| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ទីឃនិកាយេ
Dīghanikāye
បាថិកវគ្គដីកា
Pāthikavaggaṭīkā
១. បាថិកសុត្តវណ្ណនា
1. Pāthikasuttavaṇṇanā
សុនក្ខត្តវត្ថុវណ្ណនា
Sunakkhattavatthuvaṇṇanā
១. អបុព្ពបទវណ្ណនាតិ អត្ថសំវណ្ណនាវសេន ហេដ្ឋា អគ្គហិតតាយ អបុព្ពស្ស អភិនវស្ស បទស្ស វណ្ណនា អត្ថវិភាវនា។ ‘‘ហិត្វា បុនប្បុនាគតមត្ថ’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា) ហិ វុត្តំ។ មល្លេសូតិ ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ។ ឆាយូទកសម្បន្នេ វនសណ្ឌេ វិហរតីតិ អនុបិយសាមន្តា កតស្ស វិហារស្ស អភាវតោ។ យទិ ន តាវ បវិដ្ឋោ, កស្មា ‘‘បាវិសី’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘បវិសិស្សាមី’’តិអាទិ, តេន អវស្សំ ភាវិនិ ភូតេ វិយ ឧបចារា ហោន្តីតិ ទស្សេតិ។ ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាយ វិភាវេន្តោ ‘‘យថា កិ’’ន្តិអាទិមាហ។ ឯតន្តិ ឯតំ ‘‘អតិប្បគោ ខោ’’តិអាទិកំ ចិន្តនំ អហោសិ។ អតិវិយ បគោ ខោតិ អតិវិយ បាតោវ។ ឆន្នកោបីនតាយ, បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជុបគមេន ច ឆន្នបរិព្ពាជកំ, ន នគ្គបរិព្ពាជកំ។
1.Apubbapadavaṇṇanāti atthasaṃvaṇṇanāvasena heṭṭhā aggahitatāya apubbassa abhinavassa padassa vaṇṇanā atthavibhāvanā. ‘‘Hitvā punappunāgatamattha’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.ganthārambhakathā) hi vuttaṃ. Mallesūti ettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayameva. Chāyūdakasampanne vanasaṇḍe viharatīti anupiyasāmantā katassa vihārassa abhāvato. Yadi na tāva paviṭṭho, kasmā ‘‘pāvisī’’ti vuttanti āha ‘‘pavisissāmī’’tiādi, tena avassaṃ bhāvini bhūte viya upacārā hontīti dasseti. Idāni tamatthaṃ upamāya vibhāvento ‘‘yathā ki’’ntiādimāha. Etanti etaṃ ‘‘atippago kho’’tiādikaṃ cintanaṃ ahosi. Ativiyapago khoti ativiya pātova. Channakopīnatāya, paribbājakapabbajjupagamena ca channaparibbājakaṃ, na naggaparibbājakaṃ.
២. យស្មា ភគវតោ ឧច្ចាកុលប្បសុតតំ, មហាភិនិក្ខមននិក្ខន្តតំ, អនញ្ញសាធារណទុក្ករចរណំ, វិវេកវាសំ, លោកសម្ភាវិតតំ, ឱវាទានុសាសនីហិ លោកស្ស ពហុបការតំ, បរប្បវាទមទ្ទនំ, មហិទ្ធិកតំ , មហានុភាវតន្តិ ឯវមាទិកំ តំតំអត្តបច្ចក្ខគុណវិសេសំ និស្សាយ យេភុយ្យេន អញ្ញតិត្ថិយាបិ ភគវន្តំ ទិស្វា អាទរគារវពហុមានំ ទស្សេន្តិយេវ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ភគវន្តំ ទិស្វា មានថទ្ធតំ អកត្វា’’តិអាទិ។ លោកសមុទាចារវសេនាតិ លោកោបចារវសេន។ ចិរស្សន្តិ ចិរកាលេន។ អាទីនិ វទន្តិ ឧបចារវសេន។ តស្សាតិ ភគ្គវគោត្តស្ស បរិព្ពាជកស្ស។ គិហិសហាយោតិ គិហិកាលតោ បដ្ឋាយ សហាយោ។ បច្ចក្ខាតោតិ យេនាការេន បច្ចក្ខានា, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិ វុត្តំ។
2. Yasmā bhagavato uccākulappasutataṃ, mahābhinikkhamananikkhantataṃ, anaññasādhāraṇadukkaracaraṇaṃ, vivekavāsaṃ, lokasambhāvitataṃ, ovādānusāsanīhi lokassa bahupakārataṃ, parappavādamaddanaṃ, mahiddhikataṃ , mahānubhāvatanti evamādikaṃ taṃtaṃattapaccakkhaguṇavisesaṃ nissāya yebhuyyena aññatitthiyāpi bhagavantaṃ disvā ādaragāravabahumānaṃ dassentiyeva, tasmā vuttaṃ ‘‘bhagavantaṃ disvā mānathaddhataṃ akatvā’’tiādi. Lokasamudācāravasenāti lokopacāravasena. Cirassanti cirakālena. Ādīni vadanti upacāravasena. Tassāti bhaggavagottassa paribbājakassa. Gihisahāyoti gihikālato paṭṭhāya sahāyo. Paccakkhātoti yenākārena paccakkhānā, taṃ dassetuṃ ‘‘paccakkhāmī’’tiādi vuttaṃ.
៣. ឧទ្ទិស្សាតិ សត្ថុការភាវេន ឧទ្ទិស្សាតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោតិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភគវា មេ’’តិអាទិមាហ។ យទា សុនក្ខត្តស្ស ‘‘ភគវន្តំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, វាចា ភិន្នា, តទា ឯវស្ស ភគវតា សទ្ធិំ កោចិ សម្ពន្ធោ នត្ថិ អសក្យបុត្តិយភាវតោ សាសនតោ បរិពាហិរត្តា។ អយំ តាវេត្ថ សាសនយុត្តិ, សា បនាយំ ឋបេត្វា សាសនយុត្តិកោវិទេ អញ្ញេសំ ន សម្មទេវ វិសយោតិ ភគវា សព្ពសាធារណវសេនស្ស អត្តនា សម្ពន្ធាភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិ នូ’’តិ អាទិំ វត្វា សុនក្ខត្តំ ‘‘កោ សន្តោ កំ បច្ចាចិក្ខសី’’តិ អាហ។ យស្មា មុខាគតោយំ សម្ពន្ធោ, ន បូជាគតាទិកោ, យោ ច យាចកយាចិតព្ពតាវសេន ហោតិ, តទុភយញ្ចេត្ថ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ ភគវា សុនក្ខត្តំ ‘‘កោ សន្តោ កំ បច្ចាចិក្ខសី’’តិ អវោច, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យាចកោ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ យាចិតកោ វា យាចកំ បច្ចាចិក្ខេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ។ ត្វំ បន នេវ យាចកោ ‘‘អហំ ភន្តេ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស វិហរិស្សាមី’’តិ ឯវំ មម សន្តិកំ អនុបគតត្តា។ ន យាចិតកោ ‘‘ឯហិ ត្វំ សុនក្ខត្ត មមំ ឧទ្ទិស្ស វិហរាហី’’តិ ឯវំ មយា អបត្ថិតត្តា។
3.Uddissāti satthukārabhāvena uddissāti ayamettha adhippāyoti taṃ dassento ‘‘bhagavā me’’tiādimāha. Yadā sunakkhattassa ‘‘bhagavantaṃ paccakkhāmī’’ti cittaṃ uppannaṃ, vācā bhinnā, tadā evassa bhagavatā saddhiṃ koci sambandho natthi asakyaputtiyabhāvato sāsanato paribāhirattā. Ayaṃ tāvettha sāsanayutti, sā panāyaṃ ṭhapetvā sāsanayuttikovide aññesaṃ na sammadeva visayoti bhagavā sabbasādhāraṇavasenassa attanā sambandhābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘api nū’’ti ādiṃ vatvā sunakkhattaṃ ‘‘ko santo kaṃ paccācikkhasī’’ti āha. Yasmā mukhāgatoyaṃ sambandho, na pūjāgatādiko, yo ca yācakayācitabbatāvasena hoti, tadubhayañcettha natthīti dassento bhagavā sunakkhattaṃ ‘‘ko santo kaṃ paccācikkhasī’’ti avoca, tasmā tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘yācako vā’’tiādi vuttaṃ. Yācitako vā yācakaṃ paccācikkheyyāti sambandho. Tvaṃ pana neva yācako ‘‘ahaṃ bhante bhagavantaṃ uddissa viharissāmī’’ti evaṃ mama santikaṃ anupagatattā. Na yācitako ‘‘ehi tvaṃ sunakkhatta mamaṃ uddissa viharāhī’’ti evaṃ mayā apatthitattā.
