| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
दीघनिकाये
Dīghanikāye
पाथिकवग्गटीका
Pāthikavaggaṭīkā
१. पाथिकसुत्तवण्णना
1. Pāthikasuttavaṇṇanā
सुनक्खत्तवत्थुवण्णना
Sunakkhattavatthuvaṇṇanā
१. अपुब्बपदवण्णनाति अत्थसंवण्णनावसेन हेट्ठा अग्गहितताय अपुब्बस्स अभिनवस्स पदस्स वण्णना अत्थविभावना। ‘‘हित्वा पुनप्पुनागतमत्थ’’न्ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.गन्थारम्भकथा) हि वुत्तं। मल्लेसूति एत्थ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयमेव। छायूदकसम्पन्ने वनसण्डे विहरतीति अनुपियसामन्ता कतस्स विहारस्स अभावतो। यदि न ताव पविट्ठो, कस्मा ‘‘पाविसी’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘पविसिस्सामी’’तिआदि, तेन अवस्सं भाविनि भूते विय उपचारा होन्तीति दस्सेति। इदानि तमत्थं उपमाय विभावेन्तो ‘‘यथा कि’’न्तिआदिमाह। एतन्ति एतं ‘‘अतिप्पगो खो’’तिआदिकं चिन्तनं अहोसि। अतिविय पगो खोति अतिविय पातोव। छन्नकोपीनताय, परिब्बाजकपब्बज्जुपगमेन च छन्नपरिब्बाजकं, न नग्गपरिब्बाजकं।
1.Apubbapadavaṇṇanāti atthasaṃvaṇṇanāvasena heṭṭhā aggahitatāya apubbassa abhinavassa padassa vaṇṇanā atthavibhāvanā. ‘‘Hitvā punappunāgatamattha’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā) hi vuttaṃ. Mallesūti ettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayameva. Chāyūdakasampanne vanasaṇḍe viharatīti anupiyasāmantā katassa vihārassa abhāvato. Yadi na tāva paviṭṭho, kasmā ‘‘pāvisī’’ti vuttanti āha ‘‘pavisissāmī’’tiādi, tena avassaṃ bhāvini bhūte viya upacārā hontīti dasseti. Idāni tamatthaṃ upamāya vibhāvento ‘‘yathā ki’’ntiādimāha. Etanti etaṃ ‘‘atippago kho’’tiādikaṃ cintanaṃ ahosi. Ativiyapago khoti ativiya pātova. Channakopīnatāya, paribbājakapabbajjupagamena ca channaparibbājakaṃ, na naggaparibbājakaṃ.
२. यस्मा भगवतो उच्चाकुलप्पसुततं, महाभिनिक्खमननिक्खन्ततं, अनञ्ञसाधारणदुक्करचरणं, विवेकवासं, लोकसम्भाविततं, ओवादानुसासनीहि लोकस्स बहुपकारतं, परप्पवादमद्दनं, महिद्धिकतं , महानुभावतन्ति एवमादिकं तंतंअत्तपच्चक्खगुणविसेसं निस्साय येभुय्येन अञ्ञतित्थियापि भगवन्तं दिस्वा आदरगारवबहुमानं दस्सेन्तियेव, तस्मा वुत्तं ‘‘भगवन्तं दिस्वा मानथद्धतं अकत्वा’’तिआदि। लोकसमुदाचारवसेनाति लोकोपचारवसेन। चिरस्सन्ति चिरकालेन। आदीनि वदन्ति उपचारवसेन। तस्साति भग्गवगोत्तस्स परिब्बाजकस्स। गिहिसहायोति गिहिकालतो पट्ठाय सहायो। पच्चक्खातोति येनाकारेन पच्चक्खाना, तं दस्सेतुं ‘‘पच्चक्खामी’’तिआदि वुत्तं।
2. Yasmā bhagavato uccākulappasutataṃ, mahābhinikkhamananikkhantataṃ, anaññasādhāraṇadukkaracaraṇaṃ, vivekavāsaṃ, lokasambhāvitataṃ, ovādānusāsanīhi lokassa bahupakārataṃ, parappavādamaddanaṃ, mahiddhikataṃ , mahānubhāvatanti evamādikaṃ taṃtaṃattapaccakkhaguṇavisesaṃ nissāya yebhuyyena aññatitthiyāpi bhagavantaṃ disvā ādaragāravabahumānaṃ dassentiyeva, tasmā vuttaṃ ‘‘bhagavantaṃ disvā mānathaddhataṃ akatvā’’tiādi. Lokasamudācāravasenāti lokopacāravasena. Cirassanti cirakālena. Ādīni vadanti upacāravasena. Tassāti bhaggavagottassa paribbājakassa. Gihisahāyoti gihikālato paṭṭhāya sahāyo. Paccakkhātoti yenākārena paccakkhānā, taṃ dassetuṃ ‘‘paccakkhāmī’’tiādi vuttaṃ.
३. उद्दिस्साति सत्थुकारभावेन उद्दिस्साति अयमेत्थ अधिप्पायोति तं दस्सेन्तो ‘‘भगवा मे’’तिआदिमाह। यदा सुनक्खत्तस्स ‘‘भगवन्तं पच्चक्खामी’’ति चित्तं उप्पन्नं, वाचा भिन्ना, तदा एवस्स भगवता सद्धिं कोचि सम्बन्धो नत्थि असक्यपुत्तियभावतो सासनतो परिबाहिरत्ता। अयं तावेत्थ सासनयुत्ति, सा पनायं ठपेत्वा सासनयुत्तिकोविदे अञ्ञेसं न सम्मदेव विसयोति भगवा सब्बसाधारणवसेनस्स अत्तना सम्बन्धाभावं दस्सेतुं ‘‘अपि नू’’ति आदिं वत्वा सुनक्खत्तं ‘‘को सन्तो कं पच्चाचिक्खसी’’ति आह। यस्मा मुखागतोयं सम्बन्धो, न पूजागतादिको, यो च याचकयाचितब्बतावसेन होति, तदुभयञ्चेत्थ नत्थीति दस्सेन्तो भगवा सुनक्खत्तं ‘‘को सन्तो कं पच्चाचिक्खसी’’ति अवोच, तस्मा तमत्थं दस्सेतुं ‘‘याचको वा’’तिआदि वुत्तं। याचितको वा याचकं पच्चाचिक्खेय्याति सम्बन्धो। त्वं पन नेव याचको ‘‘अहं भन्ते भगवन्तं उद्दिस्स विहरिस्सामी’’ति एवं मम सन्तिकं अनुपगतत्ता। न याचितको ‘‘एहि त्वं सुनक्खत्त ममं उद्दिस्स विहराही’’ति एवं मया अपत्थितत्ता।
3.Uddissāti satthukārabhāvena uddissāti ayamettha adhippāyoti taṃ dassento ‘‘bhagavā me’’tiādimāha. Yadā sunakkhattassa ‘‘bhagavantaṃ paccakkhāmī’’ti cittaṃ uppannaṃ, vācā bhinnā, tadā evassa bhagavatā saddhiṃ koci sambandho natthi asakyaputtiyabhāvato sāsanato paribāhirattā. Ayaṃ tāvettha sāsanayutti, sā panāyaṃ ṭhapetvā sāsanayuttikovide aññesaṃ na sammadeva visayoti bhagavā sabbasādhāraṇavasenassa attanā sambandhābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘api nū’’ti ādiṃ vatvā sunakkhattaṃ ‘‘ko santo kaṃ paccācikkhasī’’ti āha. Yasmā mukhāgatoyaṃ sambandho, na pūjāgatādiko, yo ca yācakayācitabbatāvasena hoti, tadubhayañcettha natthīti dassento bhagavā sunakkhattaṃ ‘‘ko santo kaṃ paccācikkhasī’’ti avoca, tasmā tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘yācako vā’’tiādi vuttaṃ. Yācitako vā yācakaṃ paccācikkheyyāti sambandho. Tvaṃ pana neva yācako ‘‘ahaṃ bhante bhagavantaṃ uddissa viharissāmī’’ti evaṃ mama santikaṃ anupagatattā. Na yācitako ‘‘ehi tvaṃ sunakkhatta mamaṃ uddissa viharāhī’’ti evaṃ mayā apatthitattā.
