| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
संयुत्तनिकाये
Saṃyuttanikāye
निदानवग्ग-अट्ठकथा
Nidānavagga-aṭṭhakathā
१. निदानसंयुत्तं
1. Nidānasaṃyuttaṃ
१. बुद्धवग्गो
1. Buddhavaggo
१. पटिच्चसमुप्पादसुत्तवण्णना
1. Paṭiccasamuppādasuttavaṇṇanā
१. एवं मे सुतन्ति – निदानवग्गे पठमं पटिच्चसमुप्पादसुत्तं। तत्रायं अनुपुब्बपदवण्णना – तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसीति, एत्थ तत्राति देसकालपरिदीपनं। तञ्हि ‘‘यं समयं विहरति, तत्र समये, यस्मिञ्च जेतवने विहरति, तत्र जेतवने’’ति दीपेति। भासितब्बयुत्ते वा देसकाले दीपेति। न हि भगवा अयुत्ते देसे काले च धम्मं भासति। ‘‘अकालो खो ताव बाहिया’’तिआदि (उदा॰ १०) चेत्थ साधकं। खोति पदपूरणमत्ते, अवधारणे आदिकालत्थे वा निपातो। भगवाति लोकगरुदीपनं। भिक्खूति कथासवनयुत्तपुग्गलवचनं। अपिचेत्थ ‘‘भिक्खकोति भिक्खु, भिक्खाचरियं अज्झूपगतोति भिक्खू’’तिआदिना (पारा॰ ४५; विभ॰ ५१०) नयेन वचनत्थो वेदितब्बो। आमन्तेसीति आलपि, अभासि, सम्बोधेसि, अयमेत्थ अत्थो। अञ्ञत्र पन ञापनेपि होति। यथाह – ‘‘आमन्तयामि वो, भिक्खवे, पटिवेदयामि वो, भिक्खवे’’ति। पक्कोसनेपि। यथाह – ‘‘एहि त्वं, भिक्खु, मम वचनेन सारिपुत्तं आमन्तेही’’ति (अ॰ नि॰ ९.११)। भिक्खवोति आमन्तनाकारदीपनं। तञ्च भिक्खनसीलतादिगुणयोगसिद्धत्ता वुत्तं। भिक्खनसीलतागुणयुत्तोपि हि भिक्खु, भिक्खनधम्मतागुणयुत्तोपि भिक्खने साधुकारितागुणयुत्तोपीति सद्दविदू मञ्ञन्ति। तेन च तेसं भिक्खनसीलतादिगुणयोगसिद्धेन वचनेन हीनाधिकजनसेवितवुत्तिं पकासेन्तो उद्धतदीनभावनिग्गहं करोति। ‘‘भिक्खवो’’ति इमिना च करुणाविप्फारसोम्महदयनयननिपातपुब्बङ्गमेन वचनेन ते अत्तनो अभिमुखे करोन्तो तेनेव कथेतुकम्यतादीपकेन नेसं वचनेन सोतुकम्यतं जनेति, तेनेव च सम्बोधनत्थेन साधुकं मनसिकारेपि नियोजेति। साधुकं मनसिकारायत्ता हि सासनसम्पत्ति।
1.Evaṃme sutanti – nidānavagge paṭhamaṃ paṭiccasamuppādasuttaṃ. Tatrāyaṃ anupubbapadavaṇṇanā – tatra kho bhagavā bhikkhū āmantesīti, ettha tatrāti desakālaparidīpanaṃ. Tañhi ‘‘yaṃ samayaṃ viharati, tatra samaye, yasmiñca jetavane viharati, tatra jetavane’’ti dīpeti. Bhāsitabbayutte vā desakāle dīpeti. Na hi bhagavā ayutte dese kāle ca dhammaṃ bhāsati. ‘‘Akālo kho tāva bāhiyā’’tiādi (udā. 10) cettha sādhakaṃ. Khoti padapūraṇamatte, avadhāraṇe ādikālatthe vā nipāto. Bhagavāti lokagarudīpanaṃ. Bhikkhūti kathāsavanayuttapuggalavacanaṃ. Apicettha ‘‘bhikkhakoti bhikkhu, bhikkhācariyaṃ ajjhūpagatoti bhikkhū’’tiādinā (pārā. 45; vibha. 510) nayena vacanattho veditabbo. Āmantesīti ālapi, abhāsi, sambodhesi, ayamettha attho. Aññatra pana ñāpanepi hoti. Yathāha – ‘‘āmantayāmi vo, bhikkhave, paṭivedayāmi vo, bhikkhave’’ti. Pakkosanepi. Yathāha – ‘‘ehi tvaṃ, bhikkhu, mama vacanena sāriputtaṃ āmantehī’’ti (a. ni. 9.11). Bhikkhavoti āmantanākāradīpanaṃ. Tañca bhikkhanasīlatādiguṇayogasiddhattā vuttaṃ. Bhikkhanasīlatāguṇayuttopi hi bhikkhu, bhikkhanadhammatāguṇayuttopi bhikkhane sādhukāritāguṇayuttopīti saddavidū maññanti. Tena ca tesaṃ bhikkhanasīlatādiguṇayogasiddhena vacanena hīnādhikajanasevitavuttiṃ pakāsento uddhatadīnabhāvaniggahaṃ karoti. ‘‘Bhikkhavo’’ti iminā ca karuṇāvipphārasommahadayanayananipātapubbaṅgamena vacanena te attano abhimukhe karonto teneva kathetukamyatādīpakena nesaṃ vacanena sotukamyataṃ janeti, teneva ca sambodhanatthena sādhukaṃ manasikārepi niyojeti. Sādhukaṃ manasikārāyattā hi sāsanasampatti.