កោ សមានោតិ យាចកយាចិតកេសុ កោ នាម ហោន្តោ។ កន្តិ យាចកយាចិតកេសុ ឯវ កំ នាម ហោន្តំ មំ បច្ចាចិក្ខសិ។ តុច្ឆបុរិសាតិ ឈានមគ្គាទិឧត្តរិមនុស្សធម្មេសុ កស្សចិបិ អភាវា រិត្តបុរិសា។ ននុ ចាយំ សុនក្ខត្តោ លោកិយជ្ឈានានិ, ឯកច្ចាភិញ្ញញ្ច ឧប្បាទេសីតិ? កិញ្ចាបិ ឧប្បាទេសិ, តតោ បន ភគវតិ អាឃាតុប្បាទនេន សហេវ បរិហីនោ អហោសិ។ អបរាធោ នាម សុប្បដិបត្តិយា វិរជ្ឈនហេតុភូតោ កិលេសុប្បាទោតិ អាហ ‘‘យត្តកោ តេ អបរាធោ, តត្តកោ ទោសោ’’តិ។ យាវញ្ចាតិ អវធិបរិច្ឆេទភាវទស្សនំ ‘‘យាវញ្ច តេន ភគវតា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៣) វិយ។ តេតិ តយា។ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ។ អបរទ្ធន្តិ អបរជ្ឈិតំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘បច្ចាចិក្ខាមិទានាហំ ភន្តេ ភគវន្ត’’ន្តិអាទីនិ វទន្តេន តុច្ឆបុរិស តយា យាវញ្ចិទំ អបរទ្ធំ, ន តស្ស អបរាធស្ស បមាណំ អត្ថីតិ។
Ko samānoti yācakayācitakesu ko nāma honto. Kanti yācakayācitakesu eva kaṃ nāma hontaṃ maṃ paccācikkhasi. Tucchapurisāti jhānamaggādiuttarimanussadhammesu kassacipi abhāvā rittapurisā. Nanu cāyaṃ sunakkhatto lokiyajjhānāni, ekaccābhiññañca uppādesīti? Kiñcāpi uppādesi, tato pana bhagavati āghātuppādanena saheva parihīno ahosi. Aparādho nāma suppaṭipattiyā virajjhanahetubhūto kilesuppādoti āha ‘‘yattako te aparādho,tattako doso’’ti. Yāvañcāti avadhiparicchedabhāvadassanaṃ ‘‘yāvañca tena bhagavatā’’tiādīsu (dī. ni. 1.3) viya. Teti tayā. Idanti nipātamattaṃ. Aparaddhanti aparajjhitaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘paccācikkhāmidānāhaṃ bhante bhagavanta’’ntiādīni vadantena tucchapurisa tayā yāvañcidaṃ aparaddhaṃ, na tassa aparādhassa pamāṇaṃ atthīti.
៤. មនុស្សធម្មាតិ ភាវនានុយោគេន វិនា មនុស្សេហិ អនុដ្ឋាតព្ពធម្មា។ សោ ហិ មនុស្សានំ ចិត្តាធិដ្ឋានមត្តេន ឥជ្ឈនតោ តេសំ សម្ភាវិតធម្មោ វិយ ឋិតោ តថា វុត្តោ, មនុស្សគ្គហណញ្ចេត្ថ តេសុ ពហុលំ បវត្តនតោ។ ឥទ្ធិភូតំ បាដិហារិយំ, ន អាទេសនានុសាសនីបាដិហារិយន្តិ អធិប្បាយោ។ កតេតិ បវត្តិតេ។ និយ្យាតីតិ និគ្គច្ឆតិ, វដ្ដទុក្ខតោ និគ្គមនវសេន បវត្តតីតិ អត្ថោ។ ធម្មេ ហិ និគ្គច្ឆន្តេ តំសមង្គិបុគ្គលោ ‘‘និគ្គច្ឆតី’’តិ វុច្ចតិ, អដ្ឋកថាយំ បន និ-សទ្ទោ ឧបសគ្គមត្តំ, យាតិ ឥច្ចេវ អត្ថោតិ ទស្សេតុំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ វុត្តោ។ តត្រាតិ បធានភាវេន វុត្តស្ស អត្ថស្ស ភុម្មវសេន បដិនិទ្ទេសោតិ តស្មិំ ធម្មេ សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ និយ្យន្តេតិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តស្មិំ…បេ.… សំវត្តមានេ’’តិ។
4.Manussadhammāti bhāvanānuyogena vinā manussehi anuṭṭhātabbadhammā. So hi manussānaṃ cittādhiṭṭhānamattena ijjhanato tesaṃ sambhāvitadhammo viya ṭhito tathā vutto, manussaggahaṇañcettha tesu bahulaṃ pavattanato. Iddhibhūtaṃ pāṭihāriyaṃ, na ādesanānusāsanīpāṭihāriyanti adhippāyo. Kateti pavattite. Niyyātīti niggacchati, vaṭṭadukkhato niggamanavasena pavattatīti attho. Dhamme hi niggacchante taṃsamaṅgipuggalo ‘‘niggacchatī’’ti vuccati, aṭṭhakathāyaṃ pana ni-saddo upasaggamattaṃ, yāti icceva atthoti dassetuṃ gacchatīti attho vutto. Tatrāti padhānabhāvena vuttassa atthassa bhummavasena paṭiniddesoti tasmiṃ dhamme sammā dukkhakkhayāya niyyanteti ayamettha atthoti dassento āha ‘‘tasmiṃ…pe… saṃvattamāne’’ti.
៥. អគ្គន្តិ ញាយតីតិ អគ្គញ្ញំ។ លោកបញ្ញត្តិន្តិ លោកស្ស បញ្ញាបនំ។ លោកស្ស អគ្គន្តិ លោកុប្បត្តិសមយេ ‘‘ឥទំ នាម លោកស្ស អគ្គ’’ន្តិ ឯវំ ជានិតព្ពំ ពុជ្ឈិតព្ពំ។ អគ្គមរិយាទន្តិ អាទិមរិយាទំ។
5. Agganti ñāyatīti aggaññaṃ. Lokapaññattinti lokassa paññāpanaṃ. Lokassa agganti lokuppattisamaye ‘‘idaṃ nāma lokassa agga’’nti evaṃ jānitabbaṃ bujjhitabbaṃ. Aggamariyādanti ādimariyādaṃ.
៦. ឯត្តកំ វិប្បលបិត្វាតិ ‘‘ន ទានាហំ ភន្តេ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស វិហរិស្សាមី’’តិ, ‘‘ន ហិ បន មេ ភន្តេ ភគវា ឧត្តរិមនុស្សធម្មា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ករោតី’’តិ, ‘‘ន ហិ បន មេ ភន្តេ ភគវា អគ្គញ្ញំ បញ្ញបេតី’’តិ ច ឯត្តកំ វិប្បលបិត្វា។ ឥទំ កិរ សោ ភគវា សត្ថុកិច្ចំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ, អគ្គញ្ញបញ្ញាបនញ្ច កាតុំ ន សក្កោតីតិ បកាសេន្តោ កថេសិ។ តេនាហ ‘‘សុនក្ខត្តោ កិរា’’តិអាទិ។ ឧត្តរវចនវសេន បតិដ្ឋាភាវតោ អប្បតិដ្ឋោ។ តតោ ឯវ និរវោ និស្សទ្ទោ។
6.Ettakaṃ vippalapitvāti ‘‘na dānāhaṃ bhante bhagavantaṃ uddissa viharissāmī’’ti, ‘‘na hi pana me bhante bhagavā uttarimanussadhammā iddhipāṭihāriyaṃ karotī’’ti, ‘‘na hi pana me bhante bhagavā aggaññaṃ paññapetī’’ti ca ettakaṃ vippalapitvā. Idaṃ kira so bhagavā satthukiccaṃ iddhipāṭihāriyaṃ, aggaññapaññāpanañca kātuṃ na sakkotīti pakāsento kathesi. Tenāha ‘‘sunakkhatto kirā’’tiādi. Uttaravacanavasena patiṭṭhābhāvato appatiṭṭho. Tato eva niravo nissaddo.
អាទីនវទស្សនត្ថន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកស្ស អាទីនវស្ស ទស្សនត្ថំ។ តេនាហ ‘‘សយមេវ គរហំ បាបុណិស្សសី’’តិ។ សម្បរាយិកា បន អាទីនវា អនេកវិធា, តេ ទស្សេន្តោ សុនក្ខត្តោ ន សទ្ទហេយ្យាតិ ទិដ្ឋធម្មិកស្សេវ គហណំ ។ អនេកការណេនាតិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហ’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៥៧, ២៥៥) អនេកវិធេន វណ្ណការណេន។ ឯវំ មេ អវណ្ណោ ន ភវិស្សតីតិ អជ្ឈាសយេន អត្តនោ ពាលតាយ វណ្ណារហានំ អវណ្ណំ កថេត្វា។ ឯវំ ភគវា មក្ខិភាវេ អាទីនវំ ទស្សេត្វា បុន តស្ស កថនេ ការណំ វិភាវេតុំ ‘‘ឥតិ ខោ តេ’’តិអាទិមាហាតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តតោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯវញ្ហិ សុនក្ខត្តស្ស អប្បកោបិ វចនោកាសោ ន ភវិស្សតីតិ។ អបក្កមីតិ អត្តនា យថាឋិតា វុដ្ឋាយ អបសក្កិ។ អបក្កន្តោ សាសនតោ ភដ្ឋោ។ តេនាហ ‘‘ចុតោ’’តិ។ ឯវមេវាតិ អបក្កមន្តោ ច ន យថា តថា អបក្កមិ, យថា បន កាយស្ស ភេទា អបាយេ និព្ពត្តេយ្យ, ឯវមេវ អបក្កមិ។
Ādīnavadassanatthanti diṭṭhadhammikassa ādīnavassa dassanatthaṃ. Tenāha ‘‘sayameva garahaṃ pāpuṇissasī’’ti. Samparāyikā pana ādīnavā anekavidhā, te dassento sunakkhatto na saddaheyyāti diṭṭhadhammikasseva gahaṇaṃ . Anekakāraṇenāti ‘‘itipi so bhagavā araha’’ntiādinā (dī. ni. 1.157, 255) anekavidhena vaṇṇakāraṇena. Evaṃ me avaṇṇo na bhavissatīti ajjhāsayena attano bālatāya vaṇṇārahānaṃ avaṇṇaṃ kathetvā. Evaṃ bhagavā makkhibhāve ādīnavaṃ dassetvā puna tassa kathane kāraṇaṃ vibhāvetuṃ ‘‘iti kho te’’tiādimāhāti taṃ dassetuṃ ‘‘tato’’tiādi vuttaṃ. Evañhi sunakkhattassa appakopi vacanokāso na bhavissatīti. Apakkamīti attanā yathāṭhitā vuṭṭhāya apasakki. Apakkanto sāsanato bhaṭṭho. Tenāha ‘‘cuto’’ti. Evamevāti apakkamanto ca na yathā tathā apakkami, yathā pana kāyassa bhedā apāye nibbatteyya, evameva apakkami.