को समानोति याचकयाचितकेसु को नाम होन्तो। कन्ति याचकयाचितकेसु एव कं नाम होन्तं मं पच्चाचिक्खसि। तुच्छपुरिसाति झानमग्गादिउत्तरिमनुस्सधम्मेसु कस्सचिपि अभावा रित्तपुरिसा। ननु चायं सुनक्खत्तो लोकियज्झानानि, एकच्चाभिञ्ञञ्च उप्पादेसीति? किञ्चापि उप्पादेसि, ततो पन भगवति आघातुप्पादनेन सहेव परिहीनो अहोसि। अपराधो नाम सुप्पटिपत्तिया विरज्झनहेतुभूतो किलेसुप्पादोति आह ‘‘यत्तको ते अपराधो, तत्तको दोसो’’ति। यावञ्चाति अवधिपरिच्छेदभावदस्सनं ‘‘यावञ्च तेन भगवता’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.३) विय। तेति तया। इदन्ति निपातमत्तं। अपरद्धन्ति अपरज्झितं। इदं वुत्तं होति – ‘‘पच्चाचिक्खामिदानाहं भन्ते भगवन्त’’न्तिआदीनि वदन्तेन तुच्छपुरिस तया यावञ्चिदं अपरद्धं, न तस्स अपराधस्स पमाणं अत्थीति।
Ko samānoti yācakayācitakesu ko nāma honto. Kanti yācakayācitakesu eva kaṃ nāma hontaṃ maṃ paccācikkhasi. Tucchapurisāti jhānamaggādiuttarimanussadhammesu kassacipi abhāvā rittapurisā. Nanu cāyaṃ sunakkhatto lokiyajjhānāni, ekaccābhiññañca uppādesīti? Kiñcāpi uppādesi, tato pana bhagavati āghātuppādanena saheva parihīno ahosi. Aparādho nāma suppaṭipattiyā virajjhanahetubhūto kilesuppādoti āha ‘‘yattako te aparādho,tattako doso’’ti. Yāvañcāti avadhiparicchedabhāvadassanaṃ ‘‘yāvañca tena bhagavatā’’tiādīsu (dī. ni. 1.3) viya. Teti tayā. Idanti nipātamattaṃ. Aparaddhanti aparajjhitaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘paccācikkhāmidānāhaṃ bhante bhagavanta’’ntiādīni vadantena tucchapurisa tayā yāvañcidaṃ aparaddhaṃ, na tassa aparādhassa pamāṇaṃ atthīti.
४. मनुस्सधम्माति भावनानुयोगेन विना मनुस्सेहि अनुट्ठातब्बधम्मा। सो हि मनुस्सानं चित्ताधिट्ठानमत्तेन इज्झनतो तेसं सम्भावितधम्मो विय ठितो तथा वुत्तो, मनुस्सग्गहणञ्चेत्थ तेसु बहुलं पवत्तनतो। इद्धिभूतं पाटिहारियं, न आदेसनानुसासनीपाटिहारियन्ति अधिप्पायो। कतेति पवत्तिते। निय्यातीति निग्गच्छति, वट्टदुक्खतो निग्गमनवसेन पवत्ततीति अत्थो। धम्मे हि निग्गच्छन्ते तंसमङ्गिपुग्गलो ‘‘निग्गच्छती’’ति वुच्चति, अट्ठकथायं पन नि-सद्दो उपसग्गमत्तं, याति इच्चेव अत्थोति दस्सेतुं गच्छतीति अत्थो वुत्तो। तत्राति पधानभावेन वुत्तस्स अत्थस्स भुम्मवसेन पटिनिद्देसोति तस्मिं धम्मे सम्मा दुक्खक्खयाय निय्यन्तेति अयमेत्थ अत्थोति दस्सेन्तो आह ‘‘तस्मिं…पे॰… संवत्तमाने’’ति।
4.Manussadhammāti bhāvanānuyogena vinā manussehi anuṭṭhātabbadhammā. So hi manussānaṃ cittādhiṭṭhānamattena ijjhanato tesaṃ sambhāvitadhammo viya ṭhito tathā vutto, manussaggahaṇañcettha tesu bahulaṃ pavattanato. Iddhibhūtaṃ pāṭihāriyaṃ, na ādesanānusāsanīpāṭihāriyanti adhippāyo. Kateti pavattite. Niyyātīti niggacchati, vaṭṭadukkhato niggamanavasena pavattatīti attho. Dhamme hi niggacchante taṃsamaṅgipuggalo ‘‘niggacchatī’’ti vuccati, aṭṭhakathāyaṃ pana ni-saddo upasaggamattaṃ, yāti icceva atthoti dassetuṃ gacchatīti attho vutto. Tatrāti padhānabhāvena vuttassa atthassa bhummavasena paṭiniddesoti tasmiṃ dhamme sammā dukkhakkhayāya niyyanteti ayamettha atthoti dassento āha ‘‘tasmiṃ…pe… saṃvattamāne’’ti.
५. अग्गन्ति ञायतीति अग्गञ्ञं। लोकपञ्ञत्तिन्ति लोकस्स पञ्ञापनं। लोकस्स अग्गन्ति लोकुप्पत्तिसमये ‘‘इदं नाम लोकस्स अग्ग’’न्ति एवं जानितब्बं बुज्झितब्बं। अग्गमरियादन्ति आदिमरियादं।
5. Agganti ñāyatīti aggaññaṃ. Lokapaññattinti lokassa paññāpanaṃ. Lokassa agganti lokuppattisamaye ‘‘idaṃ nāma lokassa agga’’nti evaṃ jānitabbaṃ bujjhitabbaṃ. Aggamariyādanti ādimariyādaṃ.
६. एत्तकं विप्पलपित्वाति ‘‘न दानाहं भन्ते भगवन्तं उद्दिस्स विहरिस्सामी’’ति, ‘‘न हि पन मे भन्ते भगवा उत्तरिमनुस्सधम्मा इद्धिपाटिहारियं करोती’’ति, ‘‘न हि पन मे भन्ते भगवा अग्गञ्ञं पञ्ञपेती’’ति च एत्तकं विप्पलपित्वा। इदं किर सो भगवा सत्थुकिच्चं इद्धिपाटिहारियं, अग्गञ्ञपञ्ञापनञ्च कातुं न सक्कोतीति पकासेन्तो कथेसि। तेनाह ‘‘सुनक्खत्तो किरा’’तिआदि। उत्तरवचनवसेन पतिट्ठाभावतो अप्पतिट्ठो। ततो एव निरवो निस्सद्दो।
6.Ettakaṃ vippalapitvāti ‘‘na dānāhaṃ bhante bhagavantaṃ uddissa viharissāmī’’ti, ‘‘na hi pana me bhante bhagavā uttarimanussadhammā iddhipāṭihāriyaṃ karotī’’ti, ‘‘na hi pana me bhante bhagavā aggaññaṃ paññapetī’’ti ca ettakaṃ vippalapitvā. Idaṃ kira so bhagavā satthukiccaṃ iddhipāṭihāriyaṃ, aggaññapaññāpanañca kātuṃ na sakkotīti pakāsento kathesi. Tenāha ‘‘sunakkhatto kirā’’tiādi. Uttaravacanavasena patiṭṭhābhāvato appatiṭṭho. Tato eva niravo nissaddo.
आदीनवदस्सनत्थन्ति दिट्ठधम्मिकस्स आदीनवस्स दस्सनत्थं। तेनाह ‘‘सयमेव गरहं पापुणिस्ससी’’ति। सम्परायिका पन आदीनवा अनेकविधा, ते दस्सेन्तो सुनक्खत्तो न सद्दहेय्याति दिट्ठधम्मिकस्सेव गहणं । अनेककारणेनाति ‘‘इतिपि सो भगवा अरह’’न्तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१५७, २५५) अनेकविधेन वण्णकारणेन। एवं मे अवण्णो न भविस्सतीति अज्झासयेन अत्तनो बालताय वण्णारहानं अवण्णं कथेत्वा। एवं भगवा मक्खिभावे आदीनवं दस्सेत्वा पुन तस्स कथने कारणं विभावेतुं ‘‘इति खो ते’’तिआदिमाहाति तं दस्सेतुं ‘‘ततो’’तिआदि वुत्तं। एवञ्हि सुनक्खत्तस्स अप्पकोपि वचनोकासो न भविस्सतीति। अपक्कमीति अत्तना यथाठिता वुट्ठाय अपसक्कि। अपक्कन्तो सासनतो भट्ठो। तेनाह ‘‘चुतो’’ति। एवमेवाति अपक्कमन्तो च न यथा तथा अपक्कमि, यथा पन कायस्स भेदा अपाये निब्बत्तेय्य, एवमेव अपक्कमि।
Ādīnavadassanatthanti diṭṭhadhammikassa ādīnavassa dassanatthaṃ. Tenāha ‘‘sayameva garahaṃ pāpuṇissasī’’ti. Samparāyikā pana ādīnavā anekavidhā, te dassento sunakkhatto na saddaheyyāti diṭṭhadhammikasseva gahaṇaṃ . Anekakāraṇenāti ‘‘itipi so bhagavā araha’’ntiādinā (dī. ni. 1.157, 255) anekavidhena vaṇṇakāraṇena. Evaṃ me avaṇṇo na bhavissatīti ajjhāsayena attano bālatāya vaṇṇārahānaṃ avaṇṇaṃ kathetvā. Evaṃ bhagavā makkhibhāve ādīnavaṃ dassetvā puna tassa kathane kāraṇaṃ vibhāvetuṃ ‘‘iti kho te’’tiādimāhāti taṃ dassetuṃ ‘‘tato’’tiādi vuttaṃ. Evañhi sunakkhattassa appakopi vacanokāso na bhavissatīti. Apakkamīti attanā yathāṭhitā vuṭṭhāya apasakki. Apakkanto sāsanato bhaṭṭho. Tenāha ‘‘cuto’’ti. Evamevāti apakkamanto ca na yathā tathā apakkami, yathā pana kāyassa bhedā apāye nibbatteyya, evameva apakkami.