अपरेसुपि देवमनुस्सेसु विज्जमानेसु कस्मा भिक्खूयेव आमन्तेसीति चे? जेट्ठसेट्ठासन्नसदासन्निहितभावतो। सब्बपरिससाधारणा हि भगवतो धम्मदेसना, परिसाय जेट्ठा भिक्खू पठमं उप्पन्नत्ता, सेट्ठा अनगारियभावं आदिं कत्वा सत्थुचरियानुविधायकत्ता सकलसासनपटिग्गाहकत्ता च, आसन्ना तत्थ निसिन्नेसु सत्थुसन्तिकत्ता, सदासन्निहिता सत्थुसन्तिकावचरत्ताति। अपिच ते धम्मदेसनाय भाजनं यथानुसिट्ठं पटिपत्तिसब्भावतो। विसेसतो च एकच्चे भिक्खूयेव सन्धाय अयं देसनापीति एवं आमन्तेसि।
Aparesupi devamanussesu vijjamānesu kasmā bhikkhūyeva āmantesīti ce? Jeṭṭhaseṭṭhāsannasadāsannihitabhāvato. Sabbaparisasādhāraṇā hi bhagavato dhammadesanā, parisāya jeṭṭhā bhikkhū paṭhamaṃ uppannattā, seṭṭhā anagāriyabhāvaṃ ādiṃ katvā satthucariyānuvidhāyakattā sakalasāsanapaṭiggāhakattā ca, āsannā tattha nisinnesu satthusantikattā, sadāsannihitā satthusantikāvacarattāti. Apica te dhammadesanāya bhājanaṃ yathānusiṭṭhaṃ paṭipattisabbhāvato. Visesato ca ekacce bhikkhūyeva sandhāya ayaṃ desanāpīti evaṃ āmantesi.
किमत्थं पन भगवा धम्मं देसेन्तो पठमं भिक्खू आमन्तेसि, न धम्ममेव देसेसीति? सतिजननत्थं। भिक्खू अञ्ञं चिन्तेन्तापि विक्खित्तचित्तापि धम्मं पच्चवेक्खन्तापि कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तापि निसिन्ना होन्ति। ते अनामन्तेत्वा धम्मे देसियमाने ‘‘अयं देसना किंनिदाना किंपच्चया कतमाय अट्ठुप्पत्तिया देसिता’’ति सल्लक्खेतुं असक्कोन्ता दुग्गहितं वा गण्हेय्युं, न वा गण्हेय्युं, तेन नेसं सतिजननत्थं भगवा पठमं आमन्तेत्वा पच्छा धम्मं देसेति।
Kimatthaṃ pana bhagavā dhammaṃ desento paṭhamaṃ bhikkhū āmantesi, na dhammameva desesīti? Satijananatthaṃ. Bhikkhū aññaṃ cintentāpi vikkhittacittāpi dhammaṃ paccavekkhantāpi kammaṭṭhānaṃ manasikarontāpi nisinnā honti. Te anāmantetvā dhamme desiyamāne ‘‘ayaṃ desanā kiṃnidānā kiṃpaccayā katamāya aṭṭhuppattiyā desitā’’ti sallakkhetuṃ asakkontā duggahitaṃ vā gaṇheyyuṃ, na vā gaṇheyyuṃ, tena nesaṃ satijananatthaṃ bhagavā paṭhamaṃ āmantetvā pacchā dhammaṃ deseti.
भदन्तेति गारववचनमेतं, सत्थुनो पटिवचनदानं वा। अपिचेत्थ ‘‘भिक्खवो’’ति वदमानो भगवा भिक्खू आलपति। ‘‘भदन्ते’’ति वदमाना ते भगवन्तं पच्चालपन्ति। तथा हि ‘‘भिक्खवो’’ति भगवा आभासति, ‘‘भदन्ते’’ति पच्चाभासन्ति। ‘‘भिक्खवो’’ति पटिवचनं दापेति, ‘‘भदन्ते’’ति पटिवचनं देन्ति। ते भिक्खूति ये भगवा आमन्तेसि, ते। भगवतो पच्चस्सोसुन्ति भगवतो आमन्तनं पतिअस्सोसुं, अभिमुखा हुत्वा सुणिंसु सम्पटिच्छिंसु पटिग्गहेसुन्ति अत्थो। भगवा एतदवोचाति, भगवा एतं इदानि वत्तब्बं सकलसुत्तं अवोच। एत्तावता यं आयस्मता आनन्देन अत्थब्यञ्जनसम्पन्नस्स बुद्धानं देसनाञाणगम्भीरभावसंसूचकस्स इमस्स सुत्तस्स सुखावगाहणत्थं कालदेसदेसकपरिसापदेसप्पटिमण्डितं निदानं भासितं, तस्स अत्थवण्णना समत्ता।
Bhadanteti gāravavacanametaṃ, satthuno paṭivacanadānaṃ vā. Apicettha ‘‘bhikkhavo’’ti vadamāno bhagavā bhikkhū ālapati. ‘‘Bhadante’’ti vadamānā te bhagavantaṃ paccālapanti. Tathā hi ‘‘bhikkhavo’’ti bhagavā ābhāsati, ‘‘bhadante’’ti paccābhāsanti. ‘‘Bhikkhavo’’ti paṭivacanaṃ dāpeti, ‘‘bhadante’’ti paṭivacanaṃ denti. Te bhikkhūti ye bhagavā āmantesi, te. Bhagavato paccassosunti bhagavato āmantanaṃ patiassosuṃ, abhimukhā hutvā suṇiṃsu sampaṭicchiṃsu paṭiggahesunti attho. Bhagavā etadavocāti, bhagavā etaṃ idāni vattabbaṃ sakalasuttaṃ avoca. Ettāvatā yaṃ āyasmatā ānandena atthabyañjanasampannassa buddhānaṃ desanāñāṇagambhīrabhāvasaṃsūcakassa imassa suttassa sukhāvagāhaṇatthaṃ kāladesadesakaparisāpadesappaṭimaṇḍitaṃ nidānaṃ bhāsitaṃ, tassa atthavaṇṇanā samattā.