កោរខត្តិយវត្ថុវណ្ណនា
Korakhattiyavatthuvaṇṇanā
៧. ទ្វីហិ បទេហីតិ ទ្វីហិ វាក្យេហិ អារទ្ធំ ព្យតិរេកវសេន តទុភយត្ថនិទ្ទេសវសេន ឧបរិទេសនាយ បវត្តត្តា។ អនុសន្ធិទស្សនវសេនាតិ យថានុសន្ធិសង្ខាតអនុសន្ធិទស្សនវសេន។
7.Dvīhi padehīti dvīhi vākyehi āraddhaṃ byatirekavasena tadubhayatthaniddesavasena uparidesanāya pavattattā. Anusandhidassanavasenāti yathānusandhisaṅkhātaanusandhidassanavasena.
ឯកំ សមយន្តិ ច ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘ឯកស្មិំ សមយេ’’តិ ច។ ថូលូ នាម ជនបទោតិ ជនបទីនំ រាជកុមារានំ វសេន តថាលទ្ធនាមោ។ កុក្កុរវតំ សមាទានវសេន ឯតស្មិំ អត្ថីតិ កុក្កុរវតិកោតិ អាហ ‘‘សមាទិន្នកុក្កុរវតោ’’តិ។ អញ្ញម្បីតិ ‘‘ចតុក្កោណ្ឌិកស្សេវ វិចរណំ, តថា កត្វាវ ខាទនំ, ភុញ្ជនំ, វាមបាទំ ឧទ្ធរិត្វា មុត្តស្ស វិស្សជ្ជន’’ន្តិ ឯវមាទិកំ អញ្ញម្បិ សុនខេហិ កាតព្ពកិរិយំ។ ចតូហិ សរីរាវយវេហិ កុណ្ឌនំ គមនំ ចតុក្កោណ្ឌោ, សោ ឯតស្មិំ អត្ថីតិ ចតុក្កោណ្ឌិកោ។ សោ បន យស្មា ចតូហិ សរីរាវយវេហិ សង្ឃដ្ដិតគមនោ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ចតុសង្ឃដ្ដិតោ’’តិ។ តេនេវាហ ‘‘ទ្វេ ជណ្ណូនី’’តិអាទិ។ ភក្ខសន្តិ វា ភក្ខិតព្ពំ, អសិតព្ពញ្ច។ តេនេវាហ ‘‘យំ កិញ្ចិ ខាទនីយំ ភោជនីយ’’ន្តិ។ កាមំ ខាទនញ្ច នាម មុខេន កាតព្ពំ, ហត្ថេន បន តត្ថ ឧបនាមនំ និវារេតុំ អវធារណំ កតន្តិ អាហ ‘‘ហត្ថេន អបរាមសិត្វា’’តិ, អគ្គហេត្វាតិ អត្ថោ។ សុន្ទររូបោតិ សុន្ទរភាវោ។ វតាតិ បត្ថនត្ថេ និបាតោ ‘‘អហោ វតាហំ លាភី អស្ស’’ន្តិអាទីសុ វិយ។ ‘‘សមណេន នាម ឯវរូបេន ភវិតព្ពំ អហោ វតាហំ ឯទិសោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ តស្ស បត្ថនា អហោសិ។ តេនាហ ‘‘ឯវំ កិរា’’តិអាទិ។
Ekaṃ samayanti ca bhummatthe upayogavacananti āha ‘‘ekasmiṃ samaye’’ti ca. Thūlū nāma janapadoti janapadīnaṃ rājakumārānaṃ vasena tathāladdhanāmo. Kukkuravataṃ samādānavasena etasmiṃ atthīti kukkuravatikoti āha ‘‘samādinnakukkuravato’’ti. Aññampīti ‘‘catukkoṇḍikasseva vicaraṇaṃ, tathā katvāva khādanaṃ, bhuñjanaṃ, vāmapādaṃ uddharitvā muttassa vissajjana’’nti evamādikaṃ aññampi sunakhehi kātabbakiriyaṃ. Catūhi sarīrāvayavehi kuṇḍanaṃ gamanaṃ catukkoṇḍo, so etasmiṃ atthīti catukkoṇḍiko. So pana yasmā catūhi sarīrāvayavehi saṅghaṭṭitagamano hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘catusaṅghaṭṭito’’ti. Tenevāha ‘‘dve jaṇṇūnī’’tiādi. Bhakkhasanti vā bhakkhitabbaṃ, asitabbañca. Tenevāha ‘‘yaṃ kiñci khādanīyaṃ bhojanīya’’nti. Kāmaṃ khādanañca nāma mukhena kātabbaṃ, hatthena pana tattha upanāmanaṃ nivāretuṃ avadhāraṇaṃ katanti āha ‘‘hatthena aparāmasitvā’’ti, aggahetvāti attho. Sundararūpoti sundarabhāvo. Vatāti patthanatthe nipāto ‘‘aho vatāhaṃ lābhī assa’’ntiādīsu viya. ‘‘Samaṇena nāma evarūpena bhavitabbaṃ aho vatāhaṃ ediso bhaveyya’’nti evaṃ tassa patthanā ahosi. Tenāha ‘‘evaṃ kirā’’tiādi.
គរហត្ថេ អបិ-ការោ ‘‘អបិ សិញ្ចេ បលណ្ឌក’’ន្តិអាទីសុ វិយ។ អរហន្តេ ច ពុទ្ធេ, ពុទ្ធសាវកេ ‘‘អរហន្តោ ខីណាសវា ន ហោន្តី’’តិ ឯវំ តស្ស ទិដ្ឋិ ឧប្បន្នា។ យថាហ មហាសីហនាទសុត្តេ ‘‘នត្ថិ សមណស្ស គោតមស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មា អលមរិយញាណទស្សនវិសេសា’’តិ (ម. និ. ១.១៤៦)។ សត្តមំ ទិវសន្តិ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ។ អលសកេនាតិ អជីរណេន អាមរោគេន។
Garahattheapi-kāro ‘‘api siñce palaṇḍaka’’ntiādīsu viya. Arahante ca buddhe, buddhasāvake ‘‘arahanto khīṇāsavā na hontī’’ti evaṃ tassa diṭṭhi uppannā. Yathāha mahāsīhanādasutte ‘‘natthi samaṇassa gotamassa uttarimanussadhammā alamariyañāṇadassanavisesā’’ti (ma. ni. 1.146). Sattamaṃdivasanti bhummatthe upayogavacanaṃ. Alasakenāti ajīraṇena āmarogena.
អដ្ឋិតចមត្តតាយ បុរាណបណ្ណសទិសោ។ ពីរណត្ថម្ពកន្តិ ពីរណគច្ឆា។
Aṭṭhitacamattatāya purāṇapaṇṇasadiso.Bīraṇatthambakanti bīraṇagacchā.
មត្តា ឯតស្ស អត្ថីតិ មត្តំ, ភោជនមត្តវន្តន្តិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘បមាណយុត្ត’’ន្តិ។ មន្តា មន្តាតិ មន្តាយ មន្តាយ។
Mattā etassa atthīti mattaṃ, bhojanamattavantanti attho. Tenāha ‘‘pamāṇayutta’’nti. Mantā mantāti mantāya mantāya.
៨. ឯកទ្វីហិកាយ គណនាយ។ និរាហារោវ អហោសិ ភគវតោ វចនំ អញ្ញថា កាតុកាមោ, តថាភូតោបិ សត្តមេ ទិវសេ ឧបដ្ឋាកេន ឧបនីតំ ភក្ខសំ ទិស្វា ‘‘ធី’’តិ ឧបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តោ ភោជនតណ្ហាយ អាកឌ្ឍិយមានហទយោ តំ កុច្ឆិបូរំ ភុញ្ជិត្វា ភគវតា វុត្តនិយាមេនេវ កាលមកាសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អថស្សា’’តិអាទិ។ សចេបិ…បេ.… ចិន្តេយ្យាតិ យទិ ឯសោ អចេលោ ‘‘ធី’’តិ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា ‘‘អជ្ជបិ អហំ ន ភុញ្ជេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេយ្យ, តថាចិន្តនេ សតិបិ ទេវតាវិគ្គហេន តំ ទិវសំ…បេ.… ករេយ្យ។ កស្មា? អទ្វេជ្ឈវចនា ហិ តថាគតា, ន តេសំ វចនំ វិតថំ ហោតិ។
8.Ekadvīhikāya gaṇanāya. Nirāhārova ahosi bhagavato vacanaṃ aññathā kātukāmo, tathābhūtopi sattame divase upaṭṭhākena upanītaṃ bhakkhasaṃ disvā ‘‘dhī’’ti upaṭṭhāpetuṃ asakkonto bhojanataṇhāya ākaḍḍhiyamānahadayo taṃ kucchipūraṃ bhuñjitvā bhagavatā vuttaniyāmeneva kālamakāsi. Tena vuttaṃ ‘‘athassā’’tiādi. Sacepi…pe… cinteyyāti yadi eso acelo ‘‘dhī’’ti paccupaṭṭhapetvā ‘‘ajjapi ahaṃ na bhuñjeyya’’nti cinteyya, tathācintane satipi devatāviggahena taṃ divasaṃ…pe… kareyya. Kasmā? Advejjhavacanā hi tathāgatā, na tesaṃ vacanaṃ vitathaṃ hoti.
គតគតដ្ឋានំ អង្គណមេវ ហោតីតិ តេហិ តំ កឌ្ឍិត្វា គច្ឆន្តេហិ គតគតប្បទេសោ ឧត្តរកសាមន្តា វិវដង្គណមេវ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ។ តេតិ តិត្ថិយា។ សុសានំយេវ គន្ត្វាតិ ‘‘ពីរណត្ថម្ពកំ អតិក្កមិស្សាមា’’តិ គច្ឆន្តាបិ អនេកវារំ តំ អនុសំយាយិត្វា បុនបិ តំយេវ សុសានំ ឧបគន្ត្វា។
Gatagataṭṭhānaṃ aṅgaṇameva hotīti tehi taṃ kaḍḍhitvā gacchantehi gatagatappadeso uttarakasāmantā vivaṭaṅgaṇameva hutvā upaṭṭhāti. Teti titthiyā. Susānaṃyeva gantvāti ‘‘bīraṇatthambakaṃ atikkamissāmā’’ti gacchantāpi anekavāraṃ taṃ anusaṃyāyitvā punapi taṃyeva susānaṃ upagantvā.
