| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
दीघनिकाये
Dīghanikāye
पाथिकवग्गट्ठकथा
Pāthikavaggaṭṭhakathā
१. पाथिकसुत्तवण्णना
1. Pāthikasuttavaṇṇanā
सुनक्खत्तवत्थुवण्णना
Sunakkhattavatthuvaṇṇanā
१. एवं मे सुतं…पे॰… मल्लेसु विहरतीति पाथिकसुत्तं। तत्रायं अपुब्बपदवण्णना। मल्लेसु विहरतीति मल्ला नाम जानपदिनो राजकुमारा, तेसं निवासो एकोपि जनपदो रुळ्हीसद्देन ‘‘मल्ला’’ति वुच्चति, तस्मिं मल्लेसु जनपदे। ‘‘अनुपियं नाम मल्लानं निगमो’’ति अनुपियन्ति एवंनामको मल्लानं जनपदस्स एको निगमो, तं गोचरगामं कत्वा एकस्मिं छायूदकसम्पन्ने वनसण्डे विहरतीति अत्थो। अनोपियन्तिपि पाठो। पाविसीति पविट्ठो। भगवा पन न ताव पविट्ठो, पविसिस्सामीति निक्खन्तत्ता पन पाविसीति वुत्तो। यथा किं, यथा ‘‘गामं गमिस्सामी’’ति निक्खन्तो पुरिसो तं गामं अपत्तोपि ‘‘कुहिं इत्थन्नामो’’ति वुत्ते ‘‘गामं गतो’’ति वुच्चति, एवं। एतदहोसीति गामसमीपे ठत्वा सूरियं ओलोकेन्तस्स एतदहोसि। अतिप्पगो खोति अतिविय पगो खो, न ताव कुलेसु यागुभत्तं निट्ठितन्ति। किं पन भगवा कालं अजानित्वा निक्खन्तोति? न अजानित्वा। पच्चूसकालेयेव हि भगवा ञाणजालं पत्थरित्वा लोकं वोलोकेन्तो ञाणजालस्स अन्तो पविट्ठं भग्गवगोत्तं छन्नपरिब्बाजकं दिस्वा ‘‘अज्जाहं इमस्स परिब्बाजकस्स मया पुब्बे कतकारणं समाहरित्वा धम्मं कथेस्सामि, सा धम्मकथा अस्स मयि पसादप्पटिलाभवसेन सफला भविस्सती’’ति ञत्वाव परिब्बाजकारामं पविसितुकामो अतिप्पगोव निक्खमि। तस्मा तत्थ पविसितुकामताय एवं चित्तं उप्पादेसि।
1.Evaṃme sutaṃ…pe… mallesu viharatīti pāthikasuttaṃ. Tatrāyaṃ apubbapadavaṇṇanā. Mallesu viharatīti mallā nāma jānapadino rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado ruḷhīsaddena ‘‘mallā’’ti vuccati, tasmiṃ mallesu janapade. ‘‘Anupiyaṃ nāma mallānaṃ nigamo’’ti anupiyanti evaṃnāmako mallānaṃ janapadassa eko nigamo, taṃ gocaragāmaṃ katvā ekasmiṃ chāyūdakasampanne vanasaṇḍe viharatīti attho. Anopiyantipi pāṭho. Pāvisīti paviṭṭho. Bhagavā pana na tāva paviṭṭho, pavisissāmīti nikkhantattā pana pāvisīti vutto. Yathā kiṃ, yathā ‘‘gāmaṃ gamissāmī’’ti nikkhanto puriso taṃ gāmaṃ apattopi ‘‘kuhiṃ itthannāmo’’ti vutte ‘‘gāmaṃ gato’’ti vuccati, evaṃ. Etadahosīti gāmasamīpe ṭhatvā sūriyaṃ olokentassa etadahosi. Atippago khoti ativiya pago kho, na tāva kulesu yāgubhattaṃ niṭṭhitanti. Kiṃ pana bhagavā kālaṃ ajānitvā nikkhantoti? Na ajānitvā. Paccūsakāleyeva hi bhagavā ñāṇajālaṃ pattharitvā lokaṃ volokento ñāṇajālassa anto paviṭṭhaṃ bhaggavagottaṃ channaparibbājakaṃ disvā ‘‘ajjāhaṃ imassa paribbājakassa mayā pubbe katakāraṇaṃ samāharitvā dhammaṃ kathessāmi, sā dhammakathā assa mayi pasādappaṭilābhavasena saphalā bhavissatī’’ti ñatvāva paribbājakārāmaṃ pavisitukāmo atippagova nikkhami. Tasmā tattha pavisitukāmatāya evaṃ cittaṃ uppādesi.
२. एतदवोचाति भगवन्तं दिस्वा मानथद्धतं अकत्वा सत्थारं पच्चुग्गन्त्वा एतं एतु खो, भन्तेतिआदिकं वचनं अवोच। इमं परियायन्ति इमं वारं, अज्ज इमं आगमनवारन्ति अत्थो। किं पन भगवा पुब्बेपि तत्थ गतपुब्बोति? न गतपुब्बो, लोकसमुदाचारवसेन पन एवमाह। लोकिया हि चिरस्सं आगतम्पि अनागतपुब्बम्पि मनापजातिकं आगतं दिस्वा ‘‘कुतो भवं आगतो, चिरस्सं भवं आगतो, कथं ते इधागमनमग्गो ञातो, किं मग्गमूळ्होसी’’तिआदीनि वदन्ति। तस्मा अयम्पि लोकसमुदाचारवसेन एवमाहाति वेदितब्बो। इदमासनन्ति अत्तनो निसिन्नासनं पप्फोटेत्वा सम्पादेत्वा ददमानो एवमाह। सुनक्खत्तो लिच्छविपुत्तोति सुनक्खत्तो नाम लिच्छविराजपुत्तो। सो किर तस्स गिहिसहायो होति, कालेन कालं तस्स सन्तिकं गच्छति। पच्चक्खातोति ‘‘पच्चक्खामि दानाहं, भन्ते, भगवन्तं न दानाहं, भन्ते, भगवन्तं उद्दिस्स विहरिस्सामी’’ति एवं पटिअक्खातो निस्सट्ठो परिच्चत्तो।
2.Etadavocāti bhagavantaṃ disvā mānathaddhataṃ akatvā satthāraṃ paccuggantvā etaṃ etu kho, bhantetiādikaṃ vacanaṃ avoca. Imaṃ pariyāyanti imaṃ vāraṃ, ajja imaṃ āgamanavāranti attho. Kiṃ pana bhagavā pubbepi tattha gatapubboti? Na gatapubbo, lokasamudācāravasena pana evamāha. Lokiyā hi cirassaṃ āgatampi anāgatapubbampi manāpajātikaṃ āgataṃ disvā ‘‘kuto bhavaṃ āgato, cirassaṃ bhavaṃ āgato, kathaṃ te idhāgamanamaggo ñāto, kiṃ maggamūḷhosī’’tiādīni vadanti. Tasmā ayampi lokasamudācāravasena evamāhāti veditabbo. Idamāsananti attano nisinnāsanaṃ papphoṭetvā sampādetvā dadamāno evamāha. Sunakkhatto licchaviputtoti sunakkhatto nāma licchavirājaputto. So kira tassa gihisahāyo hoti, kālena kālaṃ tassa santikaṃ gacchati. Paccakkhātoti ‘‘paccakkhāmi dānāhaṃ, bhante, bhagavantaṃ na dānāhaṃ, bhante, bhagavantaṃ uddissa viharissāmī’’ti evaṃ paṭiakkhāto nissaṭṭho pariccatto.
३. भगवन्तं उद्दिस्साति भगवा मे सत्था ‘‘भगवतो अहं ओवादं पटिकरोमी’’ति एवं अपदिसित्वा। को सन्तो कं पच्चाचिक्खसीति याचको वा याचितकं पच्चाचिक्खेय्य, याचितको वा याचकं। त्वं पन नेव याचको न याचितको, एवं सन्ते, मोघपुरिस, को सन्तो को समानो कं पच्चाचिक्खसीति दस्सेति। पस्स मोघपुरिसाति पस्स तुच्छपुरिस। यावञ्च ते इदं अपरद्धन्ति यत्तकं इदं तव अपरद्धं, यत्तको ते अपराधो तत्तको दोसोति एवाहं भग्गव तस्स दोसं आरोपेसिन्ति दस्सेति।
3.Bhagavantaṃ uddissāti bhagavā me satthā ‘‘bhagavato ahaṃ ovādaṃ paṭikaromī’’ti evaṃ apadisitvā. Ko santo kaṃ paccācikkhasīti yācako vā yācitakaṃ paccācikkheyya, yācitako vā yācakaṃ. Tvaṃ pana neva yācako na yācitako, evaṃ sante, moghapurisa, ko santo ko samāno kaṃ paccācikkhasīti dasseti. Passa moghapurisāti passa tucchapurisa. Yāvañca te idaṃ aparaddhanti yattakaṃ idaṃ tava aparaddhaṃ, yattako te aparādho tattako dosoti evāhaṃ bhaggava tassa dosaṃ āropesinti dasseti.
४. उत्तरिमनुस्सधम्माति पञ्चसीलदससीलसङ्खाता मनुस्सधम्माउत्तरि। इद्धिपाटिहारियन्ति इद्धिभूतं पाटिहारियं। कते वाति कतम्हि वा। यस्सत्थायाति यस्स दुक्खक्खयस्स अत्थाय। सो निय्याति तक्करस्साति सो धम्मो तक्करस्स यथा मया धम्मो देसितो, तथा कारकस्स सम्मा पटिपन्नस्स पुग्गलस्स सब्बवट्टदुक्खक्खयाय अमतनिब्बानसच्छिकिरियाय गच्छति, न गच्छति, संवत्तति, न संवत्ततीति पुच्छति। तत्र सुनक्खत्ताति तस्मिं सुनक्खत्त मया देसिते धम्मे तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाय संवत्तमाने किं उत्तरिमनुस्सधम्मा इद्धिपाटिहारियं कतं करिस्सति, को तेन कतेन अत्थो। तस्मिञ्हि कतेपि अकतेपि मम सासनस्स परिहानि नत्थि, देवमनुस्सानञ्हि अमतनिब्बानसम्पापनत्थाय अहं पारमियो पूरेसिं, न पाटिहारियकरणत्थायाति पाटिहारियस्स निरत्थकतं दस्सेत्वा ‘‘पस्स, मोघपुरिसा’’ति दुतियं दोसं आरोपेसि।
4.Uttarimanussadhammāti pañcasīladasasīlasaṅkhātā manussadhammāuttari. Iddhipāṭihāriyanti iddhibhūtaṃ pāṭihāriyaṃ. Kate vāti katamhi vā. Yassatthāyāti yassa dukkhakkhayassa atthāya. Soniyyāti takkarassāti so dhammo takkarassa yathā mayā dhammo desito, tathā kārakassa sammā paṭipannassa puggalassa sabbavaṭṭadukkhakkhayāya amatanibbānasacchikiriyāya gacchati, na gacchati, saṃvattati, na saṃvattatīti pucchati. Tatra sunakkhattāti tasmiṃ sunakkhatta mayā desite dhamme takkarassa sammā dukkhakkhayāya saṃvattamāne kiṃ uttarimanussadhammā iddhipāṭihāriyaṃ kataṃ karissati, ko tena katena attho. Tasmiñhi katepi akatepi mama sāsanassa parihāni natthi, devamanussānañhi amatanibbānasampāpanatthāya ahaṃ pāramiyo pūresiṃ, na pāṭihāriyakaraṇatthāyāti pāṭihāriyassa niratthakataṃ dassetvā ‘‘passa, moghapurisā’’ti dutiyaṃ dosaṃ āropesi.