कोरखत्तियवत्थुवण्णना
Korakhattiyavatthuvaṇṇanā
७. द्वीहि पदेहीति द्वीहि वाक्येहि आरद्धं ब्यतिरेकवसेन तदुभयत्थनिद्देसवसेन उपरिदेसनाय पवत्तत्ता। अनुसन्धिदस्सनवसेनाति यथानुसन्धिसङ्खातअनुसन्धिदस्सनवसेन।
7.Dvīhi padehīti dvīhi vākyehi āraddhaṃ byatirekavasena tadubhayatthaniddesavasena uparidesanāya pavattattā. Anusandhidassanavasenāti yathānusandhisaṅkhātaanusandhidassanavasena.
एकं समयन्ति च भुम्मत्थे उपयोगवचनन्ति आह ‘‘एकस्मिं समये’’ति च। थूलू नाम जनपदोति जनपदीनं राजकुमारानं वसेन तथालद्धनामो। कुक्कुरवतं समादानवसेन एतस्मिं अत्थीति कुक्कुरवतिकोति आह ‘‘समादिन्नकुक्कुरवतो’’ति। अञ्ञम्पीति ‘‘चतुक्कोण्डिकस्सेव विचरणं, तथा कत्वाव खादनं, भुञ्जनं, वामपादं उद्धरित्वा मुत्तस्स विस्सज्जन’’न्ति एवमादिकं अञ्ञम्पि सुनखेहि कातब्बकिरियं। चतूहि सरीरावयवेहि कुण्डनं गमनं चतुक्कोण्डो, सो एतस्मिं अत्थीति चतुक्कोण्डिको। सो पन यस्मा चतूहि सरीरावयवेहि सङ्घट्टितगमनो होति, तस्मा वुत्तं ‘‘चतुसङ्घट्टितो’’ति। तेनेवाह ‘‘द्वे जण्णूनी’’तिआदि। भक्खसन्ति वा भक्खितब्बं, असितब्बञ्च। तेनेवाह ‘‘यं किञ्चि खादनीयं भोजनीय’’न्ति। कामं खादनञ्च नाम मुखेन कातब्बं, हत्थेन पन तत्थ उपनामनं निवारेतुं अवधारणं कतन्ति आह ‘‘हत्थेन अपरामसित्वा’’ति, अग्गहेत्वाति अत्थो। सुन्दररूपोति सुन्दरभावो। वताति पत्थनत्थे निपातो ‘‘अहो वताहं लाभी अस्स’’न्तिआदीसु विय। ‘‘समणेन नाम एवरूपेन भवितब्बं अहो वताहं एदिसो भवेय्य’’न्ति एवं तस्स पत्थना अहोसि। तेनाह ‘‘एवं किरा’’तिआदि।
Ekaṃ samayanti ca bhummatthe upayogavacananti āha ‘‘ekasmiṃ samaye’’ti ca. Thūlū nāma janapadoti janapadīnaṃ rājakumārānaṃ vasena tathāladdhanāmo. Kukkuravataṃ samādānavasena etasmiṃ atthīti kukkuravatikoti āha ‘‘samādinnakukkuravato’’ti. Aññampīti ‘‘catukkoṇḍikasseva vicaraṇaṃ, tathā katvāva khādanaṃ, bhuñjanaṃ, vāmapādaṃ uddharitvā muttassa vissajjana’’nti evamādikaṃ aññampi sunakhehi kātabbakiriyaṃ. Catūhi sarīrāvayavehi kuṇḍanaṃ gamanaṃ catukkoṇḍo, so etasmiṃ atthīti catukkoṇḍiko. So pana yasmā catūhi sarīrāvayavehi saṅghaṭṭitagamano hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘catusaṅghaṭṭito’’ti. Tenevāha ‘‘dve jaṇṇūnī’’tiādi. Bhakkhasanti vā bhakkhitabbaṃ, asitabbañca. Tenevāha ‘‘yaṃ kiñci khādanīyaṃ bhojanīya’’nti. Kāmaṃ khādanañca nāma mukhena kātabbaṃ, hatthena pana tattha upanāmanaṃ nivāretuṃ avadhāraṇaṃ katanti āha ‘‘hatthena aparāmasitvā’’ti, aggahetvāti attho. Sundararūpoti sundarabhāvo. Vatāti patthanatthe nipāto ‘‘aho vatāhaṃ lābhī assa’’ntiādīsu viya. ‘‘Samaṇena nāma evarūpena bhavitabbaṃ aho vatāhaṃ ediso bhaveyya’’nti evaṃ tassa patthanā ahosi. Tenāha ‘‘evaṃ kirā’’tiādi.
गरहत्थे अपि-कारो ‘‘अपि सिञ्चे पलण्डक’’न्तिआदीसु विय। अरहन्ते च बुद्धे, बुद्धसावके ‘‘अरहन्तो खीणासवा न होन्ती’’ति एवं तस्स दिट्ठि उप्पन्ना। यथाह महासीहनादसुत्ते ‘‘नत्थि समणस्स गोतमस्स उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसा’’ति (म॰ नि॰ १.१४६)। सत्तमं दिवसन्ति भुम्मत्थे उपयोगवचनं। अलसकेनाति अजीरणेन आमरोगेन।
Garahattheapi-kāro ‘‘api siñce palaṇḍaka’’ntiādīsu viya. Arahante ca buddhe, buddhasāvake ‘‘arahanto khīṇāsavā na hontī’’ti evaṃ tassa diṭṭhi uppannā. Yathāha mahāsīhanādasutte ‘‘natthi samaṇassa gotamassa uttarimanussadhammā alamariyañāṇadassanavisesā’’ti (ma. ni. 1.146). Sattamaṃdivasanti bhummatthe upayogavacanaṃ. Alasakenāti ajīraṇena āmarogena.
अट्ठितचमत्तताय पुराणपण्णसदिसो। बीरणत्थम्बकन्ति बीरणगच्छा।
Aṭṭhitacamattatāya purāṇapaṇṇasadiso.Bīraṇatthambakanti bīraṇagacchā.
मत्ता एतस्स अत्थीति मत्तं, भोजनमत्तवन्तन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘पमाणयुत्त’’न्ति। मन्ता मन्ताति मन्ताय मन्ताय।
Mattā etassa atthīti mattaṃ, bhojanamattavantanti attho. Tenāha ‘‘pamāṇayutta’’nti. Mantā mantāti mantāya mantāya.
८. एकद्वीहिकाय गणनाय। निराहारोव अहोसि भगवतो वचनं अञ्ञथा कातुकामो, तथाभूतोपि सत्तमे दिवसे उपट्ठाकेन उपनीतं भक्खसं दिस्वा ‘‘धी’’ति उपट्ठापेतुं असक्कोन्तो भोजनतण्हाय आकड्ढियमानहदयो तं कुच्छिपूरं भुञ्जित्वा भगवता वुत्तनियामेनेव कालमकासि। तेन वुत्तं ‘‘अथस्सा’’तिआदि। सचेपि…पे॰… चिन्तेय्याति यदि एसो अचेलो ‘‘धी’’ति पच्चुपट्ठपेत्वा ‘‘अज्जपि अहं न भुञ्जेय्य’’न्ति चिन्तेय्य, तथाचिन्तने सतिपि देवताविग्गहेन तं दिवसं…पे॰… करेय्य। कस्मा? अद्वेज्झवचना हि तथागता, न तेसं वचनं वितथं होति।
8.Ekadvīhikāya gaṇanāya. Nirāhārova ahosi bhagavato vacanaṃ aññathā kātukāmo, tathābhūtopi sattame divase upaṭṭhākena upanītaṃ bhakkhasaṃ disvā ‘‘dhī’’ti upaṭṭhāpetuṃ asakkonto bhojanataṇhāya ākaḍḍhiyamānahadayo taṃ kucchipūraṃ bhuñjitvā bhagavatā vuttaniyāmeneva kālamakāsi. Tena vuttaṃ ‘‘athassā’’tiādi. Sacepi…pe… cinteyyāti yadi eso acelo ‘‘dhī’’ti paccupaṭṭhapetvā ‘‘ajjapi ahaṃ na bhuñjeyya’’nti cinteyya, tathācintane satipi devatāviggahena taṃ divasaṃ…pe… kareyya. Kasmā? Advejjhavacanā hi tathāgatā, na tesaṃ vacanaṃ vitathaṃ hoti.
गतगतट्ठानं अङ्गणमेव होतीति तेहि तं कड्ढित्वा गच्छन्तेहि गतगतप्पदेसो उत्तरकसामन्ता विवटङ्गणमेव हुत्वा उपट्ठाति। तेति तित्थिया। सुसानंयेव गन्त्वाति ‘‘बीरणत्थम्बकं अतिक्कमिस्सामा’’ति गच्छन्तापि अनेकवारं तं अनुसंयायित्वा पुनपि तंयेव सुसानं उपगन्त्वा।
Gatagataṭṭhānaṃ aṅgaṇameva hotīti tehi taṃ kaḍḍhitvā gacchantehi gatagatappadeso uttarakasāmantā vivaṭaṅgaṇameva hutvā upaṭṭhāti. Teti titthiyā. Susānaṃyeva gantvāti ‘‘bīraṇatthambakaṃ atikkamissāmā’’ti gacchantāpi anekavāraṃ taṃ anusaṃyāyitvā punapi taṃyeva susānaṃ upagantvā.