៩. ឥទន្តិ ឥទំ មតសរីរំ។ ‘‘តមេវ វា សរីរំ កថាបេសីតិ តំ សរីរំ អធិដ្ឋហិត្វា ឋិតបេតេន កថាបេសី’’តិ កេចិ។ កោរខត្តិយំ វា អសុរយោនិតោ អានេត្វា កថាបេតុ អញ្ញំ វា បេតំ, កោ ឯត្ថ វិសេសោ។ ‘‘អចិន្តេយ្យោ ហិ ពុទ្ធវិសយោ’’តិ បន វចនតោ តទេវ សរីរំ សុនក្ខត្តេន បហតមត្តំ ពុទ្ធានុភាវេន ឧដ្ឋាយ តមត្ថំ ញាបេសីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ បុរិមោយេវ បន អត្ថោ អដ្ឋកថាសុ វិនិច្ឆិតោ។ តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘និព្ពត្តដ្ឋានតោ’’តិអាទិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១០)។
9.Idanti idaṃ matasarīraṃ. ‘‘Tameva vā sarīraṃ kathāpesīti taṃ sarīraṃ adhiṭṭhahitvā ṭhitapetena kathāpesī’’ti keci. Korakhattiyaṃ vā asurayonito ānetvā kathāpetu aññaṃ vā petaṃ, ko ettha viseso. ‘‘Acinteyyo hi buddhavisayo’’ti pana vacanato tadeva sarīraṃ sunakkhattena pahatamattaṃ buddhānubhāvena uṭṭhāya tamatthaṃ ñāpesīti daṭṭhabbaṃ. Purimoyeva pana attho aṭṭhakathāsu vinicchito. Tathā hi vakkhati ‘‘nibbattaṭṭhānato’’tiādi (dī. ni. aṭṭha. 3.10).
១០. វិបាកន្តិ ផលំ, អត្ថនិព្ពត្តីតិ អត្ថោ។
10.Vipākanti phalaṃ, atthanibbattīti attho.
សមានេតព្ពានីតិ សម្មា អានេតព្ពានិ, សរូបតោ អានេត្វា ទស្សេតព្ពានីតិ អត្ថោ។ បាដិហារិយានំ បឋមាទិតា ភគវតា វុត្តានុបុព្ពិយា វេទិតព្ពា។ កេចិ បនេត្ថ ‘‘បរចិត្តវិភាវនំ, អាយុបរិច្ឆេទវិភាវនំ, ព្យាធិវិភាវនំ, គតិវិភាវនំ, សរីរនិក្ខេបវិភាវនំ, សុនក្ខត្តេន សទ្ធិំ កថាវិភាវនញ្ចាតិ ឆ បាដិហារិយានី’’តិ វទន្តិ, តំ យទិ សុនក្ខត្តស្ស ចិត្តវិភាវនំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឯវំ សតិ ‘‘សត្តា’’តិ វត្តព្ពំ តស្ស ភាវិអវណ្ណវិភាវនាយ សទ្ធិំ។ អថ អចេលស្ស មរណចិត្តវិភាវនំ, តំ ‘‘សត្តមំ ទិវសំ កាលំ ករិស្សតី’’តិ ឥមិនា សង្គហិតន្តិ វិសុំ ន វត្តព្ពំ, តស្មា អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ។
Samānetabbānīti sammā ānetabbāni, sarūpato ānetvā dassetabbānīti attho. Pāṭihāriyānaṃ paṭhamāditā bhagavatā vuttānupubbiyā veditabbā. Keci panettha ‘‘paracittavibhāvanaṃ, āyuparicchedavibhāvanaṃ, byādhivibhāvanaṃ, gativibhāvanaṃ, sarīranikkhepavibhāvanaṃ, sunakkhattena saddhiṃ kathāvibhāvanañcāti cha pāṭihāriyānī’’ti vadanti, taṃ yadi sunakkhattassa cittavibhāvanaṃ sandhāya vuttaṃ, evaṃ sati ‘‘sattā’’ti vattabbaṃ tassa bhāviavaṇṇavibhāvanāya saddhiṃ. Atha acelassa maraṇacittavibhāvanaṃ, taṃ ‘‘sattamaṃ divasaṃ kālaṃ karissatī’’ti iminā saṅgahitanti visuṃ na vattabbaṃ, tasmā aṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva gahetabbaṃ.
អចេលកឡារមដ្ដកវត្ថុវណ្ណនា
Acelakaḷāramaṭṭakavatthuvaṇṇanā
១១. និក្ខន្តទន្តមដ្ដកោតិ និក្ខន្តទន្តោ មដ្ដកោ។ សោ កិរ អចេលកភាវតោ បុព្ពេ មដ្ដកិតោ ហុត្វា វិចរិ វិវរទន្តោ ច, តេន នំ ‘‘កោរមដ្ដកោ’’តិ សញ្ជានន្តិ។ យំ កិញ្ចិ តស្ស ទេន្តោ ‘‘សាធុរូបោ អយំ សមណោ’’តិ សម្ភាវេន្តោ អគ្គំ សេដ្ឋំយេវ ទេន្តិ។ តេន វុត្តំ ‘‘លាភគ្គំ បត្តោ, អគ្គលាភំ បត្តោ’’តិ។ ពហូ អចេលកា តំ បរិវារេត្វា វិចរន្តិ, គហដ្ឋា ច តំ ពហូ អឌ្ឍា វិភវសម្បន្នា កាលេន កាលំ ឧបសង្កមិត្វា បយិរុបាសន្តិ។ តេន វុត្តំ ‘‘យសគ្គំ អគ្គបរិវារំ បត្តោ’’តិ។ វតានិយេវ បជ្ជិតព្ពតោ បទានិ។ អញ្ញមញ្ញំ អសង្ករតោ វតកោដ្ឋាសា វា។ សមត្តានីតិ សមំ អត្តនិ គហិតានិ។ បុរត្ថិមេនាតិ ឯន-សទ្ទសម្ពន្ធេន ‘‘វេសាលិ’’ន្តិ ឧបយោគវចនំ, អវិទូរត្ថេ ច ឯន-សទ្ទោ បញ្ចម្យន្តោតិ អាហ ‘‘វេសាលិតោ អវិទូរេ’’តិ។
11.Nikkhantadantamaṭṭakoti nikkhantadanto maṭṭako. So kira acelakabhāvato pubbe maṭṭakito hutvā vicari vivaradanto ca, tena naṃ ‘‘koramaṭṭako’’ti sañjānanti. Yaṃ kiñci tassa dento ‘‘sādhurūpo ayaṃ samaṇo’’ti sambhāvento aggaṃ seṭṭhaṃyeva denti. Tena vuttaṃ ‘‘lābhaggaṃ patto, aggalābhaṃ patto’’ti. Bahū acelakā taṃ parivāretvā vicaranti, gahaṭṭhā ca taṃ bahū aḍḍhā vibhavasampannā kālena kālaṃ upasaṅkamitvā payirupāsanti. Tena vuttaṃ ‘‘yasaggaṃ aggaparivāraṃ patto’’ti. Vatāniyeva pajjitabbato padāni. Aññamaññaṃ asaṅkarato vatakoṭṭhāsā vā.Samattānīti samaṃ attani gahitāni. Puratthimenāti ena-saddasambandhena ‘‘vesāli’’nti upayogavacanaṃ, avidūratthe ca ena-saddo pañcamyantoti āha ‘‘vesālito avidūre’’ti.
១២. សាសនេ បរិចយវសេន តិលក្ខណាហតំ បញ្ហំ បុច្ឆិ។ ន សម្បាយាសីតិ នាវពុជ្ឈិ ន សម្បាទេសិ។ តេនាហ ‘‘សម្មា ញាណគតិយា’’តិអាទិ។ សម្បាយនំ វា សម្បាទនំ។ បញ្ហំ បុដ្ឋស្ស ច សម្បាទនំ នាម សម្មទេវ កថនន្តិ តទភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ។ កោបវសេន តស្ស អក្ខីនិ កម្បនភាវំ អាបជ្ជិំសូតិ អាហ ‘‘កម្បនក្ខីនិបិ បរិវត្តេត្វា’’តិ។ កោបន្តិ កោធំ, សោ បន ចិត្តស្ស បកុប្បនវសេន បវត្តតីតិ អាហ ‘‘កុប្បនាការ’’ន្តិ ។ ទោសន្តិ អាឃាតំ, សោ បន អារម្មណេ ទុស្សនវសេន បវត្តីតិ អាហ ‘‘ទុស្សនាការ’’ន្តិ។ អតុដ្ឋាការន្តិ តុដ្ឋិយា បីតិយា បដិបក្ខភូតប្បវត្តិអាការំ។ កាយវចីវិការេហិ បាកដមកាសិ។ មា វត នោតិ ឯត្ថ មាតិ បដិក្ខេបោ, នោតិ មយ្ហន្តិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘អហោ វត មេ ន ភវេយ្យា’’តិ។ មំ វត នោតិ ឯត្ថ បន នោតិ សំសយេតិ អាហ ‘‘អហោសិ វត នុ មមា’’តិ។
12. Sāsane paricayavasena tilakkhaṇāhataṃ pañhaṃ pucchi.Na sampāyāsīti nāvabujjhi na sampādesi. Tenāha ‘‘sammā ñāṇagatiyā’’tiādi. Sampāyanaṃ vā sampādanaṃ. Pañhaṃ puṭṭhassa ca sampādanaṃ nāma sammadeva kathananti tadabhāvaṃ dassento ‘‘atha vā’’tiādimāha. Kopavasena tassa akkhīni kampanabhāvaṃ āpajjiṃsūti āha ‘‘kampanakkhīnipi parivattetvā’’ti. Kopanti kodhaṃ, so pana cittassa pakuppanavasena pavattatīti āha ‘‘kuppanākāra’’nti . Dosanti āghātaṃ, so pana ārammaṇe dussanavasena pavattīti āha ‘‘dussanākāra’’nti. Atuṭṭhākāranti tuṭṭhiyā pītiyā paṭipakkhabhūtappavattiākāraṃ. Kāyavacīvikārehi pākaṭamakāsi. Mā vata noti ettha māti paṭikkhepo, noti mayhanti atthoti āha ‘‘aho vata me na bhaveyyā’’ti. Maṃ vata noti ettha pana noti saṃsayeti āha ‘‘ahosi vata nu mamā’’ti.
១៤. បរិបុព្ពោ ទហិត-សទ្ទោ វត្ថនិវាសនំ វទតីតិ អាហ ‘‘បរិទហិតោ និវត្ថវត្ថោ’’តិ។ យសនិមិត្តកតាយ លាភស្ស យសបរិហានិយាវ លាភបរិហានិ វុត្តា ហោតីតិ បាឡិយំ ‘‘យសា និហីនោ’’តិ វុត្តំ។
14.Paripubbo dahita-saddo vatthanivāsanaṃ vadatīti āha ‘‘paridahito nivatthavattho’’ti. Yasanimittakatāya lābhassa yasaparihāniyāva lābhaparihāni vuttā hotīti pāḷiyaṃ ‘‘yasā nihīno’’ti vuttaṃ.
អចេលបាថិកបុត្តវត្ថុវណ្ណនា
Acelapāthikaputtavatthuvaṇṇanā
១៥. ‘‘អហំ សព្ពំ ជានាមី’’តិ ឯវំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វទតិ បដិជានាតីតិ ញាណវាទោ, តេន មយា ញាណវាទេន សទ្ធិំ។ អតិក្កម្ម គច្ឆតោតិ ឧបឌ្ឍភាគេន បរិច្ឆិន្នំ បទេសំ អតិក្កមិត្វា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ កាតុំ គច្ឆតោ។ កិំ បនាយំ អចេលោ បាថិកបុត្តោ អត្តនោ បមាណំ ន ជានាតីតិ? នោ ន ជានាតិ។ យទិ ឯវំ, កស្មា សុក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជីតិ? ‘‘ឯវាហំ លោកេ បាសំសោ ភវិស្សាមី’’តិ កោហញ្ញេ កត្វា សុក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជិ។ តេន វុត្តំ ‘‘នគរវាសិនោ’’តិអាទិ។ បដ្ឋបេត្វាតិ យុគគ្គាហំ អារភិត្វា។
15. ‘‘Ahaṃ sabbaṃ jānāmī’’ti evaṃ sabbaññutaññāṇaṃ vadati paṭijānātīti ñāṇavādo, tena mayā ñāṇavādena saddhiṃ.Atikkamma gacchatoti upaḍḍhabhāgena paricchinnaṃ padesaṃ atikkamitvā iddhipāṭihāriyaṃ kātuṃ gacchato. Kiṃ panāyaṃ acelo pāthikaputto attano pamāṇaṃ na jānātīti? No na jānāti. Yadi evaṃ, kasmā sukkhagajjitaṃ gajjīti? ‘‘Evāhaṃ loke pāsaṃso bhavissāmī’’ti kohaññe katvā sukkhagajjitaṃ gajji. Tena vuttaṃ ‘‘nagaravāsino’’tiādi. Paṭṭhapetvāti yugaggāhaṃ ārabhitvā.
១៦. ហីនជ្ឈាសយត្តា…បេ.… ឧទបាទិ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ហីនាធិមុត្តិកា សត្តា ហីនាធិមុត្តិកេ ឯវ សត្តេ សេវន្តិ ភជន្តិ បយិរុបាសន្តី’’តិ (សំ. និ. ២.៩៨)។
16.Hīnajjhāsayattā…pe… udapādi. Vuttañhetaṃ ‘‘hīnādhimuttikā sattā hīnādhimuttike eva satte sevanti bhajanti payirupāsantī’’ti (saṃ. ni. 2.98).
យស្មា តថាវុត្តា វាចា តថារូបចិត្តហេតុកា, តញ្ច ចិត្តំ តថារូបទិដ្ឋិចិត្តហេតុកំ, តស្មា ‘‘តំ វាចំ អប្បហាយា’’តិ វត្វា យថា តស្សា អប្បហានំ ហោតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘តំ ចិត្តំ អប្បហាយា’’តិ អាហ, តស្ស ច យថា អប្បហានំ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ ទិដ្ឋិំ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា’’តិ អវោច។ យស្មា វា តថារូបា វាចា មហាសាវជ្ជា, ចិត្តំ តតោ មហាសាវជ្ជតរំ តំសមុដ្ឋាបកភាវតោ, ទិដ្ឋិ បន តតោ មហាសាវជ្ជតមា តទុភយស្ស មូលភាវតោ, តស្មា តេសំ មហាសាវជ្ជតាយ ឥមំ វិភាគំ ទស្សេត្វា អយំ អនុក្កមោ ឋបិតោតិ វេទិតព្ពោ។ តេសំ បន យថា បហានំ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អហ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘នាហំ ពុទ្ធោ’’តិ វទន្តោតិ សាឋេយ្យេន វិនា ឧជុកមេវ ‘‘អហំ ពុទ្ធោ ន ហោមី’’តិ វទន្តោ។ ចិត្តទិដ្ឋិប្បហានេបិ ឯសេវ នយោ។ វិបតេយ្យាតិ ឯត្ថ វិ-សទ្ទោ បឋមេ វិកប្បេ ឧបសគ្គមត្តំ, ទុតិយេ បន វិសរណត្ថោតិ អាហ ‘‘សត្តធា វា បន ផលេយ្យា’’តិ។
Yasmā tathāvuttā vācā tathārūpacittahetukā, tañca cittaṃ tathārūpadiṭṭhicittahetukaṃ, tasmā ‘‘taṃ vācaṃ appahāyā’’ti vatvā yathā tassā appahānaṃ hoti, taṃ dassento ‘‘taṃ cittaṃ appahāyā’’ti āha, tassa ca yathā appahānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘taṃ diṭṭhiṃ appaṭinissajjitvā’’ti avoca. Yasmā vā tathārūpā vācā mahāsāvajjā, cittaṃ tato mahāsāvajjataraṃ taṃsamuṭṭhāpakabhāvato, diṭṭhi pana tato mahāsāvajjatamā tadubhayassa mūlabhāvato, tasmā tesaṃ mahāsāvajjatāya imaṃ vibhāgaṃ dassetvā ayaṃ anukkamo ṭhapitoti veditabbo. Tesaṃ pana yathā pahānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘aha’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Nāhaṃ buddho’’ti vadantoti sāṭheyyena vinā ujukameva ‘‘ahaṃ buddho na homī’’ti vadanto. Cittadiṭṭhippahānepi eseva nayo. Vipateyyāti ettha vi-saddo paṭhame vikappe upasaggamattaṃ, dutiye pana visaraṇatthoti āha ‘‘sattadhā vā pana phaleyyā’’ti.
១៧. ឯកំសេនាតិ ឯកន្តេន, ឯកន្តិកំ បន វចនបរិយាយវិនិមុត្តំ ហោតីតិ អាហ ‘‘និប្បរិយាយេនា’’តិ។ ឱធារិតាតិ អវធារិតា និយមេត្វា ភាសិតា។ វិគតរូបេនាតិ អបគតសភាវេន ។ តេនាហ ‘‘វិគច្ឆិតសភាវេនា’’តិ, ឥទ្ធានុភាវេន អបនីតសកភាវេន។ តេន វុត្តំ ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិ។
17.Ekaṃsenāti ekantena, ekantikaṃ pana vacanapariyāyavinimuttaṃ hotīti āha ‘‘nippariyāyenā’’ti. Odhāritāti avadhāritā niyametvā bhāsitā. Vigatarūpenāti apagatasabhāvena . Tenāha ‘‘vigacchitasabhāvenā’’ti, iddhānubhāvena apanītasakabhāvena. Tena vuttaṃ ‘‘attano’’tiādi.
១៨. ទ្វយំ គច្ឆតីតិ ទ្វយគាមិនី។ កីទិសំ ទ្វយន្តិ អាហ ‘‘សរូបេនា’’តិអាទិ។ អយញ្ហិ សោ គណ្ឌស្សុបរិផោដ្ឋព្ពាទោសំ។
18. Dvayaṃ gacchatīti dvayagāminī. Kīdisaṃ dvayanti āha ‘‘sarūpenā’’tiādi. Ayañhi so gaṇḍassupariphoṭṭhabbādosaṃ.
១៩. អជិតស្ស លិច្ឆវិសេនាបតិស្ស មហានិរយេ និព្ពត្តិត្វា តតោ អាគន្ត្វា អចេលស្ស បាថិកបុត្តស្ស សន្តិកេ បរោទនំ។ អភាវាតិ បុព្ពេ វុត្តប្បការស្ស បាដិហារិយករណស្ស អភាវា។ ភគវា បន សន្និបតិតបរិសាយំ បសាទជននត្ថំ តទនុរូបំ បាដិហារិយមកាសិយេវ។ យថាហ ‘‘តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា’’តិអាទិ។
19. Ajitassa licchavisenāpatissa mahāniraye nibbattitvā tato āgantvā acelassa pāthikaputtassa santike parodanaṃ. Abhāvāti pubbe vuttappakārassa pāṭihāriyakaraṇassa abhāvā. Bhagavā pana sannipatitaparisāyaṃ pasādajananatthaṃ tadanurūpaṃ pāṭihāriyamakāsiyeva. Yathāha ‘‘tejodhātuṃ samāpajjitvā’’tiādi.
ឥទ្ធិបាដិហារិយកថាវណ្ណនា
Iddhipāṭihāriyakathāvaṇṇanā
២០. និចយនំ ធនធញ្ញានំ សញ្ចយនំ និចយោ, តត្ថ និយុត្តាតិ នេចយិកា, គហបតិ ឯវ នេចយិកា គហបតិនេចយិកា។ ឯត្តកានិ ជង្ឃសហស្សានីតិ បរិមាណាភាវតោ សហស្សេហិបិ អបរិមាណគណនា។ តេនេវាតិ ឥមស្ស វសេន សន្និបតិតាយ ឯវំ មហតិយា បរិសាយ ពន្ធនមោក្ខំ កាតុំ លព្ភតិ, ឯតេនេវ ការណេន។
20. Nicayanaṃ dhanadhaññānaṃ sañcayanaṃ nicayo, tattha niyuttāti necayikā, gahapati eva necayikā gahapatinecayikā. Ettakāni jaṅghasahassānīti parimāṇābhāvato sahassehipi aparimāṇagaṇanā. Tenevāti imassa vasena sannipatitāya evaṃ mahatiyā parisāya bandhanamokkhaṃ kātuṃ labbhati, eteneva kāraṇena.
