| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयसङ्गह-अट्ठकथा • Vinayasaṅgaha-aṭṭhakathā |
१४. पथवीखणनविनिच्छयकथा
14. Pathavīkhaṇanavinicchayakathā
७२. पथवीति द्वे पथवी जाता च पथवी अजाता च पथवीति। तत्थ जाता नाम पथवी सुद्धपंसुका सुद्धमत्तिका अप्पपासाणा अप्पसक्खरा अप्पकठला अप्पमरुम्बा अप्पवालुका येभुय्येनपंसुका येभुय्येनमत्तिका, अदड्ढापि वुच्चति ‘‘जाता पथवी’’ति। योपि पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा अतिरेकचातुमासं ओवट्ठो, सोपि वुच्चति ‘‘जाता पथवी’’ति। अजाता नाम पथवी सुद्धपासाणा सुद्धसक्खरा सुद्धकठला सुद्धमरुम्बा सुद्धवालुका अप्पपंसुका अप्पमत्तिका येभुय्येनपासाणा येभुय्येनसक्खरा येभुय्येनकठला येभुय्येनमरुम्बा येभुय्येनवालुका, दड्ढापि वुच्चति ‘‘अजाता पथवी’’ति। योपि पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा ओमकचातुमासं ओवट्ठो, सोपि वुच्चति ‘‘अजाता पथवी’’ति (पाचि॰ ८४-८६)।
72.Pathavīti dve pathavī jātā ca pathavī ajātā ca pathavīti. Tattha jātā nāma pathavī suddhapaṃsukā suddhamattikā appapāsāṇā appasakkharā appakaṭhalā appamarumbā appavālukā yebhuyyenapaṃsukā yebhuyyenamattikā, adaḍḍhāpi vuccati ‘‘jātā pathavī’’ti. Yopi paṃsupuñjo vā mattikāpuñjo vā atirekacātumāsaṃ ovaṭṭho, sopi vuccati ‘‘jātā pathavī’’ti. Ajātā nāma pathavī suddhapāsāṇā suddhasakkharā suddhakaṭhalā suddhamarumbā suddhavālukā appapaṃsukā appamattikā yebhuyyenapāsāṇā yebhuyyenasakkharā yebhuyyenakaṭhalā yebhuyyenamarumbā yebhuyyenavālukā, daḍḍhāpi vuccati ‘‘ajātā pathavī’’ti. Yopi paṃsupuñjo vā mattikāpuñjo vā omakacātumāsaṃ ovaṭṭho, sopi vuccati ‘‘ajātā pathavī’’ti (pāci. 84-86).
तत्थ जातपथविं खणन्तस्स खणापेन्तस्स वा पाचित्तियं। तत्रायं विनिच्छयो (पाचि॰ अट्ठ॰ ८६) – सचे सयं खणति, पहारे पहारे पाचित्तियं। सचे अञ्ञं आणापेति, सकिं आणत्तो सचेपि सकलदिवसं खणति, आणापकस्स एकमेव पाचित्तियं। सचे पन कुसीतो होति, पुनप्पुनं आणापेतब्बो, तं आणापेत्वा खणापेन्तस्स वाचाय वाचाय पाचित्तियं। सचे ‘‘पोक्खरणिं खणाही’’ति वदति, वट्टति। खतायेव हि पोक्खरणी नाम होति। तस्मा अयं कप्पियवोहारो। एस नयो ‘‘वापिं तळाकं आवाटं खणा’’तिआदीसुपि। ‘‘इमं ओकासं खण, इमस्मिं ओकासे पोक्खरणिं खणा’’ति वत्तुं पन न वट्टति। ‘‘कन्दं खण, मूलं खणा’’ति अनियमेत्वा वत्तुं वट्टति, ‘‘इमं वल्लिं खण, इमस्मिं ओकासे कन्दं वा मूलं वा खणा’’ति वत्तुं न वट्टति।
Tattha jātapathaviṃ khaṇantassa khaṇāpentassa vā pācittiyaṃ. Tatrāyaṃ vinicchayo (pāci. aṭṭha. 86) – sace sayaṃ khaṇati, pahāre pahāre pācittiyaṃ. Sace aññaṃ āṇāpeti, sakiṃ āṇatto sacepi sakaladivasaṃ khaṇati, āṇāpakassa ekameva pācittiyaṃ. Sace pana kusīto hoti, punappunaṃ āṇāpetabbo, taṃ āṇāpetvā khaṇāpentassa vācāya vācāya pācittiyaṃ. Sace ‘‘pokkharaṇiṃ khaṇāhī’’ti vadati, vaṭṭati. Khatāyeva hi pokkharaṇī nāma hoti. Tasmā ayaṃ kappiyavohāro. Esa nayo ‘‘vāpiṃ taḷākaṃ āvāṭaṃ khaṇā’’tiādīsupi. ‘‘Imaṃ okāsaṃ khaṇa, imasmiṃ okāse pokkharaṇiṃ khaṇā’’ti vattuṃ pana na vaṭṭati. ‘‘Kandaṃ khaṇa, mūlaṃ khaṇā’’ti aniyametvā vattuṃ vaṭṭati, ‘‘imaṃ valliṃ khaṇa, imasmiṃ okāse kandaṃ vā mūlaṃ vā khaṇā’’ti vattuṃ na vaṭṭati.