इदानि पटिच्चसमुप्पादं वोतिआदिना नयेन भगवता निक्खित्तस्स सुत्तस्स संवण्णनाय ओकासो अनुप्पत्तो। सा पनेसा सुत्तवण्णना यस्मा सुत्तनिक्खेपं विचारेत्वा वुच्चमाना पाकटा होति, तस्मा सुत्तनिक्खेपं ताव विचारेस्साम। चत्तारो हि सुत्तनिक्खेपा – अत्तज्झासयो, परज्झासयो, पुच्छावसिको, अट्ठुप्पत्तिकोति। तत्थ यानि सुत्तानि भगवा परेहि अनज्झिट्ठो केवलं अत्तनो अज्झासयेनेव कथेति, सेय्यथिदं – दसबलसुत्तन्तहारको चन्दोपम-वीणोपम-सम्मप्पधान-इद्धिपाद-इन्द्रियबल-बोज्झङ्गमग्गङ्ग-सुत्तन्तहारकोति एवमादीनि, तेसं अत्तज्झासयो निक्खेपो।
Idāni paṭiccasamuppādaṃ votiādinā nayena bhagavatā nikkhittassa suttassa saṃvaṇṇanāya okāso anuppatto. Sā panesā suttavaṇṇanā yasmā suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hoti, tasmā suttanikkhepaṃ tāva vicāressāma. Cattāro hi suttanikkhepā – attajjhāsayo, parajjhāsayo, pucchāvasiko, aṭṭhuppattikoti. Tattha yāni suttāni bhagavā parehi anajjhiṭṭho kevalaṃ attano ajjhāsayeneva katheti, seyyathidaṃ – dasabalasuttantahārako candopama-vīṇopama-sammappadhāna-iddhipāda-indriyabala-bojjhaṅgamaggaṅga-suttantahārakoti evamādīni, tesaṃ attajjhāsayo nikkhepo.
यानि पन ‘‘परिपक्का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा। यंनूनाहं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.१२१; म॰ नि॰ ३.४१६) एवं परेसं अज्झासयं खन्तिं निज्झानक्खमं मनं अभिनीहारं बुज्झनभावञ्च अपेक्खित्वा परज्झासयवसेन कथितानि, सेय्यथिदं – चूळराहुलोवादसुत्तं, महाराहुलोवादसुत्तं, धम्मचक्कप्पवत्तनं, अनत्तलक्खणसुत्तं, आसीविसोपमसुत्तं, धातुविभङ्गसुत्तन्ति, एवमादीनि, तेसं परज्झासयो निक्खेपो।
Yāni pana ‘‘paripakkā kho rāhulassa vimuttiparipācanīyā dhammā. Yaṃnūnāhaṃ rāhulaṃ uttariṃ āsavānaṃ khaye vineyya’’nti (saṃ. ni. 4.121; ma. ni. 3.416) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ khantiṃ nijjhānakkhamaṃ manaṃ abhinīhāraṃ bujjhanabhāvañca apekkhitvā parajjhāsayavasena kathitāni, seyyathidaṃ – cūḷarāhulovādasuttaṃ, mahārāhulovādasuttaṃ, dhammacakkappavattanaṃ, anattalakkhaṇasuttaṃ, āsīvisopamasuttaṃ, dhātuvibhaṅgasuttanti, evamādīni, tesaṃ parajjhāsayo nikkhepo.
भगवन्तं पन उपसङ्कमित्वा चतस्सो परिसा चत्तारो वण्णा नागा सुपण्णा गन्धब्बा असुरा यक्खा महाराजानो तावतिंसादयो देवा महाब्रह्माति एवमादयो ‘‘बोज्झङ्गा बोज्झङ्गाति, भन्ते, वुच्चन्ति – (सं॰ नि॰ ५.२०२) नीवरणा नीवरणाति, भन्ते, वुच्चन्ति – इमे नु खो, भन्ते, पञ्चुपादानक्खन्धा, किंसूध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठ’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ १८३) नयेन पञ्हं पुच्छन्ति। एवं पुट्ठेन भगवता यानि कथितानि बोज्झङ्गसंयुत्तादीनि, यानि वा पनञ्ञानिपि देवतासंयुत्त, मारसंयुत्त, ब्रह्मसंयुत्त, सक्कपञ्ह, चूळवेदल्ल, महावेदल्ल, सामञ्ञफलआळवक, सूचिलोम, खरलोमसुत्तादीनि, तेसं पुच्छावसिको निक्खेपो।
Bhagavantaṃ pana upasaṅkamitvā catasso parisā cattāro vaṇṇā nāgā supaṇṇā gandhabbā asurā yakkhā mahārājāno tāvatiṃsādayo devā mahābrahmāti evamādayo ‘‘bojjhaṅgā bojjhaṅgāti, bhante, vuccanti – (saṃ. ni. 5.202) nīvaraṇā nīvaraṇāti, bhante, vuccanti – ime nu kho, bhante, pañcupādānakkhandhā, kiṃsūdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’ntiādinā (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 183) nayena pañhaṃ pucchanti. Evaṃ puṭṭhena bhagavatā yāni kathitāni bojjhaṅgasaṃyuttādīni, yāni vā panaññānipi devatāsaṃyutta, mārasaṃyutta, brahmasaṃyutta, sakkapañha, cūḷavedalla, mahāvedalla, sāmaññaphalaāḷavaka, sūciloma, kharalomasuttādīni, tesaṃ pucchāvasiko nikkhepo.