២១. ចិត្តុត្រាសភយន្តិ ចិត្តស្ស ឧត្រាសនាការេន បវត្តភយំ, ន ញាណភយំ, នាបិ ‘‘ភាយតិ ឯតស្មា’’តិ ឯវំ វុត្តំ អារម្មណភយំ។ ឆម្ភិតត្តន្តិ តេនេវ ចិត្តុត្រាសភយេន សកលសរីរស្ស ឆម្ភិតភាវោ។ លោមហំសោតិ តេនេវ ភយេន, តេន ច ឆម្ភិតត្តេន សកលសរីរេ លោមានំ ហដ្ឋភាវោ, សោ បន តេសំ ភិត្តិយំ នាគទន្តានំ វិយ ឧទ្ធំមុខតាតិ អាហ ‘‘លោមានំ ឧទ្ធគ្គភាវោ’’តិ។ អន្តន្តេន អាវិជ្ឈិត្វាតិ អត្តនោ និសីទនត្ថំ និគូឡ្ហដ្ឋានំ ឧបបរិក្ខន្តោ បរិព្ពាជការាមំ បរិយន្តេន អនុសំយាយិត្វា, កស្សចិទេវ សុនក្ខត្តស្ស វា សុនក្ខត្តសទិសស្ស វា សព្ពញ្ញុបដិញ្ញំ អប្បហាយ សត្ថុ សម្មុខីភាវេ សត្តធា តស្ស មុទ្ធាផលនំ ធម្មតា។ តេន វុត្តំ ‘‘មា នស្សតុ ពាលោ’’តិអាទិ។
21.Cittutrāsabhayanti cittassa utrāsanākārena pavattabhayaṃ, na ñāṇabhayaṃ, nāpi ‘‘bhāyati etasmā’’ti evaṃ vuttaṃ ārammaṇabhayaṃ. Chambhitattanti teneva cittutrāsabhayena sakalasarīrassa chambhitabhāvo. Lomahaṃsoti teneva bhayena, tena ca chambhitattena sakalasarīre lomānaṃ haṭṭhabhāvo, so pana tesaṃ bhittiyaṃ nāgadantānaṃ viya uddhaṃmukhatāti āha ‘‘lomānaṃ uddhaggabhāvo’’ti. Antantena āvijjhitvāti attano nisīdanatthaṃ nigūḷhaṭṭhānaṃ upaparikkhanto paribbājakārāmaṃ pariyantena anusaṃyāyitvā, kassacideva sunakkhattassa vā sunakkhattasadisassa vā sabbaññupaṭiññaṃ appahāya satthu sammukhībhāve sattadhā tassa muddhāphalanaṃ dhammatā. Tena vuttaṃ ‘‘mā nassatu bālo’’tiādi.
២២. សំសប្បតីតិ តត្ថេវ បាសាណផលកេ ពាលទារកោ វិយ ឧដ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ អវសីទនវសេន ឥតោ ចិតោ ច សំសប្បតិ។ តេនាហ ‘‘ឱសីទតី’’តិ។ តត្ថេវ សញ្ចរតីតិ តស្មិំយេវ បាសាណេ អានិសទុបដ្ឋិនោ សញ្ចលនំ និសជ្ជវសេនេវ សញ្ចរតិ, ន ឧដ្ឋាយ បទសា។
22.Saṃsappatīti tattheva pāsāṇaphalake bāladārako viya uṭṭhātuṃ asakkonto avasīdanavasena ito cito ca saṃsappati. Tenāha ‘‘osīdatī’’ti. Tattheva sañcaratīti tasmiṃyeva pāsāṇe ānisadupaṭṭhino sañcalanaṃ nisajjavaseneva sañcarati, na uṭṭhāya padasā.
២៣. វិនដ្ឋរូបោតិ សម្ភាវនាយ វិនាសេន, លាភស្ស វិនាសេន ច វិនដ្ឋសភាវោ។
23.Vinaṭṭharūpoti sambhāvanāya vināsena, lābhassa vināsena ca vinaṭṭhasabhāvo.
បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
២៥. គោយុត្តេហីតិ ពលវន្តពលីពទ្ទយោជិតេហិ។
25.Goyuttehīti balavantabalībaddayojitehi.
២៦. តស្សាតិ ជាលិយស្ស។ អយញ្ហិ មណ្ឌិសេន បរិព្ពាជកេន សទ្ធិំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុណិ, តតោ បុរេតរំ ភគវតោ គុណានំ អជាននកាលេ អយំ បវត្តិ។ តេនេវាហ ‘‘តិដ្ឋតុ តាវ បាដិហារិយំ…បេ.… បរាជយោ ភវិស្សតី’’តិ។
26.Tassāti jāliyassa. Ayañhi maṇḍisena paribbājakena saddhiṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ suṇi, tato puretaraṃ bhagavato guṇānaṃ ajānanakāle ayaṃ pavatti. Tenevāha ‘‘tiṭṭhatu tāva pāṭihāriyaṃ…pe… parājayo bhavissatī’’ti.
២៧. តិណសីហោតិ តិណសទិសហរិតវណ្ណោ សីហោ។ កាឡសីហោតិ កាឡវណ្ណោ សីហោ។ បណ្ឌុសីហោតិ បណ្ឌុវណ្ណោ សីហោ។ កេសរសីហោតិ កេសរវន្តោ សេតវណ្ណោ, លោហិតវណ្ណោ វា សីហោ។ មិគរញ្ញោតិ ឯត្ថ មិគ-សទ្ទោ កិញ្ចាបិ បសទកុរុង្គាទីសុ កេសុចិទេវ ចតុប្បទេសុ និរុឡ្ហោ, ឥធ បន សព្ពសាធារណវសេនាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘មិគរញ្ញោតិ សព្ពចតុប្បទានំ រញ្ញោ’’តិ វុត្តំ។ អាគន្ត្វា សេតិ ឯត្ថាតិ អាសយោ, និវាសនដ្ឋានំ។ សីហនាទន្តិ បរិស្សយានំ សហនតោ, បដិបក្ខស្ស ច ហននតោ ‘‘សីហោ’’តិ លទ្ធនាមស្ស មិគាធិបស្ស ឃោសំ, សោ បន តេន យស្មា កុតោចិបិ អភីតភាវេន បវត្តីយតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អភីតនាទ’’ន្តិ។ តត្ថ តត្ថ តាសុ តាសុ ទិសាសុ គន្ត្វា ចរិតព្ពតាយ ភក្ខិតព្ពតាយ គោចរោ ឃាសោតិ អាហ ‘‘គោចរាយាតិ អាហារត្ថាយា’’តិ។ វរំ វរន្តិ មិគសង្ឃេ មិគសមូហេ មុទុមំសតាយ វរំ វរំ មហិំសវនវរាហាទិំ វធិត្វាតិ យោជនា។ តេនាហ ‘‘ថូលំ ថូល’’ន្តិ។ វរវរភាវេន ហិ តស្ស វរភាវោ ឥច្ឆិតោ។ សូរភាវំ សន្និស្សិតំ សូរភាវសន្និស្សិតំ, តេន។ សូរភាវេនាបិ ហិ ‘‘កិំ ឥមេ បាណកេ ទុព្ពលេ ហន្ត្វា’’តិ អប្បថាមេសុ បាណេសុ ការុញ្ញំ ឧបតិដ្ឋតិ។
27.Tiṇasīhoti tiṇasadisaharitavaṇṇo sīho. Kāḷasīhoti kāḷavaṇṇo sīho. Paṇḍusīhoti paṇḍuvaṇṇo sīho. Kesarasīhoti kesaravanto setavaṇṇo, lohitavaṇṇo vā sīho. Migaraññoti ettha miga-saddo kiñcāpi pasadakuruṅgādīsu kesucideva catuppadesu niruḷho, idha pana sabbasādhāraṇavasenāti dassento ‘‘migaraññoti sabbacatuppadānaṃ rañño’’ti vuttaṃ. Āgantvā seti etthāti āsayo, nivāsanaṭṭhānaṃ. Sīhanādanti parissayānaṃ sahanato, paṭipakkhassa ca hananato ‘‘sīho’’ti laddhanāmassa migādhipassa ghosaṃ, so pana tena yasmā kutocipi abhītabhāvena pavattīyati, tasmā vuttaṃ ‘‘abhītanāda’’nti. Tattha tattha tāsu tāsu disāsu gantvā caritabbatāya bhakkhitabbatāya gocaro ghāsoti āha ‘‘gocarāyāti āhāratthāyā’’ti. Varaṃvaranti migasaṅghe migasamūhe mudumaṃsatāya varaṃ varaṃ mahiṃsavanavarāhādiṃ vadhitvāti yojanā. Tenāha ‘‘thūlaṃ thūla’’nti. Varavarabhāvena hi tassa varabhāvo icchito. Sūrabhāvaṃ sannissitaṃ sūrabhāvasannissitaṃ, tena. Sūrabhāvenāpi hi ‘‘kiṃ ime pāṇake dubbale hantvā’’ti appathāmesu pāṇesu kāruññaṃ upatiṭṭhati.