७३. पोक्खरणिं सोधेन्तेहि यो कुटेहि उस्सिञ्चितुं सक्का होति तनुककद्दमो, तं अपनेतुं वट्टति, बहलो न वट्टति। आतपेन सुक्खकद्दमो फलति, तत्र यो हेट्ठा पथविया असम्बन्धो, तमेव अपनेतुं वट्टति। उदकेन गतट्ठाने उदकपप्पटको नाम होति, वातपहारेन चलति, तं अपनेतुं वट्टति। पोक्खरणीआदीनं तटं भिज्जित्वा उदकसामन्ता पतति। सचे ओमकचातुमासं ओवट्ठं, छिन्दितुं भिन्दितुं वा वट्टति, चातुमासतो उद्धं न वट्टति। सचे पन उदकेयेव पतति, देवेन अतिरेकचातुमासं ओवट्ठेपि उदकेयेव उदकस्स पतितत्ता वट्टति।
73. Pokkharaṇiṃ sodhentehi yo kuṭehi ussiñcituṃ sakkā hoti tanukakaddamo, taṃ apanetuṃ vaṭṭati, bahalo na vaṭṭati. Ātapena sukkhakaddamo phalati, tatra yo heṭṭhā pathaviyā asambandho, tameva apanetuṃ vaṭṭati. Udakena gataṭṭhāne udakapappaṭako nāma hoti, vātapahārena calati, taṃ apanetuṃ vaṭṭati. Pokkharaṇīādīnaṃ taṭaṃ bhijjitvā udakasāmantā patati. Sace omakacātumāsaṃ ovaṭṭhaṃ, chindituṃ bhindituṃ vā vaṭṭati, cātumāsato uddhaṃ na vaṭṭati. Sace pana udakeyeva patati, devena atirekacātumāsaṃ ovaṭṭhepi udakeyeva udakassa patitattā vaṭṭati.