५. अग्गञ्ञन्ति लोकपञ्ञत्तिं। ‘‘इदं नाम लोकस्स अग्ग’’न्ति एवं जानितब्बम्पि अग्गं मरियादं न तं पञ्ञपेतीति वदति। सेसमेत्थ अनन्तरवादानुसारेनेव वेदितब्बं।
5.Aggaññanti lokapaññattiṃ. ‘‘Idaṃ nāma lokassa agga’’nti evaṃ jānitabbampi aggaṃ mariyādaṃ na taṃ paññapetīti vadati. Sesamettha anantaravādānusāreneva veditabbaṃ.
६. अनेकपरियायेन खोति इदं कस्मा आरद्धं। सुनक्खत्तो किर ‘‘भगवतो गुणं मक्खेस्सामि, ‘‘दोसं पञ्ञपेस्सामी’’ति एत्तकं विप्पलपित्वा भगवतो कथं सुणन्तो अप्पतिट्ठो निरवो अट्ठासि।
6.Anekapariyāyena khoti idaṃ kasmā āraddhaṃ. Sunakkhatto kira ‘‘bhagavato guṇaṃ makkhessāmi, ‘‘dosaṃ paññapessāmī’’ti ettakaṃ vippalapitvā bhagavato kathaṃ suṇanto appatiṭṭho niravo aṭṭhāsi.
अथ भगवा – ‘‘सुनक्खत्त, एवं त्वं मक्खिभावे ठितो सयमेव गरहं पापुणिस्ससी’’ति मक्खिभावे आदीनवदस्सनत्थं अनेकपरियायेनातिआदिमाह। तत्थ अनेकपरियायेनाति अनेककारणेन। वज्जिगामेति वज्जिराजानं गामे, वेसालीनगरे नो विसहीति नासक्खि। सो अविसहन्तोति सो सुनक्खत्तो यस्स पुब्बे तिण्णं रतनानं वण्णं कथेन्तस्स मुखं नप्पहोति, सो दानि तेनेव मुखेन अवण्णं कथेति, अद्धा अविसहन्तो असक्कोन्तो ब्रह्मचरियं चरितुं अत्तनो बालताय अवण्णं कथेत्वा हीनायावत्तो। बुद्धो पन सुबुद्धोव, धम्मो स्वाक्खातोव, सङ्घो सुप्पटिपन्नोव। एवं तीणि रतनानि थोमेन्ता मनुस्सा तुय्हेव दोसं दस्सेस्सन्तीति। इति खो तेति एवं खो ते, सुनक्खत्त, वत्तारो भविस्सन्ति। ततो एवं दोसे उप्पन्ने सत्था अतीतानागते अप्पटिहतञाणो, मय्हं एवं दोसो उप्पज्जिस्सतीति जानन्तोपि पुरेतरं न कथेसीति वत्तुं न लच्छसीति दस्सेति। अपक्कमेवाति अपक्कमियेव, अपक्कन्तो वा चुतोति अत्थो। यथा तं आपायिकोति यथा अपाये निब्बत्तनारहो सत्तो अपक्कमेय्य, एवमेव अपक्कमीति अत्थो।
Atha bhagavā – ‘‘sunakkhatta, evaṃ tvaṃ makkhibhāve ṭhito sayameva garahaṃ pāpuṇissasī’’ti makkhibhāve ādīnavadassanatthaṃ anekapariyāyenātiādimāha. Tattha anekapariyāyenāti anekakāraṇena. Vajjigāmeti vajjirājānaṃ gāme, vesālīnagare no visahīti nāsakkhi. So avisahantoti so sunakkhatto yassa pubbe tiṇṇaṃ ratanānaṃ vaṇṇaṃ kathentassa mukhaṃ nappahoti, so dāni teneva mukhena avaṇṇaṃ katheti, addhā avisahanto asakkonto brahmacariyaṃ carituṃ attano bālatāya avaṇṇaṃ kathetvā hīnāyāvatto. Buddho pana subuddhova, dhammo svākkhātova, saṅgho suppaṭipannova. Evaṃ tīṇi ratanāni thomentā manussā tuyheva dosaṃ dassessantīti. Iti kho teti evaṃ kho te, sunakkhatta, vattāro bhavissanti. Tato evaṃ dose uppanne satthā atītānāgate appaṭihatañāṇo, mayhaṃ evaṃ doso uppajjissatīti jānantopi puretaraṃ na kathesīti vattuṃ na lacchasīti dasseti. Apakkamevāti apakkamiyeva, apakkanto vā cutoti attho. Yathātaṃ āpāyikoti yathā apāye nibbattanāraho satto apakkameyya, evameva apakkamīti attho.
कोरक्खत्तियवत्थुवण्णना
Korakkhattiyavatthuvaṇṇanā
७. एकमिदाहन्ति इमिना किं दस्सेति? इदं सुत्तं द्वीहि पदेहि आबद्धं इद्धिपाटिहारियं न करोतीति च अग्गञ्ञं न पञ्ञपेतीति च। तत्थ ‘‘अग्गञ्ञं न पञ्ञपेती’’ति इदं पदं सुत्तपरियोसाने दस्सेस्सति। ‘‘पाटिहारियं न करोती’’ति इमस्स पन पदस्स अनुसन्धिदस्सनवसेन अयं देसना आरद्धा।
7.Ekamidāhanti iminā kiṃ dasseti? Idaṃ suttaṃ dvīhi padehi ābaddhaṃ iddhipāṭihāriyaṃ na karotīti ca aggaññaṃ na paññapetīti ca. Tattha ‘‘aggaññaṃ na paññapetī’’ti idaṃ padaṃ suttapariyosāne dassessati. ‘‘Pāṭihāriyaṃ na karotī’’ti imassa pana padassa anusandhidassanavasena ayaṃ desanā āraddhā.
तत्थ एकमिदाहन्ति एकस्मिं अहं। समयन्ति समये, एकस्मिं काले अहन्ति अत्थो। थूलूसूति थूलू नाम जनपदो, तत्थ विहरामि। उत्तरका नामाति इत्थिलिङ्गवसेन उत्तरकाति एवंनामको थूलूनं जनपदस्स निगमो, तं निगमं गोचरगामं कत्वाति अत्थो। अचेलोति नग्गो। कोरक्खत्तियोति अन्तोवङ्कपादो खत्तियो। कुक्कुरवतिकोति समादिन्नकुक्कुरवतो सुनखो विय घायित्वा खादति, उद्धनन्तरे निपज्जति, अञ्ञम्पि सुनखकिरियमेव करोति। चतुक्कुण्डिकोति चतुसङ्घट्टितो द्वे जाणूनि द्वे च कप्परे भूमियं ठपेत्वा विचरति। छमानिकिण्णन्ति भूमियं निकिण्णं पक्खित्तं ठपितं। भक्खसन्ति भक्खं यंकिञ्चि खादनीयं भोजनीयं। मुखेनेवाति हत्थेन अपरामसित्वा खादनीयं मुखेनेव खादति, भोजनीयम्पि मुखेनेव भुञ्जति। साधुरूपोति सुन्दररूपो। अयं समणोति अयं अरहतं समणो एकोति। तत्थ वताति पत्थनत्थे निपातो। एवं किरस्स पत्थना अहोसि ‘‘इमिना समणेन सदिसो अञ्ञो समणो नाम नत्थि, अयञ्हि अप्पिच्छताय वत्थं न निवासेति, ‘एस पपञ्चो’ति मञ्ञमानो भिक्खाभाजनम्पि न परिहरति, छमानिकिण्णमेव खादति, अयं समणो नाम। मयं पन किं समणा’’ति? एवं सब्बञ्ञुबुद्धस्स पच्छतो चरन्तोव इमं पापकं वितक्कं वितक्केसि।
Tattha ekamidāhanti ekasmiṃ ahaṃ. Samayanti samaye, ekasmiṃ kāle ahanti attho. Thūlūsūti thūlū nāma janapado, tattha viharāmi. Uttarakā nāmāti itthiliṅgavasena uttarakāti evaṃnāmako thūlūnaṃ janapadassa nigamo, taṃ nigamaṃ gocaragāmaṃ katvāti attho. Aceloti naggo. Korakkhattiyoti antovaṅkapādo khattiyo. Kukkuravatikoti samādinnakukkuravato sunakho viya ghāyitvā khādati, uddhanantare nipajjati, aññampi sunakhakiriyameva karoti. Catukkuṇḍikoti catusaṅghaṭṭito dve jāṇūni dve ca kappare bhūmiyaṃ ṭhapetvā vicarati. Chamānikiṇṇanti bhūmiyaṃ nikiṇṇaṃ pakkhittaṃ ṭhapitaṃ. Bhakkhasanti bhakkhaṃ yaṃkiñci khādanīyaṃ bhojanīyaṃ. Mukhenevāti hatthena aparāmasitvā khādanīyaṃ mukheneva khādati, bhojanīyampi mukheneva bhuñjati. Sādhurūpoti sundararūpo. Ayaṃ samaṇoti ayaṃ arahataṃ samaṇo ekoti. Tattha vatāti patthanatthe nipāto. Evaṃ kirassa patthanā ahosi ‘‘iminā samaṇena sadiso añño samaṇo nāma natthi, ayañhi appicchatāya vatthaṃ na nivāseti, ‘esa papañco’ti maññamāno bhikkhābhājanampi na pariharati, chamānikiṇṇameva khādati, ayaṃ samaṇo nāma. Mayaṃ pana kiṃ samaṇā’’ti? Evaṃ sabbaññubuddhassa pacchato carantova imaṃ pāpakaṃ vitakkaṃ vitakkesi.