២៨. វិឃាសោតិ បរស្ស ភក្ខិតសេសតាយ វិរូបោ ឃាសោ វិឃាសោ, ឧច្ឆិដ្ឋំ។ តេនាហ ‘‘ភក្ខិតាតិរិត្តមំស’’ន្តិ, តស្មិំ វិឃាសេ, វិឃាសនិមិត្តន្តិ អត្ថោ។ អស្មិមានទោសេនាតិ អស្មិមានទោសហេតុ, អហំការនិមិត្តន្តិ អត្ថោ។ សោ បនស្ស អស្មិមានោ យថា ឧប្បជ្ជិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្រាយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។
28.Vighāsoti parassa bhakkhitasesatāya virūpo ghāso vighāso, ucchiṭṭhaṃ. Tenāha ‘‘bhakkhitātirittamaṃsa’’nti, tasmiṃ vighāse, vighāsanimittanti attho. Asmimānadosenāti asmimānadosahetu, ahaṃkāranimittanti attho. So panassa asmimāno yathā uppajji, taṃ dassetuṃ ‘‘tatrāya’’ntiādi vuttaṃ.
‘‘សេគាលកំយេវា’’តិបិ បាឋោ, យថាវុត្តោវ អត្ថោ។ ភេរណ្ឌកំយេវាតិ ភេរណ្ឌសកុណរវសទិសំយេវ, ភេរណ្ឌោ នាម ឯកោ បក្ខី ទ្វិមុខោ, តស្ស កិរ សទ្ទោ អតិវិយ វិរូបោ អមនាបោ។ តេនាហ ‘‘អប្បិយអមនាបសទ្ទមេវា’’តិ។ សម្មាបដិបត្តិយា វិសេសតោ សុដ្ឋុ គតាតិ សុគតា, សម្មាសម្ពុទ្ធា។ តេ អបទាយន្តិ សោធេន្តិ សត្តសន្តានំ ឯតេហីតិ សុគតាបទានានិ, តិស្សោ សិក្ខា។ យស្មា តាហិ តេ ‘‘សុគតា’’តិ លក្ខីយន្តិ, តា ច តេសំ ឱវាទភូតា, តស្មា ‘‘សុគតលក្ខណេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ។ យទិ តា សុគតស្ស លក្ខណភូតា, សាសនភូតា ច, កថំ បនេស បាថិកបុត្តោ តត្ថ តាសុ សិក្ខាសុ ជីវតិ, កោ តស្ស តាហិ សម្ពន្ធោតិ អាហ ‘‘ឯតស្ស ហី’’តិអាទិ។ សម្ពុទ្ធានំ ទេមាតិ ទេន្តីតិ ពុទ្ធសញ្ញាយ ទេន្តីតិ អធិប្បាយោ។ តេន ឯស…បេ.… ជីវតិ នាម ន សុគតន្វយអជ្ឈុបគមនតោ។ ‘‘តថាគតេ’’តិអាទិ ឯកត្តេ បុថុវចនន្តិ អាហ ‘‘តថាគត’’ន្តិអាទិ។ ពហុវចនំ ឯវ គរុស្មិំ ឯកស្មិម្បិ ពហុវចនប្បយោគតោ ឯកវចនំ វិយ វុត្តំ វចនវិបល្លាសេន។
‘‘Segālakaṃyevā’’tipi pāṭho, yathāvuttova attho. Bheraṇḍakaṃyevāti bheraṇḍasakuṇaravasadisaṃyeva, bheraṇḍo nāma eko pakkhī dvimukho, tassa kira saddo ativiya virūpo amanāpo. Tenāha ‘‘appiyaamanāpasaddamevā’’ti. Sammāpaṭipattiyā visesato suṭṭhu gatāti sugatā, sammāsambuddhā. Te apadāyanti sodhenti sattasantānaṃ etehīti sugatāpadānāni, tisso sikkhā. Yasmā tāhi te ‘‘sugatā’’ti lakkhīyanti, tā ca tesaṃ ovādabhūtā, tasmā ‘‘sugatalakkhaṇesū’’tiādi vuttaṃ. Yadi tā sugatassa lakkhaṇabhūtā, sāsanabhūtā ca, kathaṃ panesa pāthikaputto tattha tāsu sikkhāsu jīvati, ko tassa tāhi sambandhoti āha ‘‘etassa hī’’tiādi. Sambuddhānaṃ demāti dentīti buddhasaññāya dentīti adhippāyo. Tena esa…pe… jīvati nāma na sugatanvayaajjhupagamanato. ‘‘Tathāgate’’tiādi ekatte puthuvacananti āha ‘‘tathāgata’’ntiādi. Bahuvacanaṃ eva garusmiṃ ekasmimpi bahuvacanappayogato ekavacanaṃ viya vuttaṃ vacanavipallāsena.
២៩. សមេក្ខិត្វាតិ សមំ កត្វា មិច្ឆាទស្សនេន អបេក្ខិត្វា, តំ បន អបេក្ខនំ តថា មញ្ញនមេវាតិ អាហ ‘‘មញ្ញិត្វា’’តិ។ បុព្ពេ វុត្តំ សមេក្ខនម្បិ មញ្ញនំ ឯវាតិ វុត្តំ ‘‘អមញ្ញីតិ បុន អមញ្ញិត្ថា’’តិ, តេន អបរាបរំ តស្ស មញ្ញនប្បវត្តិំ ទស្សេតិ។ ភេរណ្ឌករវំ កោសតិ វិក្កោសតីតិ កោត្ថុ។
29.Samekkhitvāti samaṃ katvā micchādassanena apekkhitvā, taṃ pana apekkhanaṃ tathā maññanamevāti āha ‘‘maññitvā’’ti. Pubbe vuttaṃ samekkhanampi maññanaṃ evāti vuttaṃ ‘‘amaññīti puna amaññitthā’’ti, tena aparāparaṃ tassa maññanappavattiṃ dasseti. Bheraṇḍakaravaṃ kosati vikkosatīti kotthu.
៣០. តេ តេ បាណេ ព្យាបាទេន្តោ ឃសតីតិ ព្យគ្ឃោតិ ឥមិនា និព្ពចនេន ‘‘ព្យគ្ឃោ’’តិ មិគរាជស្សបិ សិយា នាមន្តិ អាហ ‘‘ព្យគ្ឃោតិ មញ្ញតីតិ សីហោហមស្មីតិ មញ្ញតី’’តិ។ យទិបិ យថាវុត្តនិព្ពចនវសេន សីហោបិ ‘‘ព្យគ្ឃោ’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ, ព្យគ្ឃ-សទ្ទោ បន មិគរាជេ ឯវ និរុឡ្ហោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សីហេន វា’’តិអាទិមាហ។
30. Te te pāṇe byāpādento ghasatīti byagghoti iminā nibbacanena ‘‘byaggho’’ti migarājassapi siyā nāmanti āha ‘‘byagghoti maññatīti sīhohamasmīti maññatī’’ti. Yadipi yathāvuttanibbacanavasena sīhopi ‘‘byaggho’’ti vattabbataṃ arahati, byaggha-saddo pana migarāje eva niruḷhoti dassento ‘‘sīhena vā’’tiādimāha.
៣១. សីហេន វិចរិតវនេ សំវឌ្ឍត្តា វុត្តំ ‘‘មហាវនេ សុញ្ញវនេ វិវឌ្ឍោ’’តិ។
31. Sīhena vicaritavane saṃvaḍḍhattā vuttaṃ ‘‘mahāvane suññavane vivaḍḍho’’ti.
៣៤. កិលេសពន្ធនាតិ តណ្ហាពន្ធនតោ។ តណ្ហាពន្ធនញ្ហិ ថិរំ ទឡ្ហពន្ធនំ ទុម្មោចនីយំ។ យថាហ –
34.Kilesabandhanāti taṇhābandhanato. Taṇhābandhanañhi thiraṃ daḷhabandhanaṃ dummocanīyaṃ. Yathāha –
‘‘សារត្តរត្តា មណិកុណ្ឌលេសុ,
‘‘Sārattarattā maṇikuṇḍalesu,
បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា;
Puttesu dāresu ca yā apekkhā;
ឯតំ ទឡ្ហំ ពន្ធនមាហុ ធីរា,
Etaṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā,
ឱហារិនំ សិថិលំ ទុប្បមុញ្ច’’ន្តិ។ (ធ. ប. ៣៤៦; ជា. ១.២.១០២);
Ohārinaṃ sithilaṃ duppamuñca’’nti. (dha. pa. 346; jā. 1.2.102);
កិលេសពន្ធនាតិ វា ទសវិធសំយោជនតោ។ មហាវិទុគ្គំ នាម ចត្តារោ ឱឃា មហន្តំ ជលវិទុគ្គំ វិយ អនុបចិតកុសលសម្ភារេហិ ទុគ្គមដ្ឋេន។
Kilesabandhanāti vā dasavidhasaṃyojanato. Mahāviduggaṃ nāma cattāro oghā mahantaṃ jalaviduggaṃ viya anupacitakusalasambhārehi duggamaṭṭhena.