पासाणपिट्ठियं सोण्डिं खणन्ति, सचे तत्थ पठममेव सुखुमरजं पतति, तं देवेन ओवट्ठं होति, चातुमासच्चयेन अकप्पियपथवीसङ्ख्यं गच्छति। उदके परियादिन्ने सोण्डिं सोधेन्तेहि विकोपेतुं न वट्टति। सचे पठममेव उदकेन पूरति, पच्छा रजं पतति, तं विकोपेतुं वट्टति। तत्थ हि देवे वस्सन्तेपि उदकेयेव उदकं पतति। पिट्ठिपासाणे सुखुमरजं होति, देवे फुसायन्ते अल्लीयति, तम्पि चातुमासच्चयेन विकोपेतुं न वट्टति। अकतपब्भारे वम्मिको उट्ठितो होति, यथासुखं विकोपेतुं वट्टति। सचे अब्भोकासे उट्ठहति, ओमकचातुमासं ओवट्ठोयेव वट्टति। रुक्खादीसु आरुळ्हउपचिकमत्तिकायम्पि एसेव नयो। गण्डुप्पादगूथमूसिकुक्करगोकण्टकादीसुपि एसेव नयो। गोकण्टको नाम गावीनं खुरच्छिन्नकद्दमो वुच्चति। सचे पन हेट्ठिमतलेन भूमिसम्बन्धो होति, एकदिवसम्पि न वट्टति। कसितट्ठाने नङ्गलच्छिन्नमत्तिकापिण्डं गण्हन्तस्स एसेव नयो।
Pāsāṇapiṭṭhiyaṃ soṇḍiṃ khaṇanti, sace tattha paṭhamameva sukhumarajaṃ patati, taṃ devena ovaṭṭhaṃ hoti, cātumāsaccayena akappiyapathavīsaṅkhyaṃ gacchati. Udake pariyādinne soṇḍiṃ sodhentehi vikopetuṃ na vaṭṭati. Sace paṭhamameva udakena pūrati, pacchā rajaṃ patati, taṃ vikopetuṃ vaṭṭati. Tattha hi deve vassantepi udakeyeva udakaṃ patati. Piṭṭhipāsāṇe sukhumarajaṃ hoti, deve phusāyante allīyati, tampi cātumāsaccayena vikopetuṃ na vaṭṭati. Akatapabbhāre vammiko uṭṭhito hoti, yathāsukhaṃ vikopetuṃ vaṭṭati. Sace abbhokāse uṭṭhahati, omakacātumāsaṃ ovaṭṭhoyeva vaṭṭati. Rukkhādīsu āruḷhaupacikamattikāyampi eseva nayo. Gaṇḍuppādagūthamūsikukkaragokaṇṭakādīsupi eseva nayo. Gokaṇṭako nāma gāvīnaṃ khuracchinnakaddamo vuccati. Sace pana heṭṭhimatalena bhūmisambandho hoti, ekadivasampi na vaṭṭati. Kasitaṭṭhāne naṅgalacchinnamattikāpiṇḍaṃ gaṇhantassa eseva nayo.
पुराणसेनासनं होति अच्छदनं वा विनट्ठच्छदनं वा अतिरेकचातुमासं ओवट्ठं जातपथवीसङ्ख्यमेव गच्छति, ततो अवसेसं छदनिट्ठकं वा गोपानसीआदिकं उपकरणं वा ‘‘इट्ठकं गण्हामि, गोपानसिं भित्तिपादं पदरत्थरणं पासादत्थम्भं गण्हामी’’ति सञ्ञाय गण्हितुं वट्टति, तेन सद्धिं मत्तिका पतति, अनापत्ति, भित्तिमत्तिकं गण्हन्तस्स पन आपत्ति। सचे या या अतिन्ता, तं तं गण्हाति, अनापत्ति। अन्तोगेहे मत्तिकापुञ्जो होति, तस्मिं एकदिवसं ओवट्ठे गेहं छादेन्ति। सचे सब्बो तिन्तो, चातुमासच्चयेन जातपथवीयेव। अथस्स उपरिभागोयेव तिन्तो, अन्तो अतिन्तो, यत्तकं तिन्तं, तं कप्पियकारकेहि कप्पियवोहारेन अपनामेत्वा सेसं यथासुखं वळञ्जेतुं वट्टति उदकेन तेमितत्ता। एकाबद्धायेव हि जातपथवी होति, न इतराति। अब्भोकासे मत्तिकापाकारो होति, अतिरेकचातुमासं ओवट्ठो जातपथवीसङ्ख्यं गच्छति, तत्थ लग्गपंसुं पन अल्लहत्थेन छुपित्वा गहेतुं वट्टति। सचे इट्ठकपाकारो होति, येभुय्येनकठलट्ठाने तिट्ठति, यथासुखं विकोपेतुं वट्टति। अब्भोकासे ठितमण्डपत्थम्भं इतो चितो च सञ्चालेत्वा पथविं विकोपेन्तेन गहेतुं न वट्टति, उजुकमेव उद्धरितुं वट्टति। अञ्ञम्पि सुक्खरुक्खं सुक्खखाणुकं वा गण्हन्तस्स एसेव नयो।
