| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
३. पठमवेदनासुत्तवण्णना
3. Paṭhamavedanāsuttavaṇṇanā
५२. ततिये वेदनाति आरम्मणरसं वेदियन्ति अनुभवन्तीति वेदना। ता विभागतो दस्सेतुं ‘‘सुखा वेदना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सुख-सद्दो अत्थुद्धारवसेन हेट्ठा वुत्तोयेव। दुक्ख-सद्दो पन ‘‘जातिपि दुक्खा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३८७; विभ॰ १९०) दुक्खवत्थुस्मिं आगतो। ‘‘यस्मा च खो, महालि, रूपं दुक्खं दुक्खानुपतितं दुक्खावक्कन्त’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ ३.६०) दुक्खारम्मणे। ‘‘दुक्खो पापस्स उच्चयो’’तिआदीसु (ध॰ प॰ ११७) दुक्खपच्चये। ‘‘यावञ्चिदं, भिक्खवे, न सुकरा अक्खानेन पापुणितुं, याव दुक्खा निरया’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२५०) दुक्खपच्चयट्ठाने। ‘‘सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२३२; ध॰ स॰ १६५) दुक्खवेदनायं। इधापि दुक्खवेदनायमेव।
52. Tatiye vedanāti ārammaṇarasaṃ vediyanti anubhavantīti vedanā. Tā vibhāgato dassetuṃ ‘‘sukhā vedanā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sukha-saddo atthuddhāravasena heṭṭhā vuttoyeva. Dukkha-saddo pana ‘‘jātipi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; vibha. 190) dukkhavatthusmiṃ āgato. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukarā akkhānena pāpuṇituṃ, yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhapaccayaṭṭhāne. ‘‘Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232; dha. sa. 165) dukkhavedanāyaṃ. Idhāpi dukkhavedanāyameva.
वचनत्थतो पन सुखयतीति सुखा। दुक्खयतीति दुक्खा। न दुक्खा न सुखाति अदुक्खमसुखा, मकारो पदसन्धिवसेन वुत्तो। तासु इट्ठानुभवनलक्खणा सुखा, अनिट्ठानुभवनलक्खणा दुक्खा, उभयविपरीतानुभवनलक्खणा अदुक्खमसुखा। तस्मा सुखदुक्खवेदनानं उप्पत्ति पाकटा, न अदुक्खमसुखाय। यदा हि सुखं उप्पज्जति, सकलसरीरं भेन्तं मद्दन्तं फरमानं सतधोतसप्पिं खादापेन्तं विय, सतपाकतेलं मक्खेन्तं विय, घटसहस्सेन परिळाहं निब्बापयमानं विय च ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति वाचं निच्छारयमानमेव उप्पज्जति। यदा दुक्खं उप्पज्जति, सकलसरीरं खोभेन्तं मद्दन्तं फरमानं तत्तफालं पवेसेन्तं विय विलीनतम्बलोहं आसिञ्चन्तं विय च ‘‘अहो दुक्खं, अहो दुक्ख’’न्ति विप्पलापेन्तमेव उप्पज्जति। इति सुखदुक्खवेदनानं उप्पत्ति पाकटा।
Vacanatthato pana sukhayatīti sukhā. Dukkhayatīti dukkhā. Na dukkhā na sukhāti adukkhamasukhā, makāro padasandhivasena vutto. Tāsu iṭṭhānubhavanalakkhaṇā sukhā, aniṭṭhānubhavanalakkhaṇā dukkhā, ubhayaviparītānubhavanalakkhaṇā adukkhamasukhā. Tasmā sukhadukkhavedanānaṃ uppatti pākaṭā, na adukkhamasukhāya. Yadā hi sukhaṃ uppajjati, sakalasarīraṃ bhentaṃ maddantaṃ pharamānaṃ satadhotasappiṃ khādāpentaṃ viya, satapākatelaṃ makkhentaṃ viya, ghaṭasahassena pariḷāhaṃ nibbāpayamānaṃ viya ca ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti vācaṃ nicchārayamānameva uppajjati. Yadā dukkhaṃ uppajjati, sakalasarīraṃ khobhentaṃ maddantaṃ pharamānaṃ tattaphālaṃ pavesentaṃ viya vilīnatambalohaṃ āsiñcantaṃ viya ca ‘‘aho dukkhaṃ, aho dukkha’’nti vippalāpentameva uppajjati. Iti sukhadukkhavedanānaṃ uppatti pākaṭā.
अदुक्खमसुखा पन दुब्बिजाना दुद्दीपना अन्धकारा अविभूता। सा सुखदुक्खानं अपगमे सातासातपटिपक्खवसेन मज्झत्ताकारभूता नयतो गण्हन्तस्सेव पाकटा होति। यथा किं? यथा पुब्बापरं सपंसुके पदेसे उपचरितमग्गवसेन पिट्ठिपासाणे मिगेन गतमग्गो, एवं इट्ठानिट्ठारम्मणेसु सुखदुक्खानुभवनेनपि मज्झत्तारम्मणानुभवनभावेन विञ्ञायति। मज्झत्तारम्मणग्गहणं पिट्ठिपासाणगमनं विय इट्ठानिट्ठारम्मणग्गहणाभावतो । यञ्च तत्रानुभवनं, सा अदुक्खमसुखाति।
Adukkhamasukhā pana dubbijānā duddīpanā andhakārā avibhūtā. Sā sukhadukkhānaṃ apagame sātāsātapaṭipakkhavasena majjhattākārabhūtā nayato gaṇhantasseva pākaṭā hoti. Yathā kiṃ? Yathā pubbāparaṃ sapaṃsuke padese upacaritamaggavasena piṭṭhipāsāṇe migena gatamaggo, evaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇesu sukhadukkhānubhavanenapi majjhattārammaṇānubhavanabhāvena viññāyati. Majjhattārammaṇaggahaṇaṃ piṭṭhipāsāṇagamanaṃ viya iṭṭhāniṭṭhārammaṇaggahaṇābhāvato . Yañca tatrānubhavanaṃ, sā adukkhamasukhāti.
एवमेत्थ सुखदुक्खअदुक्खमसुखभावेन तिधा वुत्तापि कत्थचि सुखदुक्खभावेन द्विधा वुत्ता। यथाह – ‘‘द्वेपि मया, आनन्द, वेदना वुत्ता, परियायेन सुखा वेदना, दुक्खा वेदना’’ति (म॰ नि॰ २.८९)। कत्थचि तिस्सोपि विसुं विसुं सुखदुक्खअदुक्खमसुखभावेन ‘‘सुखा वेदना ठितिसुखा विपरिणामदुक्खा, दुक्खा वेदना ठितिदुक्खा विपरिणामसुखा, अदुक्खमसुखा वेदना ञाणसुखा अञ्ञाणदुक्खा’’ति (म॰ नि॰ १.४६५)। कत्थचि सब्बापि दुक्खभावेन। वुत्तञ्हेतं ‘‘यं किञ्चि वेदयितं, सब्बं तं दुक्खस्मिन्ति वदामी’’ति (सं॰ नि॰ ४.२५९)।
Evamettha sukhadukkhaadukkhamasukhabhāvena tidhā vuttāpi katthaci sukhadukkhabhāvena dvidhā vuttā. Yathāha – ‘‘dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā, pariyāyena sukhā vedanā, dukkhā vedanā’’ti (ma. ni. 2.89). Katthaci tissopi visuṃ visuṃ sukhadukkhaadukkhamasukhabhāvena ‘‘sukhā vedanā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā, dukkhā vedanā ṭhitidukkhā vipariṇāmasukhā, adukkhamasukhā vedanā ñāṇasukhā aññāṇadukkhā’’ti (ma. ni. 1.465). Katthaci sabbāpi dukkhabhāvena. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 4.259).
तत्थ सिया – यदि तिस्सो वेदना यथा इध वुत्ता, अञ्ञेसु च एदिसेसु सुत्तेसु अभिधम्मे च एवं अवत्वा कस्मा एवं वुत्तं ‘‘यं किञ्चि वेदयितं, सब्बं तं दुक्खस्मिन्ति वदामी’’ति, ‘‘द्वेपि मया, आनन्द, वेदना वुत्ता’’ति च? सन्धायभासितमेतं, तस्मा सा परियायदेसना। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Tattha siyā – yadi tisso vedanā yathā idha vuttā, aññesu ca edisesu suttesu abhidhamme ca evaṃ avatvā kasmā evaṃ vuttaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti, ‘‘dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā’’ti ca? Sandhāyabhāsitametaṃ, tasmā sā pariyāyadesanā. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘सङ्खारानिच्चतं, आनन्द, मया सन्धाय भासितं सङ्खारविपरिणामतं, ‘यं किञ्चि वेदयितं, सब्बं तं दुक्खस्मि’’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.२५९)।
‘‘Saṅkhārāniccataṃ, ānanda, mayā sandhāya bhāsitaṃ saṅkhāravipariṇāmataṃ, ‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasmi’’’nti (saṃ. ni. 4.259).
‘‘द्वेपि मया, आनन्द, वेदना वुत्ता परियायेना’’ति च (सं॰ नि॰ ४.२५९)।
‘‘Dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā pariyāyenā’’ti ca (saṃ. ni. 4.259).
एत्थ हि सुखा अदुक्खमसुखाति इमासं द्विन्नं वेदनानं निप्परियायेन दुक्खभावो नत्थि, वेनेय्यज्झासयेन पन तत्थ निच्छन्ददस्सनत्थं परियायेन दुक्खभावो वुत्तोति सा तादिसी परियायदेसना। अयं पन वेदनत्तयदेसना सभावकथाति कत्वा निप्परियायदेसनाति अयमेत्थ आचरियानं समानकथा।
Ettha hi sukhā adukkhamasukhāti imāsaṃ dvinnaṃ vedanānaṃ nippariyāyena dukkhabhāvo natthi, veneyyajjhāsayena pana tattha nicchandadassanatthaṃ pariyāyena dukkhabhāvo vuttoti sā tādisī pariyāyadesanā. Ayaṃ pana vedanattayadesanā sabhāvakathāti katvā nippariyāyadesanāti ayamettha ācariyānaṃ samānakathā.
वितण्डवादी पनाह ‘‘दुक्खताद्वयवचनतो परियायदेसनाव वेदनत्तयदेसना’’ति। सो ‘‘मा हेव’’न्तिस्स वचनीयो, यस्मा भगवता सब्बासं वेदनानं दुक्खभावो अधिप्पायवसेन वुत्तो ‘‘सङ्खारानिच्चतं, आनन्द, मया सन्धाय भासितं सङ्खारविपरिणामतं ‘यं किञ्चि वेदयितं, सब्बं तं दुक्खस्मि’’’न्ति। यदि पनेत्थ वेदनत्तयदेसना परियायदेसना सिया, ‘‘इदं मया सन्धाय भासितं तिस्सो वेदना’’ति वत्तब्बं सिया, न पनेतं वुत्तं।
Vitaṇḍavādī panāha ‘‘dukkhatādvayavacanato pariyāyadesanāva vedanattayadesanā’’ti. So ‘‘mā heva’’ntissa vacanīyo, yasmā bhagavatā sabbāsaṃ vedanānaṃ dukkhabhāvo adhippāyavasena vutto ‘‘saṅkhārāniccataṃ, ānanda, mayā sandhāya bhāsitaṃ saṅkhāravipariṇāmataṃ ‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasmi’’’nti. Yadi panettha vedanattayadesanā pariyāyadesanā siyā, ‘‘idaṃ mayā sandhāya bhāsitaṃ tisso vedanā’’ti vattabbaṃ siyā, na panetaṃ vuttaṃ.
