| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
३४. पथवीनिद्देसवण्णना
34. Pathavīniddesavaṇṇanā
२४२. जाताजाताति दुविधाति जाता पथवी अजाता पथवीति पथवी दुविधाति अत्थो। इमिना जातपथविञ्च अजातपथविञ्च दस्सेति। तासं विभागं दस्सेति ‘‘सुद्धा’’तिआदिना। सुद्धमत्तिकपंसुका च अदड्ढा च बहुमत्तिकपंसुका च चातुमासाधिकोवट्ठपंसुमत्तिकरासि च जाता पथवीति सम्बन्धो। मत्तिका च पंसु चाति द्वन्दो। सुद्धा अप्पसक्खरादिताय मत्तिका पंसवो यस्साति बाहिरत्थो। अदड्ढाति उद्धनपचनादिवसेन तथा तथा अदड्ढा। सा पन विसुं नत्थि, सुद्धमत्तिकादीसु अञ्ञतराव वेदितब्बा। चत्तारो मासा, तेहि सहितो अतिरेको कालो, तस्मिं ओवट्ठोति समासो। ओवट्ठोति येन केनचि उदकेन ओवट्ठो। बुधा पन ‘‘आकासतो वुट्ठउदकेनेव, न अञ्ञत्थ पहरित्वा पतितबिन्दुना’’ति वदन्ति, ‘‘ओवट्ठो’’ति सामञ्ञेन वुत्तत्ता च ‘‘पोक्खरणिया ठिततनुकद्दमो वट्टति, बहलो तु न वट्टती’’ति (पाचि॰ अट्ठ॰ ८६) वुत्तत्ता च ‘‘विनयविनिच्छये सम्पत्ते गरुके ठातब्ब’’न्ति विनयलक्खणतो च न तं युज्जतीति अम्हाकं खन्ति। पंसुमत्तिकानं रासि पंसुमत्तिकरासि। चतु…पे॰… वट्ठो पंसुमत्तिकरासि यस्साति अञ्ञपदत्थो, कम्मधारयो वा।
242.Jātājātātiduvidhāti jātā pathavī ajātā pathavīti pathavī duvidhāti attho. Iminā jātapathaviñca ajātapathaviñca dasseti. Tāsaṃ vibhāgaṃ dasseti ‘‘suddhā’’tiādinā. Suddhamattikapaṃsukā ca adaḍḍhā ca bahumattikapaṃsukā ca cātumāsādhikovaṭṭhapaṃsumattikarāsi ca jātā pathavīti sambandho. Mattikā ca paṃsu cāti dvando. Suddhā appasakkharāditāya mattikā paṃsavo yassāti bāhirattho. Adaḍḍhāti uddhanapacanādivasena tathā tathā adaḍḍhā. Sā pana visuṃ natthi, suddhamattikādīsu aññatarāva veditabbā. Cattāro māsā, tehi sahito atireko kālo, tasmiṃ ovaṭṭhoti samāso. Ovaṭṭhoti yena kenaci udakena ovaṭṭho. Budhā pana ‘‘ākāsato vuṭṭhaudakeneva, na aññattha paharitvā patitabindunā’’ti vadanti, ‘‘ovaṭṭho’’ti sāmaññena vuttattā ca ‘‘pokkharaṇiyā ṭhitatanukaddamo vaṭṭati, bahalo tu na vaṭṭatī’’ti (pāci. aṭṭha. 86) vuttattā ca ‘‘vinayavinicchaye sampatte garuke ṭhātabba’’nti vinayalakkhaṇato ca na taṃ yujjatīti amhākaṃ khanti. Paṃsumattikānaṃ rāsi paṃsumattikarāsi. Catu…pe… vaṭṭho paṃsumattikarāsi yassāti aññapadattho, kammadhārayo vā.