Purāṇasenāsanaṃ hoti acchadanaṃ vā vinaṭṭhacchadanaṃ vā atirekacātumāsaṃ ovaṭṭhaṃ jātapathavīsaṅkhyameva gacchati, tato avasesaṃ chadaniṭṭhakaṃ vā gopānasīādikaṃ upakaraṇaṃ vā ‘‘iṭṭhakaṃ gaṇhāmi, gopānasiṃ bhittipādaṃ padarattharaṇaṃ pāsādatthambhaṃ gaṇhāmī’’ti saññāya gaṇhituṃ vaṭṭati, tena saddhiṃ mattikā patati, anāpatti, bhittimattikaṃ gaṇhantassa pana āpatti. Sace yā yā atintā, taṃ taṃ gaṇhāti, anāpatti. Antogehe mattikāpuñjo hoti, tasmiṃ ekadivasaṃ ovaṭṭhe gehaṃ chādenti. Sace sabbo tinto, cātumāsaccayena jātapathavīyeva. Athassa uparibhāgoyeva tinto, anto atinto, yattakaṃ tintaṃ, taṃ kappiyakārakehi kappiyavohārena apanāmetvā sesaṃ yathāsukhaṃ vaḷañjetuṃ vaṭṭati udakena temitattā. Ekābaddhāyeva hi jātapathavī hoti, na itarāti. Abbhokāse mattikāpākāro hoti, atirekacātumāsaṃ ovaṭṭho jātapathavīsaṅkhyaṃ gacchati, tattha laggapaṃsuṃ pana allahatthena chupitvā gahetuṃ vaṭṭati. Sace iṭṭhakapākāro hoti, yebhuyyenakaṭhalaṭṭhāne tiṭṭhati, yathāsukhaṃ vikopetuṃ vaṭṭati. Abbhokāse ṭhitamaṇḍapatthambhaṃ ito cito ca sañcāletvā pathaviṃ vikopentena gahetuṃ na vaṭṭati, ujukameva uddharituṃ vaṭṭati. Aññampi sukkharukkhaṃ sukkhakhāṇukaṃ vā gaṇhantassa eseva nayo.
७४. नवकम्मत्थं थम्भं वा पासाणं वा रुक्खं वा दण्डकेहि उच्चालेत्वा पवट्टेन्ता गच्छन्ति , तत्थ जातपथवी भिज्जति, सचे सुद्धचित्ता पवट्टेन्ति, अनापत्ति। अथ पन तेन अपदेसेन पथविं भिन्दितुकामायेव होन्ति, आपत्ति। साखादीनि कड्ढन्तानम्पि पथवियं दारूनि फालेन्तानम्पि एसेव नयो। पथवियं अट्ठिसूचिकण्टकादीसुपि यं किञ्चि आकोटेतुं वा पवेसेतुं वा न वट्टति, ‘‘पस्सावधाराय वेगेन पथविं भिन्दिस्सामी’’ति एवं पस्सावम्पि कातुं न वट्टति। करोन्तस्स भिज्जति, आपत्ति, ‘‘विसमभूमिं समं करिस्सामी’’ति सम्मज्जनिया घंसितुम्पि न वट्टति। वत्तसीसेनेव हि सम्मज्जितब्बं। केचि कत्तरयट्ठिया भूमिं कोट्टेन्ति, पादङ्गुट्ठकेन विलिखन्ति, ‘‘चङ्कमितट्ठानं दस्सेस्सामा’’ति पुनप्पुनं भूमिं भिन्दन्ता चङ्कमन्ति, सब्बं न वट्टति, वीरियसम्पग्गहत्थं पन समणधम्मं करोन्तेन सुद्धचित्तेन चङ्कमितुं वट्टति। ‘‘हत्थं खोविस्सामा’’ति पथवियं घंसन्ति, न वट्टति, अघंसन्तेन पन अल्लहत्थं पथवियं ठपेत्वा रजं गहेतुं वट्टति।