अपिचायमेव वत्तब्बो ‘‘को, पनावुसो, वेदनत्तयदेसनाय अधिप्पायो’’ति? सचे वदेय्य ‘‘मुदुका दुक्खा वेदना सुखा, अधिमत्ता दुक्खा, मज्झिमा अदुक्खमसुखाति वेनेय्यज्झासयेन वुत्ता। तासु हि न सत्तानं सुखादिवड्ढी’’ति। सो वत्तब्बो – को पनावुसो दुक्खवेदनाय सभावो, येन ‘‘सब्बा वेदना दुक्खा’’ति वुच्चेय्युं? यदि याय उप्पन्नाय सत्ता वियोगमेव इच्छन्ति, सो दुक्खवेदनाय सभावो। याय च पन उप्पन्नाय सत्ता अवियोगमेव इच्छन्ति, याय न उभयं इच्छन्ति, सा कथं दुक्खवेदना सिया? अथ या अत्तनो निस्सयस्स उपघातकारी, सा दुक्खा। या अनुग्गहकारी, सा कथं दुक्खा सिया। अथ पन यदरिया दुक्खतो पस्सन्ति, सो दुक्खवेदनाय सभावो, सङ्खारदुक्खताय वेदनं अरिया दुक्खतो पस्सन्ति, सा च अभिण्हसभावाति कथं तासं वेदनानं मुदुमज्झिमाधिमत्तदुक्खभावो सिया? यदि च सङ्खारदुक्खताय एव वेदनानं दुक्खभावो सिया, ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, दुक्खतायो दुक्खदुक्खता, विपरिणामदुक्खता, सङ्खारदुक्खता’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०५) अयं दुक्खतानं विभागदेसना निप्पयोजना सिया। तथा च सति सुत्तमेव पटिबाहितं सिया, पुरिमेसु च तीसु रूपावचरज्झानेसु मुदुका दुक्खा वेदनाति आपज्जति सुखवेदनावचनतो। चतुत्थज्झाने अरूपज्झानेसु च मज्झिमा, अदुक्खमसुखवेदनावचनतो। एवं सन्ते पुरिमा तिस्सो रूपावचरसमापत्तियो चतुत्थज्झानसमापत्तिया अरूपसमापत्तीहि च सन्ततराति आपज्जति। कथं वा सन्ततरप्पणीततरासु समापत्तीसु दुक्खवेदनाय अधिकभावो युज्जति? तस्मा वेदनत्तयदेसनाय परियायदेसनाभावो न युत्तोति।
Apicāyameva vattabbo ‘‘ko, panāvuso, vedanattayadesanāya adhippāyo’’ti? Sace vadeyya ‘‘mudukā dukkhā vedanā sukhā, adhimattā dukkhā, majjhimā adukkhamasukhāti veneyyajjhāsayena vuttā. Tāsu hi na sattānaṃ sukhādivaḍḍhī’’ti. So vattabbo – ko panāvuso dukkhavedanāya sabhāvo, yena ‘‘sabbā vedanā dukkhā’’ti vucceyyuṃ? Yadi yāya uppannāya sattā viyogameva icchanti, so dukkhavedanāya sabhāvo. Yāya ca pana uppannāya sattā aviyogameva icchanti, yāya na ubhayaṃ icchanti, sā kathaṃ dukkhavedanā siyā? Atha yā attano nissayassa upaghātakārī, sā dukkhā. Yā anuggahakārī, sā kathaṃ dukkhā siyā. Atha pana yadariyā dukkhato passanti, so dukkhavedanāya sabhāvo, saṅkhāradukkhatāya vedanaṃ ariyā dukkhato passanti, sā ca abhiṇhasabhāvāti kathaṃ tāsaṃ vedanānaṃ mudumajjhimādhimattadukkhabhāvo siyā? Yadi ca saṅkhāradukkhatāya eva vedanānaṃ dukkhabhāvo siyā, ‘‘tisso imā, bhikkhave, dukkhatāyo dukkhadukkhatā, vipariṇāmadukkhatā, saṅkhāradukkhatā’’ti (dī. ni. 3.305) ayaṃ dukkhatānaṃ vibhāgadesanā nippayojanā siyā. Tathā ca sati suttameva paṭibāhitaṃ siyā, purimesu ca tīsu rūpāvacarajjhānesu mudukā dukkhā vedanāti āpajjati sukhavedanāvacanato. Catutthajjhāne arūpajjhānesu ca majjhimā, adukkhamasukhavedanāvacanato. Evaṃ sante purimā tisso rūpāvacarasamāpattiyo catutthajjhānasamāpattiyā arūpasamāpattīhi ca santatarāti āpajjati. Kathaṃ vā santatarappaṇītatarāsu samāpattīsu dukkhavedanāya adhikabhāvo yujjati? Tasmā vedanattayadesanāya pariyāyadesanābhāvo na yuttoti.
यं पन वुत्तं ‘‘दुक्खे सुखन्ति सञ्ञाविपल्लासो’’ति (अ॰ नि॰ ४.४९; पटि॰ म॰ १.२३६), तं कथन्ति? विपरिणामदुक्खताय सङ्खारदुक्खताय च यथाभूतानवबोधेन या एकन्ततो सुखसञ्ञा, या च दुक्खनिमित्ते सुखनिमित्तसञ्ञा, तं सन्धाय वुत्तं। एवम्पि ‘‘सुखा, भिक्खवे, वेदना दुक्खतो दट्ठब्बा’’ति (इतिवु॰ ५३) इदं पन कथन्ति? इदं पन विपरिणामदस्सने सन्नियोजनत्थं वुत्तं तस्स तत्थ विरागुप्पत्तिया उपायभावतो सुखवेदनाय बहुदुक्खानुगतभावतो च। तथा हि दुक्खस्स हेतुभावतो अनेकेहि दुक्खधम्मेहि अनुबद्धत्ता च पण्डिता सुखम्पि दुक्खमिच्चेव पटिपन्ना।
Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘dukkhe sukhanti saññāvipallāso’’ti (a. ni. 4.49; paṭi. ma. 1.236), taṃ kathanti? Vipariṇāmadukkhatāya saṅkhāradukkhatāya ca yathābhūtānavabodhena yā ekantato sukhasaññā, yā ca dukkhanimitte sukhanimittasaññā, taṃ sandhāya vuttaṃ. Evampi ‘‘sukhā, bhikkhave, vedanā dukkhato daṭṭhabbā’’ti (itivu. 53) idaṃ pana kathanti? Idaṃ pana vipariṇāmadassane sanniyojanatthaṃ vuttaṃ tassa tattha virāguppattiyā upāyabhāvato sukhavedanāya bahudukkhānugatabhāvato ca. Tathā hi dukkhassa hetubhāvato anekehi dukkhadhammehi anubaddhattā ca paṇḍitā sukhampi dukkhamicceva paṭipannā.