អគ្គញ្ញបញ្ញត្តិកថាវណ្ណនា
Aggaññapaññattikathāvaṇṇanā
៣៦. ឥមស្ស បទស្ស។ ឥទំ នាម លោកស្ស អគ្គន្តិ ជានិតព្ពំ, តំ អគ្គញ្ញំ, សោ បន លោកស្ស ឧប្បត្តិក្កមោ បវត្តិ បវេណី ចាតិ អាហ ‘‘លោកុប្បត្តិចរិយវំស’’ន្តិ។ សម្មាសម្ពោធិតោ ឧត្តរិតរំ នាម កិញ្ចិ នត្ថិ បជានិតព្ពេសុ, តំ បន កោដិំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘យាវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណា បជានាមី’’តិ អាហ។ ‘‘មម បជាននា’’តិ អស្សាទេន្តោ តណ្ហាវសេន, ‘‘អហំ បជានាមី’’តិ អភិនិវិសន្តោ ទិដ្ឋិវសេន, ‘‘សុដ្ឋុ បជានាមិ សម្មា បជានាមី’’តិ បគ្គណ្ហន្តោ មានវសេន ន បរាមសាមីតិ យោជនា។ ‘‘បច្ចត្តញ្ញេវា’’តិ បទំ ‘‘និព្ពុតិ វិទិតា’’តិ បទទ្វយេនាបិ យោជេតព្ពំ ‘‘បច្ចត្តំយេវ ឧប្បាទិតា និព្ពុតិ ច បច្ចត្តំយេវ វិទិតា’’តិ, សយម្ភុញាណេន និព្ពត្តិតា និព្ពុតិ សយមេវ វិទិតាតិ អត្ថោ។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘បច្ចត្ត’’ន្តិ បទំ វិវិធវិភត្តិកំ ហុត្វា អាវុត្តិនយេន អាវត្តតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អត្តនាយេវ អត្តនី’’តិ វុត្តំ។ អវិទិតនិព្ពានាតិ អប្បដិលទ្ធនិព្ពានា មិច្ឆាបដិបន្នត្តា។ បជាននម្បិ ហិ តទធិគមវសេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឯតិ ឥដ្ឋភាវេន បវត្តតីតិ អយោ, សុខំ។ តប្បដិក្ខេបេន អនយោ, ទុក្ខំ។ តទេវ ហិតសុខស្ស ព្យសនតោ ព្យសនំ។
36.Imassa padassa. Idaṃ nāma lokassa agganti jānitabbaṃ, taṃ aggaññaṃ, so pana lokassa uppattikkamo pavatti paveṇī cāti āha ‘‘lokuppatticariyavaṃsa’’nti. Sammāsambodhito uttaritaraṃ nāma kiñci natthi pajānitabbesu, taṃ pana koṭiṃ katvā dassento ‘‘yāva sabbaññutaññāṇā pajānāmī’’ti āha. ‘‘Mama pajānanā’’ti assādento taṇhāvasena, ‘‘ahaṃ pajānāmī’’ti abhinivisanto diṭṭhivasena, ‘‘suṭṭhu pajānāmi sammā pajānāmī’’ti paggaṇhanto mānavasena na parāmasāmīti yojanā. ‘‘Paccattaññevā’’ti padaṃ ‘‘nibbuti viditā’’ti padadvayenāpi yojetabbaṃ ‘‘paccattaṃyeva uppāditā nibbuti ca paccattaṃyeva viditā’’ti, sayambhuñāṇena nibbattitā nibbuti sayameva viditāti attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘paccatta’’nti padaṃ vividhavibhattikaṃ hutvā āvuttinayena āvattatīti dassetuṃ ‘‘attanāyeva attanī’’ti vuttaṃ. Aviditanibbānāti appaṭiladdhanibbānā micchāpaṭipannattā. Pajānanampi hi tadadhigamavaseneva veditabbaṃ. Eti iṭṭhabhāvena pavattatīti ayo, sukhaṃ. Tappaṭikkhepena anayo, dukkhaṃ. Tadeva hitasukhassa byasanato byasanaṃ.
៣៧. តំ ទស្សេន្តោតិ ភគវាបិ ‘‘អញ្ញតិត្ថិយោ តត្ថ សារសញ្ញី’’តិ តំ ទស្សេន្តោ។ អាធិបច្ចភាវេនាតិ អាធិបច្ចសភាវេន។ យស្ស អាចរិយវាទស្ស វសេន បុរិសោ ‘‘អាចរិយោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ អាចរិយវាទោ អាចរិយភាវោតិ អាហ ‘‘អាចរិយភាវំ អាចរិយវាទ’’ន្តិ។ ឯត្ថាតិ អាចរិយវាទេ។ ឥតិ កត្វាតិ ឥមិនា ការណេន។ សោតិ អាចរិយវាទោ។ ‘‘អគ្គញ្ញំ’’ ត្វេវ វុត្តោ អគ្គញ្ញវិសយត្តា។ កេន វិហិតន្តិ កេន បការេន វិហិតំ។ តេនាហ ‘‘កេន វិហិតំ កិន្តិ វិហិត’’ន្តិ។ ព្រហ្មជាលេតិ ព្រហ្មជាលសំវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៨)។ តត្ថ ហិ វិត្ថារតោ វុត្តវិធិំ ឥធ អតិទិសតិ, បាឡិ បន តត្ថ ចេវ ឥធ ច ឯកសទិសា វាតិ។
37.Taṃ dassentoti bhagavāpi ‘‘aññatitthiyo tattha sārasaññī’’ti taṃ dassento. Ādhipaccabhāvenāti ādhipaccasabhāvena. Yassa ācariyavādassa vasena puriso ‘‘ācariyo’’ti vuccati, so ācariyavādo ācariyabhāvoti āha ‘‘ācariyabhāvaṃ ācariyavāda’’nti. Etthāti ācariyavāde. Iti katvāti iminā kāraṇena. Soti ācariyavādo. ‘‘Aggaññaṃ’’ tveva vutto aggaññavisayattā. Kena vihitanti kena pakārena vihitaṃ. Tenāha ‘‘kena vihitaṃ kinti vihita’’nti. Brahmajāleti brahmajālasaṃvaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.28). Tattha hi vitthārato vuttavidhiṃ idha atidisati, pāḷi pana tattha ceva idha ca ekasadisā vāti.
៤១. ខិឌ្ឌា បទោសិកា មូលភូតា ឯត្ថ សន្តីតិ ខិឌ្ឌាបទោសិកំ, អាចរិយកំ។ តេនេវាហ ‘‘ខិឌ្ឌាបទោសិកមូលក’’ន្តិ។ មនោបទោសិកន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។
41. Khiḍḍā padosikā mūlabhūtā ettha santīti khiḍḍāpadosikaṃ, ācariyakaṃ. Tenevāha ‘‘khiḍḍāpadosikamūlaka’’nti. Manopadosikanti etthāpi eseva nayo.
៤៧. យេន វចនេន អព្ភាចិក្ខន្តិ, តស្ស អវិជ្ជមានតា នាម អត្ថវសេនេវាតិ អាហ ‘‘អសំវិជ្ជមានដ្ឋេនា’’តិ។ តុច្ឆា, មុសាតិ ច ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនន្តិ អាហ ‘‘តុច្ឆេន, មុសាវាទេនា’’តិ។ វចនស្ស អន្តោសារំ នាម អវិបរីតោ អត្ថោតិ តទភាវេនាហ ‘‘អន្តោសារវិរហិតេនា’’តិ។ អភិអាចិក្ខន្តីតិ អភិភវិត្វា ឃដ្ដេន្តា កថេន្តិ, អក្កោសន្តីតិ អត្ថោ។ វិបរីតសញ្ញោតិ អយាថាវសញ្ញោ។ សុភំ វិមោក្ខន្តិ ‘‘សុភ’’ន្តិ វុត្តវិមោក្ខំ។ វណ្ណកសិណន្តិ សុនីលកសុបីតកាទិវណ្ណកសិណំ។ សព្ពន្តិ យំ សុភំ, អសុភញ្ច វណ្ណកសិណំ, តញ្ច សព្ពំ។ ន អសុភន្តិ អសុភម្បិ ‘‘អសុភ’’ន្តិ តស្មិំ សមយេ ន សញ្ជានាតិ, អថ ខោ ‘‘សុភំ’’ ត្វេវ សញ្ជានាតីតិ អត្ថោ។ វិបរីតា អយាថាវគាហិតាយ, អយាថាវវាទិតាយ ច។
47. Yena vacanena abbhācikkhanti, tassa avijjamānatā nāma atthavasenevāti āha ‘‘asaṃvijjamānaṭṭhenā’’ti. Tucchā, musāti ca karaṇatthe paccattavacananti āha ‘‘tucchena, musāvādenā’’ti. Vacanassa antosāraṃ nāma aviparīto atthoti tadabhāvenāha ‘‘antosāravirahitenā’’ti. Abhiācikkhantīti abhibhavitvā ghaṭṭentā kathenti, akkosantīti attho. Viparītasaññoti ayāthāvasañño. Subhaṃ vimokkhanti ‘‘subha’’nti vuttavimokkhaṃ. Vaṇṇakasiṇanti sunīlakasupītakādivaṇṇakasiṇaṃ. Sabbanti yaṃ subhaṃ, asubhañca vaṇṇakasiṇaṃ, tañca sabbaṃ. Na asubhanti asubhampi ‘‘asubha’’nti tasmiṃ samaye na sañjānāti, atha kho ‘‘subhaṃ’’ tveva sañjānātīti attho. Viparītā ayāthāvagāhitāya, ayāthāvavāditāya ca.
៤៨. យស្មា សោ បរិព្ពាជកោ អវិស្សដ្ឋមិច្ឆាគាហិតាយ សម្មា អប្បដិបជ្ជិតុកាមោ សម្មាបដិបន្នំ វិយ មំ សមណោ គោតមោ, ភិក្ខវោ ច សញ្ជានន្តូតិ អធិប្បាយេន ‘‘តថា ធម្មំ ទេសេតុ’’ន្តិអាទិមាហ, តស្មា វុត្តំ ‘‘មយា ឯតស្ស…បេ.… វដ្ដតី’’តិ។ មម្មន្តិ មម្មប្បទេសំ បីឡាជននដ្ឋានំ។ សុដ្ឋូតិ សក្កច្ចំ។ យថា ន វិនស្សតិ, ឯវំ អនុរក្ខ។
48. Yasmā so paribbājako avissaṭṭhamicchāgāhitāya sammā appaṭipajjitukāmo sammāpaṭipannaṃ viya maṃ samaṇo gotamo, bhikkhavo ca sañjānantūti adhippāyena ‘‘tathā dhammaṃ desetu’’ntiādimāha, tasmā vuttaṃ ‘‘mayā etassa…pe… vaṭṭatī’’ti. Mammanti mammappadesaṃ pīḷājananaṭṭhānaṃ. Suṭṭhūti sakkaccaṃ. Yathā na vinassati, evaṃ anurakkha.
វាសនាយាតិ កិលេសក្ខយាវហាយ បដិបត្តិយា វាសនាយ។ សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ។
Vāsanāyāti kilesakkhayāvahāya paṭipattiyā vāsanāya. Sesaṃ suviññeyyamevāti.
បាថិកសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា។
Pāthikasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ទីឃនិកាយ • Dīghanikāya / ១. បាថិកសុត្តំ • 1. Pāthikasuttaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ទីឃ និកាយ (អដ្ឋកថា) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ១. បាថិកសុត្តវណ្ណនា • 1. Pāthikasuttavaṇṇanā