74. Navakammatthaṃ thambhaṃ vā pāsāṇaṃ vā rukkhaṃ vā daṇḍakehi uccāletvā pavaṭṭentā gacchanti , tattha jātapathavī bhijjati, sace suddhacittā pavaṭṭenti, anāpatti. Atha pana tena apadesena pathaviṃ bhinditukāmāyeva honti, āpatti. Sākhādīni kaḍḍhantānampi pathaviyaṃ dārūni phālentānampi eseva nayo. Pathaviyaṃ aṭṭhisūcikaṇṭakādīsupi yaṃ kiñci ākoṭetuṃ vā pavesetuṃ vā na vaṭṭati, ‘‘passāvadhārāya vegena pathaviṃ bhindissāmī’’ti evaṃ passāvampi kātuṃ na vaṭṭati. Karontassa bhijjati, āpatti, ‘‘visamabhūmiṃ samaṃ karissāmī’’ti sammajjaniyā ghaṃsitumpi na vaṭṭati. Vattasīseneva hi sammajjitabbaṃ. Keci kattarayaṭṭhiyā bhūmiṃ koṭṭenti, pādaṅguṭṭhakena vilikhanti, ‘‘caṅkamitaṭṭhānaṃ dassessāmā’’ti punappunaṃ bhūmiṃ bhindantā caṅkamanti, sabbaṃ na vaṭṭati, vīriyasampaggahatthaṃ pana samaṇadhammaṃ karontena suddhacittena caṅkamituṃ vaṭṭati. ‘‘Hatthaṃ khovissāmā’’ti pathaviyaṃ ghaṃsanti, na vaṭṭati, aghaṃsantena pana allahatthaṃ pathaviyaṃ ṭhapetvā rajaṃ gahetuṃ vaṭṭati.
केचि कण्डुकच्छुआदीहि आबाधिका छिन्नतटादीसु अङ्गपच्चङ्गानि घंसन्ति, न वट्टति। जातपथविं दहति वा दहापेति वा, पाचित्तियं, अन्तमसो पत्तम्पि पचन्तो यत्तकेसु ठानेसु अग्गिं देति वा दापेति वा, तत्तकानि पाचित्तियानि, तस्मा पत्तं पचन्तेनपि पुब्बे पक्कट्ठानेयेव पचितब्बो। अदड्ढाय पथविया अग्गिं ठपेतुं न वट्टति, पत्तपचनकपालस्स पन उपरि अग्गिं ठपेतुं वट्टति। दारूनं उपरि ठपेति, सो अग्गि तानि दहन्तो गन्त्वा पथविं दहति, न वट्टति। इट्ठककपालादीसुपि एसेव नयो। तत्रापि हि इट्ठकादीनंयेव उपरि ठपेतुं वट्टति। कस्मा? तेसं अनुपादानत्ता। न हि तानि अग्गिस्स उपादानसङ्ख्यं गच्छन्ति, सुक्खखाणुसुक्खरुक्खादीसुपि अग्गिं दातुं न वट्टति। सचे पन ‘‘पथविं अप्पत्तमेव निब्बापेत्वा गमिस्सामी’’ति देति, वट्टति। पच्छा निब्बापेतुं न सक्कोति, अविसयत्ता अनापत्ति। तिणुक्कं गहेत्वा गच्छन्तो हत्थे डय्हमाने भूमियं पातेति, अनापत्ति। पतितट्ठानेयेव उपादानं दत्वा अग्गिं कातुं वट्टति। दड्ढपथविया च यत्तकं ठानं उसुमाय अनुगतं, सब्बं विकोपेतुं वट्टति।
Keci kaṇḍukacchuādīhi ābādhikā chinnataṭādīsu aṅgapaccaṅgāni ghaṃsanti, na vaṭṭati. Jātapathaviṃ dahati vā dahāpeti vā, pācittiyaṃ, antamaso pattampi pacanto yattakesu ṭhānesu aggiṃ deti vā dāpeti vā, tattakāni pācittiyāni, tasmā pattaṃ pacantenapi pubbe pakkaṭṭhāneyeva pacitabbo. Adaḍḍhāya pathaviyā aggiṃ ṭhapetuṃ na vaṭṭati, pattapacanakapālassa pana upari aggiṃ ṭhapetuṃ vaṭṭati. Dārūnaṃ upari ṭhapeti, so aggi tāni dahanto gantvā pathaviṃ dahati, na vaṭṭati. Iṭṭhakakapālādīsupi eseva nayo. Tatrāpi hi iṭṭhakādīnaṃyeva upari ṭhapetuṃ vaṭṭati. Kasmā? Tesaṃ anupādānattā. Na hi tāni aggissa upādānasaṅkhyaṃ gacchanti, sukkhakhāṇusukkharukkhādīsupi aggiṃ dātuṃ na vaṭṭati. Sace pana ‘‘pathaviṃ appattameva nibbāpetvā gamissāmī’’ti deti, vaṭṭati. Pacchā nibbāpetuṃ na sakkoti, avisayattā anāpatti. Tiṇukkaṃ gahetvā gacchanto hatthe ḍayhamāne bhūmiyaṃ pāteti, anāpatti. Patitaṭṭhāneyeva upādānaṃ datvā aggiṃ kātuṃ vaṭṭati. Daḍḍhapathaviyā ca yattakaṃ ṭhānaṃ usumāya anugataṃ, sabbaṃ vikopetuṃ vaṭṭati.
