| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
१०. पथवीखणनसिक्खापदवण्णना
10. Pathavīkhaṇanasikkhāpadavaṇṇanā
पासाणसक्खरकथलमरुम्बवालुकादीसूति एत्थ मुट्ठिप्पमाणतो उपरि पासाणाति वेदितब्बा। मुट्ठिप्पमाणा सक्खरा। कथलाति कपालखण्डानि। मरुम्बाति कटसक्खरा। वालुका वालिकायेव। अञ्ञतरस्स ततियभागो होतीति ततियो भागो होति। इदं वुत्तं होति – यतो पंसुं वा मत्तिकं वा आहरापेत्वा विसुं विसुं कते द्वे कोट्ठासा पंसु वा मत्तिका वा एको पासाणादीसु अञ्ञतरो होति, अयं मिस्सकपथवी नामाति। ओवट्ठो नाम देवेन ओवट्ठो (पाचि॰ ८६)। वुत्तन्ति पदभाजनियं, सीहळट्ठकथायमेव वा वुत्तं । अधिकतरपासाणादिमिस्साति अधिकतरपासाणादीहि मिस्सा, अदड्ढापि वुत्तप्पमाणतो अधिकतरपासाणादिमिस्साति अधिप्पायो। वा-सद्दो अवुत्तविकप्पत्थो, तेन ऊनकचतुमासोवट्ठपथविं सङ्गण्हाति। सुद्धपासाणादिभेदायाति सुद्धा पासाणा एत्थाति सुद्धपासाणा, सा आदि यस्स भेदस्स सो सुद्धपासाणादि। आदि-सद्देन सुद्धसक्खरादीनं गहणं। सुद्धपासाणादिभेदो यस्सा सा सुद्धपासाणादिभेदा, ताय सुद्धपासाणादिभेदाय, सुद्धपासाणादिप्पकारायाति अत्थो।
Pāsāṇasakkharakathalamarumbavālukādīsūti ettha muṭṭhippamāṇato upari pāsāṇāti veditabbā. Muṭṭhippamāṇā sakkharā. Kathalāti kapālakhaṇḍāni. Marumbāti kaṭasakkharā. Vālukā vālikāyeva. Aññatarassa tatiyabhāgo hotīti tatiyo bhāgo hoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yato paṃsuṃ vā mattikaṃ vā āharāpetvā visuṃ visuṃ kate dve koṭṭhāsā paṃsu vā mattikā vā eko pāsāṇādīsu aññataro hoti, ayaṃ missakapathavī nāmāti. Ovaṭṭho nāma devena ovaṭṭho (pāci. 86). Vuttanti padabhājaniyaṃ, sīhaḷaṭṭhakathāyameva vā vuttaṃ . Adhikatarapāsāṇādimissāti adhikatarapāsāṇādīhi missā, adaḍḍhāpi vuttappamāṇato adhikatarapāsāṇādimissāti adhippāyo. Vā-saddo avuttavikappattho, tena ūnakacatumāsovaṭṭhapathaviṃ saṅgaṇhāti. Suddhapāsāṇādibhedāyāti suddhā pāsāṇā etthāti suddhapāsāṇā, sā ādi yassa bhedassa so suddhapāsāṇādi. Ādi-saddena suddhasakkharādīnaṃ gahaṇaṃ. Suddhapāsāṇādibhedo yassā sā suddhapāsāṇādibhedā, tāya suddhapāsāṇādibhedāya, suddhapāsāṇādippakārāyāti attho.