एतदवोचाति भगवा किर चिन्तेसि ‘‘अयं सुनक्खत्तो पापज्झासयो, किं नु इमं दिस्वा चिन्तेसी’’ति? अथेवं चिन्तेन्तो तस्स अज्झासयं विदित्वा ‘‘अयं मोघपुरिसो मादिसस्स सब्बञ्ञुनो पच्छतो आगच्छन्तो अचेलं अरहाति मञ्ञति, इधेव दानायं बालो निग्गहं अरहती’’ति अनिवत्तित्वाव एतं त्वम्पि नामातिआदिवचनमवोच। तत्थ त्वम्पि नामाति गरहत्थे पिकारो। गरहन्तो हि नं भगवा ‘‘त्वम्पि नामा’’ति आह। ‘‘त्वम्पि नाम एवं हीनज्झासयो, अहं समणो सक्यपुत्तियोति एवं पटिजानिस्ससी’’ति अयञ्हेत्थ अधिप्पायो। किं पन मं, भन्तेति मय्हं, भन्ते, किं गारय्हं दिस्वा भगवा ‘‘एवमाहा’’ति पुच्छति। अथस्स भगवा आचिक्खन्तो ‘‘ननु ते’’तिआदिमाह। मच्छरायतीति ‘‘मा अञ्ञस्स अरहत्तं होतू’’ति किं भगवा एवं अरहत्तस्स मच्छरायतीति पुच्छति। न खो अहन्ति अहं, मोघपुरिस, सदेवकस्स लोकस्स अरहत्तप्पटिलाभमेव पच्चासीसामि, एतदत्थमेव मे बहूनि दुक्करानि करोन्तेन पारमियो पूरिता, न खो अहं, मोघपुरिस, अरहत्तस्स मच्छरायामि। पापकं दिट्ठिगतन्ति न अरहन्तं अरहाति, अरहन्ते च अनरहन्तोति एवं तस्स दिट्ठि उप्पन्ना। तं सन्धाय ‘‘पापकं दिट्ठिगत’’न्ति आह। यं खो पनाति यं एतं अचेलं एवं मञ्ञसि। सत्तमं दिवसन्ति सत्तमे दिवसे। अलसकेनाति अलसकब्याधिना। कालङ्करिस्सतीति उद्धुमातउदरो मरिस्सति।
Etadavocāti bhagavā kira cintesi ‘‘ayaṃ sunakkhatto pāpajjhāsayo, kiṃ nu imaṃ disvā cintesī’’ti? Athevaṃ cintento tassa ajjhāsayaṃ viditvā ‘‘ayaṃ moghapuriso mādisassa sabbaññuno pacchato āgacchanto acelaṃ arahāti maññati, idheva dānāyaṃ bālo niggahaṃ arahatī’’ti anivattitvāva etaṃ tvampi nāmātiādivacanamavoca. Tattha tvampi nāmāti garahatthe pikāro. Garahanto hi naṃ bhagavā ‘‘tvampi nāmā’’ti āha. ‘‘Tvampi nāma evaṃ hīnajjhāsayo, ahaṃ samaṇo sakyaputtiyoti evaṃ paṭijānissasī’’ti ayañhettha adhippāyo. Kiṃ pana maṃ, bhanteti mayhaṃ, bhante, kiṃ gārayhaṃ disvā bhagavā ‘‘evamāhā’’ti pucchati. Athassa bhagavā ācikkhanto ‘‘nanu te’’tiādimāha. Maccharāyatīti ‘‘mā aññassa arahattaṃ hotū’’ti kiṃ bhagavā evaṃ arahattassa maccharāyatīti pucchati. Na kho ahanti ahaṃ, moghapurisa, sadevakassa lokassa arahattappaṭilābhameva paccāsīsāmi, etadatthameva me bahūni dukkarāni karontena pāramiyo pūritā, na kho ahaṃ, moghapurisa, arahattassa maccharāyāmi. Pāpakaṃ diṭṭhigatanti na arahantaṃ arahāti, arahante ca anarahantoti evaṃ tassa diṭṭhi uppannā. Taṃ sandhāya ‘‘pāpakaṃ diṭṭhigata’’nti āha. Yaṃ kho panāti yaṃ etaṃ acelaṃ evaṃ maññasi. Sattamaṃ divasanti sattame divase. Alasakenāti alasakabyādhinā. Kālaṅkarissatīti uddhumātaudaro marissati.
कालकञ्चिकाति तेसं असुरानं नामं। तेसं किर तिगावुतो अत्तभावो अप्पमंसलोहितो पुराणपण्णसदिसो कक्कटकानं विय अक्खीनि निक्खमित्वा मत्थके तिट्ठन्ति, मुखं सूचिपासकसदिसं मत्थकस्मिंयेव होति, तेन ओणमित्वा गोचरं गण्हन्ति। बीरणत्थम्बकेति बीरणतिणत्थम्बो तस्मिं सुसाने अत्थि, तस्मा तं बीरणत्थम्बकन्ति वुच्चति।
Kālakañcikāti tesaṃ asurānaṃ nāmaṃ. Tesaṃ kira tigāvuto attabhāvo appamaṃsalohito purāṇapaṇṇasadiso kakkaṭakānaṃ viya akkhīni nikkhamitvā matthake tiṭṭhanti, mukhaṃ sūcipāsakasadisaṃ matthakasmiṃyeva hoti, tena oṇamitvā gocaraṃ gaṇhanti. Bīraṇatthambaketi bīraṇatiṇatthambo tasmiṃ susāne atthi, tasmā taṃ bīraṇatthambakanti vuccati.
तेनुपसङ्कमीति भगवति एत्तकं वत्वा तस्मिं गामे पिण्डाय चरित्वा विहारं गते विहारा निक्खमित्वा उपसङ्कमि। येन त्वन्ति येन कारणेन त्वं। यस्मापि भगवता ब्याकतो, तस्माति अत्थो। मत्तं मत्तन्ति पमाणयुत्तं पमाणयुत्तं। ‘‘मन्ता मन्ता’’तिपि पाठो, पञ्ञाय उपपरिक्खित्वा उपपरिक्खित्वाति अत्थो। यथा समणस्स गोतमस्साति यथा समणस्स गोतमस्स मिच्छा वचनं अस्स, तथा करेय्यासीति आह। एवं वुत्ते अचेलो सुनखो विय उद्धनट्ठाने निपन्नो सीसं उक्खिपित्वा अक्खीनि उम्मीलेत्वा ओलोकेन्तो किं कथेसि ‘‘समणो नाम गोतमो अम्हाकं वेरी विसभागो, समणस्स गोतमस्स उप्पन्नकालतो पट्ठाय मयं सूरिये उग्गते खज्जोपनका विय जाता। समणो गोतमो अम्हे, एवं वाचं वदेय्य अञ्ञथा वा। वेरिनो पन कथा नाम तच्छा न होति, गच्छ त्वं अहमेत्थ कत्तब्बं जानिस्सामी’’ति वत्वा पुनदेव निपज्जि।
Tenupasaṅkamīti bhagavati ettakaṃ vatvā tasmiṃ gāme piṇḍāya caritvā vihāraṃ gate vihārā nikkhamitvā upasaṅkami. Yena tvanti yena kāraṇena tvaṃ. Yasmāpi bhagavatā byākato, tasmāti attho. Mattaṃmattanti pamāṇayuttaṃ pamāṇayuttaṃ. ‘‘Mantā mantā’’tipi pāṭho, paññāya upaparikkhitvā upaparikkhitvāti attho. Yathā samaṇassa gotamassāti yathā samaṇassa gotamassa micchā vacanaṃ assa, tathā kareyyāsīti āha. Evaṃ vutte acelo sunakho viya uddhanaṭṭhāne nipanno sīsaṃ ukkhipitvā akkhīni ummīletvā olokento kiṃ kathesi ‘‘samaṇo nāma gotamo amhākaṃ verī visabhāgo, samaṇassa gotamassa uppannakālato paṭṭhāya mayaṃ sūriye uggate khajjopanakā viya jātā. Samaṇo gotamo amhe, evaṃ vācaṃ vadeyya aññathā vā. Verino pana kathā nāma tacchā na hoti, gaccha tvaṃ ahamettha kattabbaṃ jānissāmī’’ti vatvā punadeva nipajji.
८. एकद्वीहिकायाति एकं द्वेति वत्वा गणेसि। यथा तन्ति यथा असद्दहमानो कोचि गणेय्य, एवं गणेसि। एकदिवसञ्च तिक्खत्तुं उपसङ्कमित्वा एको दिवसो अतीतो, द्वे दिवसा अतीताति आरोचेसि। सत्तमं दिवसन्ति सो किर सुनक्खत्तस्स वचनं सुत्वा सत्ताहं निराहारोव अहोसि। अथस्स सत्तमे दिवसे एको उपट्ठाको ‘‘अम्हाकं कुलूपकसमणस्स अज्ज सत्तमो दिवसो गेहं अनागच्छन्तस्स अफासु नु खो जात’’न्ति सूकरमंसं पचापेत्वा भत्तमादाय गन्त्वा पुरतो भूमियं निक्खिपि। अचेलो दिस्वा चिन्तेसि ‘‘समणस्स गोतमस्स कथा तच्छा वा अतच्छा वा होतु, आहारं पन खादित्वा सुहितस्स मे मरणम्पि सुमरण’’न्ति द्वे हत्थे जण्णुकानि च भूमियं ठपेत्वा कुच्छिपूरं भुञ्जि। सो रत्तिभागे जीरापेतुं असक्कोन्तो अलसकेन कालमकासि। सचेपि हि सो ‘‘न भुञ्जेय्य’’न्ति चिन्तेय्य, तथापि तं दिवसं भुञ्जित्वा अलसकेन कालं करेय्य। अद्वेज्झवचना हि तथागताति।
8.Ekadvīhikāyāti ekaṃ dveti vatvā gaṇesi. Yathā tanti yathā asaddahamāno koci gaṇeyya, evaṃ gaṇesi. Ekadivasañca tikkhattuṃ upasaṅkamitvā eko divaso atīto, dve divasā atītāti ārocesi. Sattamaṃ divasanti so kira sunakkhattassa vacanaṃ sutvā sattāhaṃ nirāhārova ahosi. Athassa sattame divase eko upaṭṭhāko ‘‘amhākaṃ kulūpakasamaṇassa ajja sattamo divaso gehaṃ anāgacchantassa aphāsu nu kho jāta’’nti sūkaramaṃsaṃ pacāpetvā bhattamādāya gantvā purato bhūmiyaṃ nikkhipi. Acelo disvā cintesi ‘‘samaṇassa gotamassa kathā tacchā vā atacchā vā hotu, āhāraṃ pana khāditvā suhitassa me maraṇampi sumaraṇa’’nti dve hatthe jaṇṇukāni ca bhūmiyaṃ ṭhapetvā kucchipūraṃ bhuñji. So rattibhāge jīrāpetuṃ asakkonto alasakena kālamakāsi. Sacepi hi so ‘‘na bhuñjeyya’’nti cinteyya, tathāpi taṃ divasaṃ bhuñjitvā alasakena kālaṃ kareyya. Advejjhavacanā hi tathāgatāti.