९. इदन्ति इदं मतसरीरं। ‘‘तमेव वा सरीरं कथापेसीति तं सरीरं अधिट्ठहित्वा ठितपेतेन कथापेसी’’ति केचि। कोरखत्तियं वा असुरयोनितो आनेत्वा कथापेतु अञ्ञं वा पेतं, को एत्थ विसेसो। ‘‘अचिन्तेय्यो हि बुद्धविसयो’’ति पन वचनतो तदेव सरीरं सुनक्खत्तेन पहतमत्तं बुद्धानुभावेन उट्ठाय तमत्थं ञापेसीति दट्ठब्बं। पुरिमोयेव पन अत्थो अट्ठकथासु विनिच्छितो। तथा हि वक्खति ‘‘निब्बत्तट्ठानतो’’तिआदि (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.१०)।
9.Idanti idaṃ matasarīraṃ. ‘‘Tameva vā sarīraṃ kathāpesīti taṃ sarīraṃ adhiṭṭhahitvā ṭhitapetena kathāpesī’’ti keci. Korakhattiyaṃ vā asurayonito ānetvā kathāpetu aññaṃ vā petaṃ, ko ettha viseso. ‘‘Acinteyyo hi buddhavisayo’’ti pana vacanato tadeva sarīraṃ sunakkhattena pahatamattaṃ buddhānubhāvena uṭṭhāya tamatthaṃ ñāpesīti daṭṭhabbaṃ. Purimoyeva pana attho aṭṭhakathāsu vinicchito. Tathā hi vakkhati ‘‘nibbattaṭṭhānato’’tiādi (dī. ni. aṭṭha. 3.10).
१०. विपाकन्ति फलं, अत्थनिब्बत्तीति अत्थो।
10.Vipākanti phalaṃ, atthanibbattīti attho.
समानेतब्बानीति सम्मा आनेतब्बानि, सरूपतो आनेत्वा दस्सेतब्बानीति अत्थो। पाटिहारियानं पठमादिता भगवता वुत्तानुपुब्बिया वेदितब्बा। केचि पनेत्थ ‘‘परचित्तविभावनं, आयुपरिच्छेदविभावनं, ब्याधिविभावनं, गतिविभावनं, सरीरनिक्खेपविभावनं, सुनक्खत्तेन सद्धिं कथाविभावनञ्चाति छ पाटिहारियानी’’ति वदन्ति, तं यदि सुनक्खत्तस्स चित्तविभावनं सन्धाय वुत्तं, एवं सति ‘‘सत्ता’’ति वत्तब्बं तस्स भाविअवण्णविभावनाय सद्धिं। अथ अचेलस्स मरणचित्तविभावनं, तं ‘‘सत्तमं दिवसं कालं करिस्सती’’ति इमिना सङ्गहितन्ति विसुं न वत्तब्बं, तस्मा अट्ठकथायं वुत्तनयेनेव गहेतब्बं।
Samānetabbānīti sammā ānetabbāni, sarūpato ānetvā dassetabbānīti attho. Pāṭihāriyānaṃ paṭhamāditā bhagavatā vuttānupubbiyā veditabbā. Keci panettha ‘‘paracittavibhāvanaṃ, āyuparicchedavibhāvanaṃ, byādhivibhāvanaṃ, gativibhāvanaṃ, sarīranikkhepavibhāvanaṃ, sunakkhattena saddhiṃ kathāvibhāvanañcāti cha pāṭihāriyānī’’ti vadanti, taṃ yadi sunakkhattassa cittavibhāvanaṃ sandhāya vuttaṃ, evaṃ sati ‘‘sattā’’ti vattabbaṃ tassa bhāviavaṇṇavibhāvanāya saddhiṃ. Atha acelassa maraṇacittavibhāvanaṃ, taṃ ‘‘sattamaṃ divasaṃ kālaṃ karissatī’’ti iminā saṅgahitanti visuṃ na vattabbaṃ, tasmā aṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva gahetabbaṃ.
अचेलकळारमट्टकवत्थुवण्णना
Acelakaḷāramaṭṭakavatthuvaṇṇanā
११. निक्खन्तदन्तमट्टकोति निक्खन्तदन्तो मट्टको। सो किर अचेलकभावतो पुब्बे मट्टकितो हुत्वा विचरि विवरदन्तो च, तेन नं ‘‘कोरमट्टको’’ति सञ्जानन्ति। यं किञ्चि तस्स देन्तो ‘‘साधुरूपो अयं समणो’’ति सम्भावेन्तो अग्गं सेट्ठंयेव देन्ति। तेन वुत्तं ‘‘लाभग्गं पत्तो, अग्गलाभं पत्तो’’ति। बहू अचेलका तं परिवारेत्वा विचरन्ति, गहट्ठा च तं बहू अड्ढा विभवसम्पन्ना कालेन कालं उपसङ्कमित्वा पयिरुपासन्ति। तेन वुत्तं ‘‘यसग्गं अग्गपरिवारं पत्तो’’ति। वतानियेव पज्जितब्बतो पदानि। अञ्ञमञ्ञं असङ्करतो वतकोट्ठासा वा। समत्तानीति समं अत्तनि गहितानि। पुरत्थिमेनाति एन-सद्दसम्बन्धेन ‘‘वेसालि’’न्ति उपयोगवचनं, अविदूरत्थे च एन-सद्दो पञ्चम्यन्तोति आह ‘‘वेसालितो अविदूरे’’ति।
11.Nikkhantadantamaṭṭakoti nikkhantadanto maṭṭako. So kira acelakabhāvato pubbe maṭṭakito hutvā vicari vivaradanto ca, tena naṃ ‘‘koramaṭṭako’’ti sañjānanti. Yaṃ kiñci tassa dento ‘‘sādhurūpo ayaṃ samaṇo’’ti sambhāvento aggaṃ seṭṭhaṃyeva denti. Tena vuttaṃ ‘‘lābhaggaṃ patto, aggalābhaṃ patto’’ti. Bahū acelakā taṃ parivāretvā vicaranti, gahaṭṭhā ca taṃ bahū aḍḍhā vibhavasampannā kālena kālaṃ upasaṅkamitvā payirupāsanti. Tena vuttaṃ ‘‘yasaggaṃ aggaparivāraṃ patto’’ti. Vatāniyeva pajjitabbato padāni. Aññamaññaṃ asaṅkarato vatakoṭṭhāsā vā.Samattānīti samaṃ attani gahitāni. Puratthimenāti ena-saddasambandhena ‘‘vesāli’’nti upayogavacanaṃ, avidūratthe ca ena-saddo pañcamyantoti āha ‘‘vesālito avidūre’’ti.
१२. सासने परिचयवसेन तिलक्खणाहतं पञ्हं पुच्छि। न सम्पायासीति नावबुज्झि न सम्पादेसि। तेनाह ‘‘सम्मा ञाणगतिया’’तिआदि। सम्पायनं वा सम्पादनं। पञ्हं पुट्ठस्स च सम्पादनं नाम सम्मदेव कथनन्ति तदभावं दस्सेन्तो ‘‘अथ वा’’तिआदिमाह। कोपवसेन तस्स अक्खीनि कम्पनभावं आपज्जिंसूति आह ‘‘कम्पनक्खीनिपि परिवत्तेत्वा’’ति। कोपन्ति कोधं, सो पन चित्तस्स पकुप्पनवसेन पवत्ततीति आह ‘‘कुप्पनाकार’’न्ति । दोसन्ति आघातं, सो पन आरम्मणे दुस्सनवसेन पवत्तीति आह ‘‘दुस्सनाकार’’न्ति। अतुट्ठाकारन्ति तुट्ठिया पीतिया पटिपक्खभूतप्पवत्तिआकारं। कायवचीविकारेहि पाकटमकासि। मा वत नोति एत्थ माति पटिक्खेपो, नोति मय्हन्ति अत्थोति आह ‘‘अहो वत मे न भवेय्या’’ति। मं वत नोति एत्थ पन नोति संसयेति आह ‘‘अहोसि वत नु ममा’’ति।
12. Sāsane paricayavasena tilakkhaṇāhataṃ pañhaṃ pucchi.Na sampāyāsīti nāvabujjhi na sampādesi. Tenāha ‘‘sammā ñāṇagatiyā’’tiādi. Sampāyanaṃ vā sampādanaṃ. Pañhaṃ puṭṭhassa ca sampādanaṃ nāma sammadeva kathananti tadabhāvaṃ dassento ‘‘atha vā’’tiādimāha. Kopavasena tassa akkhīni kampanabhāvaṃ āpajjiṃsūti āha ‘‘kampanakkhīnipi parivattetvā’’ti. Kopanti kodhaṃ, so pana cittassa pakuppanavasena pavattatīti āha ‘‘kuppanākāra’’nti . Dosanti āghātaṃ, so pana ārammaṇe dussanavasena pavattīti āha ‘‘dussanākāra’’nti. Atuṭṭhākāranti tuṭṭhiyā pītiyā paṭipakkhabhūtappavattiākāraṃ. Kāyavacīvikārehi pākaṭamakāsi. Mā vata noti ettha māti paṭikkhepo, noti mayhanti atthoti āha ‘‘aho vata me na bhaveyyā’’ti. Maṃ vata noti ettha pana noti saṃsayeti āha ‘‘ahosi vata nu mamā’’ti.
