| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਕਙ੍ਖਾવਿਤਰਣੀ-ਅਭਿਨવ-ਟੀਕਾ • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
੧੦. ਪਥવੀਖਣਨਸਿਕ੍ਖਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ
10. Pathavīkhaṇanasikkhāpadavaṇṇanā
ਪਾਸਾਣਸਕ੍ਖਰਕਥਲਮਰੁਮ੍ਬવਾਲੁਕਾਦੀਸੂਤਿ ਏਤ੍ਥ ਮੁਟ੍ਠਿਪ੍ਪਮਾਣਤੋ ਉਪਰਿ ਪਾਸਾਣਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਮੁਟ੍ਠਿਪ੍ਪਮਾਣਾ ਸਕ੍ਖਰਾ। ਕਥਲਾਤਿ ਕਪਾਲਖਣ੍ਡਾਨਿ। ਮਰੁਮ੍ਬਾਤਿ ਕਟਸਕ੍ਖਰਾ। વਾਲੁਕਾ વਾਲਿਕਾਯੇવ। ਅਞ੍ਞਤਰਸ੍ਸ ਤਤਿਯਭਾਗੋ ਹੋਤੀਤਿ ਤਤਿਯੋ ਭਾਗੋ ਹੋਤਿ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਯਤੋ ਪਂਸੁਂ વਾ ਮਤ੍ਤਿਕਂ વਾ ਆਹਰਾਪੇਤ੍વਾ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ ਕਤੇ ਦ੍વੇ ਕੋਟ੍ਠਾਸਾ ਪਂਸੁ વਾ ਮਤ੍ਤਿਕਾ વਾ ਏਕੋ ਪਾਸਾਣਾਦੀਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰੋ ਹੋਤਿ, ਅਯਂ ਮਿਸ੍ਸਕਪਥવੀ ਨਾਮਾਤਿ। ਓવਟ੍ਠੋ ਨਾਮ ਦੇવੇਨ ਓવਟ੍ਠੋ (ਪਾਚਿ॰ ੮੬)। વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਪਦਭਾਜਨਿਯਂ, ਸੀਹਲ਼ਟ੍ਠਕਥਾਯਮੇવ વਾ વੁਤ੍ਤਂ । ਅਧਿਕਤਰਪਾਸਾਣਾਦਿਮਿਸ੍ਸਾਤਿ ਅਧਿਕਤਰਪਾਸਾਣਾਦੀਹਿ ਮਿਸ੍ਸਾ, ਅਦਡ੍ਢਾਪਿ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਮਾਣਤੋ ਅਧਿਕਤਰਪਾਸਾਣਾਦਿਮਿਸ੍ਸਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। વਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਅવੁਤ੍ਤવਿਕਪ੍ਪਤ੍ਥੋ, ਤੇਨ ਊਨਕਚਤੁਮਾਸੋવਟ੍ਠਪਥવਿਂ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਸੁਦ੍ਧਪਾਸਾਣਾਦਿਭੇਦਾਯਾਤਿ ਸੁਦ੍ਧਾ ਪਾਸਾਣਾ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਸੁਦ੍ਧਪਾਸਾਣਾ, ਸਾ ਆਦਿ ਯਸ੍ਸ ਭੇਦਸ੍ਸ ਸੋ ਸੁਦ੍ਧਪਾਸਾਣਾਦਿ। ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਸੁਦ੍ਧਸਕ੍ਖਰਾਦੀਨਂ ਗਹਣਂ। ਸੁਦ੍ਧਪਾਸਾਣਾਦਿਭੇਦੋ ਯਸ੍ਸਾ ਸਾ ਸੁਦ੍ਧਪਾਸਾਣਾਦਿਭੇਦਾ, ਤਾਯ ਸੁਦ੍ਧਪਾਸਾਣਾਦਿਭੇਦਾਯ, ਸੁਦ੍ਧਪਾਸਾਣਾਦਿਪ੍ਪਕਾਰਾਯਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Pāsāṇasakkharakathalamarumbavālukādīsūti ettha muṭṭhippamāṇato upari pāsāṇāti veditabbā. Muṭṭhippamāṇā sakkharā. Kathalāti kapālakhaṇḍāni. Marumbāti kaṭasakkharā. Vālukā vālikāyeva. Aññatarassa