बीरणत्थम्बकेति तित्थिया किर ‘‘कालङ्कतो कोरक्खत्तियो’’ति सुत्वा दिवसानि गणेत्वा इदं ताव सच्चं जातं, इदानि नं अञ्ञत्थ छड्डेत्वा ‘‘मुसावादेन समणं गोतमं निग्गण्हिस्सामा’’ति गन्त्वा तस्स सरीरं वल्लिया बन्धित्वा आकड्ढन्ता ‘‘एत्थ छड्डेस्साम, एत्थ छड्डेस्सामा’’ति गच्छन्ति। गतगतट्ठानं अङ्गणमेव होति। ते कड्ढमाना बीरणत्थम्बकसुसानंयेव गन्त्वा सुसानभावं ञत्वा ‘‘अञ्ञत्थ छड्डेस्सामा’’ति आकड्ढिंसु। अथ नेसं वल्लि छिज्जित्थ, पच्छा चालेतुं नासक्खिंसु। ते ततोव पक्कन्ता। तेन वुत्तं – ‘‘बीरणत्थम्बके सुसाने छड्डेसु’’न्ति।
Bīraṇatthambaketi titthiyā kira ‘‘kālaṅkato korakkhattiyo’’ti sutvā divasāni gaṇetvā idaṃ tāva saccaṃ jātaṃ, idāni naṃ aññattha chaḍḍetvā ‘‘musāvādena samaṇaṃ gotamaṃ niggaṇhissāmā’’ti gantvā tassa sarīraṃ valliyā bandhitvā ākaḍḍhantā ‘‘ettha chaḍḍessāma, ettha chaḍḍessāmā’’ti gacchanti. Gatagataṭṭhānaṃ aṅgaṇameva hoti. Te kaḍḍhamānā bīraṇatthambakasusānaṃyeva gantvā susānabhāvaṃ ñatvā ‘‘aññattha chaḍḍessāmā’’ti ākaḍḍhiṃsu. Atha nesaṃ valli chijjittha, pacchā cāletuṃ nāsakkhiṃsu. Te tatova pakkantā. Tena vuttaṃ – ‘‘bīraṇatthambake susāne chaḍḍesu’’nti.
९. तेनुपसङ्कमीति कस्मा उपसङ्कमि? सो किर चिन्तेसि ‘‘अवसेसं ताव समणस्स गोतमस्स वचनं समेति, मतस्स पन उट्ठाय अञ्ञेन सद्धिं कथनं नाम नत्थि, हन्दाहं गन्त्वा पुच्छामि। सचे कथेति, सुन्दरं। नो चे कथेति, समणं गोतमं मुसावादेन निग्गण्हिस्सामी’’ति इमिना कारणेन उपसङ्कमि। आकोटेसीति पहरि। जानामि आवुसोति मतसरीरं उट्ठहित्वा कथेतुं समत्थं नाम नत्थि, इदं कथं कथेसीति? बुद्धानुभावेन। भगवा किर कोरक्खत्तियं असुरयोनितो आनेत्वा सरीरे अधिमोचेत्वा कथापेसि। तमेव वा सरीरं कथापेसि, अचिन्तेय्यो हि बुद्धविसयो।
9.Tenupasaṅkamīti kasmā upasaṅkami? So kira cintesi ‘‘avasesaṃ tāva samaṇassa gotamassa vacanaṃ sameti, matassa pana uṭṭhāya aññena saddhiṃ kathanaṃ nāma natthi, handāhaṃ gantvā pucchāmi. Sace katheti, sundaraṃ. No ce katheti, samaṇaṃ gotamaṃ musāvādena niggaṇhissāmī’’ti iminā kāraṇena upasaṅkami. Ākoṭesīti pahari. Jānāmi āvusoti matasarīraṃ uṭṭhahitvā kathetuṃ samatthaṃ nāma natthi, idaṃ kathaṃ kathesīti? Buddhānubhāvena. Bhagavā kira korakkhattiyaṃ asurayonito ānetvā sarīre adhimocetvā kathāpesi. Tameva vā sarīraṃ kathāpesi, acinteyyo hi buddhavisayo.
१०. तथेव तं विपाकन्ति तस्स वचनस्स विपाकं तथेव, उदाहु नोति लिङ्गविपल्लासो कतो, तथेव सो विपाकोति अत्थो। केचि पन ‘‘विपक्क’’न्तिपि पठन्ति, निब्बत्तन्ति अत्थो।
10.Tatheva taṃ vipākanti tassa vacanassa vipākaṃ tatheva, udāhu noti liṅgavipallāso kato, tatheva so vipākoti attho. Keci pana ‘‘vipakka’’ntipi paṭhanti, nibbattanti attho.
एत्थ ठत्वा पाटिहारियानि समानेतब्बानि। सब्बानेव हेतानि पञ्च पाटिहारियानि होन्ति। ‘‘सत्तमे दिवसे मरिस्सती’’ति वुत्तं, सो तथेव मतो, इदं पठमं पाटिहारियं। ‘‘अलसकेना’’ति वुत्तं, अलसकेनेव मतो, इदं दुतियं। ‘‘कालकञ्चिकेसु निब्बत्तिस्सती’’ति वुत्तं, तत्थेव निब्बत्तो, इदं ततियं। ‘‘बीरणत्थम्बके सुसाने छड्डेस्सन्ती’’ति वुत्तं, तत्थेव छड्डितो , इदं चतुत्थं। ‘‘निब्बत्तट्ठानतो आगन्त्वा सुनक्खत्तेन सद्धिं कथेस्सती’’ति वुत्तो, सो कथेसियेव, इदं पञ्चमं पाटिहारियं।
Ettha ṭhatvā pāṭihāriyāni samānetabbāni. Sabbāneva hetāni pañca pāṭihāriyāni honti. ‘‘Sattame divase marissatī’’ti vuttaṃ, so tatheva mato, idaṃ paṭhamaṃ pāṭihāriyaṃ. ‘‘Alasakenā’’ti vuttaṃ, alasakeneva mato, idaṃ dutiyaṃ. ‘‘Kālakañcikesu nibbattissatī’’ti vuttaṃ, tattheva nibbatto, idaṃ tatiyaṃ. ‘‘Bīraṇatthambake susāne chaḍḍessantī’’ti vuttaṃ, tattheva chaḍḍito , idaṃ catutthaṃ. ‘‘Nibbattaṭṭhānato āgantvā sunakkhattena saddhiṃ kathessatī’’ti vutto, so kathesiyeva, idaṃ pañcamaṃ pāṭihāriyaṃ.
अचेलकळारमट्टकवत्थुवण्णना
Acelakaḷāramaṭṭakavatthuvaṇṇanā
११. कळारमट्टकोति निक्खन्तदन्तमत्तको। नाममेव वा तस्सेतं। लाभग्गप्पत्तोति लाभग्गं पत्तो, अग्गलाभं पत्तोति वुत्तं होति। यसग्गप्पत्तोति यसग्गं अग्गपरिवारं पत्तो। वतपदानीति वतानियेव, वतकोट्ठासा वा। समत्तानीति गहितानि। समादिन्नानीति तस्सेव वेवचनं। पुरत्थिमेन वेसालिन्ति वेसालितो अविदूरे पुरत्थिमाय दिसाय। चेतियन्ति यक्खचेतियट्ठानं। एस नयो सब्बत्थ।
11.Kaḷāramaṭṭakoti nikkhantadantamattako. Nāmameva vā tassetaṃ. Lābhaggappattoti lābhaggaṃ patto, aggalābhaṃ pattoti vuttaṃ hoti. Yasaggappattoti yasaggaṃ aggaparivāraṃ patto. Vatapadānīti vatāniyeva, vatakoṭṭhāsā vā. Samattānīti gahitāni. Samādinnānīti tasseva vevacanaṃ. Puratthimena vesālinti vesālito avidūre puratthimāya disāya. Cetiyanti yakkhacetiyaṭṭhānaṃ. Esa nayo sabbattha.
१२. येन अचेलकोति भगवतो वत्तं कत्वा येन अचेलो कळारमट्टको तेनुपसङ्कमि। पञ्हं अपुच्छीति गम्भीरं तिलक्खणाहतं पञ्हं पुच्छि। न सम्पायासीति न सम्मा ञाणगतिया पायासि, अन्धो विय विसमट्ठाने तत्थ तत्थेव पक्खलि। नेव आदिं, न परियोसानमद्दस। अथ वा ‘‘न सम्पायासी’’ति न सम्पादेसि, सम्पादेत्वा कथेतुं नासक्खि। असम्पायन्तोति कबरक्खीनि परिवत्तेत्वा ओलोकेन्तो ‘‘असिक्खितकस्स सन्तिके वुट्ठोसि, अनोकासेपि पब्बजितो पञ्हं पुच्छन्तो विचरसि, अपेहि मा एतस्मिं ठाने अट्ठासी’’ति वदन्तो। कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पात्वाकासीति कुप्पनाकारं कोपं, दुस्सनाकारं दोसं, अतुट्ठाकारभूतं दोमनस्ससङ्खातं अप्पच्चयञ्च पाकटमकासि। आसादिम्हसेति आसादियिम्ह घट्टयिम्ह। मा वत नो अहोसीति अहो वत मे न भवेय्य। मं वत नो अहोसीतिपि पाठो। तत्थ मन्ति सामिवचनत्थे उपयोगवचनं, अहोसि वत नु ममाति अत्थो। एवञ्च पन चिन्तेत्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा ‘‘खमथ मे, भन्ते’’ति तं खमापेसि। सोपि इतो पट्ठाय अञ्ञं किञ्चि पञ्हं नाम न पुच्छिस्ससीति। आम न पुच्छिस्सामीति। यदि एवं गच्छ, खमामि तेति तं उय्योजेसि।
12.Yena acelakoti bhagavato vattaṃ katvā yena acelo kaḷāramaṭṭako tenupasaṅkami. Pañhaṃ apucchīti gambhīraṃ tilakkhaṇāhataṃ pañhaṃ pucchi. Na sampāyāsīti na sammā ñāṇagatiyā pāyāsi, andho viya visamaṭṭhāne tattha tattheva pakkhali. Neva ādiṃ, na pariyosānamaddasa. Atha vā ‘‘na sampāyāsī’’ti na sampādesi, sampādetvā kathetuṃ nāsakkhi. Asampāyantoti kabarakkhīni parivattetvā olokento ‘‘asikkhitakassa santike vuṭṭhosi, anokāsepi pabbajito pañhaṃ pucchanto vicarasi, apehi mā etasmiṃ ṭhāne aṭṭhāsī’’ti vadanto. Kopañca dosañca appaccayañca pātvākāsīti kuppanākāraṃ kopaṃ, dussanākāraṃ dosaṃ, atuṭṭhākārabhūtaṃ domanassasaṅkhātaṃ appaccayañca pākaṭamakāsi. Āsādimhaseti āsādiyimha ghaṭṭayimha. Mā vata no ahosīti aho vata me na bhaveyya. Maṃ vata no ahosītipi pāṭho. Tattha manti sāmivacanatthe upayogavacanaṃ, ahosi vata nu mamāti attho. Evañca pana cintetvā ukkuṭikaṃ nisīditvā ‘‘khamatha me, bhante’’ti taṃ khamāpesi. Sopi ito paṭṭhāya aññaṃ kiñci pañhaṃ nāma na pucchissasīti. Āma na pucchissāmīti. Yadi evaṃ gaccha, khamāmi teti taṃ uyyojesi.