१४. परिपुब्बो दहित-सद्दो वत्थनिवासनं वदतीति आह ‘‘परिदहितो निवत्थवत्थो’’ति। यसनिमित्तकताय लाभस्स यसपरिहानियाव लाभपरिहानि वुत्ता होतीति पाळियं ‘‘यसा निहीनो’’ति वुत्तं।
14.Paripubbo dahita-saddo vatthanivāsanaṃ vadatīti āha ‘‘paridahito nivatthavattho’’ti. Yasanimittakatāya lābhassa yasaparihāniyāva lābhaparihāni vuttā hotīti pāḷiyaṃ ‘‘yasā nihīno’’ti vuttaṃ.
अचेलपाथिकपुत्तवत्थुवण्णना
Acelapāthikaputtavatthuvaṇṇanā
१५. ‘‘अहं सब्बं जानामी’’ति एवं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं वदति पटिजानातीति ञाणवादो, तेन मया ञाणवादेन सद्धिं। अतिक्कम्म गच्छतोति उपड्ढभागेन परिच्छिन्नं पदेसं अतिक्कमित्वा इद्धिपाटिहारियं कातुं गच्छतो। किं पनायं अचेलो पाथिकपुत्तो अत्तनो पमाणं न जानातीति? नो न जानाति। यदि एवं, कस्मा सुक्खगज्जितं गज्जीति? ‘‘एवाहं लोके पासंसो भविस्सामी’’ति कोहञ्ञे कत्वा सुक्खगज्जितं गज्जि। तेन वुत्तं ‘‘नगरवासिनो’’तिआदि। पट्ठपेत्वाति युगग्गाहं आरभित्वा।
15. ‘‘Ahaṃ sabbaṃ jānāmī’’ti evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ vadati paṭijānātīti ñāṇavādo, tena mayā ñāṇavādena saddhiṃ.Atikkamma gacchatoti upaḍḍhabhāgena paricchinnaṃ padesaṃ atikkamitvā iddhipāṭihāriyaṃ kātuṃ gacchato. Kiṃ panāyaṃ acelo pāthikaputto attano pamāṇaṃ na jānātīti? No na jānāti. Yadi evaṃ, kasmā sukkhagajjitaṃ gajjīti? ‘‘Evāhaṃ loke pāsaṃso bhavissāmī’’ti kohaññe katvā sukkhagajjitaṃ gajji. Tena vuttaṃ ‘‘nagaravāsino’’tiādi. Paṭṭhapetvāti yugaggāhaṃ ārabhitvā.
१६. हीनज्झासयत्ता…पे॰… उदपादि। वुत्तञ्हेतं ‘‘हीनाधिमुत्तिका सत्ता हीनाधिमुत्तिके एव सत्ते सेवन्ति भजन्ति पयिरुपासन्ती’’ति (सं॰ नि॰ २.९८)।
16.Hīnajjhāsayattā…pe… udapādi. Vuttañhetaṃ ‘‘hīnādhimuttikā sattā hīnādhimuttike eva satte sevanti bhajanti payirupāsantī’’ti (saṃ. ni. 2.98).
यस्मा तथावुत्ता वाचा तथारूपचित्तहेतुका, तञ्च चित्तं तथारूपदिट्ठिचित्तहेतुकं, तस्मा ‘‘तं वाचं अप्पहाया’’ति वत्वा यथा तस्सा अप्पहानं होति, तं दस्सेन्तो ‘‘तं चित्तं अप्पहाया’’ति आह, तस्स च यथा अप्पहानं होति, तं दस्सेतुं ‘‘तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वा’’ति अवोच। यस्मा वा तथारूपा वाचा महासावज्जा, चित्तं ततो महासावज्जतरं तंसमुट्ठापकभावतो, दिट्ठि पन ततो महासावज्जतमा तदुभयस्स मूलभावतो, तस्मा तेसं महासावज्जताय इमं विभागं दस्सेत्वा अयं अनुक्कमो ठपितोति वेदितब्बो। तेसं पन यथा पहानं होति, तं दस्सेतुं ‘‘अह’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘नाहं बुद्धो’’ति वदन्तोति साठेय्येन विना उजुकमेव ‘‘अहं बुद्धो न होमी’’ति वदन्तो। चित्तदिट्ठिप्पहानेपि एसेव नयो। विपतेय्याति एत्थ वि-सद्दो पठमे विकप्पे उपसग्गमत्तं, दुतिये पन विसरणत्थोति आह ‘‘सत्तधा वा पन फलेय्या’’ति।
Yasmā tathāvuttā vācā tathārūpacittahetukā, tañca cittaṃ tathārūpadiṭṭhicittahetukaṃ, tasmā ‘‘taṃ vācaṃ appahāyā’’ti vatvā yathā tassā appahānaṃ hoti, taṃ dassento ‘‘taṃ cittaṃ appahāyā’’ti āha, tassa ca yathā appahānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘taṃ diṭṭhiṃ appaṭinissajjitvā’’ti avoca. Yasmā vā tathārūpā vācā mahāsāvajjā, cittaṃ tato mahāsāvajjataraṃ taṃsamuṭṭhāpakabhāvato, diṭṭhi pana tato mahāsāvajjatamā tadubhayassa mūlabhāvato, tasmā tesaṃ mahāsāvajjatāya imaṃ vibhāgaṃ dassetvā ayaṃ anukkamo ṭhapitoti veditabbo. Tesaṃ pana yathā pahānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘aha’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Nāhaṃ buddho’’ti vadantoti sāṭheyyena vinā ujukameva ‘‘ahaṃ buddho na homī’’ti vadanto. Cittadiṭṭhippahānepi eseva nayo. Vipateyyāti ettha vi-saddo paṭhame vikappe upasaggamattaṃ, dutiye pana visaraṇatthoti āha ‘‘sattadhā vā pana phaleyyā’’ti.
१७. एकंसेनाति एकन्तेन, एकन्तिकं पन वचनपरियायविनिमुत्तं होतीति आह ‘‘निप्परियायेना’’ति। ओधारिताति अवधारिता नियमेत्वा भासिता। विगतरूपेनाति अपगतसभावेन । तेनाह ‘‘विगच्छितसभावेना’’ति, इद्धानुभावेन अपनीतसकभावेन। तेन वुत्तं ‘‘अत्तनो’’तिआदि।
17.Ekaṃsenāti ekantena, ekantikaṃ pana vacanapariyāyavinimuttaṃ hotīti āha ‘‘nippariyāyenā’’ti. Odhāritāti avadhāritā niyametvā bhāsitā. Vigatarūpenāti apagatasabhāvena . Tenāha ‘‘vigacchitasabhāvenā’’ti, iddhānubhāvena apanītasakabhāvena. Tena vuttaṃ ‘‘attano’’tiādi.
१८. द्वयं गच्छतीति द्वयगामिनी। कीदिसं द्वयन्ति आह ‘‘सरूपेना’’तिआदि। अयञ्हि सो गण्डस्सुपरिफोट्ठब्बादोसं।
18. Dvayaṃ gacchatīti dvayagāminī. Kīdisaṃ dvayanti āha ‘‘sarūpenā’’tiādi. Ayañhi so gaṇḍassupariphoṭṭhabbādosaṃ.
१९. अजितस्स लिच्छविसेनापतिस्स महानिरये निब्बत्तित्वा ततो आगन्त्वा अचेलस्स पाथिकपुत्तस्स सन्तिके परोदनं। अभावाति पुब्बे वुत्तप्पकारस्स पाटिहारियकरणस्स अभावा। भगवा पन सन्निपतितपरिसायं पसादजननत्थं तदनुरूपं पाटिहारियमकासियेव। यथाह ‘‘तेजोधातुं समापज्जित्वा’’तिआदि।
19. Ajitassa licchavisenāpatissa mahāniraye nibbattitvā tato āgantvā acelassa pāthikaputtassa santike parodanaṃ. Abhāvāti pubbe vuttappakārassa pāṭihāriyakaraṇassa abhāvā. Bhagavā pana sannipatitaparisāyaṃ pasādajananatthaṃ tadanurūpaṃ pāṭihāriyamakāsiyeva. Yathāha ‘‘tejodhātuṃ samāpajjitvā’’tiādi.