यानि पन तानि उप्पन्नं कारणं पटिच्च कथितानि, सेय्यथिदं – धम्मदायादं। चूळसीहनादसुत्तं पुत्तमंसूपमं दारुक्खन्धूपमं अग्गिक्खन्धूपमं फेणपिण्डूपमं पारिच्छत्तकूपमन्ति एवमादीनि, तेसं अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो।
Yāni pana tāni uppannaṃ kāraṇaṃ paṭicca kathitāni, seyyathidaṃ – dhammadāyādaṃ. Cūḷasīhanādasuttaṃ puttamaṃsūpamaṃ dārukkhandhūpamaṃ aggikkhandhūpamaṃ pheṇapiṇḍūpamaṃ pāricchattakūpamanti evamādīni, tesaṃ aṭṭhuppattiko nikkhepo.
एवमेतेसु चतूसु निक्खेपेसु इमस्स पटिच्चसमुप्पादसुत्तस्स परज्झासयो निक्खेपो। परपुग्गलज्झासयवसेन हिदं भगवता निक्खित्तं। कतमेसं पुग्गलानं अज्झासयवसेनाति? उग्घटितञ्ञूनं। चत्तारो हि पुग्गला उग्घटितञ्ञू विपञ्चितञ्ञू नेय्यो पदपरमोति। तत्थ यस्स पुग्गलस्स सह उदाहटवेलाय धम्माभिसमयो होति, अयं वुच्चति पुग्गलो उग्घटितञ्ञू। यस्स पुग्गलस्स संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थे विभजियमाने धम्माभिसमयो होति, अयं वुच्चति पुग्गलो विपञ्चितञ्ञू। यस्स पुग्गलस्स उद्देसतो परिपुच्छतो योनिसो मनसिकरोतो, कल्याणमित्ते सेवतो, भजतो, पयिरुपासतो, अनुपुब्बेन धम्माभिसमयो होति, अयं वुच्चति पुग्गलो नेय्यो। यस्स पुग्गलस्स बहुम्पि सुणतो, बहुम्पि धारयतो, बहुम्पि वाचयतो न ताय जातिया धम्माभिसमयो होति, अयं वुच्चति पुग्गलो पदपरमो। इति इमेसु चतूसु पुग्गलेसु उग्घटितञ्ञूपुग्गलानं अज्झासयवसेन इदं सुत्तं निक्खित्तं।
Evametesu catūsu nikkhepesu imassa paṭiccasamuppādasuttassa parajjhāsayo nikkhepo. Parapuggalajjhāsayavasena hidaṃ bhagavatā nikkhittaṃ. Katamesaṃ puggalānaṃ ajjhāsayavasenāti? Ugghaṭitaññūnaṃ. Cattāro hi puggalā ugghaṭitaññū vipañcitaññū neyyo padaparamoti. Tattha yassa puggalassa saha udāhaṭavelāya dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo ugghaṭitaññū. Yassa puggalassa saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthe vibhajiyamāne dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo vipañcitaññū. Yassa puggalassa uddesato paripucchato yoniso manasikaroto, kalyāṇamitte sevato, bhajato, payirupāsato, anupubbena dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo neyyo. Yassa puggalassa bahumpi suṇato, bahumpi dhārayato, bahumpi vācayato na tāya jātiyā dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo padaparamo. Iti imesu catūsu puggalesu ugghaṭitaññūpuggalānaṃ ajjhāsayavasena idaṃ suttaṃ nikkhittaṃ.