१४. परिहितोति परिदहितो निवत्थवत्थो। सानुचारिकोति अनुचारिका वुच्चति भरिया, सह अनुचारिकाय सानुचारिको, तं तं ब्रह्मचरियं पहाय सभरियोति अत्थो। ओदनकुम्मासन्ति सुरामंसतो अतिरेकं ओदनम्पि कुम्मासम्पि भुञ्जमानो। यसा निहीनोति यं लाभग्गयसग्गं पत्तो, ततो परिहीनो हुत्वा। ‘‘कतं होति उत्तरिमनुस्सधम्मा इद्धिपाटिहारिय’’न्ति इध सत्तवतपदातिक्कमवसेन सत्त पाटिहारियानि वेदितब्बानि।
14.Parihitoti paridahito nivatthavattho. Sānucārikoti anucārikā vuccati bhariyā, saha anucārikāya sānucāriko, taṃ taṃ brahmacariyaṃ pahāya sabhariyoti attho. Odanakummāsanti surāmaṃsato atirekaṃ odanampi kummāsampi bhuñjamāno. Yasā nihīnoti yaṃ lābhaggayasaggaṃ patto, tato parihīno hutvā. ‘‘Kataṃ hoti uttarimanussadhammā iddhipāṭihāriya’’nti idha sattavatapadātikkamavasena satta pāṭihāriyāni veditabbāni.
अचेलपाथिकपुत्तवत्थुवण्णना
Acelapāthikaputtavatthuvaṇṇanā
१५. पाथिकपुत्तोति पाथिकस्स पुत्तो। ञाणवादेनाति ञाणवादेन सद्धिं। उपड्ढपथन्ति योजनं चे, नो अन्तरे भवेय्य, गोतमो अड्ढयोजनं, अहं अड्ढयोजनं। एस नयो अड्ढयोजनादीसु। एकपदवारम्पि अतिक्कम्म गच्छतो जयो भविस्सति, अनागच्छतो पराजयोति। ते तत्थाति ते मयं तत्थ समागतट्ठाने। तद्दिगुणं तद्दिगुणाहन्ति ततो ततो दिगुणं दिगुणं अहं करिस्सामि, भगवता सद्धिं पाटिहारियं कातुं असमत्थभावं जानन्तोपि ‘‘उत्तमपुरिसेन सद्धिं पट्ठपेत्वा असक्कुणन्तस्सापि पासंसो होती’’ति ञत्वा एवमाह। नगरवासिनोपि तं सुत्वा ‘‘असमत्थो नाम एवं न गज्जति, अद्धा अयम्पि अरहा भविस्सती’’ति तस्स महन्तं सक्कारमकंसु।
15.Pāthikaputtoti pāthikassa putto. Ñāṇavādenāti ñāṇavādena saddhiṃ. Upaḍḍhapathanti yojanaṃ ce, no antare bhaveyya, gotamo aḍḍhayojanaṃ, ahaṃ aḍḍhayojanaṃ. Esa nayo aḍḍhayojanādīsu. Ekapadavārampi atikkamma gacchato jayo bhavissati, anāgacchato parājayoti. Te tatthāti te mayaṃ tattha samāgataṭṭhāne. Taddiguṇaṃ taddiguṇāhanti tato tato diguṇaṃ diguṇaṃ ahaṃ karissāmi, bhagavatā saddhiṃ pāṭihāriyaṃ kātuṃ asamatthabhāvaṃ jānantopi ‘‘uttamapurisena saddhiṃ paṭṭhapetvā asakkuṇantassāpi pāsaṃso hotī’’ti ñatvā evamāha. Nagaravāsinopi taṃ sutvā ‘‘asamattho nāma evaṃ na gajjati, addhā ayampi arahā bhavissatī’’ti tassa mahantaṃ sakkāramakaṃsu.
१६. येनाहं तेनुपसङ्कमीति ‘‘सुनक्खत्तो किर पाथिकपुत्तो एवं वदती’’ति अस्सोसि। अथस्स हीनज्झासयत्ता हीनदस्सनाय चित्तं उदपादि।
16.Yenāhaṃ tenupasaṅkamīti ‘‘sunakkhatto kira pāthikaputto evaṃ vadatī’’ti assosi. Athassa hīnajjhāsayattā hīnadassanāya cittaṃ udapādi.
सो भगवतो वत्तं कत्वा भगवति गन्धकुटिं पविट्ठे पाथिकपुत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा पुच्छि ‘‘तुम्हे किर एवरूपिं कथं कथेथा’’ति? ‘‘आम, कथेमा’’ति। यदि एवं ‘‘मा भायित्थ विस्सत्था पुनप्पुनं एवं वदथ, अहं समणस्स गोतमस्स उपट्ठाको, तस्स विसयं विजानामि, तुम्हेहि सद्धिं पाटिहारियं कातुं न सक्खिस्सति, अहं समणस्स गोतमस्स कथेत्वा भयं उप्पादेत्वा तं अञ्ञतो गहेत्वा गमिस्सामि, तुम्हे मा भायित्था’’ति तं अस्सासेत्वा भगवतो सन्तिकं गतो। तेन वुत्तं ‘‘येनाहं तेनुपसङ्कमी’’ति। तं वाचन्तिआदीसु ‘‘अहं अबुद्धोव समानो बुद्धोम्हीति विचरिं, अभूतं मे कथितं नाहं बुद्धो’’ति वदन्तो तं वाचं पजहति नाम। रहो निसीदित्वा चिन्तयमानो ‘‘अहं ‘एत्तकं कालं अबुद्धोव समानो बुद्धोम्ही’ति विचरिं, इतो दानि पट्ठाय नाहं बुद्धो’’ति चिन्तयन्तो तं चित्तं पजहति नाम। ‘‘अहं ‘एत्तकं कालं अबुद्धोव समानो बुद्धोम्ही’ति पापकं दिट्ठिं गहेत्वा विचरिं, इतो दानि पट्ठाय इमं दिट्ठिं पजहामी’’ति पजहन्तो तं दिट्ठिं पटिनिस्सज्जति नाम। एवं अकरोन्तो पन तं वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वाति वुच्चति। विपतेय्याति बन्धना मुत्ततालपक्कं विय गीवतो पतेय्य, सत्तधा वा पन फलेय्य।
So bhagavato vattaṃ katvā bhagavati gandhakuṭiṃ paviṭṭhe pāthikaputtassa santikaṃ gantvā pucchi ‘‘tumhe kira evarūpiṃ kathaṃ kathethā’’ti? ‘‘Āma, kathemā’’ti. Yadi evaṃ ‘‘mā bhāyittha vissatthā punappunaṃ evaṃ vadatha, ahaṃ samaṇassa gotamassa upaṭṭhāko, tassa visayaṃ vijānāmi, tumhehi saddhiṃ pāṭihāriyaṃ kātuṃ na sakkhissati, ahaṃ samaṇassa gotamassa kathetvā bhayaṃ uppādetvā taṃ aññato gahetvā gamissāmi, tumhe mā bhāyitthā’’ti taṃ assāsetvā bhagavato santikaṃ gato. Tena vuttaṃ ‘‘yenāhaṃ tenupasaṅkamī’’ti. Taṃ vācantiādīsu ‘‘ahaṃ abuddhova samāno buddhomhīti vicariṃ, abhūtaṃ me kathitaṃ nāhaṃ buddho’’ti vadanto taṃ vācaṃ pajahati nāma. Raho nisīditvā cintayamāno ‘‘ahaṃ ‘ettakaṃ kālaṃ abuddhova samāno buddhomhī’ti vicariṃ, ito dāni paṭṭhāya nāhaṃ buddho’’ti cintayanto taṃ cittaṃ pajahati nāma. ‘‘Ahaṃ ‘ettakaṃ kālaṃ abuddhova samāno buddhomhī’ti pāpakaṃ diṭṭhiṃ gahetvā vicariṃ, ito dāni paṭṭhāya imaṃ diṭṭhiṃ pajahāmī’’ti pajahanto taṃ diṭṭhiṃ paṭinissajjati nāma. Evaṃ akaronto pana taṃ vācaṃ appahāya taṃ cittaṃ appahāya taṃ diṭṭhiṃ appaṭinissajjitvāti vuccati. Vipateyyāti bandhanā muttatālapakkaṃ viya gīvato pateyya, sattadhā vā pana phaleyya.
१७. रक्खतेतन्ति रक्खतु एतं। एकंसेनाति निप्परियायेन। ओधारिताति भासिता। अचेलो च, भन्ते, पाथिकपुत्तोति एवं एकंसेन भगवतो वाचाय ओधारिताय सचे अचेलो पाथिकपुत्तो। विरूपरूपेनाति विगतरूपेन विगच्छितसभावेन रूपेन अत्तनो रूपं पहाय अदिस्समानेन कायेन। सीहब्यग्घादिवसेन वा विविधरूपेन सम्मुखीभावं आगच्छेय्य। तदस्स भगवतो मुसाति एवं सन्ते भगवतो तं वचनं मुसा भवेय्याति मुसावादेन निग्गण्हाति। ठपेत्वा किर एतं न अञ्ञेन भगवा मुसावादेन निग्गहितपुब्बोति।
17.Rakkhatetanti rakkhatu etaṃ. Ekaṃsenāti nippariyāyena. Odhāritāti bhāsitā. Aceloca, bhante, pāthikaputtoti evaṃ ekaṃsena bhagavato vācāya odhāritāya sace acelo pāthikaputto. Virūparūpenāti vigatarūpena vigacchitasabhāvena rūpena attano rūpaṃ pahāya adissamānena kāyena. Sīhabyagghādivasena vā vividharūpena sammukhībhāvaṃ āgaccheyya. Tadassa bhagavato musāti evaṃ sante bhagavato taṃ vacanaṃ musā bhaveyyāti musāvādena niggaṇhāti. Ṭhapetvā kira etaṃ na aññena bhagavā musāvādena niggahitapubboti.
१८. द्वयगामिनीति सरूपेन अत्थिभावं, अत्थेन नत्थिभावन्ति एवं द्वयगामिनी। अलिकतुच्छनिप्फलवाचाय एतं अधिवचनं।
18.Dvayagāminīti sarūpena atthibhāvaṃ, atthena natthibhāvanti evaṃ dvayagāminī. Alikatucchanipphalavācāya etaṃ adhivacanaṃ.