इद्धिपाटिहारियकथावण्णना
Iddhipāṭihāriyakathāvaṇṇanā
२०. निचयनं धनधञ्ञानं सञ्चयनं निचयो, तत्थ नियुत्ताति नेचयिका, गहपति एव नेचयिका गहपतिनेचयिका। एत्तकानि जङ्घसहस्सानीति परिमाणाभावतो सहस्सेहिपि अपरिमाणगणना। तेनेवाति इमस्स वसेन सन्निपतिताय एवं महतिया परिसाय बन्धनमोक्खं कातुं लब्भति, एतेनेव कारणेन।
20. Nicayanaṃ dhanadhaññānaṃ sañcayanaṃ nicayo, tattha niyuttāti necayikā, gahapati eva necayikā gahapatinecayikā. Ettakāni jaṅghasahassānīti parimāṇābhāvato sahassehipi aparimāṇagaṇanā. Tenevāti imassa vasena sannipatitāya evaṃ mahatiyā parisāya bandhanamokkhaṃ kātuṃ labbhati, eteneva kāraṇena.
२१. चित्तुत्रासभयन्ति चित्तस्स उत्रासनाकारेन पवत्तभयं, न ञाणभयं, नापि ‘‘भायति एतस्मा’’ति एवं वुत्तं आरम्मणभयं। छम्भितत्तन्ति तेनेव चित्तुत्रासभयेन सकलसरीरस्स छम्भितभावो। लोमहंसोति तेनेव भयेन, तेन च छम्भितत्तेन सकलसरीरे लोमानं हट्ठभावो, सो पन तेसं भित्तियं नागदन्तानं विय उद्धंमुखताति आह ‘‘लोमानं उद्धग्गभावो’’ति। अन्तन्तेन आविज्झित्वाति अत्तनो निसीदनत्थं निगूळ्हट्ठानं उपपरिक्खन्तो परिब्बाजकारामं परियन्तेन अनुसंयायित्वा, कस्सचिदेव सुनक्खत्तस्स वा सुनक्खत्तसदिसस्स वा सब्बञ्ञुपटिञ्ञं अप्पहाय सत्थु सम्मुखीभावे सत्तधा तस्स मुद्धाफलनं धम्मता। तेन वुत्तं ‘‘मा नस्सतु बालो’’तिआदि।
21.Cittutrāsabhayanti cittassa utrāsanākārena pavattabhayaṃ, na ñāṇabhayaṃ, nāpi ‘‘bhāyati etasmā’’ti evaṃ vuttaṃ ārammaṇabhayaṃ. Chambhitattanti teneva cittutrāsabhayena sakalasarīrassa chambhitabhāvo. Lomahaṃsoti teneva bhayena, tena ca chambhitattena sakalasarīre lomānaṃ haṭṭhabhāvo, so pana tesaṃ bhittiyaṃ nāgadantānaṃ viya uddhaṃmukhatāti āha ‘‘lomānaṃ uddhaggabhāvo’’ti. Antantena āvijjhitvāti attano nisīdanatthaṃ nigūḷhaṭṭhānaṃ upaparikkhanto paribbājakārāmaṃ pariyantena anusaṃyāyitvā, kassacideva sunakkhattassa vā sunakkhattasadisassa vā sabbaññupaṭiññaṃ appahāya satthu sammukhībhāve sattadhā tassa muddhāphalanaṃ dhammatā. Tena vuttaṃ ‘‘mā nassatu bālo’’tiādi.
२२. संसप्पतीति तत्थेव पासाणफलके बालदारको विय उट्ठातुं असक्कोन्तो अवसीदनवसेन इतो चितो च संसप्पति। तेनाह ‘‘ओसीदती’’ति। तत्थेव सञ्चरतीति तस्मिंयेव पासाणे आनिसदुपट्ठिनो सञ्चलनं निसज्जवसेनेव सञ्चरति, न उट्ठाय पदसा।
22.Saṃsappatīti tattheva pāsāṇaphalake bāladārako viya uṭṭhātuṃ asakkonto avasīdanavasena ito cito ca saṃsappati. Tenāha ‘‘osīdatī’’ti. Tattheva sañcaratīti tasmiṃyeva pāsāṇe ānisadupaṭṭhino sañcalanaṃ nisajjavaseneva sañcarati, na uṭṭhāya padasā.
२३. विनट्ठरूपोति सम्भावनाय विनासेन, लाभस्स विनासेन च विनट्ठसभावो।
23.Vinaṭṭharūpoti sambhāvanāya vināsena, lābhassa vināsena ca vinaṭṭhasabhāvo.
पठमभाणवारवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२५. गोयुत्तेहीति बलवन्तबलीबद्दयोजितेहि।
25.Goyuttehīti balavantabalībaddayojitehi.
२६. तस्साति जालियस्स। अयञ्हि मण्डिसेन परिब्बाजकेन सद्धिं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुणि, ततो पुरेतरं भगवतो गुणानं अजाननकाले अयं पवत्ति। तेनेवाह ‘‘तिट्ठतु ताव पाटिहारियं…पे॰… पराजयो भविस्सती’’ति।
26.Tassāti jāliyassa. Ayañhi maṇḍisena paribbājakena saddhiṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ suṇi, tato puretaraṃ bhagavato guṇānaṃ ajānanakāle ayaṃ pavatti. Tenevāha ‘‘tiṭṭhatu tāva pāṭihāriyaṃ…pe… parājayo bhavissatī’’ti.
२७. तिणसीहोति तिणसदिसहरितवण्णो सीहो। काळसीहोति काळवण्णो सीहो। पण्डुसीहोति पण्डुवण्णो सीहो। केसरसीहोति केसरवन्तो सेतवण्णो, लोहितवण्णो वा सीहो। मिगरञ्ञोति एत्थ मिग-सद्दो किञ्चापि पसदकुरुङ्गादीसु केसुचिदेव चतुप्पदेसु निरुळ्हो, इध पन सब्बसाधारणवसेनाति दस्सेन्तो ‘‘मिगरञ्ञोति सब्बचतुप्पदानं रञ्ञो’’ति वुत्तं। आगन्त्वा सेति एत्थाति आसयो, निवासनट्ठानं। सीहनादन्ति परिस्सयानं सहनतो, पटिपक्खस्स च हननतो ‘‘सीहो’’ति लद्धनामस्स मिगाधिपस्स घोसं, सो पन तेन यस्मा कुतोचिपि अभीतभावेन पवत्तीयति, तस्मा वुत्तं ‘‘अभीतनाद’’न्ति। तत्थ तत्थ तासु तासु दिसासु गन्त्वा चरितब्बताय भक्खितब्बताय गोचरो घासोति आह ‘‘गोचरायाति आहारत्थाया’’ति। वरं वरन्ति मिगसङ्घे मिगसमूहे मुदुमंसताय वरं वरं महिंसवनवराहादिं वधित्वाति योजना। तेनाह ‘‘थूलं थूल’’न्ति। वरवरभावेन हि तस्स वरभावो इच्छितो। सूरभावं सन्निस्सितं सूरभावसन्निस्सितं, तेन। सूरभावेनापि हि ‘‘किं इमे पाणके दुब्बले हन्त्वा’’ति अप्पथामेसु पाणेसु कारुञ्ञं उपतिट्ठति।
27.Tiṇasīhoti tiṇasadisaharitavaṇṇo sīho. Kāḷasīhoti kāḷavaṇṇo sīho. Paṇḍusīhoti paṇḍuvaṇṇo sīho. Kesarasīhoti kesaravanto setavaṇṇo, lohitavaṇṇo vā sīho. Migaraññoti ettha miga-saddo kiñcāpi pasadakuruṅgādīsu kesucideva catuppadesu niruḷho, idha pana sabbasādhāraṇavasenāti dassento ‘‘migaraññoti sabbacatuppadānaṃ rañño’’ti vuttaṃ. Āgantvā seti etthāti āsayo, nivāsanaṭṭhānaṃ. Sīhanādanti parissayānaṃ sahanato, paṭipakkhassa ca hananato ‘‘sīho’’ti laddhanāmassa migādhipassa ghosaṃ, so pana tena yasmā kutocipi abhītabhāvena pavattīyati, tasmā vuttaṃ ‘‘abhītanāda’’nti. Tattha tattha tāsu tāsu disāsu gantvā caritabbatāya bhakkhitabbatāya gocaro ghāsoti āha ‘‘gocarāyāti āhāratthāyā’’ti. Varaṃvaranti migasaṅghe migasamūhe mudumaṃsatāya varaṃ varaṃ mahiṃsavanavarāhādiṃ vadhitvāti yojanā. Tenāha ‘‘thūlaṃ thūla’’nti. Varavarabhāvena hi tassa varabhāvo icchito. Sūrabhāvaṃ sannissitaṃ sūrabhāvasannissitaṃ, tena. Sūrabhāvenāpi hi ‘‘kiṃ ime pāṇake dubbale hantvā’’ti appathāmesu pāṇesu kāruññaṃ upatiṭṭhati.