तदा किर पञ्चसता जनपदवासिका भिक्खू सब्बेव एकचरा द्विचरा तिचरा चतुचरा पञ्चचरा सभागवुत्तिनो धुतङ्गधरा आरद्धवीरिया युत्तयोगा विपस्सका सण्हं सुखुमं सुञ्ञतं पच्चयाकारदेसनं पत्थयमाना सायन्हसमये भगवन्तं उपसङ्कमित्वा, वन्दित्वा, रत्तकम्बलसाणिया परिक्खिपमाना विय देसनं पच्चासीसमाना परिवारेत्वा निसीदिंसु। तेसं अज्झासयवसेन भगवा इदं सुत्तं आरभि। यथा हि छेको चित्तकारो अपरिकम्मकतभित्तिं लभित्वा, न आदितोव रूपं समुट्ठापेसि, महामत्तिकलेपादीहि पन भित्तिपरिकम्मं ताव कत्वा , कतपरिकम्माय भित्तिया रूपं समुट्ठापेति, कतपरिकम्मं पन भित्तिं लभित्वा, भित्तिपरिकम्मब्यापारं अकत्वा, रङ्गजातानि योजेत्वा, वट्टिकं वा तूलिकं वा आदाय रूपमेव समुट्ठापेति, एवमेव भगवा अकताभिनिवेसं आदिकम्मिककुलपुत्तं लभित्वा नास्स आदितोव अरहत्तपदट्ठानं सण्हं सुखुमं सुञ्ञतं विपस्सनालक्खणं आचिक्खति, सीलसमाधिकम्मस्सकतादिट्ठिसम्पदाय पन योजेन्तो पुब्बभागपटिपदं ताव आचिक्खति। यं सन्धाय वुत्तं –
Tadā kira pañcasatā janapadavāsikā bhikkhū sabbeva ekacarā dvicarā ticarā catucarā pañcacarā sabhāgavuttino dhutaṅgadharā āraddhavīriyā yuttayogā vipassakā saṇhaṃ sukhumaṃ suññataṃ paccayākāradesanaṃ patthayamānā sāyanhasamaye bhagavantaṃ upasaṅkamitvā, vanditvā, rattakambalasāṇiyā parikkhipamānā viya desanaṃ paccāsīsamānā parivāretvā nisīdiṃsu. Tesaṃ ajjhāsayavasena bhagavā idaṃ suttaṃ ārabhi. Yathā hi cheko cittakāro aparikammakatabhittiṃ labhitvā, na āditova rūpaṃ samuṭṭhāpesi, mahāmattikalepādīhi pana bhittiparikammaṃ tāva katvā , kataparikammāya bhittiyā rūpaṃ samuṭṭhāpeti, kataparikammaṃ pana bhittiṃ labhitvā, bhittiparikammabyāpāraṃ akatvā, raṅgajātāni yojetvā, vaṭṭikaṃ vā tūlikaṃ vā ādāya rūpameva samuṭṭhāpeti, evameva bhagavā akatābhinivesaṃ ādikammikakulaputtaṃ labhitvā nāssa āditova arahattapadaṭṭhānaṃ saṇhaṃ sukhumaṃ suññataṃ vipassanālakkhaṇaṃ ācikkhati, sīlasamādhikammassakatādiṭṭhisampadāya pana yojento pubbabhāgapaṭipadaṃ tāva ācikkhati. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘तस्मातिह त्वं, भिक्खु, आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु। को चादि कुसलानं धम्मानं? सीलञ्च सुविसुद्धं दिट्ठि च उजुका। यतो खो ते, भिक्खु, सीलञ्च सुविसुद्धं भविस्सति दिट्ठि च उजुका। ततो त्वं, भिक्खु, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय चत्तारो सतिपट्ठाने तिविधेन भावेय्यासि। कतमे चत्तारो? इध त्वं, भिक्खु, अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं। बहिद्धा वा काये…पे॰… अज्झत्तबहिद्धा वा काये…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं। यतो खो त्वं, भिक्खु, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं तिविधेन भावेस्ससि, ततो तुय्हं, भिक्खु, या रत्ति वा दिवसो वा आगमिस्सति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानी’’ति (सं॰ नि॰ ५.३६९)।
‘‘Tasmātiha tvaṃ, bhikkhu, ādimeva visodhehi kusalesu dhammesu. Ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ? Sīlañca suvisuddhaṃ diṭṭhi ca ujukā. Yato kho te, bhikkhu, sīlañca suvisuddhaṃ bhavissati diṭṭhi ca ujukā. Tato tvaṃ, bhikkhu, sīlaṃ nissāya sīle patiṭṭhāya cattāro satipaṭṭhāne tividhena bhāveyyāsi. Katame cattāro? Idha tvaṃ, bhikkhu, ajjhattaṃ vā kāye kāyānupassī viharāhi ātāpī sampajāno satimā vineyya loke abhijjhādomanassaṃ. Bahiddhā vā kāye…pe… ajjhattabahiddhā vā kāye…pe… dhammesu dhammānupassī viharāhi ātāpī sampajāno satimā vineyya loke abhijjhādomanassaṃ. Yato kho tvaṃ, bhikkhu, sīlaṃ nissāya sīle patiṭṭhāya ime cattāro satipaṭṭhāne evaṃ tividhena bhāvessasi, tato tuyhaṃ, bhikkhu, yā ratti vā divaso vā āgamissati, vuddhiyeva pāṭikaṅkhā kusalesu dhammesu, no parihānī’’ti (saṃ. ni. 5.369).
एवं आदिकम्मिककुलपुत्तस्स सीलकथाय परिकम्मं कथेत्वा, अरहत्तपदट्ठानं सण्हं सुखुमं सुञ्ञतं विपस्सनालक्खणं आचिक्खति।
Evaṃ ādikammikakulaputtassa sīlakathāya parikammaṃ kathetvā, arahattapadaṭṭhānaṃ saṇhaṃ sukhumaṃ suññataṃ vipassanālakkhaṇaṃ ācikkhati.
परिसुद्धसीलं पन आरद्धवीरियं युत्तयोगं विपस्सकं लभित्वा, नास्स पुब्बभागपटिपदं आचिक्खति, उजुकमेव पन अरहत्तपदट्ठानं सण्हं सुखुमं सुञ्ञतं विपस्सनालक्खणं आचिक्खति। इमे पञ्चसता भिक्खू पुब्बभागपटिपदं परिसोधेत्वा ठिता सुधन्तसुवण्णसदिसा सुपरिमज्जितमणिक्खन्धसन्निभा, एको लोकुत्तरमग्गोव नेसं अनागतो। इति तस्सागमनत्थाय सत्था तेसं अज्झासयं अपेक्खमानो इदं सुत्तं आरभि।
Parisuddhasīlaṃ pana āraddhavīriyaṃ yuttayogaṃ vipassakaṃ labhitvā, nāssa pubbabhāgapaṭipadaṃ ācikkhati, ujukameva pana arahattapadaṭṭhānaṃ saṇhaṃ sukhumaṃ suññataṃ vipassanālakkhaṇaṃ ācikkhati. Ime pañcasatā bhikkhū pubbabhāgapaṭipadaṃ parisodhetvā ṭhitā sudhantasuvaṇṇasadisā suparimajjitamaṇikkhandhasannibhā, eko lokuttaramaggova nesaṃ anāgato. Iti tassāgamanatthāya satthā tesaṃ ajjhāsayaṃ apekkhamāno idaṃ suttaṃ ārabhi.