एवम्पि नत्थेव सुखा वेदना, सुखहेतूनं नियमाभावतो। ये हि सुखवेदनाय हेतुसम्मता घासच्छादनादयो, ते एव अधिमत्तं अकाले च पटिसेवियमाना दुक्खवेदनाय हेतुभावमापज्जन्ति। न च येनेव हेतुना सुखं, तेनेव दुक्खन्ति युत्तं वत्तुं। तस्मा न ते सुखहेतू, दुक्खन्तरापगमे पन अविञ्ञूनं सुखसञ्ञा यथा चिरतरं ठानादिइरियापथसमङ्गी हुत्वा तदञ्ञइरियापथसमायोगे महन्तञ्च भारं वहतो भारनिक्खेपे चेव वूपसमे च, तस्मा नत्थेव सुखन्ति? तयिदं सम्मदेव सुखहेतुं अपरिञ्ञाय तस्स नियमाभावपरिकप्पनं। आरम्मणमत्तमेव हि केवलं सुखहेतुं मनसिकत्वा एवं वुत्तं, अज्झत्तिकसरीरस्स अवत्थाविसेसं समुदितं पन एकज्झं तदुभयं सुखादिहेतूति वेदितब्बं। यादिसञ्च तदुभयं सुखवेदनाय हेतु, तादिसं न कदाचिपि दुक्खवेदनाय हेतु होतीति ववत्थिता एव सुखादिहेतु। यथा नाम तेजोधातु सालियवडाकसस्सादीनं यादिसमवत्थन्तरं पत्वा सातमधुरभावहेतु होति, न तादिसमेव पत्वा कदाचिपि असातअमधुरभावहेतु होति, एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं।
Evampi nattheva sukhā vedanā, sukhahetūnaṃ niyamābhāvato. Ye hi sukhavedanāya hetusammatā ghāsacchādanādayo, te eva adhimattaṃ akāle ca paṭiseviyamānā dukkhavedanāya hetubhāvamāpajjanti. Na ca yeneva hetunā sukhaṃ, teneva dukkhanti yuttaṃ vattuṃ. Tasmā na te sukhahetū, dukkhantarāpagame pana aviññūnaṃ sukhasaññā yathā cirataraṃ ṭhānādiiriyāpathasamaṅgī hutvā tadaññairiyāpathasamāyoge mahantañca bhāraṃ vahato bhāranikkhepe ceva vūpasame ca, tasmā nattheva sukhanti? Tayidaṃ sammadeva sukhahetuṃ apariññāya tassa niyamābhāvaparikappanaṃ. Ārammaṇamattameva hi kevalaṃ sukhahetuṃ manasikatvā evaṃ vuttaṃ, ajjhattikasarīrassa avatthāvisesaṃ samuditaṃ pana ekajjhaṃ tadubhayaṃ sukhādihetūti veditabbaṃ. Yādisañca tadubhayaṃ sukhavedanāya hetu, tādisaṃ na kadācipi dukkhavedanāya hetu hotīti vavatthitā eva sukhādihetu. Yathā nāma tejodhātu sāliyavaḍākasassādīnaṃ yādisamavatthantaraṃ patvā sātamadhurabhāvahetu hoti, na tādisameva patvā kadācipi asātaamadhurabhāvahetu hoti, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.
दुक्खापगमेव कदाचि सुखवेदनन्तरं उपलब्भति। तत्थ सुखेयेव सुखसञ्ञा, न दुक्खापगममत्ते यथा अद्धानगमनपरिस्समकिलन्तस्स सम्बाहने इरियापथपरिवत्तने च, अञ्ञथा कालन्तरेपि परिस्समापगमे तादिसी सुखसञ्ञा सिया। दुक्खापगममत्ते पन सुखन्ति परिकप्पना वेदनाविसेसस्स अनुपलब्भमानत्ता। एकन्तेनेव चेतं एवं सम्पटिच्छितब्बं, यतो पणीतप्पणीतानियेव आरम्मणानि महता आयासेन सत्ता अभिपत्थयन्ति, न च नेसं येन केनचि यथालद्धमत्तेन पच्चयेन पतिकारं कातुं सक्का तण्हुप्पादेनाति । वेदनापच्चया हि तण्हाउपादि, तथाभावे च सुगन्धमधुरसुखसम्फस्सादिवत्थूनं इतरीतरभावेन सुखविसेससञ्ञा जायमाना कतमस्स दुक्खविसेसस्स अपगमने घानजिव्हाकायद्वारेसु, सोतद्वारे च दिब्बसङ्गीतसदिसपञ्चङ्गिकतूरियसद्दावधारणे। तस्मा न दुक्खवेदनायमेव दुक्खन्तरापगमे सुखसञ्ञा, नापि केवले दुक्खापगममत्तेति आगमतो युत्तितोपि ववत्थिता तिस्सो वेदनाति भगवतो वेदनत्तयदेसना नीतत्थायेव, न नेय्यत्थाति सञ्ञापेतब्बं। एवञ्चेतं उपेति, इच्चेतं कुसलं, नो चे, कम्मं कत्वा उय्योजेतब्बो ‘‘गच्छ यथासुख’’न्ति।
Dukkhāpagameva kadāci sukhavedanantaraṃ upalabbhati. Tattha sukheyeva sukhasaññā, na dukkhāpagamamatte yathā addhānagamanaparissamakilantassa sambāhane iriyāpathaparivattane ca, aññathā kālantarepi parissamāpagame tādisī sukhasaññā siyā. Dukkhāpagamamatte pana sukhanti parikappanā vedanāvisesassa anupalabbhamānattā. Ekanteneva cetaṃ evaṃ sampaṭicchitabbaṃ, yato paṇītappaṇītāniyeva ārammaṇāni mahatā āyāsena sattā abhipatthayanti, na ca nesaṃ yena kenaci yathāladdhamattena paccayena patikāraṃ kātuṃ sakkā taṇhuppādenāti . Vedanāpaccayā hi taṇhāupādi, tathābhāve ca sugandhamadhurasukhasamphassādivatthūnaṃ itarītarabhāvena sukhavisesasaññā jāyamānā katamassa dukkhavisesassa apagamane ghānajivhākāyadvāresu, sotadvāre ca dibbasaṅgītasadisapañcaṅgikatūriyasaddāvadhāraṇe. Tasmā na dukkhavedanāyameva dukkhantarāpagame sukhasaññā, nāpi kevale dukkhāpagamamatteti āgamato yuttitopi vavatthitā tisso vedanāti bhagavato vedanattayadesanā nītatthāyeva, na neyyatthāti saññāpetabbaṃ. Evañcetaṃ upeti, iccetaṃ kusalaṃ, no ce, kammaṃ katvā uyyojetabbo ‘‘gaccha yathāsukha’’nti.