२८. विघासोति परस्स भक्खितसेसताय विरूपो घासो विघासो, उच्छिट्ठं। तेनाह ‘‘भक्खितातिरित्तमंस’’न्ति, तस्मिं विघासे, विघासनिमित्तन्ति अत्थो। अस्मिमानदोसेनाति अस्मिमानदोसहेतु, अहंकारनिमित्तन्ति अत्थो। सो पनस्स अस्मिमानो यथा उप्पज्जि, तं दस्सेतुं ‘‘तत्राय’’न्तिआदि वुत्तं।
28.Vighāsoti parassa bhakkhitasesatāya virūpo ghāso vighāso, ucchiṭṭhaṃ. Tenāha ‘‘bhakkhitātirittamaṃsa’’nti, tasmiṃ vighāse, vighāsanimittanti attho. Asmimānadosenāti asmimānadosahetu, ahaṃkāranimittanti attho. So panassa asmimāno yathā uppajji, taṃ dassetuṃ ‘‘tatrāya’’ntiādi vuttaṃ.
‘‘सेगालकंयेवा’’तिपि पाठो, यथावुत्तोव अत्थो। भेरण्डकंयेवाति भेरण्डसकुणरवसदिसंयेव, भेरण्डो नाम एको पक्खी द्विमुखो, तस्स किर सद्दो अतिविय विरूपो अमनापो। तेनाह ‘‘अप्पियअमनापसद्दमेवा’’ति। सम्मापटिपत्तिया विसेसतो सुट्ठु गताति सुगता, सम्मासम्बुद्धा। ते अपदायन्ति सोधेन्ति सत्तसन्तानं एतेहीति सुगतापदानानि, तिस्सो सिक्खा। यस्मा ताहि ते ‘‘सुगता’’ति लक्खीयन्ति, ता च तेसं ओवादभूता, तस्मा ‘‘सुगतलक्खणेसू’’तिआदि वुत्तं। यदि ता सुगतस्स लक्खणभूता, सासनभूता च, कथं पनेस पाथिकपुत्तो तत्थ तासु सिक्खासु जीवति, को तस्स ताहि सम्बन्धोति आह ‘‘एतस्स ही’’तिआदि। सम्बुद्धानं देमाति देन्तीति बुद्धसञ्ञाय देन्तीति अधिप्पायो। तेन एस…पे॰… जीवति नाम न सुगतन्वयअज्झुपगमनतो। ‘‘तथागते’’तिआदि एकत्ते पुथुवचनन्ति आह ‘‘तथागत’’न्तिआदि। बहुवचनं एव गरुस्मिं एकस्मिम्पि बहुवचनप्पयोगतो एकवचनं विय वुत्तं वचनविपल्लासेन।
‘‘Segālakaṃyevā’’tipi pāṭho, yathāvuttova attho. Bheraṇḍakaṃyevāti bheraṇḍasakuṇaravasadisaṃyeva, bheraṇḍo nāma eko pakkhī dvimukho, tassa kira saddo ativiya virūpo amanāpo. Tenāha ‘‘appiyaamanāpasaddamevā’’ti. Sammāpaṭipattiyā visesato suṭṭhu gatāti sugatā, sammāsambuddhā. Te apadāyanti sodhenti sattasantānaṃ etehīti sugatāpadānāni, tisso sikkhā. Yasmā tāhi te ‘‘sugatā’’ti lakkhīyanti, tā ca tesaṃ ovādabhūtā, tasmā ‘‘sugatalakkhaṇesū’’tiādi vuttaṃ. Yadi tā sugatassa lakkhaṇabhūtā, sāsanabhūtā ca, kathaṃ panesa pāthikaputto tattha tāsu sikkhāsu jīvati, ko tassa tāhi sambandhoti āha ‘‘etassa hī’’tiādi. Sambuddhānaṃ demāti dentīti buddhasaññāya dentīti adhippāyo. Tena esa…pe… jīvati nāma na sugatanvayaajjhupagamanato. ‘‘Tathāgate’’tiādi ekatte puthuvacananti āha ‘‘tathāgata’’ntiādi. Bahuvacanaṃ eva garusmiṃ ekasmimpi bahuvacanappayogato ekavacanaṃ viya vuttaṃ vacanavipallāsena.
२९. समेक्खित्वाति समं कत्वा मिच्छादस्सनेन अपेक्खित्वा, तं पन अपेक्खनं तथा मञ्ञनमेवाति आह ‘‘मञ्ञित्वा’’ति। पुब्बे वुत्तं समेक्खनम्पि मञ्ञनं एवाति वुत्तं ‘‘अमञ्ञीति पुन अमञ्ञित्था’’ति, तेन अपरापरं तस्स मञ्ञनप्पवत्तिं दस्सेति। भेरण्डकरवं कोसति विक्कोसतीति कोत्थु।
29.Samekkhitvāti samaṃ katvā micchādassanena apekkhitvā, taṃ pana apekkhanaṃ tathā maññanamevāti āha ‘‘maññitvā’’ti. Pubbe vuttaṃ samekkhanampi maññanaṃ evāti vuttaṃ ‘‘amaññīti puna amaññitthā’’ti, tena aparāparaṃ tassa maññanappavattiṃ dasseti. Bheraṇḍakaravaṃ kosati vikkosatīti kotthu.
३०. ते ते पाणे ब्यापादेन्तो घसतीति ब्यग्घोति इमिना निब्बचनेन ‘‘ब्यग्घो’’ति मिगराजस्सपि सिया नामन्ति आह ‘‘ब्यग्घोति मञ्ञतीति सीहोहमस्मीति मञ्ञती’’ति। यदिपि यथावुत्तनिब्बचनवसेन सीहोपि ‘‘ब्यग्घो’’ति वत्तब्बतं अरहति, ब्यग्घ-सद्दो पन मिगराजे एव निरुळ्होति दस्सेन्तो ‘‘सीहेन वा’’तिआदिमाह।
30. Te te pāṇe byāpādento ghasatīti byagghoti iminā nibbacanena ‘‘byaggho’’ti migarājassapi siyā nāmanti āha ‘‘byagghoti maññatīti sīhohamasmīti maññatī’’ti. Yadipi yathāvuttanibbacanavasena sīhopi ‘‘byaggho’’ti vattabbataṃ arahati, byaggha-saddo pana migarāje eva niruḷhoti dassento ‘‘sīhena vā’’tiādimāha.
३१. सीहेन विचरितवने संवड्ढत्ता वुत्तं ‘‘महावने सुञ्ञवने विवड्ढो’’ति।
31. Sīhena vicaritavane saṃvaḍḍhattā vuttaṃ ‘‘mahāvane suññavane vivaḍḍho’’ti.
३४. किलेसबन्धनाति तण्हाबन्धनतो। तण्हाबन्धनञ्हि थिरं दळ्हबन्धनं दुम्मोचनीयं। यथाह –
34.Kilesabandhanāti taṇhābandhanato. Taṇhābandhanañhi thiraṃ daḷhabandhanaṃ dummocanīyaṃ. Yathāha –
‘‘सारत्तरत्ता मणिकुण्डलेसु,
‘‘Sārattarattā maṇikuṇḍalesu,
पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा।
Puttesu dāresu ca yā apekkhā;
एतं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा,
Etaṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā,
ओहारिनं सिथिलं दुप्पमुञ्च’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३४६; जा॰ १.२.१०२)।
Ohārinaṃ sithilaṃ duppamuñca’’nti. (dha. pa. 346; jā. 1.2.102);
किलेसबन्धनाति वा दसविधसंयोजनतो। महाविदुग्गं नाम चत्तारो ओघा महन्तं जलविदुग्गं विय अनुपचितकुसलसम्भारेहि दुग्गमट्ठेन।
Kilesabandhanāti vā dasavidhasaṃyojanato. Mahāviduggaṃ nāma cattāro oghā mahantaṃ jalaviduggaṃ viya anupacitakusalasambhārehi duggamaṭṭhena.