२४३. वालुका च दड्ढा च येभुय्यसक्खरादिमहीपि च चातुमासोमवट्ठको वुत्तरासि च दुतिया भूमीति सम्बन्धो सक्खरा च पासाणा च मरुम्बा च कथला च वालुका चाति द्वन्दो। सुद्धा सक्खर…पे॰… वालुका यस्साति विग्गहो। हत्थमुट्ठिना गहेतब्बप्पमाणा सक्खरा, ततो उपरि पासाणा, कटसक्खरा मरुम्बा, कपालखण्डानि कथलाति वेदितब्बा। दुतियाति अजाता। वुत्तरासीति वुत्तो मत्तिकपंसुसिरा।
243. Vālukā ca daḍḍhā ca yebhuyyasakkharādimahīpi ca cātumāsomavaṭṭhako vuttarāsi ca dutiyā bhūmīti sambandho sakkharā ca pāsāṇā ca marumbā ca kathalā ca vālukā cāti dvando. Suddhā sakkhara…pe… vālukā yassāti viggaho. Hatthamuṭṭhinā gahetabbappamāṇā sakkharā, tato upari pāsāṇā, kaṭasakkharā marumbā, kapālakhaṇḍāni kathalāti veditabbā. Dutiyāti ajātā. Vuttarāsīti vutto mattikapaṃsusirā.
२४४. कीदिसी येभुयुमत्तिकादीति आह ‘‘द्वे भागा’’तिआदि। यस्स भूमियाति यस्सा भूमिया। सेसेसुपीति येभुय्यपंसुयेभुय्यसक्खरयेभुय्यपासाणादीसु।
244. Kīdisī yebhuyumattikādīti āha ‘‘dve bhāgā’’tiādi. Yassa bhūmiyāti yassā bhūmiyā. Sesesupīti yebhuyyapaṃsuyebhuyyasakkharayebhuyyapāsāṇādīsu.
२४५. ‘‘पाचित्ती’’तिआदिना तत्थ विनिच्छयं दस्सेति। जाते जातसञ्ञिस्स खणने पाचित्तीति सम्बन्धो। जातेति जाते भूमिभागे, लिङ्गविपल्लासो वा, जातायाति वुत्तं होति। जाते द्वेळ्हस्स विमतिस्स दुक्कटन्ति सम्बन्धो। जाते अजातसञ्ञिस्स अनापत्ति। तथा आणापने अनापत्तीति योजना। अजातसञ्ञिस्साति अजाताति सञ्ञा अजातसञ्ञा, सा अस्स अत्थीति अजातसञ्ञी, तस्स।
245.‘‘Pācittī’’tiādinā tattha vinicchayaṃ dasseti. Jāte jātasaññissa khaṇane pācittīti sambandho. Jāteti jāte bhūmibhāge, liṅgavipallāso vā, jātāyāti vuttaṃ hoti. Jāte dveḷhassa vimatissa dukkaṭanti sambandho. Jāte ajātasaññissa anāpatti. Tathā āṇāpane anāpattīti yojanā. Ajātasaññissāti ajātāti saññā ajātasaññā, sā assa atthīti ajātasaññī, tassa.
२४६. एकायाणत्तिया एकाति सचे सकिं आणत्तो दिवसम्पि खणति, आणापकस्स एका एव आपत्तीति अत्थो। वाचसो आपत्तीति सम्बन्धो। वाचसोति विच्छायं सो, वाचाय वाचायाति अत्थो।
246.Ekāyāṇattiyā ekāti sace sakiṃ āṇatto divasampi khaṇati, āṇāpakassa ekā eva āpattīti attho. Vācaso āpattīti sambandho. Vācasoti vicchāyaṃ so, vācāya vācāyāti attho.
२४७. ‘‘इमं ठानं खण वा’’तिआदिना योजेतब्बं। ‘‘एत्थ अग्गिं जालेहि वा’’ति योजना । ‘‘वत्तु’’न्ति इदं ‘‘न वट्टती’’ति इमस्स कत्तुपदवचनन्ति अत्थो। अथ वा ‘‘इमं ठानं खणा’’तिआदिप्पकारो वचनाय न वट्टतीति अत्थो। नियमेत्वाति इमिना ‘‘आवाटं खण, कन्दं खणा’’तिआदिना अनियमेत्वा वत्तुं वट्टतीति दीपेति।
247. ‘‘Imaṃ ṭhānaṃ khaṇa vā’’tiādinā yojetabbaṃ. ‘‘Ettha aggiṃ jālehi vā’’ti yojanā . ‘‘Vattu’’nti idaṃ ‘‘na vaṭṭatī’’ti imassa kattupadavacananti attho. Atha vā ‘‘imaṃ ṭhānaṃ khaṇā’’tiādippakāro vacanāya na vaṭṭatīti attho. Niyametvāti iminā ‘‘āvāṭaṃ khaṇa, kandaṃ khaṇā’’tiādinā aniyametvā vattuṃ vaṭṭatīti dīpeti.