एवमेता अञ्ञमञ्ञपटिपक्खसभावववत्थितलक्खणा एव तिस्सो वेदना भगवता देसिता। तञ्च खो विपस्सनाकम्मिकानं योगावचरानं वेदनामुखेन अरूपकम्मट्ठानदस्सनत्थं। दुविधञ्हि कम्मट्ठानं रूपकम्मट्ठानं, अरूपकम्मट्ठानन्ति। तत्थ भगवा रूपकम्मट्ठानं कथेन्तो सङ्खेपमनसिकारवसेन वा वित्थारमनसिकारवसेन वा चतुधातुववत्थानादिवसेन वा कथेति। अरूपकम्मट्ठानं पन कथेन्तो फस्सवसेन वा वेदनावसेन वा चित्तवसेन वा कथेति। एकच्चस्स हि आपाथगते आरम्मणे आवज्जतो तत्थ चित्तचेतसिकानं पठमाभिनिपातो फस्सो तं आरम्मणं फुसन्तो उप्पज्जमानो पाकटो होति, एकच्चस्स तं आरम्मणं अनुभवन्ती उप्पज्जमाना वेदना पाकटा होति, एकच्चस्स तं आरम्मणं विजानन्तं उप्पज्जमानं विञ्ञाणं पाकटं होति। इति तेसं तेसं पुग्गलानं अज्झासयेन यथापाकटं फस्सादिमुखेन तिधा अरूपकम्मट्ठानं कथेति।
Evametā aññamaññapaṭipakkhasabhāvavavatthitalakkhaṇā eva tisso vedanā bhagavatā desitā. Tañca kho vipassanākammikānaṃ yogāvacarānaṃ vedanāmukhena arūpakammaṭṭhānadassanatthaṃ. Duvidhañhi kammaṭṭhānaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ, arūpakammaṭṭhānanti. Tattha bhagavā rūpakammaṭṭhānaṃ kathento saṅkhepamanasikāravasena vā vitthāramanasikāravasena vā catudhātuvavatthānādivasena vā katheti. Arūpakammaṭṭhānaṃ pana kathento phassavasena vā vedanāvasena vā cittavasena vā katheti. Ekaccassa hi āpāthagate ārammaṇe āvajjato tattha cittacetasikānaṃ paṭhamābhinipāto phasso taṃ ārammaṇaṃ phusanto uppajjamāno pākaṭo hoti, ekaccassa taṃ ārammaṇaṃ anubhavantī uppajjamānā vedanā pākaṭā hoti, ekaccassa taṃ ārammaṇaṃ vijānantaṃ uppajjamānaṃ viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti. Iti tesaṃ tesaṃ puggalānaṃ ajjhāsayena yathāpākaṭaṃ phassādimukhena tidhā arūpakammaṭṭhānaṃ katheti.
तत्थ यस्स फस्सो पाकटो होति, सोपि ‘‘न केवलं फस्सोव उप्पज्जति, तेन सद्धिं तदेव आरम्मणं अनुभवमाना वेदनापि उप्पज्जति, सञ्जानमाना सञ्ञापि, चेतयमाना चेतनापि, विजानमानं विञ्ञाणम्पि उप्पज्जती’’ति फस्सपञ्चमकेयेव परिग्गण्हाति। यस्स वेदना पाकटा होति, सोपि ‘‘न केवलं वेदनाव उप्पज्जति, ताय सद्धिं फुसमानो फस्सोपि उप्पज्जति, सञ्जानमाना सञ्ञापि, चेतयमाना चेतनापि , विजानमानं विञ्ञाणम्पि उप्पज्जती’’ति फस्सपञ्चमकेयेव परिग्गण्हाति। यस्स विञ्ञाणं पाकटं होति, सोपि ‘‘न केवलं विञ्ञाणमेव उप्पज्जति, तेन सद्धिं तदेवारम्मणं फुसमानो फस्सोपि उप्पज्जति, अनुभवमाना वेदनापि, सञ्जानमाना सञ्ञापि, चेतयमाना चेतनापि उप्पज्जती’’ति फस्सपञ्चमकेयेव परिग्गण्हाति।
Tattha yassa phasso pākaṭo hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ phassova uppajjati, tena saddhiṃ tadeva ārammaṇaṃ anubhavamānā vedanāpi uppajjati, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi, vijānamānaṃ viññāṇampi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. Yassa vedanā pākaṭā hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ vedanāva uppajjati, tāya saddhiṃ phusamāno phassopi uppajjati, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi , vijānamānaṃ viññāṇampi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. Yassa viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti, sopi ‘‘na kevalaṃ viññāṇameva uppajjati, tena saddhiṃ tadevārammaṇaṃ phusamāno phassopi uppajjati, anubhavamānā vedanāpi, sañjānamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi uppajjatī’’ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti.
सो ‘‘इमे फस्सपञ्चमका धम्मा किंनिस्सिता’’ति उपधारेन्तो ‘‘वत्थुनिस्सिता’’ति पजानाति। वत्थु नाम करजकायो। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘इदञ्च पन मे विञ्ञाणं एत्थसितं एत्थपटिबद्ध’’न्ति (दी॰ नि॰ १.२३५; म॰ नि॰ २.२५२)। सो अत्थतो भूता चेव उपादारूपानि च, एवमेत्थ वत्थु रूपं, फस्सपञ्चमका नामन्ति नामरूपमत्तमेव पस्सति। रूपञ्चेत्थ रूपक्खन्धो, नामं चत्तारो अरूपिनो खन्धाति पञ्चक्खन्धमत्तं होति। नामरूपविनिमुत्ता हि पञ्चक्खन्धा, पञ्चक्खन्धविनिमुत्तं वा नामरूपं नत्थि। सो ‘‘इमे पञ्चक्खन्धा किंहेतुका’’ति उपपरिक्खन्तो ‘‘अविज्जादिहेतुका’’ति, ततो ‘‘पच्चयो चेव पच्चयुप्पन्नञ्च इदं, अञ्ञो सत्तो वा पुग्गलो वा नत्थि, सुद्धसङ्खारपुञ्जमत्तमेवा’’ति सप्पच्चयनामरूपवसेन तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सनापटिपाटिया ‘‘अनिच्चं दुक्खमनत्ता’’ति सम्मसन्तो विचरति। सो ‘‘अज्ज अज्जा’’ति पटिवेधं आकङ्खमानो तथारूपे समये उतुसप्पायं, पुग्गलसप्पायं, भोजनसप्पायं, धम्मस्सवनसप्पायं वा लभित्वा एकपल्लङ्केन निसिन्नोव विपस्सनं मत्थकं पापेत्वा अरहत्ते पतिट्ठाति। एवं इमेसं तिण्णं जनानं याव अरहत्ता कम्मट्ठानं वेदितब्बं। इध पन भगवा वेदनावसेन बुज्झनकानं अज्झासयेन अरूपकम्मट्ठानं कथेन्तो वेदनावसेन कथेसि। तत्थ –