अग्गञ्ञपञ्ञत्तिकथावण्णना
Aggaññapaññattikathāvaṇṇanā
३६. इमस्स पदस्स। इदं नाम लोकस्स अग्गन्ति जानितब्बं, तं अग्गञ्ञं, सो पन लोकस्स उप्पत्तिक्कमो पवत्ति पवेणी चाति आह ‘‘लोकुप्पत्तिचरियवंस’’न्ति। सम्मासम्बोधितो उत्तरितरं नाम किञ्चि नत्थि पजानितब्बेसु, तं पन कोटिं कत्वा दस्सेन्तो ‘‘याव सब्बञ्ञुतञ्ञाणा पजानामी’’ति आह। ‘‘मम पजानना’’ति अस्सादेन्तो तण्हावसेन, ‘‘अहं पजानामी’’ति अभिनिविसन्तो दिट्ठिवसेन, ‘‘सुट्ठु पजानामि सम्मा पजानामी’’ति पग्गण्हन्तो मानवसेन न परामसामीति योजना। ‘‘पच्चत्तञ्ञेवा’’ति पदं ‘‘निब्बुति विदिता’’ति पदद्वयेनापि योजेतब्बं ‘‘पच्चत्तंयेव उप्पादिता निब्बुति च पच्चत्तंयेव विदिता’’ति, सयम्भुञाणेन निब्बत्तिता निब्बुति सयमेव विदिताति अत्थो। अट्ठकथायं पन ‘‘पच्चत्त’’न्ति पदं विविधविभत्तिकं हुत्वा आवुत्तिनयेन आवत्ततीति दस्सेतुं ‘‘अत्तनायेव अत्तनी’’ति वुत्तं। अविदितनिब्बानाति अप्पटिलद्धनिब्बाना मिच्छापटिपन्नत्ता। पजाननम्पि हि तदधिगमवसेनेव वेदितब्बं। एति इट्ठभावेन पवत्ततीति अयो, सुखं। तप्पटिक्खेपेन अनयो, दुक्खं। तदेव हितसुखस्स ब्यसनतो ब्यसनं।
36.Imassa padassa. Idaṃ nāma lokassa agganti jānitabbaṃ, taṃ aggaññaṃ, so pana lokassa uppattikkamo pavatti paveṇī cāti āha ‘‘lokuppatticariyavaṃsa’’nti. Sammāsambodhito uttaritaraṃ nāma kiñci natthi pajānitabbesu, taṃ pana koṭiṃ katvā dassento ‘‘yāva sabbaññutaññāṇā pajānāmī’’ti āha. ‘‘Mama pajānanā’’ti assādento taṇhāvasena, ‘‘ahaṃ pajānāmī’’ti abhinivisanto diṭṭhivasena, ‘‘suṭṭhu pajānāmi sammā pajānāmī’’ti paggaṇhanto mānavasena na parāmasāmīti yojanā. ‘‘Paccattaññevā’’ti padaṃ ‘‘nibbuti viditā’’ti padadvayenāpi yojetabbaṃ ‘‘paccattaṃyeva uppāditā nibbuti ca paccattaṃyeva viditā’’ti, sayambhuñāṇena nibbattitā nibbuti sayameva viditāti attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘paccatta’’nti padaṃ vividhavibhattikaṃ hutvā āvuttinayena āvattatīti dassetuṃ ‘‘attanāyeva attanī’’ti vuttaṃ. Aviditanibbānāti appaṭiladdhanibbānā micchāpaṭipannattā. Pajānanampi hi tadadhigamavaseneva veditabbaṃ. Eti iṭṭhabhāvena pavattatīti ayo, sukhaṃ. Tappaṭikkhepena anayo, dukkhaṃ. Tadeva hitasukhassa byasanato byasanaṃ.
३७. तं दस्सेन्तोति भगवापि ‘‘अञ्ञतित्थियो तत्थ सारसञ्ञी’’ति तं दस्सेन्तो। आधिपच्चभावेनाति आधिपच्चसभावेन। यस्स आचरियवादस्स वसेन पुरिसो ‘‘आचरियो’’ति वुच्चति, सो आचरियवादो आचरियभावोति आह ‘‘आचरियभावं आचरियवाद’’न्ति। एत्थाति आचरियवादे। इति कत्वाति इमिना कारणेन। सोति आचरियवादो। ‘‘अग्गञ्ञं’’ त्वेव वुत्तो अग्गञ्ञविसयत्ता। केन विहितन्ति केन पकारेन विहितं। तेनाह ‘‘केन विहितं किन्ति विहित’’न्ति। ब्रह्मजालेति ब्रह्मजालसंवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२८)। तत्थ हि वित्थारतो वुत्तविधिं इध अतिदिसति, पाळि पन तत्थ चेव इध च एकसदिसा वाति।
37.Taṃ dassentoti bhagavāpi ‘‘aññatitthiyo tattha sārasaññī’’ti taṃ dassento. Ādhipaccabhāvenāti ādhipaccasabhāvena. Yassa ācariyavādassa vasena puriso ‘‘ācariyo’’ti vuccati, so ācariyavādo ācariyabhāvoti āha ‘‘ācariyabhāvaṃ ācariyavāda’’nti. Etthāti ācariyavāde. Iti katvāti iminā kāraṇena. Soti ācariyavādo. ‘‘Aggaññaṃ’’ tveva vutto aggaññavisayattā. Kena vihitanti kena pakārena vihitaṃ. Tenāha ‘‘kena vihitaṃ kinti vihita’’nti. Brahmajāleti brahmajālasaṃvaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.28). Tattha hi vitthārato vuttavidhiṃ idha atidisati, pāḷi pana tattha ceva idha ca ekasadisā vāti.
४१. खिड्डा पदोसिका मूलभूता एत्थ सन्तीति खिड्डापदोसिकं, आचरियकं। तेनेवाह ‘‘खिड्डापदोसिकमूलक’’न्ति। मनोपदोसिकन्ति एत्थापि एसेव नयो।
41. Khiḍḍā padosikā mūlabhūtā ettha santīti khiḍḍāpadosikaṃ, ācariyakaṃ. Tenevāha ‘‘khiḍḍāpadosikamūlaka’’nti. Manopadosikanti etthāpi eseva nayo.
४७. येन वचनेन अब्भाचिक्खन्ति, तस्स अविज्जमानता नाम अत्थवसेनेवाति आह ‘‘असंविज्जमानट्ठेना’’ति। तुच्छा, मुसाति च करणत्थे पच्चत्तवचनन्ति आह ‘‘तुच्छेन, मुसावादेना’’ति। वचनस्स अन्तोसारं नाम अविपरीतो अत्थोति तदभावेनाह ‘‘अन्तोसारविरहितेना’’ति। अभिआचिक्खन्तीति अभिभवित्वा घट्टेन्ता कथेन्ति, अक्कोसन्तीति अत्थो। विपरीतसञ्ञोति अयाथावसञ्ञो। सुभं विमोक्खन्ति ‘‘सुभ’’न्ति वुत्तविमोक्खं। वण्णकसिणन्ति सुनीलकसुपीतकादिवण्णकसिणं। सब्बन्ति यं सुभं, असुभञ्च वण्णकसिणं, तञ्च सब्बं। न असुभन्ति असुभम्पि ‘‘असुभ’’न्ति तस्मिं समये न सञ्जानाति, अथ खो ‘‘सुभं’’ त्वेव सञ्जानातीति अत्थो। विपरीता अयाथावगाहिताय, अयाथाववादिताय च।
47. Yena vacanena abbhācikkhanti, tassa avijjamānatā nāma atthavasenevāti āha ‘‘asaṃvijjamānaṭṭhenā’’ti. Tucchā, musāti ca karaṇatthe paccattavacananti āha ‘‘tucchena, musāvādenā’’ti. Vacanassa antosāraṃ nāma aviparīto atthoti tadabhāvenāha ‘‘antosāravirahitenā’’ti. Abhiācikkhantīti abhibhavitvā ghaṭṭentā kathenti, akkosantīti attho. Viparītasaññoti ayāthāvasañño. Subhaṃ vimokkhanti ‘‘subha’’nti vuttavimokkhaṃ. Vaṇṇakasiṇanti sunīlakasupītakādivaṇṇakasiṇaṃ. Sabbanti yaṃ subhaṃ, asubhañca vaṇṇakasiṇaṃ, tañca sabbaṃ. Na asubhanti asubhampi ‘‘asubha’’nti tasmiṃ samaye na sañjānāti, atha kho ‘‘subhaṃ’’ tveva sañjānātīti attho. Viparītā ayāthāvagāhitāya, ayāthāvavāditāya ca.
४८. यस्मा सो परिब्बाजको अविस्सट्ठमिच्छागाहिताय सम्मा अप्पटिपज्जितुकामो सम्मापटिपन्नं विय मं समणो गोतमो, भिक्खवो च सञ्जानन्तूति अधिप्पायेन ‘‘तथा धम्मं देसेतु’’न्तिआदिमाह, तस्मा वुत्तं ‘‘मया एतस्स…पे॰… वट्टती’’ति। मम्मन्ति मम्मप्पदेसं पीळाजननट्ठानं। सुट्ठूति सक्कच्चं। यथा न विनस्सति, एवं अनुरक्ख।
48. Yasmā so paribbājako avissaṭṭhamicchāgāhitāya sammā appaṭipajjitukāmo sammāpaṭipannaṃ viya maṃ samaṇo gotamo, bhikkhavo ca sañjānantūti adhippāyena ‘‘tathā dhammaṃ desetu’’ntiādimāha, tasmā vuttaṃ ‘‘mayā etassa…pe… vaṭṭatī’’ti. Mammanti mammappadesaṃ pīḷājananaṭṭhānaṃ. Suṭṭhūti sakkaccaṃ. Yathā na vinassati, evaṃ anurakkha.
वासनायाति किलेसक्खयावहाय पटिपत्तिया वासनाय। सेसं सुविञ्ञेय्यमेवाति।
Vāsanāyāti kilesakkhayāvahāya paṭipattiyā vāsanāya. Sesaṃ suviññeyyamevāti.
पाथिकसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना।
Pāthikasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / १. पाथिकसुत्तं • 1. Pāthikasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / १. पाथिकसुत्तवण्णना • 1. Pāthikasuttavaṇṇanā