तत्थ पटिच्चसमुप्पादन्ति पच्चयाकारं। पच्चयाकारो हि अञ्ञमञ्ञं पटिच्च सहिते धम्मे उप्पादेति। तस्मा पटिच्चसमुप्पादोति वुच्चति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गतो गहेतब्बो।
Tattha paṭiccasamuppādanti paccayākāraṃ. Paccayākāro hi aññamaññaṃ paṭicca sahite dhamme uppādeti. Tasmā paṭiccasamuppādoti vuccati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggato gahetabbo.
वोति अयं वो-सद्दो पच्चत्त-उपयोगकरण-सम्पदान-सामिवचन-पदपूरणेसु दिस्सति। ‘‘कच्चि पन वो अनुरुद्धा समग्गा सम्मोदमाना’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३२६; महाव॰ ४६६) हि पच्चत्ते दिस्सति। ‘‘गच्छथ, भिक्खवे, पणामेमि वो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१५७) उपयोगे। ‘‘न वो मम सन्तिके वत्थब्ब’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१५७) करणे। ‘‘वनपत्थपरियायं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१९०) सम्पदाने। ‘‘सब्बेसं वो, सारिपुत्त, सुभासित’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३४५) सामिवचने। ‘‘ये हि वो अरिया परिसुद्धकायकम्मन्ता’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३५) पदपूरणमत्ते। इध पनायं सम्पदाने दट्ठब्बो। भिक्खवेति पतिस्सवेन अभिमुखीभूतानं पुन आलपनं। देसेस्सामीति देसनापटिजाननं। तं सुणाथाति तं पटिच्चसमुप्पादं तं देसनं मया वुच्चमानं सुणाथ।
Voti ayaṃ vo-saddo paccatta-upayogakaraṇa-sampadāna-sāmivacana-padapūraṇesu dissati. ‘‘Kacci pana vo anuruddhā samaggā sammodamānā’’tiādīsu (ma. ni. 1.326; mahāva. 466) hi paccatte dissati. ‘‘Gacchatha, bhikkhave, paṇāmemi vo’’tiādīsu (ma. ni. 2.157) upayoge. ‘‘Na vo mama santike vatthabba’’ntiādīsu (ma. ni. 2.157) karaṇe. ‘‘Vanapatthapariyāyaṃ vo, bhikkhave, desessāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.190) sampadāne. ‘‘Sabbesaṃ vo, sāriputta, subhāsita’’ntiādīsu (ma. ni. 1.345) sāmivacane. ‘‘Ye hi vo ariyā parisuddhakāyakammantā’’tiādīsu (ma. ni. 1.35) padapūraṇamatte. Idha panāyaṃ sampadāne daṭṭhabbo. Bhikkhaveti patissavena abhimukhībhūtānaṃ puna ālapanaṃ. Desessāmīti desanāpaṭijānanaṃ. Taṃ suṇāthāti taṃ paṭiccasamuppādaṃ taṃ desanaṃ mayā vuccamānaṃ suṇātha.
साधुकं मनसि करोथाति एत्थ पन साधुकं साधूति एकत्थमेतं। अयञ्च साधुसद्दो आयाचन-सम्पटिच्छन-सम्पहंसन-सुन्दर-दळ्हीकम्मादीसु दिस्सति। ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतू’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.२५७; सं॰ नि॰ ४.६५; ५.३८१) हि आयाचने दिस्सति। ‘‘साधु, भन्तेति खो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.८६) सम्पटिच्छने। ‘‘साधु साधु, सारिपुत्ता’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३४९) सम्पहंसने।
Sādhukaṃ manasi karothāti ettha pana sādhukaṃ sādhūti ekatthametaṃ. Ayañca sādhusaddo āyācana-sampaṭicchana-sampahaṃsana-sundara-daḷhīkammādīsu dissati. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (a. ni. 4.257; saṃ. ni. 4.65; 5.381) hi āyācane dissati. ‘‘Sādhu, bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.86) sampaṭicchane. ‘‘Sādhu sādhu, sāriputtā’’tiādīsu (dī. ni. 3.349) sampahaṃsane.