१९. अजितोपि नाम लिच्छवीनं सेनापतीति सो किर भगवतो उपट्ठाको अहोसि, सो कालमकासि। अथस्स सरीरकिच्चं कत्वा मनुस्सा पाथिकपुत्तं पुच्छिंसु ‘‘कुहिं निब्बत्तो सेनापती’’ति? सो आह – ‘‘महानिरये निब्बत्तो’’ति। इदञ्च पन वत्वा पुन आह ‘‘तुम्हाकं सेनापति मम सन्तिकं आगम्म अहं तुम्हाकं वचनमकत्वा समणस्स गोतमस्स वादं पतिट्ठपेत्वा निरये निब्बत्तोम्ही’’ति परोदित्थाति। तेनुपसङ्कमि दिवाविहारायाति एत्थ ‘‘पाटिहारियकरणत्थाया’’ति कस्मा न वदति? अभावा। सम्मुखीभावोपि हिस्स तेन सद्धिं नत्थि, कुतो पाटिहारियकरणं, तस्मा तथा अवत्वा ‘‘दिवाविहाराया’’ति आह।
19.Ajitopi nāma licchavīnaṃ senāpatīti so kira bhagavato upaṭṭhāko ahosi, so kālamakāsi. Athassa sarīrakiccaṃ katvā manussā pāthikaputtaṃ pucchiṃsu ‘‘kuhiṃ nibbatto senāpatī’’ti? So āha – ‘‘mahāniraye nibbatto’’ti. Idañca pana vatvā puna āha ‘‘tumhākaṃ senāpati mama santikaṃ āgamma ahaṃ tumhākaṃ vacanamakatvā samaṇassa gotamassa vādaṃ patiṭṭhapetvā niraye nibbattomhī’’ti paroditthāti. Tenupasaṅkami divāvihārāyāti ettha ‘‘pāṭihāriyakaraṇatthāyā’’ti kasmā na vadati? Abhāvā. Sammukhībhāvopi hissa tena saddhiṃ natthi, kuto pāṭihāriyakaraṇaṃ, tasmā tathā avatvā ‘‘divāvihārāyā’’ti āha.
इद्धिपाटिहारियकथावण्णना
Iddhipāṭihāriyakathāvaṇṇanā
२०. गहपतिनेचयिकाति गहपति महासाला। तेसञ्हि महाधनधञ्ञनिचयो, तस्मा ‘‘नेचयिका’’ति वुच्चन्ति। अनेकसहस्साति सहस्सेहिपि अपरिमाणगणना। एवं महतिं किर परिसं ठपेत्वा सुनक्खत्तं अञ्ञो सन्निपातेतुं समत्थो नत्थि। तेनेव भगवा एत्तकं कालं सुनक्खत्तं गहेत्वा विचरि।
20.Gahapatinecayikāti gahapati mahāsālā. Tesañhi mahādhanadhaññanicayo, tasmā ‘‘necayikā’’ti vuccanti. Anekasahassāti sahassehipi aparimāṇagaṇanā. Evaṃ mahatiṃ kira parisaṃ ṭhapetvā sunakkhattaṃ añño sannipātetuṃ samattho natthi. Teneva bhagavā ettakaṃ kālaṃ sunakkhattaṃ gahetvā vicari.
२१. भयन्ति चित्तुत्रासभयं। छम्भितत्तन्ति सकलसरीरचलनं। लोमहंसोति लोमानं उद्धग्गभावो। सो किर चिन्तेसि – ‘‘अहं अतिमहन्तं कथं कथेत्वा सदेवके लोके अग्गपुग्गलेन सद्धिं पटिविरुद्धो, मय्हं खो पनब्भन्तरे अरहत्तं वा पाटिहारियकरणहेतु वा नत्थि, समणो पन गोतमो पाटिहारियं करिस्सति, अथस्स पाटिहारियं दिस्वा महाजनो ‘त्वं दानि पाटिहारियं कातुं असक्कोन्तो कस्मा अत्तनो पमाणमजानित्वा लोके अग्गपुग्गलेन सद्धिं पटिमल्लो हुत्वा गज्जसी’ति कट्ठलेड्डुदण्डादीहि विहेठेस्सती’’ति। तेनस्स महाजनसन्निपातञ्चेव तेन भगवतो च आगमनं सुत्वा भयं वा छम्भितत्तं वा लोमहंसो वा उदपादि। सो ततो दुक्खा मुच्चितुकामो तिन्दुकखाणुकपरिब्बाजकारामं अगमासि। तमत्थं दस्सेतुं अथ खो भगवातिआदिमाह । तत्थ उपसङ्कमीति न केवलं उपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा पन दूरं अड्ढयोजनन्तरं परिब्बाजकारामं पविट्ठो। तत्थपि चित्तस्सादं अलभमानो अन्तन्तेन आविज्झित्वा आरामपच्चन्ते एकं गहनट्ठानं उपधारेत्वा पासाणफलके निसीदि। अथ भगवा चिन्तेसि – ‘‘सचे अयं बालो कस्सचिदेव कथं गहेत्वा इधागच्छेय्य, मा नस्सतु बालो’’ति ‘‘निसिन्नपासाणफलकं तस्स सरीरे अल्लीनं होतू’’ति अधिट्ठासि। सह अधिट्ठानचित्तेन तं तस्स सरीरे अल्लीयि। सो महाअद्दुबन्धनबद्धो विय छिन्नपादो विय च अहोसि।
21.Bhayanti cittutrāsabhayaṃ. Chambhitattanti sakalasarīracalanaṃ. Lomahaṃsoti lomānaṃ uddhaggabhāvo. So kira cintesi – ‘‘ahaṃ atimahantaṃ kathaṃ kathetvā sadevake loke aggapuggalena saddhiṃ paṭiviruddho, mayhaṃ kho panabbhantare arahattaṃ vā pāṭihāriyakaraṇahetu vā natthi, samaṇo pana gotamo pāṭihāriyaṃ karissati, athassa pāṭihāriyaṃ disvā mahājano ‘tvaṃ dāni pāṭihāriyaṃ kātuṃ asakkonto kasmā attano pamāṇamajānitvā loke aggapuggalena saddhiṃ paṭimallo hutvā gajjasī’ti kaṭṭhaleḍḍudaṇḍādīhi viheṭhessatī’’ti. Tenassa mahājanasannipātañceva tena bhagavato ca āgamanaṃ sutvā bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā lomahaṃso vā udapādi. So tato dukkhā muccitukāmo tindukakhāṇukaparibbājakārāmaṃ agamāsi. Tamatthaṃ dassetuṃ atha kho bhagavātiādimāha . Tattha upasaṅkamīti na kevalaṃ upasaṅkami, upasaṅkamitvā pana dūraṃ aḍḍhayojanantaraṃ paribbājakārāmaṃ paviṭṭho. Tatthapi cittassādaṃ alabhamāno antantena āvijjhitvā ārāmapaccante ekaṃ gahanaṭṭhānaṃ upadhāretvā pāsāṇaphalake nisīdi. Atha bhagavā cintesi – ‘‘sace ayaṃ bālo kassacideva kathaṃ gahetvā idhāgaccheyya, mā nassatu bālo’’ti ‘‘nisinnapāsāṇaphalakaṃ tassa sarīre allīnaṃ hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Saha adhiṭṭhānacittena taṃ tassa sarīre allīyi. So mahāaddubandhanabaddho viya chinnapādo viya ca ahosi.
अस्सोसीति इतो चितो च पाथिकपुत्तं परियेसमाना परिसा तस्स अनुपदं गन्त्वा निसिन्नट्ठानं ञत्वा आगतेन अञ्ञतरेन पुरिसेन ‘‘तुम्हे कं परियेसथा’’ति वुत्ते पाथिकपुत्तन्ति। सो ‘‘तिन्दुकखाणुकपरिब्बाजकारामे निसिन्नो’’ति वुत्तवचनेन अस्सोसि।
Assosīti ito cito ca pāthikaputtaṃ pariyesamānā parisā tassa anupadaṃ gantvā nisinnaṭṭhānaṃ ñatvā āgatena aññatarena purisena ‘‘tumhe kaṃ pariyesathā’’ti vutte pāthikaputtanti. So ‘‘tindukakhāṇukaparibbājakārāme nisinno’’ti vuttavacanena assosi.
२२. संसप्पतीति ओसीदति। तत्थेव सञ्चरति। पावळा वुच्चति आनिसदट्ठिका।
22.Saṃsappatīti osīdati. Tattheva sañcarati. Pāvaḷā vuccati ānisadaṭṭhikā.
२३. पराभूतरूपोति पराजितरूपो, विनट्ठरूपो वा।
23.Parābhūtarūpoti parājitarūpo, vinaṭṭharūpo vā.
२५. गोयुगेहीति गोयुत्तेहि सतमत्तेहि वा सहस्समत्तेहि वा युगेहि। आविञ्छेय्यामाति आकड्ढेय्याम। छिज्जेय्युन्ति छिन्देय्युं। पाथिकपुत्तो वा बन्धट्ठाने छिज्जेय्य।
25.Goyugehīti goyuttehi satamattehi vā sahassamattehi vā yugehi. Āviñcheyyāmāti ākaḍḍheyyāma. Chijjeyyunti chindeyyuṃ. Pāthikaputto vā bandhaṭṭhāne chijjeyya.
२६. दारुपत्तिकन्तेवासीति दारुपत्तिकस्स अन्तेवासी। तस्स किर एतदहोसि ‘‘तिट्ठतु ताव पाटिहारियं, समणो गोतमो ‘अचेलो पाथिकपुत्तो आसनापि न वुट्ठहिस्सती’ति आह। हन्दाहं गन्त्वा येन केनचि उपायेन तं आसना वुट्ठापेमि। एत्तावता च समणस्स गोतमस्स पराजयो भविस्सती’’ति। तस्मा एवमाह।
26.Dārupattikantevāsīti dārupattikassa antevāsī. Tassa kira etadahosi ‘‘tiṭṭhatu tāva pāṭihāriyaṃ, samaṇo gotamo ‘acelo pāthikaputto āsanāpi na vuṭṭhahissatī’ti āha. Handāhaṃ gantvā yena kenaci upāyena taṃ āsanā vuṭṭhāpemi. Ettāvatā ca samaṇassa gotamassa parājayo bhavissatī’’ti. Tasmā evamāha.
२७. सीहस्साति चत्तारो सीहा तिणसीहो च काळसीहो च पण्डुसीहो च केसरसीहो च। तेसं चतुन्नं सीहानं केसरसीहो अग्गतं गतो, सो इधाधिप्पेतो। मिगरञ्ञोति सब्बचतुप्पदानं रञ्ञो। आसयन्ति निवासं। सीहनादन्ति अभीतनादं। गोचराय पक्कमेय्यन्ति आहारत्थाय पक्कमेय्यं। वरं वरन्ति उत्तमुत्तमं, थूलं थूलन्ति अत्थो। मुदुमंसानीति मुदूनि मंसानि । ‘‘मधुमंसानी’’तिपि पाठो, मधुरमंसानीति अत्थो। अज्झुपेय्यन्ति उपगच्छेय्यं। सीहनादं नदित्वाति ये दुब्बला पाणा, ते पलायन्तूति अत्तनो सूरभावसन्निस्सितेन कारुञ्ञेन नदित्वा।
27.Sīhassāti cattāro sīhā tiṇasīho ca kāḷasīho ca paṇḍusīho ca kesarasīho ca. Tesaṃ catunnaṃ sīhānaṃ kesarasīho aggataṃ gato, so idhādhippeto. Migaraññoti sabbacatuppadānaṃ rañño. Āsayanti nivāsaṃ. Sīhanādanti abhītanādaṃ. Gocarāyapakkameyyanti āhāratthāya pakkameyyaṃ. Varaṃ varanti uttamuttamaṃ, thūlaṃ thūlanti attho. Mudumaṃsānīti mudūni maṃsāni . ‘‘Madhumaṃsānī’’tipi pāṭho, madhuramaṃsānīti attho. Ajjhupeyyanti upagaccheyyaṃ. Sīhanādaṃ naditvāti ye dubbalā pāṇā, te palāyantūti attano sūrabhāvasannissitena kāruññena naditvā.