tatiyabhāgo hotīti tatiyo bhāgo hoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yato paṃsuṃ vā mattikaṃ vā āharāpetvā visuṃ visuṃ kate dve koṭṭhāsā paṃsu vā mattikā vā eko pāsāṇādīsu aññataro hoti, ayaṃ missakapathavī nāmāti. Ovaṭṭho nāma devena ovaṭṭho (pāci. 86). Vuttanti padabhājaniyaṃ, sīhaḷaṭṭhakathāyameva vā vuttaṃ . Adhikatarapāsāṇādimissāti adhikatarapāsāṇādīhi missā, adaḍḍhāpi vuttappamāṇato adhikatarapāsāṇādimissāti adhippāyo. Vā-saddo avuttavikappattho, tena ūnakacatumāsovaṭṭhapathaviṃ saṅgaṇhāti. Suddhapāsāṇādibhedāyāti suddhā pāsāṇā etthāti suddhapāsāṇā, sā ādi yassa bhedassa so suddhapāsāṇādi. Ādi-saddena suddhasakkharādīnaṃ gahaṇaṃ. Suddhapāsāṇādibhedo yassā sā suddhapāsāṇādibhedā, tāya suddhapāsāṇādibhedāya, suddhapāsāṇādippakārāyāti attho.
ਸਯਂ ਖਣਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਯੋ ਅਨ੍ਤਮਸੋ ਪਾਦਙ੍ਗੁਟ੍ਠਕੇਨਪਿ ਖਣਤਿ, ਉਦਕਮ੍ਪਿ ਛਡ੍ਡੇਨ੍ਤੋ ਭਿਨ੍ਦਤਿ, ਪਾਦਙ੍ਗੁਟ੍ਠਕੇਨਪਿ વਿਲਿਖਤਿ, ਪਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਪਚਨ੍ਤੋ ਦਹਤਿ, ਸੋ ਸਬ੍ਬੋ ਖਣਤਿਯੇવਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਖਣਨਭੇਦਨવਿਲੇਖਨਪਚਨਾਦੀਹਿ વਿਕੋਪੇਤੀਤਿ। ਪਤ੍ਤਂ ਪਚਨ੍ਤੇਨ (ਪਾਚਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੮੭) ਹਿ ਪੁਬ੍ਬੇ ਪਕ੍ਕਟ੍ਠਾਨੇਯੇવ ਪਚਿਤਬ੍ਬੋ। ਅਦਡ੍ਢਾਯ ਪਥવਿਯਾ ਅਗ੍ਗਿਂ ਠਪੇਤੁਂ ਨ વਟ੍ਟਤਿ। ਪਤ੍ਤਪਚਨਕਪਾਲਸ੍ਸ ਪਨ ਉਪਰਿ ਅਗ੍ਗਿਂ ਠਪੇਤੁਂ વਟ੍ਟਤਿ। ਦਾਰੂਨਂ ਉਪਰਿ ਠਪੇਤਿ, ਸੋ ਅਗ੍ਗਿ ਤਾਨਿ ਦਹਨ੍ਤੋ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਪਥવਿਂ ਦਹਤਿ, ਨ વਟ੍ਟਤਿ। ਇਟ੍ਠਕਪਾਸਾਣਾਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਤਤ੍ਰਾਪਿ ਹਿ ਇਟ੍ਠਕਾਦੀਨਂਯੇવ ਉਪਰਿ ਠਪੇਤੁਂ વਟ੍ਟਤਿ। ਕਸ੍ਮਾ? ਤੇਸਂ ਅਨੁਪਾਦਾਨਤ੍ਤਾ। ਨ ਹਿ ਤਾਨਿ ਅਗ੍ਗਿਸ੍ਸ ਉਪਾਦਾਨਸਙ੍ਖਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਸੁਕ੍ਖਖਾਣੁਰੁਕ੍ਖਾਦੀਸੁਪਿ ਅਗ੍ਗਿਂ ਦਾਤੁਂ ਨ વਟ੍ਟਤਿ। ਸਚੇ ਪਨ ‘‘ਪਥવਿਂ ਅਪਤ੍ਤਮੇવ ਨਿਬ੍ਬਾਪੇਤ੍વਾ ਗਮਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਦੇਤਿ, વਟ੍ਟਤਿ। ਪਚ੍ਛਾ ਨਿਬ੍ਬਾਪੇਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕੋਤਿ, ਅવਿਸਯਤ੍ਤਾ ਅਨਾਪਤ੍ਤਿ। વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવਾਤਿ ‘‘ਖਣਨਭੇਦਨવਿਲਿਖਨਪਚਨਾਦੀਹੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇਨੇવ ਨਯੇਨ। ਨਿਯਮੇਤ੍વਾਤਿ ਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਨਂ ਕਤ੍વਾ। ਇਤਰੋਤਿ ਆਣਾਪਕੋ।
Sayaṃ khaṇatīti ettha yo antamaso pādaṅguṭṭhakenapi khaṇati, udakampi chaḍḍento bhindati, pādaṅguṭṭhakenapi vilikhati, pattampi pacanto dahati, so sabbo khaṇatiyevāti veditabbo. Tenāha ‘‘khaṇanabhedanavilekhanapacanādīhi vikopetīti. Pattaṃ pacantena (pāci. aṭṭha. 87) hi pubbe pakkaṭṭhāneyeva pacitabbo. Adaḍḍhāya pathaviyā aggiṃ ṭhapetuṃ na vaṭṭati. Pattapacanakapālassa pana upari aggiṃ ṭhapetuṃ vaṭṭati. Dārūnaṃ upari ṭhapeti, so aggi tāni dahanto gantvā pathaviṃ dahati, na vaṭṭati. Iṭṭhakapāsāṇādīsupi eseva nayo. Tatrāpi hi iṭṭhakādīnaṃyeva upari ṭhapetuṃ vaṭṭati. Kasmā? Tesaṃ anupādānattā. Na hi tāni aggissa upādānasaṅkhaṃ gacchanti. Sukkhakhāṇurukkhādīsupi aggiṃ dātuṃ na vaṭṭati. Sace pana ‘‘pathaviṃ apattameva nibbāpetvā gamissāmī’’ti deti, vaṭṭati. Pacchā nibbāpetuṃ na sakkoti, avisayattā anāpatti. Vuttanayenevāti ‘‘khaṇanabhedanavilikhanapacanādīhī’’ti vutteneva nayena. Niyametvāti sanniṭṭhānaṃ katvā. Itaroti āṇāpako.
‘‘ਪੋਕ੍ਖਰਣਿਂ ਖਣਾ’’ਤਿ (ਪਾਚਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੮੬) વਦਤਿ, વਟ੍ਟਤਿ। ਖਤਾਯੇવ ਪੋਕ੍ਖਰਣੀ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਯਂ ਕਪ੍ਪਿਯવੋਹਾਰੋ। ਏਸ ਨਯੋ ‘‘વਾਪਿਂ, ਤਲ਼ਾਕਂ, ਆવਾਟਂ ਖਣਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁਪਿ। ‘‘ਇਮਂ ਓਕਾਸਂ ਖਣ, ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਓਕਾਸੇ ਪੋਕ੍ਖਰਣਿਂ ਖਣਾ’’ਤਿ ਪਨ વਤ੍ਤੁਂ ਨ વਟ੍ਟਤਿ। ‘‘ਕਨ੍ਦਂ ਖਣ ਮੂਲਂ ਖਣਾ’’ਤਿ ਅਨਿਯਮੇਤ੍વਾ વਤ੍ਤੁਂ વਟ੍ਟਤਿ। ‘‘ਇਮਂ વਲ੍ਲਿਂ ਖਣ, ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਓਕਾਸੇ ਕਨ੍ਦਂ વਾ ਮੂਲਂ વਾ ਖਣਾ’’ਤਿ વਤ੍ਤੁਂ ਨ વਟ੍ਟਤਿ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਓਕਾਸਂ ਅਨਿਯਮੇਤ੍વਾ…ਪੇ॰… ਭਣਨ੍ਤਸ੍ਸਾ’’ਤਿ। ਆਤਪੇਨ ਸੁਕ੍ਖਕਦ੍ਦਮੋ ਚ ਫਲਤਿ, ਤਤ੍ਰ ਯੋ ਹੇਟ੍ਠਾ ਪਥવਿਯਾ ਅਸਮ੍ਬਦ੍ਧੋ, ਤਮੇવ ਅਪਨੇਤੁਂ વਟ੍ਟਤਿ। ਏਸ ਨਯੋ ਗੋਕਣ੍ਟਕੇਪਿ । ਤੇਨਾਹ ‘‘ਆਤਪੇਨ…ਪੇ॰… ਅਸਮ੍ਬਦ੍ਧ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਗੋਕਣ੍ਟਕੋ (ਪਾਚਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੮੬) ਨਾਮ ਗਾવੀਨਂ ਖੁਰਚ੍ਛਿਨ੍ਨਕਦ੍ਦਮੋ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਸਚੇ ਪਨ ਹੇਟ੍ਠਿਮਤਲੇਨ ਭੂਮਿਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ, વਿਕੋਪੇਤੁਂ ਨ વਟ੍ਟਤਿ। ਭਿਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਪਤਿਤਨਦਿਤਟਨ੍ਤਿ ਭਿਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਨਦਿਸਾਮਨ੍ਤਾ ਪਤਿਤਂ ਓਮਕਚਾਤੁਮਾਸਂ ਓવਟ੍ਠਂ ਨਦਿਤਟਂ। ਸਚੇ ਪਨ ਭਿਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਉਦਕੇਯੇવ ਪਕਤਿ, ਦੇવੇ ਅਤਿਰੇਕਚਾਤੁਮਾਸਂ ਓવਟ੍ਠੇਪਿ ਉਦਕੇਯੇવ ਉਦਕਸ੍ਸ ਪਤਿਤਤ੍ਤਾ વਟ੍ਟਤਿ। ਮਹਨ੍ਤਮ੍ਪਿ ਨਙ੍ਗਲਚ੍ਛਿਨ੍ਨਮਤ੍ਤਿਕਾਪਿਣ੍ਡਨ੍ਤਿ ਮਹਨ੍ਤਮ੍ਪਿ ਕਸਿਤਟ੍ਠਾਨੇ ਹੇਟ੍ਠਾ ਪਥવਿਯਾ ਅਸਮ੍ਬਦ੍ਧਂ ਨਙ੍ਗਲਚ੍ਛਿਨ੍ਨਮਤ੍ਤਿਕਾਪਿਣ੍ਡਂ। ਏવਮਾਦਿਸਦ੍ਦੇਨ ਕੂਟਾਸਿਞ੍ਚਨਯੋਗ੍ਗਤਨੁਕਕਦ੍ਦਮਾਦੀਨਂ ਗਹਣਂ। ਅਸਞ੍ਚਿਚ੍ਚ ਰੁਕ੍ਖਾਦਿਪવਟ੍ਟਨੇਨ ਭਿਨ੍ਦਨ੍ਤਸ੍ਸਾਤਿ ਪਾਸਾਣਰੁਕ੍ਖਾਦੀਨਿ વਾ ਪવਟ੍ਟੇਨ੍ਤਸ੍ਸ, ਕਤ੍ਤਰਦਣ੍ਡੇਨ વਾ ਆਹਚ੍ਚ ਆਹਚ੍ਚ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਸ੍ਸ ਪਥવੀ ਭਿਜ੍ਜਤਿ, ਸਾ ‘‘ਤੇਨ ਭਿਨ੍ਦਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਏવਂ ਸਞ੍ਚਿਚ੍ਚ ਅਭਿਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਅਸਞ੍ਚਿਚ੍ਚ ਭਿਨ੍ਨਾ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਇਤਿ ਅਸਞ੍ਚਿਚ੍ਚ ਰੁਕ੍ਖਾਦਿਪ੍ਪવਟ੍ਟਨੇਨ ਭਿਨ੍ਦਨ੍ਤਸ੍ਸ ਅਨਾਪਤ੍ਤਿ। ਅਸਤਿਯਾ ਪਾਦਙ੍ਗੁਟ੍ਠਕਾਦੀਹਿ વਿਲਿਖਨ੍ਤਸ੍ਸਾਤਿ ਯੋ ਅਞ੍ਞવਿਹਿਤੋ ਕੇਨਚਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਕਥੇਨ੍ਤੋ ਪਾਦਙ੍ਗੁਟ੍ਠਕੇਨ વਾ ਕਤ੍ਤਰਯਟ੍ਠਿਯਾ વਾ ਪਥવਿਂ વਿਲਿਖਨ੍ਤੋ ਤਿਟ੍ਠਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਏવਂ ਅਸਤਿਯਾ ਪਾਦਙ੍ਗੁਟ੍ਠਕਾਦੀਹਿ વਿਲਿਖਨ੍ਤਸ੍ਸ ਅਨਾਪਤ੍ਤਿ।