२४८. ‘‘इमस्स थम्भस्स आवाटं जान वा, कप्पियं करोहि वा’’ति च ‘‘मत्तिकं जान वा, मत्तिकं आहर वा, मत्तिकं कप्पियं करोहि वा’’ति च एदिसं वचनं वट्टतीति सम्बन्धो। एतं विय दिस्सतीति एदिसं, किं तं? ‘‘मत्तिकं देही’’तिआदिकं उपमेय्यं। ‘‘मत्तिकं जाना’’तिआदिकं पन उपमानं, तेसं उपमानोपमेय्यानं या कप्पियसङ्खाता समानधम्मता, सा उपमा। तथा च वुत्तं अम्हेहि सुबोधालङ्कारे ‘‘उपमानोपमेय्यानं, सधम्मत्तं सियोपमा’’ति। अञ्ञथा उपमानभूतअक्खरावळिसदिसीयेव, अक्खरावळि उपमेय्यं सिया। वाक्ये विय-सद्दोयेव पन उपमानं जोतेतीति वेदितब्बं।
248. ‘‘Imassa thambhassa āvāṭaṃ jāna vā, kappiyaṃ karohi vā’’ti ca ‘‘mattikaṃ jāna vā, mattikaṃ āhara vā, mattikaṃ kappiyaṃ karohi vā’’ti ca edisaṃ vacanaṃ vaṭṭatīti sambandho. Etaṃ viya dissatīti edisaṃ, kiṃ taṃ? ‘‘Mattikaṃ dehī’’tiādikaṃ upameyyaṃ. ‘‘Mattikaṃ jānā’’tiādikaṃ pana upamānaṃ, tesaṃ upamānopameyyānaṃ yā kappiyasaṅkhātā samānadhammatā, sā upamā. Tathā ca vuttaṃ amhehi subodhālaṅkāre ‘‘upamānopameyyānaṃ, sadhammattaṃ siyopamā’’ti. Aññathā upamānabhūtaakkharāvaḷisadisīyeva, akkharāvaḷi upameyyaṃ siyā. Vākye viya-saddoyeva pana upamānaṃ jotetīti veditabbaṃ.
२४९. पथविया असम्बद्धं सुक्खकद्दमआदिकञ्च तनुकं उस्सिञ्चनीयकद्दमञ्च कोपेतुं लब्भन्ति सम्बन्धो। कद्दमआदिकन्ति एत्थ आदि-सद्देन उदकेन गतट्ठाने उदकपप्पटको नाम होति, यं वातप्पहारेन चलति, तं सङ्गण्हाति। उस्सिञ्चनीयकद्दमन्ति घटेहि उस्सिञ्चितुं सक्कुणेय्यकद्दमं।
249. Pathaviyā asambaddhaṃ sukkhakaddamaādikañca tanukaṃ ussiñcanīyakaddamañca kopetuṃ labbhanti sambandho. Kaddamaādikanti ettha ādi-saddena udakena gataṭṭhāne udakapappaṭako nāma hoti, yaṃ vātappahārena calati, taṃ saṅgaṇhāti. Ussiñcanīyakaddamanti ghaṭehi ussiñcituṃ sakkuṇeyyakaddamaṃ.