सयं खणतीति एत्थ यो अन्तमसो पादङ्गुट्ठकेनपि खणति, उदकम्पि छड्डेन्तो भिन्दति, पादङ्गुट्ठकेनपि विलिखति, पत्तम्पि पचन्तो दहति, सो सब्बो खणतियेवाति वेदितब्बो। तेनाह ‘‘खणनभेदनविलेखनपचनादीहि विकोपेतीति। पत्तं पचन्तेन (पाचि॰ अट्ठ॰ ८७) हि पुब्बे पक्कट्ठानेयेव पचितब्बो। अदड्ढाय पथविया अग्गिं ठपेतुं न वट्टति। पत्तपचनकपालस्स पन उपरि अग्गिं ठपेतुं वट्टति। दारूनं उपरि ठपेति, सो अग्गि तानि दहन्तो गन्त्वा पथविं दहति, न वट्टति। इट्ठकपासाणादीसुपि एसेव नयो। तत्रापि हि इट्ठकादीनंयेव उपरि ठपेतुं वट्टति। कस्मा? तेसं अनुपादानत्ता। न हि तानि अग्गिस्स उपादानसङ्खं गच्छन्ति। सुक्खखाणुरुक्खादीसुपि अग्गिं दातुं न वट्टति। सचे पन ‘‘पथविं अपत्तमेव निब्बापेत्वा गमिस्सामी’’ति देति, वट्टति। पच्छा निब्बापेतुं न सक्कोति, अविसयत्ता अनापत्ति। वुत्तनयेनेवाति ‘‘खणनभेदनविलिखनपचनादीही’’ति वुत्तेनेव नयेन। नियमेत्वाति सन्निट्ठानं कत्वा। इतरोति आणापको।
Sayaṃ khaṇatīti ettha yo antamaso pādaṅguṭṭhakenapi khaṇati, udakampi chaḍḍento bhindati, pādaṅguṭṭhakenapi vilikhati, pattampi pacanto dahati, so sabbo khaṇatiyevāti veditabbo. Tenāha ‘‘khaṇanabhedanavilekhanapacanādīhi vikopetīti. Pattaṃ pacantena (pāci. aṭṭha. 87) hi pubbe pakkaṭṭhāneyeva pacitabbo. Adaḍḍhāya pathaviyā aggiṃ ṭhapetuṃ na vaṭṭati. Pattapacanakapālassa pana upari aggiṃ ṭhapetuṃ vaṭṭati. Dārūnaṃ upari ṭhapeti, so aggi tāni dahanto gantvā pathaviṃ dahati, na vaṭṭati. Iṭṭhakapāsāṇādīsupi eseva nayo. Tatrāpi hi iṭṭhakādīnaṃyeva upari ṭhapetuṃ vaṭṭati. Kasmā? Tesaṃ anupādānattā. Na hi tāni aggissa upādānasaṅkhaṃ gacchanti. Sukkhakhāṇurukkhādīsupi aggiṃ dātuṃ na vaṭṭati. Sace pana ‘‘pathaviṃ apattameva nibbāpetvā gamissāmī’’ti deti, vaṭṭati. Pacchā nibbāpetuṃ na sakkoti, avisayattā anāpatti. Vuttanayenevāti ‘‘khaṇanabhedanavilikhanapacanādīhī’’ti vutteneva nayena. Niyametvāti sanniṭṭhānaṃ katvā. Itaroti āṇāpako.
‘‘पोक्खरणिं खणा’’ति (पाचि॰ अट्ठ॰ ८६) वदति, वट्टति। खतायेव पोक्खरणी नाम होति, तस्मा अयं कप्पियवोहारो। एस नयो ‘‘वापिं, तळाकं, आवाटं खणा’’तिआदीसुपि। ‘‘इमं ओकासं खण, इमस्मिं ओकासे पोक्खरणिं खणा’’ति पन वत्तुं न वट्टति। ‘‘कन्दं खण मूलं खणा’’ति अनियमेत्वा वत्तुं वट्टति। ‘‘इमं वल्लिं खण, इमस्मिं ओकासे कन्दं वा मूलं वा खणा’’ति वत्तुं न वट्टति। तेनाह ‘‘ओकासं अनियमेत्वा…पे॰… भणन्तस्सा’’ति। आतपेन सुक्खकद्दमो च फलति, तत्र यो हेट्ठा पथविया असम्बद्धो, तमेव अपनेतुं वट्टति। एस नयो गोकण्टकेपि । तेनाह ‘‘आतपेन…पे॰… असम्बद्ध’’न्ति। तत्थ गोकण्टको (पाचि॰ अट्ठ॰ ८६) नाम गावीनं खुरच्छिन्नकद्दमो वुच्चति। सचे पन हेट्ठिमतलेन भूमिसम्बन्धो, विकोपेतुं न वट्टति। भिज्जित्वा पतितनदितटन्ति भिज्जित्वा नदिसामन्ता पतितं ओमकचातुमासं ओवट्ठं नदितटं। सचे पन