaṃ purimanayeneva jānitabbaṃ.
निद्देसे सारासनञ्चाति सारं आसनं। छिन्नानीति गळितानि। सञ्छिन्नानीति निपण्णानि। पतितानीति वण्टतो मुत्तानि। परिपतितानीति भूमियं पतितानि।
Niddese sārāsanañcāti sāraṃ āsanaṃ. Chinnānīti gaḷitāni. Sañchinnānīti nipaṇṇāni. Patitānīti vaṇṭato muttāni. Paripatitānīti bhūmiyaṃ patitāni.
दसमगाथानिद्देसवण्णना।
Dasamagāthāniddesavaṇṇanā.
पठमवग्गवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi / पठमवग्गो • Paṭhamavaggo