‘‘साधु धम्मरुची राजा, साधु पञ्ञाणवा नरो।
‘‘Sādhu dhammarucī rājā, sādhu paññāṇavā naro;
साधु मित्तानमद्दुब्भो, पापस्स अकरणं सुख’’न्ति॥ –
Sādhu mittānamaddubbho, pāpassa akaraṇaṃ sukha’’nti. –
आदीसु (जा॰ २.१८.१०१) सुन्दरे। ‘‘तेन हि, ब्राह्मण, साधुकं सुणाही’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.१९२) साधुकसद्दोयेव दळ्हीकम्मे आणत्तियन्तिपि वुच्चति। इध पनायं एत्थेव दळ्हीकम्मे आणत्तिया च अत्थो वेदितब्बो, सुन्दरत्थेपि वट्टति। दळ्हीकरणत्थेन हि ‘‘दळ्हं इमं धम्मं सुणाथ, सुग्गहितं गण्हन्ता’’, आणत्तिअत्थेन ‘‘मम आणत्तिया सुणाथ’’ सुन्दरत्थेन ‘‘सुन्दरमिमं भद्दकं धम्मं सुणाथा’’ति एतं दीपितं होति। मनसि करोथाति आवज्जेथ। समन्नाहरथाति अत्थो। अविक्खित्तचित्ता हुत्वा निसामेथ, चित्ते करोथाति अधिप्पायो।
Ādīsu (jā. 2.18.101) sundare. ‘‘Tena hi, brāhmaṇa, sādhukaṃ suṇāhī’’tiādīsu (a. ni. 5.192) sādhukasaddoyeva daḷhīkamme āṇattiyantipi vuccati. Idha panāyaṃ ettheva daḷhīkamme āṇattiyā ca attho veditabbo, sundaratthepi vaṭṭati. Daḷhīkaraṇatthena hi ‘‘daḷhaṃ imaṃ dhammaṃ suṇātha, suggahitaṃ gaṇhantā’’, āṇattiatthena ‘‘mama āṇattiyā suṇātha’’ sundaratthena ‘‘sundaramimaṃ bhaddakaṃ dhammaṃ suṇāthā’’ti etaṃ dīpitaṃ hoti. Manasi karothāti āvajjetha. Samannāharathāti attho. Avikkhittacittā hutvā nisāmetha, citte karothāti adhippāyo.
इदानेत्थ तं सुणाथाति सोतिन्द्रियविक्खेपनिवारणमेतं। साधुकं मनसि करोथाति मनसिकारे दळ्हीकम्मनियोजनेन मनिन्द्रियविक्खेपनिवारणं। पुरिमञ्चेत्थ ब्यञ्जनविपल्लासगाहनिवारणं, पच्छिमं अत्थविपल्लासगाहनिवारणं। पुरिमेन च धम्मस्सवने नियोजेति, पच्छिमेन सुतानं धम्मानं धारणूपपरिक्खासु। पुरिमेन च ‘‘सब्यञ्जनो अयं धम्मो, तस्मा सवनीयो’’ति दीपेति, पच्छिमेन ‘‘सात्थो, तस्मा मनसि कातब्बो’’ति। साधुकपदं वा उभयपदेहि योजेत्वा, ‘‘यस्मा अयं धम्मो धम्मगम्भीरो च देसनागम्भीरो च, तस्मा सुणाथ साधुकं। यस्मा अत्थगम्भीरो च पटिवेधगम्भीरो च, तस्मा साधुकं मनसि करोथा’’ति एवं योजना वेदितब्बा। भासिस्सामीति देसेस्सामि। ‘‘तं सुणाथा’’ति एत्थ पटिञ्ञातं देसनं संखित्ततोव न देसेस्सामि, अपिच खो वित्थारतोपि नं भासिस्सामीति वुत्तं होति। सङ्खेपवित्थारवाचकानि हि एतानि पदानि। यथाह वङ्गीसत्थेरो –
Idānettha taṃ suṇāthāti sotindriyavikkhepanivāraṇametaṃ. Sādhukaṃ manasi karothāti manasikāre daḷhīkammaniyojanena manindriyavikkhepanivāraṇaṃ. Purimañcettha byañjanavipallāsagāhanivāraṇaṃ, pacchimaṃ atthavipallāsagāhanivāraṇaṃ. Purimena ca dhammassavane niyojeti, pacchimena sutānaṃ dhammānaṃ dhāraṇūpaparikkhāsu. Purimena ca ‘‘sabyañjano ayaṃ dhammo, tasmā savanīyo’’ti dīpeti, pacchimena ‘‘sāttho, tasmā manasi kātabbo’’ti. Sādhukapadaṃ vā ubhayapadehi yojetvā, ‘‘yasmā ayaṃ dhammo dhammagambhīro ca desanāgambhīro ca, tasmā suṇātha sādhukaṃ. Yasmā atthagambhīro ca paṭivedhagambhīro ca, tasmā sādhukaṃ manasi karothā’’ti evaṃ yojanā veditabbā. Bhāsissāmīti desessāmi. ‘‘Taṃ suṇāthā’’ti ettha paṭiññātaṃ desanaṃ saṃkhittatova na desessāmi, apica kho vitthāratopi naṃ bhāsissāmīti vuttaṃ hoti. Saṅkhepavitthāravācakāni hi etāni padāni. Yathāha vaṅgīsatthero –
‘‘संखित्तेनपि देसेति, वित्थारेनपि भासति।
‘‘Saṃkhittenapi deseti, vitthārenapi bhāsati;
साळिकायिव निग्घोसो, पटिभानं उदीरयी’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२१४; थेरगा॰ १२४१)।
Sāḷikāyiva nigghoso, paṭibhānaṃ udīrayī’’ti. (saṃ. ni. 1.214; theragā. 1241);
एवं वुत्ते उस्साहजाता हुत्वा एवं, भन्तेति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं सत्थु वचनं सम्पटिच्छिंसु, पटिग्गहेसुन्ति वुत्तं होति।
Evaṃ vutte ussāhajātā hutvā evaṃ, bhanteti kho te bhikkhū bhagavato paccassosuṃ satthu vacanaṃ sampaṭicchiṃsu, paṭiggahesunti vuttaṃ hoti.