२८. विघाससंवड्ढोति विघासेन संवड्ढो, विघासं भक्खिता तिरित्तमंसं खादित्वा वड्ढितो। दित्तोति दप्पितो थूलसरीरो। बलवाति बलसम्पन्नो। एतदहोसीति कस्मा अहोसि? अस्मिमानदोसेन।
28.Vighāsasaṃvaḍḍhoti vighāsena saṃvaḍḍho, vighāsaṃ bhakkhitā tirittamaṃsaṃ khāditvā vaḍḍhito. Dittoti dappito thūlasarīro. Balavāti balasampanno. Etadahosīti kasmā ahosi? Asmimānadosena.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – एकदिवसं किर सो सीहो गोचरतो निवत्तमानो तं सिङ्गालं भयेन पलायमानं दिस्वा कारुञ्ञजातो हुत्वा ‘‘वयस, मा भायि, तिट्ठ को नाम त्व’’न्ति आह। जम्बुको नामाहं सामीति। वयस, जम्बुक, इतो पट्ठाय मं उपट्ठातुं सक्खिस्ससीति। उपट्ठहिस्सामीति। सो ततो पट्ठाय उपट्ठाति। सीहो गोचरतो आगच्छन्तो महन्तं महन्तं मंसखण्डं आहरति। सो तं खादित्वा अविदूरे पासाणपिट्ठे वसति। सो कतिपाहच्चयेनेव थूलसरीरो महाखन्धो जातो। अथ नं सीहो अवोच – ‘‘वयस, जम्बुक, मम विजम्भनकाले अविदूरे ठत्वा ‘विरोच सामी’ति वत्तुं सक्खिस्ससी’’ति। सक्कोमि सामीति। सो तस्स विजम्भनकाले तथा करोति । तेन सीहस्स अतिरेको अस्मिमानो होति।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – ekadivasaṃ kira so sīho gocarato nivattamāno taṃ siṅgālaṃ bhayena palāyamānaṃ disvā kāruññajāto hutvā ‘‘vayasa, mā bhāyi, tiṭṭha ko nāma tva’’nti āha. Jambuko nāmāhaṃ sāmīti. Vayasa, jambuka, ito paṭṭhāya maṃ upaṭṭhātuṃ sakkhissasīti. Upaṭṭhahissāmīti. So tato paṭṭhāya upaṭṭhāti. Sīho gocarato āgacchanto mahantaṃ mahantaṃ maṃsakhaṇḍaṃ āharati. So taṃ khāditvā avidūre pāsāṇapiṭṭhe vasati. So katipāhaccayeneva thūlasarīro mahākhandho jāto. Atha naṃ sīho avoca – ‘‘vayasa, jambuka, mama vijambhanakāle avidūre ṭhatvā ‘viroca sāmī’ti vattuṃ sakkhissasī’’ti. Sakkomi sāmīti. So tassa vijambhanakāle tathā karoti . Tena sīhassa atireko asmimāno hoti.
अथेकदिवसं जरसिङ्गालो उदकसोण्डियं पानीयं पिवन्तो अत्तनो छायं ओलोकेन्तो अद्दस अत्तनो थूलसरीरतञ्चेव महाखन्धतञ्च। दिस्वा ‘जरसिङ्गालोस्मी’ति मनं अकत्वा ‘‘अहम्पि सीहो जातो’’ति मञ्ञि। ततो अत्तनाव अत्तानं एतदवोच – ‘‘वयस, जम्बुक, युत्तं नाम तव इमिना अत्तभावेन परस्स उच्छिट्ठमंसं खादितुं, किं त्वं पुरिसो न होसि, सीहस्सापि चत्तारो पादा द्वे दाठा द्वे कण्णा एकं नङ्गुट्ठं, तवपि सब्बं तथेव, केवलं तव केसरभारमत्तमेव नत्थी’’ति। तस्सेवं चिन्तयतो अस्मिमानो वड्ढि। अथस्स तेन अस्मिमानदोसेन एतं ‘‘को चाह’’न्तिआदि मञ्ञितमहोसि। तत्थ को चाहन्ति अहं को, सीहो मिगराजा को, न मे ञाति, न सामिको, किमहं तस्स निपच्चकारं करोमीति अधिप्पायो। सिङ्गालकंयेवाति सिङ्गालरवमेव। भेरण्डकंयेवाति अप्पियअमनापसद्दमेव। के च छवे सिङ्गालेति को च लामको सिङ्गालो। के पन सीहनादेति को पन सीहनादो सिङ्गालस्स च सीहनादस्स च को सम्बन्धोति अधिप्पायो। सुगतापदानेसूति सुगतलक्खणेसु। सुगतस्स सासनसम्भूतासु तीसु सिक्खासु। कथं पनेस तत्थ जीवति? एतस्स हि चत्तारो पच्चये ददमाना सीलादिगुणसम्पन्नानं सम्बुद्धानं देमाति देन्ति, तेन एस अबुद्धो समानो बुद्धानं नियामितपच्चये परिभुञ्जन्तो सुगतापदानेसु जीवति नाम। सुगतातिरित्तानीति तेसं किर भोजनानि ददमाना बुद्धानञ्च बुद्धसावकानञ्च दत्वा पच्छा अवसेसं सायन्हसमये देन्ति। एवमेस सुगतातिरित्तानि भुञ्जति नाम। तथागतेति तथागतं अरहन्तं सम्मासम्बुद्धं आसादेतब्बं घट्टयितब्बं। अथ वा ‘‘तथागते’’तिआदीनि उपयोगबहुवचनानेव। आसादेतब्बन्ति इदम्पि बहुवचनमेव एकवचनं विय वुत्तं। आसादनाति अहं बुद्धेन सद्धिं पाटिहारियं करिस्सामीति घट्टना।
Athekadivasaṃ jarasiṅgālo udakasoṇḍiyaṃ pānīyaṃ pivanto attano chāyaṃ olokento addasa attano thūlasarīratañceva mahākhandhatañca. Disvā ‘jarasiṅgālosmī’ti manaṃ akatvā ‘‘ahampi sīho jāto’’ti maññi. Tato attanāva attānaṃ etadavoca – ‘‘vayasa, jambuka, yuttaṃ nāma tava iminā attabhāvena parassa ucchiṭṭhamaṃsaṃ khādituṃ, kiṃ tvaṃ puriso na hosi, sīhassāpi cattāro pādā dve dāṭhā dve kaṇṇā ekaṃ naṅguṭṭhaṃ, tavapi sabbaṃ tatheva, kevalaṃ tava kesarabhāramattameva natthī’’ti. Tassevaṃ cintayato asmimāno vaḍḍhi. Athassa tena asmimānadosena etaṃ ‘‘ko cāha’’ntiādi maññitamahosi. Tattha ko cāhanti ahaṃ ko, sīho migarājā ko, na me ñāti, na sāmiko, kimahaṃ tassa nipaccakāraṃ karomīti adhippāyo. Siṅgālakaṃyevāti siṅgālaravameva. Bheraṇḍakaṃyevāti appiyaamanāpasaddameva. Ke ca chave siṅgāleti ko ca lāmako siṅgālo. Ke pana sīhanādeti ko pana sīhanādo siṅgālassa ca sīhanādassa ca ko sambandhoti adhippāyo. Sugatāpadānesūti sugatalakkhaṇesu. Sugatassa sāsanasambhūtāsu tīsu sikkhāsu. Kathaṃ panesa tattha jīvati? Etassa hi cattāro paccaye dadamānā sīlādiguṇasampannānaṃ sambuddhānaṃ demāti denti, tena esa abuddho samāno buddhānaṃ niyāmitapaccaye paribhuñjanto sugatāpadānesu jīvati nāma. Sugatātirittānīti tesaṃ kira bhojanāni dadamānā buddhānañca buddhasāvakānañca datvā pacchā avasesaṃ sāyanhasamaye denti. Evamesa sugatātirittāni bhuñjati nāma. Tathāgateti tathāgataṃ arahantaṃ sammāsambuddhaṃ āsādetabbaṃ ghaṭṭayitabbaṃ. Atha vā ‘‘tathāgate’’tiādīni upayogabahuvacanāneva. Āsādetabbanti idampi bahuvacanameva ekavacanaṃ viya vuttaṃ. Āsādanāti ahaṃ buddhena saddhiṃ pāṭihāriyaṃ karissāmīti ghaṭṭanā.
२९. समेक्खियानाति समेक्खित्वा, मञ्ञित्वाति अत्थो। अमञ्ञीति पुन अमञ्ञित्थ कोत्थूति सिङ्गालो।
29.Samekkhiyānāti samekkhitvā, maññitvāti attho. Amaññīti puna amaññittha kotthūti siṅgālo.
३०. अत्तानं विघासे समेक्खियाति सोण्डियं उच्छिट्ठोदके थूलं अत्तभावं दिस्वा। याव अत्तानं न पस्सतीति याव अहं सीहविघाससंवड्ढितको जरसिङ्गालोति एवं यथाभूतं अत्तानं न पस्सति। ब्यग्घोति मञ्ञतीति सीहोहमस्मीति मञ्ञति, सीहेन वा समानबलो ब्यग्घोयेव अहन्ति मञ्ञति।
30.Attānaṃ vighāse samekkhiyāti soṇḍiyaṃ ucchiṭṭhodake thūlaṃ attabhāvaṃ disvā. Yāva attānaṃ na passatīti yāva ahaṃ sīhavighāsasaṃvaḍḍhitako jarasiṅgāloti evaṃ yathābhūtaṃ attānaṃ na passati. Byagghoti maññatīti sīhohamasmīti maññati, sīhena vā samānabalo byagghoyeva ahanti maññati.