२५०. ‘‘चातुमासाधिकोवट्ठं गण्डुप्पाद’’न्तिआदिना सम्बन्धितब्बं। गण्डं पथविया गण्डसदिसं मत्तिकरासिं उप्पादेन्तीति गण्डुप्पादा। इध पन तेहि उट्ठापितो गूथो ‘‘गण्डुप्पाद’’न्ति निद्दिट्ठो। पोत्थकेसु पन ‘‘गण्डुप्पादो’’ति पाठो दिस्सति। तं ‘‘न कोपये’’ति एत्थ कम्मेन भवितब्बन्ति न युज्जति। मूसिकुक्किरन्ति मूसिकानं उक्किरो खणित्वा बहि कतं पंसुरासि मूसिकुक्किरोति। लेड्डादिन्ति एत्थ लेड्डुन्ति कसितट्ठाने नङ्गलच्छिन्नमत्तिकापिण्डं। आदि-सद्देन गावीनं खुरच्छिन्नं कद्दमं सङ्गण्हाति।
250. ‘‘Cātumāsādhikovaṭṭhaṃ gaṇḍuppāda’’ntiādinā sambandhitabbaṃ. Gaṇḍaṃ pathaviyā gaṇḍasadisaṃ mattikarāsiṃ uppādentīti gaṇḍuppādā. Idha pana tehi uṭṭhāpito gūtho ‘‘gaṇḍuppāda’’nti niddiṭṭho. Potthakesu pana ‘‘gaṇḍuppādo’’ti pāṭho dissati. Taṃ ‘‘na kopaye’’ti ettha kammena bhavitabbanti na yujjati. Mūsikukkiranti mūsikānaṃ ukkiro khaṇitvā bahi kataṃ paṃsurāsi mūsikukkiroti. Leḍḍādinti ettha leḍḍunti kasitaṭṭhāne naṅgalacchinnamattikāpiṇḍaṃ. Ādi-saddena gāvīnaṃ khuracchinnaṃ kaddamaṃ saṅgaṇhāti.
२५१-२. उदकसन्तिके पतिते वापिआदीनं कूले च पासाणे लग्गे रजे च नवसोण्डिया पतिते रजे च अब्भोकासुट्ठिते वम्मिके च मत्तिकाकुट्टे च तथाति सम्बन्धो। तथाति इमिना कूलादिके चातुमासाधिकोवट्ठं वा सब्बं न कोपयेति इदं अतिदिसति। इट्ठककुट्टको वट्टतीति आह ‘‘येभुय्या’’तिआदि। येभुय्येन कथला एत्थाति येभुय्यकथला, भूमि , तिट्ठति एत्थाति ठानं , येभुय्यकथलाय ठानं, तस्मिं। इट्ठककुट्टको येभुय्यकथला विय होतीति अधिप्पायो। कुट्टकं कोपेन्तस्स अनापत्तीति अधिप्पायो। इट्ठकाय कतो कुट्टकोति समासो।
251-2. Udakasantike patite vāpiādīnaṃ kūle ca pāsāṇe lagge raje ca navasoṇḍiyā patite raje ca abbhokāsuṭṭhite vammike ca mattikākuṭṭe ca tathāti sambandho. Tathāti iminā kūlādike cātumāsādhikovaṭṭhaṃ vā sabbaṃ na kopayeti idaṃ atidisati. Iṭṭhakakuṭṭako vaṭṭatīti āha ‘‘yebhuyyā’’tiādi. Yebhuyyena kathalā etthāti yebhuyyakathalā, bhūmi , tiṭṭhati etthāti ṭhānaṃ, yebhuyyakathalāya ṭhānaṃ, tasmiṃ. Iṭṭhakakuṭṭako yebhuyyakathalā viya hotīti adhippāyo. Kuṭṭakaṃ kopentassa anāpattīti adhippāyo. Iṭṭhakāya kato kuṭṭakoti samāso.