So ‘‘ime phassapañcamakā dhammā kiṃnissitā’’ti upadhārento ‘‘vatthunissitā’’ti pajānāti. Vatthu nāma karajakāyo. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘idañca pana me viññāṇaṃ etthasitaṃ etthapaṭibaddha’’nti (dī. ni. 1.235; ma. ni. 2.252). So atthato bhūtā ceva upādārūpāni ca, evamettha vatthu rūpaṃ, phassapañcamakā nāmanti nāmarūpamattameva passati. Rūpañcettha rūpakkhandho, nāmaṃ cattāro arūpino khandhāti pañcakkhandhamattaṃ hoti. Nāmarūpavinimuttā hi pañcakkhandhā, pañcakkhandhavinimuttaṃ vā nāmarūpaṃ natthi. So ‘‘ime pañcakkhandhā kiṃhetukā’’ti upaparikkhanto ‘‘avijjādihetukā’’ti, tato ‘‘paccayo ceva paccayuppannañca idaṃ, añño satto vā puggalo vā natthi, suddhasaṅkhārapuñjamattamevā’’ti sappaccayanāmarūpavasena tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti sammasanto vicarati. So ‘‘ajja ajjā’’ti paṭivedhaṃ ākaṅkhamāno tathārūpe samaye utusappāyaṃ, puggalasappāyaṃ, bhojanasappāyaṃ, dhammassavanasappāyaṃ vā labhitvā ekapallaṅkena nisinnova vipassanaṃ matthakaṃ pāpetvā arahatte patiṭṭhāti. Evaṃ imesaṃ tiṇṇaṃ janānaṃ yāva arahattā kammaṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Idha pana bhagavā vedanāvasena bujjhanakānaṃ ajjhāsayena arūpakammaṭṭhānaṃ kathento vedanāvasena kathesi. Tattha –
‘‘लक्खणञ्च अधिट्ठानं, उप्पत्ति अनुसयो तथा।
‘‘Lakkhaṇañca adhiṭṭhānaṃ, uppatti anusayo tathā;
ठानं पवत्तिकालो च, इन्द्रियञ्च द्विधादिता’’ति॥ –
Ṭhānaṃ pavattikālo ca, indriyañca dvidhāditā’’ti. –
इदं पकिण्णकं वेदितब्बं – तत्थ लक्खणं हेट्ठा वुत्तमेव। अधिट्ठानन्ति फस्सो। ‘‘फस्सपच्चया वेदना’’ति हि वचनतो फस्सो वेदनाय अधिट्ठानं। तथा हि सो वेदनाधिट्ठानभावतो निच्चम्मगावीउपमाय उपमितो। तत्थ सुखवेदनीयो फस्सो सुखाय वेदनाय अधिट्ठानं, दुक्खवेदनीयो फस्सो दुक्खाय वेदनाय, अदुक्खमसुखवेदनीयो फस्सो अदुक्खमसुखाय वेदनाय अधिट्ठानं, आसन्नकारणन्ति अत्थो। वेदना कस्स पदट्ठानं? ‘‘वेदनापच्चया तण्हा’’ति वचनतो तण्हाय पदट्ठानं अभिपत्थनीयभावतो। सुखा वेदना ताव तण्हाय पदट्ठानं होतु, इतरा पन कथन्ति? वुच्चते सुखसमङ्गीपि ताव तंसदिसं ततो वा उत्तरितरं सुखं अभिपत्थेति, किमङ्ग पन दुक्खसमङ्गीभूतो। अदुक्खमसुखा च सन्तभावेन सुखमिच्चेव वुच्चतीति तिस्सोपि वेदना तण्हाय पदट्ठानं।
Idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ – tattha lakkhaṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Adhiṭṭhānanti phasso. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’ti hi vacanato phasso vedanāya adhiṭṭhānaṃ. Tathā hi so vedanādhiṭṭhānabhāvato niccammagāvīupamāya upamito. Tattha sukhavedanīyo phasso sukhāya vedanāya adhiṭṭhānaṃ, dukkhavedanīyo phasso dukkhāya vedanāya, adukkhamasukhavedanīyo phasso adukkhamasukhāya vedanāya adhiṭṭhānaṃ, āsannakāraṇanti attho. Vedanā kassa padaṭṭhānaṃ? ‘‘Vedanāpaccayā taṇhā’’ti vacanato taṇhāya padaṭṭhānaṃ abhipatthanīyabhāvato. Sukhā vedanā tāva taṇhāya padaṭṭhānaṃ hotu, itarā pana kathanti? Vuccate sukhasamaṅgīpi tāva taṃsadisaṃ tato vā uttaritaraṃ sukhaṃ abhipattheti, kimaṅga pana dukkhasamaṅgībhūto. Adukkhamasukhā ca santabhāvena sukhamicceva vuccatīti tissopi vedanā taṇhāya padaṭṭhānaṃ.
उप्पत्तीति उप्पत्तिकारणं। इट्ठारम्मणभूता हि सत्तसङ्खारा सुखवेदनाय उप्पत्तिकारणं, ते एव अनिट्ठारम्मणभूता दुक्खवेदनाय, मज्झत्तारम्मणभूता अदुक्खमसुखाय। विपाकतो तदाकारग्गहणतो चेत्थ इट्ठानिट्ठता वेदितब्बा।
Uppattīti uppattikāraṇaṃ. Iṭṭhārammaṇabhūtā hi sattasaṅkhārā sukhavedanāya uppattikāraṇaṃ, te eva aniṭṭhārammaṇabhūtā dukkhavedanāya, majjhattārammaṇabhūtā adukkhamasukhāya. Vipākato tadākāraggahaṇato cettha iṭṭhāniṭṭhatā veditabbā.
अनुसयोति इमासु तीसु वेदनासु सुखाय वेदनाय रागानुसयो अनुसेति, दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो, अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो अनुसेति। वुत्तञ्हेतं –
Anusayoti imāsu tīsu vedanāsu sukhāya vedanāya rāgānusayo anuseti, dukkhāya vedanāya paṭighānusayo, adukkhamasukhāya vedanāya avijjānusayo anuseti. Vuttañhetaṃ –
‘‘सुखाय खो, आवुसो विसाख, वेदनाय रागानुसयो अनुसेती’’तिआदि (म॰ नि॰ १.४६५)।
‘‘Sukhāya kho, āvuso visākha, vedanāya rāgānusayo anusetī’’tiādi (ma. ni. 1.465).
दिट्ठिमानानुसया चेत्थ रागपक्खिया कातब्बा। सुखाभिनन्दनेन हि दिट्ठिगतिका ‘‘सस्सत’’न्तिआदिना सक्काये अभिनिविसन्ति, मानजातिका च मानं जप्पेन्ति ‘‘सेय्योहमस्मी’’तिआदिना। विचिकिच्छानुसयो पन अविज्जापक्खिको कातब्बो। तथा हि वुत्तं पटिच्चसमुप्पादविभङ्गे (विभ॰ २८८-२८९) ‘‘वेदनापच्चया विचिकिच्छा’’ति। अनुसयानञ्च तत्थ तत्थ सन्ताने अप्पहीनभावेन थामगमनं। तस्मा ‘‘सुखाय वेदनाय रागानुसयो अनुसेती’’ति मग्गेन अप्पहीनत्ता अनुरूपकारणलाभे उप्पज्जनारहो रागो, तत्थ सयितो विय होतीति अत्थो। एस नयो सेसेसुपि।
Diṭṭhimānānusayā cettha rāgapakkhiyā kātabbā. Sukhābhinandanena hi diṭṭhigatikā ‘‘sassata’’ntiādinā sakkāye abhinivisanti, mānajātikā ca mānaṃ jappenti ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā. Vicikicchānusayo pana avijjāpakkhiko kātabbo. Tathā hi vuttaṃ paṭiccasamuppādavibhaṅge (vibha. 288-289) ‘‘vedanāpaccayā vicikicchā’’ti. Anusayānañca tattha tattha santāne appahīnabhāvena thāmagamanaṃ. Tasmā ‘‘sukhāya vedanāya rāgānusayo anusetī’’ti maggena appahīnattā anurūpakāraṇalābhe uppajjanāraho rāgo, tattha sayito viya hotīti attho. Esa nayo sesesupi.