३१. भुत्वान भेकेति आवाटमण्डूके खादित्वा। खलमूसिकायोति खलेसु मूसिकायो च खादित्वा। कटसीसु खित्तानि च कोणपानीति सुसानेसु छड्डितकुणपानि च खादित्वा। महावनेति महन्ते वनस्मिं। सुञ्ञवनेति तुच्छवने। विवड्ढोति वड्ढितो। तथेव सो सिङ्गालकं अनदीति एवं संवड्ढोपि मिगराजाहमस्मीति मञ्ञित्वापि यथा पुब्बे दुब्बलसिङ्गालकाले, तथेव सो सिङ्गालरवंयेव अरवीति । इमायपि गाथाय भेकादीनि भुत्वा वड्ढितसिङ्गालो विय लाभसक्कारगिद्धो त्वन्ति पाथिकपुत्तमेव घट्टेसि।
31.Bhutvāna bheketi āvāṭamaṇḍūke khāditvā. Khalamūsikāyoti khalesu mūsikāyo ca khāditvā. Kaṭasīsu khittāni ca koṇapānīti susānesu chaḍḍitakuṇapāni ca khāditvā. Mahāvaneti mahante vanasmiṃ. Suññavaneti tucchavane. Vivaḍḍhoti vaḍḍhito. Tatheva so siṅgālakaṃ anadīti evaṃ saṃvaḍḍhopi migarājāhamasmīti maññitvāpi yathā pubbe dubbalasiṅgālakāle, tatheva so siṅgālaravaṃyeva aravīti . Imāyapi gāthāya bhekādīni bhutvā vaḍḍhitasiṅgālo viya lābhasakkāragiddho tvanti pāthikaputtameva ghaṭṭesi.
नागेहीति हत्थीहि। महाबन्धनाति महता किलेसबन्धना मोचेत्वा। महाविदुग्गाति महाविदुग्गं नाम चत्तारो ओघा। ततो उद्धरित्वा निब्बानथले पतिट्ठपेत्वा।
Nāgehīti hatthīhi. Mahābandhanāti mahatā kilesabandhanā mocetvā. Mahāviduggāti mahāviduggaṃ nāma cattāro oghā. Tato uddharitvā nibbānathale patiṭṭhapetvā.
अग्गञ्ञपञ्ञत्तिकथावण्णना
Aggaññapaññattikathāvaṇṇanā
३६. इति ‘‘भगवा एत्तकेन कथामग्गेन पाटिहारियं न करोती’’ति पदस्स अनुसन्धिं दस्सेत्वा इदानि ‘‘न अग्गञ्ञं पञ्ञापेती’’ति इमस्स अनुसन्धिं दस्सेन्तो अग्गञ्ञञ्चाहन्ति देसनं आरभि। तत्थ अग्गञ्ञञ्चाहन्ति अहं, भग्गव, अग्गञ्ञञ्च पजानामि लोकुप्पत्तिचरियवंसञ्च। तञ्च पजानामीति न केवलं अग्गञ्ञमेव, तञ्च अग्गञ्ञं पजानामि। ततो च उत्तरितरं सीलसमाधितो पट्ठाय याव सब्बञ्ञुतञ्ञाणा पजानामि। तञ्च पजानं न परामसामीति तञ्च पजानन्तोपि अहं इदं नाम पजानामीति तण्हादिट्ठिमानवसेन न परामसामि। नत्थि तथागतस्स परामासोति दीपेति। पच्चत्तञ्ञेव निब्बुति विदिताति अत्तनायेव अत्तनि किलेसनिब्बानं विदितं। यदभिजानं तथागतोति यं किलेसनिब्बानं जानन्तो तथागतो। नो अनयं आपज्जतीति अविदितनिब्बाना तित्थिया विय अनयं दुक्खं ब्यसनं नापज्जति।
36. Iti ‘‘bhagavā ettakena kathāmaggena pāṭihāriyaṃ na karotī’’ti padassa anusandhiṃ dassetvā idāni ‘‘na aggaññaṃ paññāpetī’’ti imassa anusandhiṃ dassento aggaññañcāhanti desanaṃ ārabhi. Tattha aggaññañcāhanti ahaṃ, bhaggava, aggaññañca pajānāmi lokuppatticariyavaṃsañca. Tañca pajānāmīti na kevalaṃ aggaññameva, tañca aggaññaṃ pajānāmi. Tato ca uttaritaraṃ sīlasamādhito paṭṭhāya yāva sabbaññutaññāṇā pajānāmi. Tañca pajānaṃ na parāmasāmīti tañca pajānantopi ahaṃ idaṃ nāma pajānāmīti taṇhādiṭṭhimānavasena na parāmasāmi. Natthi tathāgatassa parāmāsoti dīpeti. Paccattaññevanibbuti viditāti attanāyeva attani kilesanibbānaṃ viditaṃ. Yadabhijānaṃ tathāgatoti yaṃ kilesanibbānaṃ jānanto tathāgato. No anayaṃ āpajjatīti aviditanibbānā titthiyā viya anayaṃ dukkhaṃ byasanaṃ nāpajjati.
३७. इदानि यं तं तित्थिया अग्गञ्ञं पञ्ञपेन्ति, तं दस्सेन्तो सन्ति भग्गवातिआदिमाह। तत्थ इस्सरकुत्तं ब्रह्मकुत्तन्ति इस्सरकतं ब्रह्मकतं, इस्सरनिम्मितं ब्रह्मनिम्मितन्ति अत्थो। ब्रह्मा एव हि एत्थ आधिपच्चभावेन इस्सरोति वेदितब्बो। आचरियकन्ति आचरियभावं आचरियवादं। तत्थ आचरियवादो अग्गञ्ञं। अग्गञ्ञं पन एत्थ देसितन्ति कत्वा सो अग्गञ्ञं त्वेव वुत्तो। कथं विहितकन्ति केन विहितं किन्ति विहितं। सेसं ब्रह्मजाले वित्थारितनयेनेव वेदितब्बं।
37. Idāni yaṃ taṃ titthiyā aggaññaṃ paññapenti, taṃ dassento santi bhaggavātiādimāha. Tattha issarakuttaṃ brahmakuttanti issarakataṃ brahmakataṃ, issaranimmitaṃ brahmanimmitanti attho. Brahmā eva hi ettha ādhipaccabhāvena issaroti veditabbo. Ācariyakanti ācariyabhāvaṃ ācariyavādaṃ. Tattha ācariyavādo aggaññaṃ. Aggaññaṃ pana ettha desitanti katvā so aggaññaṃ tveva vutto. Kathaṃ vihitakanti kena vihitaṃ kinti vihitaṃ. Sesaṃ brahmajāle vitthāritanayeneva veditabbaṃ.
४१. खिड्डापदोसिकन्ति खिड्डापदोसिकमूलं।
41.Khiḍḍāpadosikanti khiḍḍāpadosikamūlaṃ.
४७. असताति अविज्जमानेन, असंविज्जमानट्ठेनाति अत्थो। तुच्छाति तुच्छेन अन्तोसारविरहितेन। मुसाति मुसावादेन। अभूतेनाति भूतत्थविरहितेन। अब्भाचिक्खन्तीति अभिआचिक्खन्ति। विपरीतोति विपरीतसञ्ञो विपरीतचित्तो। भिक्खवो चाति न केवलं समणो गोतमोयेव, ये च अस्स अनुसिट्ठिं करोन्ति, ते भिक्खू च विपरीता। अथ यं सन्धाय विपरीतोति वदन्ति, तं दस्सेतुं समणो गोतमोतिआदि वुत्तं। सुभं विमोक्खन्ति वण्णकसिणं। असुभन्त्वेवाति सुभञ्च असुभञ्च सब्बं असुभन्ति एवं पजानाति। सुभन्त्वेव तस्मिं समयेति सुभन्ति एव च तस्मिं समये पजानाति, न असुभं। भिक्खवो चाति ये ते एवं वदन्ति, तेसं भिक्खवो च अन्तेवासिकसमणा विपरीता। पहोतीति समत्थो पटिबलो।
47.Asatāti avijjamānena, asaṃvijjamānaṭṭhenāti attho. Tucchāti tucchena antosāravirahitena. Musāti musāvādena. Abhūtenāti bhūtatthavirahitena. Abbhācikkhantīti abhiācikkhanti. Viparītoti viparītasañño viparītacitto. Bhikkhavo cāti na kevalaṃ samaṇo gotamoyeva, ye ca assa anusiṭṭhiṃ karonti, te bhikkhū ca viparītā. Atha yaṃ sandhāya viparītoti vadanti, taṃ dassetuṃ samaṇo gotamotiādi vuttaṃ. Subhaṃ vimokkhanti vaṇṇakasiṇaṃ. Asubhantvevāti subhañca asubhañca sabbaṃ asubhanti evaṃ pajānāti. Subhantveva tasmiṃ samayeti subhanti eva ca tasmiṃ samaye pajānāti, na asubhaṃ. Bhikkhavo cāti ye te evaṃ vadanti, tesaṃ bhikkhavo ca antevāsikasamaṇā viparītā. Pahotīti samattho paṭibalo.
४८. दुक्करं खोति अयं परिब्बाजको यदिदं ‘‘एवंपसन्नो अहं, भन्ते’’तिआदिमाह, तं साठेय्येन कोहञ्ञेन आह। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘समणो गोतमो मय्हं एत्तकं धम्मकथं कथेसि, तमहं सुत्वापि पब्बजितुं न सक्कोमि, मया एतस्स सासनं पटिपन्नसदिसेन भवितुं वट्टती’’ति। ततो सो साठेय्येन कोहञ्ञेन एवमाह। तेनस्स भगवा मम्मं घट्टेन्तो विय ‘‘दुक्करं खो एतं, भग्गव तया अञ्ञदिट्ठिकेना’’तिआदिमाह। तं पोट्ठपादसुत्ते वुत्तत्थमेव। साधुकमनुरक्खाति सुट्ठु अनुरक्ख।
48.Dukkaraṃ khoti ayaṃ paribbājako yadidaṃ ‘‘evaṃpasanno ahaṃ, bhante’’tiādimāha, taṃ sāṭheyyena kohaññena āha. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘samaṇo gotamo mayhaṃ ettakaṃ dhammakathaṃ kathesi, tamahaṃ sutvāpi pabbajituṃ na sakkomi, mayā etassa sāsanaṃ paṭipannasadisena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti. Tato so sāṭheyyena kohaññena evamāha. Tenassa bhagavā mammaṃ ghaṭṭento viya ‘‘dukkaraṃ kho etaṃ, bhaggava tayā aññadiṭṭhikenā’’tiādimāha. Taṃ poṭṭhapādasutte vuttatthameva. Sādhukamanurakkhāti suṭṭhu anurakkha.
इति भगवा पसादमत्तानुरक्खणे परिब्बाजकं नियोजेसि। सोपि एवं महन्तं सुत्तन्तं सुत्वापि नासक्खि किलेसक्खयं कातुं। देसना पनस्स आयतिं वासनाय पच्चयो अहोसि। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Iti bhagavā pasādamattānurakkhaṇe paribbājakaṃ niyojesi. Sopi evaṃ mahantaṃ suttantaṃ sutvāpi nāsakkhi kilesakkhayaṃ kātuṃ. Desanā panassa āyatiṃ vāsanāya paccayo ahosi. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथाय
Sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya
पाथिकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pāthikasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / १. पाथिकसुत्तं • 1. Pāthikasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) / १. पाथिकसुत्तवण्णना • 1. Pāthikasuttavaṇṇanā