‘‘Pokkharaṇiṃ khaṇā’’ti (pāci. aṭṭha. 86) vadati, vaṭṭati. Khatāyeva pokkharaṇī nāma hoti, tasmā ayaṃ kappiyavohāro. Esa nayo ‘‘vāpiṃ, taḷākaṃ, āvāṭaṃ khaṇā’’tiādīsupi. ‘‘Imaṃ okāsaṃ khaṇa, imasmiṃ okāse pokkharaṇiṃ khaṇā’’ti pana vattuṃ na vaṭṭati. ‘‘Kandaṃ khaṇa mūlaṃ khaṇā’’ti aniyametvā vattuṃ vaṭṭati. ‘‘Imaṃ valliṃ khaṇa, imasmiṃ okāse kandaṃ vā mūlaṃ vā khaṇā’’ti vattuṃ na vaṭṭati. Tenāha ‘‘okāsaṃ aniyametvā…pe… bhaṇantassā’’ti. Ātapena sukkhakaddamo ca phalati, tatra yo heṭṭhā pathaviyā asambaddho, tameva apanetuṃ vaṭṭati. Esa nayo gokaṇṭakepi . Tenāha ‘‘ātapena…pe… asambaddha’’nti. Tattha gokaṇṭako (pāci. aṭṭha. 86) nāma gāvīnaṃ khuracchinnakaddamo vuccati. Sace pana heṭṭhimatalena bhūmisambandho, vikopetuṃ na vaṭṭati. Bhijjitvā patitanaditaṭanti bhijjitvā nadisāmantā patitaṃ omakacātumāsaṃ ovaṭṭhaṃ naditaṭaṃ. Sace pana bhijjitvā udakeyeva pakati, deve atirekacātumāsaṃ ovaṭṭhepi udakeyeva udakassa patitattā vaṭṭati. Mahantampi naṅgalacchinnamattikāpiṇḍanti mahantampi kasitaṭṭhāne heṭṭhā pathaviyā asambaddhaṃ naṅgalacchinnamattikāpiṇḍaṃ. Evamādisaddena kūṭāsiñcanayoggatanukakaddamādīnaṃ gahaṇaṃ. Asañcicca rukkhādipavaṭṭanena bhindantassāti pāsāṇarukkhādīni vā pavaṭṭentassa, kattaradaṇḍena vā āhacca āhacca gacchantassa pathavī bhijjati, sā ‘‘tena bhindissāmī’’ti evaṃ sañcicca abhinnattā asañcicca bhinnā nāma hoti, iti asañcicca rukkhādippavaṭṭanena bhindantassa anāpatti. Asatiyā pādaṅguṭṭhakādīhi vilikhantassāti yo aññavihito kenaci saddhiṃ kiñci kathento pādaṅguṭṭhakena vā kattarayaṭṭhiyā vā pathaviṃ vilikhanto tiṭṭhati, tassa evaṃ asatiyā pādaṅguṭṭhakādīhi vilikhantassa anāpatti.
ਪਥવੀਖਣਨਸਿਕ੍ਖਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Pathavīkhaṇanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
ਮੁਸਾવਾਦવਗ੍ਗੋ ਪਠਮੋ।
Musāvādavaggo paṭhamo.