यो पन अजाननको भिक्खु अरणिसहितेन अग्गिं निब्बत्तेत्वा हत्थेन उक्खिपित्वा ‘‘किं करोमी’’ति वदति, ‘‘जालेही’’ति वत्तब्बो। ‘‘हत्थो डय्हती’’ति वदति, ‘‘यथा न डय्हति, तथा करोही’’ति वत्तब्बो। ‘‘भूमियं पातेही’’ति पन न वत्तब्बो। सचे हत्थे डय्हमाने पातेति, ‘‘पथविं दहिस्सामी’’ति अपातितत्ता अनापत्ति, पतितट्ठाने पन अग्गिं कातुं वट्टति। ‘‘इमस्स थम्भस्स आवाटं जान, महामत्तिकं जान, थुसमत्तिकं जान, महामत्तिकं देहि, थुसमत्तिकं देहि, मत्तिकं आहर, पंसुं आहर, मत्तिकाय अत्थो, पंसुना अत्थो , इमस्स थम्भस्स आवाटं कप्पियं करोहि, इमं मत्तिकं कप्पियं करोहि, इमं पंसुं कप्पियं करोही’’ति एवं कप्पियवोहारेन यं किञ्चि कारापेतुं वट्टति। अञ्ञविहितो केनचि सद्धिं किञ्चि कथेन्तो पादङ्गुट्ठकेन कत्तरयट्ठिया वा पथविं विलिखन्तो तिट्ठति, एवं असतिया विलिखन्तस्स भिन्दन्तस्स वा अनापत्ति।
Yo pana ajānanako bhikkhu araṇisahitena aggiṃ nibbattetvā hatthena ukkhipitvā ‘‘kiṃ karomī’’ti vadati, ‘‘jālehī’’ti vattabbo. ‘‘Hattho ḍayhatī’’ti vadati, ‘‘yathā na ḍayhati, tathā karohī’’ti vattabbo. ‘‘Bhūmiyaṃ pātehī’’ti pana na vattabbo. Sace hatthe ḍayhamāne pāteti, ‘‘pathaviṃ dahissāmī’’ti apātitattā anāpatti, patitaṭṭhāne pana aggiṃ kātuṃ vaṭṭati. ‘‘Imassa thambhassa āvāṭaṃ jāna, mahāmattikaṃ jāna, thusamattikaṃ jāna, mahāmattikaṃ dehi, thusamattikaṃ dehi, mattikaṃ āhara, paṃsuṃ āhara, mattikāya attho, paṃsunā attho , imassa thambhassa āvāṭaṃ kappiyaṃ karohi, imaṃ mattikaṃ kappiyaṃ karohi, imaṃ paṃsuṃ kappiyaṃ karohī’’ti evaṃ kappiyavohārena yaṃ kiñci kārāpetuṃ vaṭṭati. Aññavihito kenaci saddhiṃ kiñci kathento pādaṅguṭṭhakena kattarayaṭṭhiyā vā pathaviṃ vilikhanto tiṭṭhati, evaṃ asatiyā vilikhantassa bhindantassa vā anāpatti.
इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे
Iti pāḷimuttakavinayavinicchayasaṅgahe
पथवीखणनविनिच्छयकथा समत्ता।
Pathavīkhaṇanavinicchayakathā samattā.