ठानन्ति कायो चित्तञ्च वेदनाय ठानं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘यं तस्मिं समये कायिकं सुखं कायसम्फस्सजं सातं सुखं वेदयितं (ध॰ स॰ ४४९)। यं तस्मिं समये चेतसिकं सुखं चेतोसम्फस्सजं सातं सुखं वेदयित’’न्ति (ध॰ स॰ ४७१) च।
Ṭhānanti kāyo cittañca vedanāya ṭhānaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘yaṃ tasmiṃ samaye kāyikaṃ sukhaṃ kāyasamphassajaṃ sātaṃ sukhaṃ vedayitaṃ (dha. sa. 449). Yaṃ tasmiṃ samaye cetasikaṃ sukhaṃ cetosamphassajaṃ sātaṃ sukhaṃ vedayita’’nti (dha. sa. 471) ca.
पवत्तिकालोति पवत्तिक्खणो, पवत्तनाकलनञ्च। पवत्तिक्खणेन हि सुखदुक्खवेदनानं सुखदुक्खभावो ववत्थितो। यथाह –
Pavattikāloti pavattikkhaṇo, pavattanākalanañca. Pavattikkhaṇena hi sukhadukkhavedanānaṃ sukhadukkhabhāvo vavatthito. Yathāha –
‘‘सुखा खो, आवुसो विसाख, वेदना ठितिसुखा विपरिणामदुक्खा, दुक्खा खो, आवुसो विसाख, वेदना ठितिदुक्खा विपरिणामसुखा’’ति (म॰ नि॰ १.४६५)।
‘‘Sukhā kho, āvuso visākha, vedanā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā, dukkhā kho, āvuso visākha, vedanā ṭhitidukkhā vipariṇāmasukhā’’ti (ma. ni. 1.465).
सुखाय वेदनाय अत्थिभावो सुखं, नत्थिभावो दुक्खं। दुक्खाय वेदनाय अत्थिभावो दुक्खं, नत्थिभावो सुखन्ति अत्थो। अदुक्खमसुखाय वेदनाय पवत्तनाकलनं पवत्तिया आकलनं अनाकलनञ्च जाननं अजाननञ्च सुखदुक्खभावववत्थानं। वुत्तम्पि चेतं –
Sukhāya vedanāya atthibhāvo sukhaṃ, natthibhāvo dukkhaṃ. Dukkhāya vedanāya atthibhāvo dukkhaṃ, natthibhāvo sukhanti attho. Adukkhamasukhāya vedanāya pavattanākalanaṃ pavattiyā ākalanaṃ anākalanañca jānanaṃ ajānanañca sukhadukkhabhāvavavatthānaṃ. Vuttampi cetaṃ –
‘‘अदुक्खमसुखा खो, आवुसो विसाख, वेदना ञाणसुखा अञ्ञाणदुक्खा’’ति।
‘‘Adukkhamasukhā kho, āvuso visākha, vedanā ñāṇasukhā aññāṇadukkhā’’ti.
इन्द्रियन्ति एता हि सुखादयो तिस्सो वेदना सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियन्ति अधिपतेय्यट्ठेन इन्द्रियतो पञ्चधा विभत्ता। कायिकञ्हि सातं सुखिन्द्रियन्ति वुत्तं, असातं दुक्खिन्द्रियन्ति। मानसं पन सातं सोमनस्सिन्द्रियन्ति वुत्तं, असातं दोमनस्सिन्द्रियन्ति। दुविधम्पि नेव सातं नासातं उपेक्खिन्द्रियन्ति। किं पनेत्थ कारणं – यथा कायिकचेतसिका सुखदुक्खवेदना ‘‘सुखिन्द्रियं सोमनस्सिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं दोमनस्सिन्द्रिय’’न्ति विभजित्वा वुत्ता, न एवं अदुक्खमसुखाति? भेदाभावतो। यथेव हि अनुग्गहसभावा बाधकसभावा च सुखदुक्खवेदना अञ्ञथा कायस्स अनुग्गहं बाधकञ्च करोन्ति, चित्तस्स च अञ्ञथा, न एवं अदुक्खमसुखा, तस्मा भेदाभावतो विभजित्वा न वुत्ता।
Indriyanti etā hi sukhādayo tisso vedanā sukhindriyaṃ, dukkhindriyaṃ, somanassindriyaṃ, domanassindriyaṃ, upekkhindriyanti adhipateyyaṭṭhena indriyato pañcadhā vibhattā. Kāyikañhi sātaṃ sukhindriyanti vuttaṃ, asātaṃ dukkhindriyanti. Mānasaṃ pana sātaṃ somanassindriyanti vuttaṃ, asātaṃ domanassindriyanti. Duvidhampi neva sātaṃ nāsātaṃ upekkhindriyanti. Kiṃ panettha kāraṇaṃ – yathā kāyikacetasikā sukhadukkhavedanā ‘‘sukhindriyaṃ somanassindriyaṃ, dukkhindriyaṃ domanassindriya’’nti vibhajitvā vuttā, na evaṃ adukkhamasukhāti? Bhedābhāvato. Yatheva hi anuggahasabhāvā bādhakasabhāvā ca sukhadukkhavedanā aññathā kāyassa anuggahaṃ bādhakañca karonti, cittassa ca aññathā, na evaṃ adukkhamasukhā, tasmā bhedābhāvato vibhajitvā na vuttā.