२५३-५. सञ्चालेत्वा भूमिं विकोपयं थम्भादिं गण्हितुं वाति सम्बन्धो। तत्थ विकोपयन्ति करणत्थे पच्चत्तवचनं, विकोपयताति अत्थो। अञ्ञथा कथमेत्थ पठमापसङ्गो। पठमा हि ‘‘भव’’न्ति वुत्ते सिया, न च ‘‘गण्हितु’’न्तिआदीसु तुं-पच्चयेहि वुत्तो कोचि अत्थि, यदा भावे तुं-पच्चयो, तदा न किञ्चि वुत्तं होतीति, ‘‘न कप्पती’’ति पधानकिरियायपि हेट्ठा वुत्तनयेन कत्ता अञ्ञोयेवाति एवं सब्बत्थ। ततियत्थे तु सति इतो चितो सञ्चालेत्वा भूमिं विकोपयता थम्भादिं गण्हितुं न कप्पतीति अतीव युज्जति। धारायाति पस्सावधाराय। विसमं समं कातुं सम्मुञ्जनीहि घंसितुं वाति योजना। विसमन्ति विसमट्ठानं। ‘‘पदं दस्सेस्सामी’’ति भूमिं भिन्दन्तो चङ्कमितुं वाति सम्बन्धो। भिन्दन्तोति भिन्दता। कण्डुरोगी वा तटादीसु अङ्गपच्चङ्गं घंसितुन्ति योजना। कण्डुरोगीति कण्डुरोगिना। च-सद्दो अवधारणे।
253-5. Sañcāletvā bhūmiṃ vikopayaṃ thambhādiṃ gaṇhituṃ vāti sambandho. Tattha vikopayanti karaṇatthe paccattavacanaṃ, vikopayatāti attho. Aññathā kathamettha paṭhamāpasaṅgo. Paṭhamā hi ‘‘bhava’’nti vutte siyā, na ca ‘‘gaṇhitu’’ntiādīsu tuṃ-paccayehi vutto koci atthi, yadā bhāve tuṃ-paccayo, tadā na kiñci vuttaṃ hotīti, ‘‘na kappatī’’ti padhānakiriyāyapi heṭṭhā vuttanayena kattā aññoyevāti evaṃ sabbattha. Tatiyatthe tu sati ito cito sañcāletvā bhūmiṃ vikopayatā thambhādiṃ gaṇhituṃ na kappatīti atīva yujjati. Dhārāyāti passāvadhārāya. Visamaṃ samaṃ kātuṃ sammuñjanīhi ghaṃsituṃ vāti yojanā. Visamanti visamaṭṭhānaṃ. ‘‘Padaṃ dassessāmī’’ti bhūmiṃ bhindanto caṅkamituṃ vāti sambandho. Bhindantoti bhindatā. Kaṇḍurogī vā taṭādīsu aṅgapaccaṅgaṃ ghaṃsitunti yojanā. Kaṇḍurogīti kaṇḍuroginā. Ca-saddo avadhāraṇe.
२५६-७. सुद्धचित्तस्साति पथविभेदाधिप्पायविरहेन परिसुद्धचित्तस्स।
256-7.Suddhacittassāti pathavibhedādhippāyavirahena parisuddhacittassa.
२५८. अग्गिस्स अनुपादाने कपाले वा अनुपादानाय इट्ठकाय वा अग्गिं पातेतुं वा अवसे सति भूमियं पातेतुं वा लब्भतेति सम्बन्धो। उपादानं इन्धनं, न उपादानं अनुपादानं, तस्मिं। वसो पभुत्तं। ‘‘वसो पभुत्ते आयत्ते’’ति हि निघण्डु। न वसो अवसो, तस्मिं अपभुत्तेति अत्थो। पतितट्ठानेयेव उपादानं दत्वा अग्गिं कातुं वट्टति। सुक्खखाणुकसुक्खरुक्खादीसु च अग्गिं दातुं न वट्टति। सचे पन ‘‘पथविं अप्पत्तमेव निब्बापेत्वा गमिस्सामी’’ति देति, वट्टति, पच्छा निब्बापेतुं न सक्कोति, अविसयत्ता अनापत्ति। ‘‘भूमियं पातेही’’ति एवम्पि वत्तुं न वट्टतीति।
258. Aggissa anupādāne kapāle vā anupādānāya iṭṭhakāya vā aggiṃ pātetuṃ vā avase sati bhūmiyaṃ pātetuṃ vā labbhateti sambandho. Upādānaṃ indhanaṃ, na upādānaṃ anupādānaṃ, tasmiṃ. Vaso pabhuttaṃ. ‘‘Vaso pabhutte āyatte’’ti hi nighaṇḍu. Na vaso avaso, tasmiṃ apabhutteti attho. Patitaṭṭhāneyeva upādānaṃ datvā aggiṃ kātuṃ vaṭṭati. Sukkhakhāṇukasukkharukkhādīsu ca aggiṃ dātuṃ na vaṭṭati. Sace pana ‘‘pathaviṃ appattameva nibbāpetvā gamissāmī’’ti deti, vaṭṭati, pacchā nibbāpetuṃ na sakkoti, avisayattā anāpatti. ‘‘Bhūmiyaṃ pātehī’’ti evampi vattuṃ na vaṭṭatīti.
पथवीनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Pathavīniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