भिज्जित्वा उदकेयेव पकति, देवे अतिरेकचातुमासं ओवट्ठेपि उदकेयेव उदकस्स पतितत्ता वट्टति। महन्तम्पि नङ्गलच्छिन्नमत्तिकापिण्डन्ति महन्तम्पि कसितट्ठाने हेट्ठा पथविया असम्बद्धं नङ्गलच्छिन्नमत्तिकापिण्डं। एवमादिसद्देन कूटासिञ्चनयोग्गतनुककद्दमादीनं गहणं। असञ्चिच्च रुक्खादिपवट्टनेन भिन्दन्तस्साति पासाणरुक्खादीनि वा पवट्टेन्तस्स, कत्तरदण्डेन वा आहच्च आहच्च गच्छन्तस्स पथवी भिज्जति, सा ‘‘तेन भिन्दिस्सामी’’ति एवं सञ्चिच्च अभिन्नत्ता असञ्चिच्च भिन्ना नाम होति, इति असञ्चिच्च रुक्खादिप्पवट्टनेन भिन्दन्तस्स अनापत्ति। असतिया पादङ्गुट्ठकादीहि विलिखन्तस्साति यो अञ्ञविहितो केनचि सद्धिं किञ्चि कथेन्तो पादङ्गुट्ठकेन वा कत्तरयट्ठिया वा पथविं विलिखन्तो तिट्ठति, तस्स एवं असतिया पादङ्गुट्ठकादीहि विलिखन्तस्स अनापत्ति।
‘‘Pokkharaṇiṃ khaṇā’’ti (pāci. aṭṭha. 86) vadati, vaṭṭati. Khatāyeva pokkharaṇī nāma hoti, tasmā ayaṃ kappiyavohāro. Esa nayo ‘‘vāpiṃ, taḷākaṃ, āvāṭaṃ khaṇā’’tiādīsupi. ‘‘Imaṃ okāsaṃ khaṇa, imasmiṃ okāse pokkharaṇiṃ khaṇā’’ti pana vattuṃ na vaṭṭati. ‘‘Kandaṃ khaṇa mūlaṃ khaṇā’’ti aniyametvā vattuṃ vaṭṭati. ‘‘Imaṃ valliṃ khaṇa, imasmiṃ okāse kandaṃ vā mūlaṃ vā khaṇā’’ti vattuṃ na vaṭṭati. Tenāha ‘‘okāsaṃ aniyametvā…pe… bhaṇantassā’’ti. Ātapena sukkhakaddamo ca phalati, tatra yo heṭṭhā pathaviyā asambaddho, tameva apanetuṃ vaṭṭati. Esa nayo gokaṇṭakepi . Tenāha ‘‘ātapena…pe… asambaddha’’nti. Tattha gokaṇṭako (pāci. aṭṭha. 86) nāma gāvīnaṃ khuracchinnakaddamo vuccati. Sace pana heṭṭhimatalena bhūmisambandho, vikopetuṃ na vaṭṭati. Bhijjitvā patitanaditaṭanti bhijjitvā nadisāmantā patitaṃ omakacātumāsaṃ ovaṭṭhaṃ naditaṭaṃ. Sace pana bhijjitvā udakeyeva pakati, deve atirekacātumāsaṃ ovaṭṭhepi udakeyeva udakassa patitattā vaṭṭati. Mahantampi naṅgalacchinnamattikāpiṇḍanti mahantampi kasitaṭṭhāne heṭṭhā pathaviyā asambaddhaṃ naṅgalacchinnamattikāpiṇḍaṃ. Evamādisaddena kūṭāsiñcanayoggatanukakaddamādīnaṃ gahaṇaṃ. Asañcicca rukkhādipavaṭṭanena bhindantassāti pāsāṇarukkhādīni vā pavaṭṭentassa, kattaradaṇḍena vā āhacca āhacca gacchantassa pathavī bhijjati, sā ‘‘tena bhindissāmī’’ti evaṃ sañcicca abhinnattā asañcicca bhinnā nāma hoti, iti asañcicca rukkhādippavaṭṭanena bhindantassa anāpatti. Asatiyā pādaṅguṭṭhakādīhi vilikhantassāti yo aññavihito kenaci saddhiṃ kiñci kathento pādaṅguṭṭhakena vā kattarayaṭṭhiyā vā pathaviṃ vilikhanto tiṭṭhati, tassa evaṃ asatiyā pādaṅguṭṭhakādīhi vilikhantassa anāpatti.
पथवीखणनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Pathavīkhaṇanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
मुसावादवग्गो पठमो।
Musāvādavaggo paṭhamo.