द्विधादिताति सब्बापि हि वेदना वेदयितट्ठेन एकविधापि निस्सयभेदेन दुविधा – कायिका चेतसिकाति, सुखा, दुक्खा, अदुक्खमसुखाति तिविधा, चतुयोनिवसेन चतुब्बिधा, इन्द्रियवसेन, गतिवसेन च पञ्चविधा, द्वारवसेन च आरम्मणवसेन च छब्बिधा, सत्तविञ्ञाणधातुयोगेन सत्तविधा, अट्ठलोकधम्मपच्चयताय अट्ठविधा, सुखादीनं पच्चेकं अतीतादिविभागेन नवविधा, ता एव अज्झत्तबहिद्धाभेदेन अट्ठारसविधा, तथा रूपादीसु छसु आरम्मणेसु एकेकस्मिं सुखादिवसेन तिस्सो तिस्सो कत्वा। रूपारम्मणस्मिञ्हि सुखापि उप्पज्जति, दुक्खापि, अदुक्खमसुखापि, एवं इतरेसुपि। अथ वा अट्ठारसमनोपविचारवसेन अट्ठारस। वुत्तञ्हि –
Dvidhāditāti sabbāpi hi vedanā vedayitaṭṭhena ekavidhāpi nissayabhedena duvidhā – kāyikā cetasikāti, sukhā, dukkhā, adukkhamasukhāti tividhā, catuyonivasena catubbidhā, indriyavasena, gativasena ca pañcavidhā, dvāravasena ca ārammaṇavasena ca chabbidhā, sattaviññāṇadhātuyogena sattavidhā, aṭṭhalokadhammapaccayatāya aṭṭhavidhā, sukhādīnaṃ paccekaṃ atītādivibhāgena navavidhā, tā eva ajjhattabahiddhābhedena aṭṭhārasavidhā, tathā rūpādīsu chasu ārammaṇesu ekekasmiṃ sukhādivasena tisso tisso katvā. Rūpārammaṇasmiñhi sukhāpi uppajjati, dukkhāpi, adukkhamasukhāpi, evaṃ itaresupi. Atha vā aṭṭhārasamanopavicāravasena aṭṭhārasa. Vuttañhi –
‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा सोमनस्सट्ठानियं रूपं उपविचरति, दोमनस्सट्ठानियं, उपेक्खाट्ठानियं रूपं उपविचरति, सोतेन सद्दं…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय सोमनस्सट्ठानियं धम्मं उपविचरति, दोमनस्सट्ठानियं, उपेक्खाट्ठानियं धम्मं उपविचरती’’ति (अ॰ नि॰ ३.६२)।
‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā somanassaṭṭhāniyaṃ rūpaṃ upavicarati, domanassaṭṭhāniyaṃ, upekkhāṭṭhāniyaṃ rūpaṃ upavicarati, sotena saddaṃ…pe… manasā dhammaṃ viññāya somanassaṭṭhāniyaṃ dhammaṃ upavicarati, domanassaṭṭhāniyaṃ, upekkhāṭṭhāniyaṃ dhammaṃ upavicaratī’’ti (a. ni. 3.62).
एवं अट्ठारसविधा होन्ति। तथा छ गेहस्सितानि सोमनस्सानि, छ गेहस्सितानि दोमनस्सानि, छ गेहस्सिता उपेक्खा, तथा नेक्खम्मस्सिता सोमनस्सादयोति एवं छत्तिंसविधा । अतीते छत्तिंस, अनागते छत्तिंस, पच्चुप्पन्ने छत्तिंसाति अट्ठुत्तरसतम्पि भवन्ति। एवमेत्थ द्विधादिता वेदितब्बाति।
Evaṃ aṭṭhārasavidhā honti. Tathā cha gehassitāni somanassāni, cha gehassitāni domanassāni, cha gehassitā upekkhā, tathā nekkhammassitā somanassādayoti evaṃ chattiṃsavidhā . Atīte chattiṃsa, anāgate chattiṃsa, paccuppanne chattiṃsāti aṭṭhuttarasatampi bhavanti. Evamettha dvidhāditā veditabbāti.
पकिण्णककथा निट्ठिता।
Pakiṇṇakakathā niṭṭhitā.
गाथासु समाहितोति उपचारप्पनाभेदेन समाधिना समाहितो। तेन समथभावनानुयोगं दस्सेति। सम्पजानोति सात्थकसम्पजञ्ञादिना चतुब्बिधेन सम्पजञ्ञेन सम्पजानो। तेन विपस्सनानुयोगं दस्सेति। सतोति सतोकारी। तेन समथविपस्सनानयेन धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति। तेन समन्नागतत्तं दस्सेति। वेदना च पजानातीति ‘‘इमा वेदना, एत्तका वेदना’’ति सभावतो विभागतो ‘‘अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’’ति अनिच्चादिलक्खणतो च पुब्बभागे तीहि परिञ्ञाहि परिजानन्तो विपस्सनं वड्ढेत्वा अरियमग्गेन परिञ्ञापटिवेधेन पजानाति। वेदनानञ्च सम्भवन्ति समुदयसच्चं। यत्थ चेता निरुज्झन्तीति एत्तावता वेदना यत्थ निरुज्झन्ति, तं निरोधसच्चं। खयगामिनन्ति वेदनानं खयगामिनं अरियमग्गञ्च पजानातीति सम्बन्धो। वेदनानं खयाति एवं चत्तारि सच्चानि पटिविज्झन्तेन अरियमग्गेन वेदनानं अनुप्पादनिरोधा। निच्छातो परिनिब्बुतोति नित्तण्हो, पहीनतण्हो, किलेसपरिनिब्बानेन, खन्धपरिनिब्बानेन च परिनिब्बुतो होति।
Gāthāsu samāhitoti upacārappanābhedena samādhinā samāhito. Tena samathabhāvanānuyogaṃ dasseti. Sampajānoti sātthakasampajaññādinā catubbidhena sampajaññena sampajāno. Tena vipassanānuyogaṃ dasseti. Satoti satokārī. Tena samathavipassanānayena dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti. Tena samannāgatattaṃ dasseti. Vedanā ca pajānātīti ‘‘imā vedanā, ettakā vedanā’’ti sabhāvato vibhāgato ‘‘aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā’’ti aniccādilakkhaṇato ca pubbabhāge tīhi pariññāhi parijānanto vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyamaggena pariññāpaṭivedhena pajānāti. Vedanānañca sambhavanti samudayasaccaṃ. Yattha cetā nirujjhantīti ettāvatā vedanā yattha nirujjhanti, taṃ nirodhasaccaṃ. Khayagāminanti vedanānaṃ khayagāminaṃ ariyamaggañca pajānātīti sambandho. Vedanānaṃkhayāti evaṃ cattāri saccāni paṭivijjhantena ariyamaggena vedanānaṃ anuppādanirodhā. Nicchāto parinibbutoti nittaṇho, pahīnataṇho, kilesaparinibbānena, khandhaparinibbānena ca parinibbuto hoti.
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ३. पठमवेदनासुत्तं • 3. Paṭhamavedanāsuttaṃ