अथ नेसं भगवा एतदवोच – एतं इदानि वत्तब्बं ‘‘कतमो च, भिक्खवे, पटिच्चसमुप्पादो’’तिआदिं सकलं सुत्तं अवोच। तत्थ कतमो च, भिक्खवे, पटिच्चसमुप्पादोति कथेतुकम्यतापुच्छा। पञ्चविधा हि पुच्छा अदिट्ठजोतनापुच्छा दिट्ठसंसन्दनापुच्छा विमतिच्छेदनापुच्छा अनुमतिपुच्छा कथेतुकम्यतापुच्छाति, तासं इदं नानत्तं –
Atha nesaṃ bhagavā etadavoca – etaṃ idāni vattabbaṃ ‘‘katamo ca, bhikkhave, paṭiccasamuppādo’’tiādiṃ sakalaṃ suttaṃ avoca. Tattha katamo ca, bhikkhave, paṭiccasamuppādoti kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhā hi pucchā adiṭṭhajotanāpucchā diṭṭhasaṃsandanāpucchā vimaticchedanāpucchā anumatipucchā kathetukamyatāpucchāti, tāsaṃ idaṃ nānattaṃ –
कतमा अदिट्ठजोतना पुच्छा (महानि॰ १५०; चूळनि॰ पुण्णकमाणवपुच्छानिद्देस १२)? पकतिया लक्खणं अञ्ञातं होति अदिट्ठं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अविभावितं। तस्स ञाणाय दस्सनाय तुलनाय तीरणाय विभूताय विभावनत्थाय पञ्हं पुच्छति। अयं अदिट्ठजोतनापुच्छा।
Katamā adiṭṭhajotanā pucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12)? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ. Tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā.
कतमा दिट्ठसंसन्दनापुच्छा? पकतिया लक्खणं ञातं होति दिट्ठं तुलितं तीरितं विभूतं विभावितं। सो अञ्ञेहि पण्डितेहि सद्धिं संसन्दनत्थाय पञ्हं पुच्छति। अयं दिट्ठसंसन्दनापुच्छा।
Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ. So aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā.
कतमा विमतिच्छेदनापुच्छा? पकतिया संसयपक्खन्दो होति विमतिपक्खन्दो द्वेळ्हकजातो – ‘‘एवं नु खो, न नु खो, कथं नु खो’’ति, सो विमतिच्छेदनत्थाय पञ्हं पुच्छति, अयं विमतिच्छेदनापुच्छा।
Katamā vimaticchedanāpucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kathaṃ nu kho’’ti, so vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ vimaticchedanāpucchā.
कतमा अनुमतिपुच्छा? भगवा भिक्खूनं अनुमतिया पञ्हं पुच्छति – ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति, अनिच्चं, भन्ते। यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वाति, दुक्खं, भन्ते। यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘‘एतं मम एसोहमस्मि एसो मे अत्ता’’ति, नो हेतं भन्तेति (सं॰ नि॰ ३.७९)। अयं अनुमतिपुच्छा।
Katamā anumatipucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati – ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti, aniccaṃ, bhante. Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vāti, dukkhaṃ, bhante. Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ – ‘‘etaṃ mama esohamasmi eso me attā’’ti, no hetaṃ bhanteti (saṃ. ni. 3.79). Ayaṃ anumatipucchā.
कतमा कथेतुकम्यतापुच्छा? भगवा भिक्खूनं कथेतुकम्यताय पञ्हं पुच्छति – ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना। कतमे चत्तारो’’ति? अयं कथेतुकम्यतापुच्छाति।
Katamā kathetukamyatāpucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati – ‘‘cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro’’ti? Ayaṃ kathetukamyatāpucchāti.
तत्थ बुद्धानं पुरिमा तिस्सो पुच्छा नत्थि। कस्मा? बुद्धानञ्हि तीसु अद्धासु किञ्चि सङ्खतं अद्धाविमुत्तं वा असङ्खतं अदिट्ठं अजोतितं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अविभावितं नाम नत्थि। तेन नेसं अदिट्ठजोतनापुच्छा नत्थि। यं पन भगवता अत्तनो ञाणेन पटिविद्धं, तस्स अञ्ञेन समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा सद्धिं संसन्दनकिच्चं नत्थि। तेनस्स दिट्ठसंसन्दनापुच्छा नत्थि। यस्मा पनेस अकथंकथी तिण्णविचिकिच्छो सब्बधम्मेसु विहतसंसयो। तेनस्स विमतिच्छेदनापुच्छा नत्थि। इतरा पन द्वे पुच्छा भगवतो अत्थि। तासु अयं कथेतुकम्यता पुच्छाति वेदितब्बा।
Tattha buddhānaṃ purimā tisso pucchā natthi. Kasmā? Buddhānañhi tīsu addhāsu kiñci saṅkhataṃ addhāvimuttaṃ vā asaṅkhataṃ adiṭṭhaṃ ajotitaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi. Tena nesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana bhagavatā attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi. Tenassa diṭṭhasaṃsandanāpucchā natthi. Yasmā panesa akathaṃkathī tiṇṇavicikiccho sabbadhammesu vihatasaṃsayo. Tenassa vimaticchedanāpucchā natthi. Itarā pana dve pucchā bhagavato atthi. Tāsu ayaṃ kathetukamyatā pucchāti veditabbā.
इदानि ताव पुच्छाय पुट्ठं पच्चयाकारं विभजन्तो अविज्जापच्चया, भिक्खवे, सङ्खारातिआदिमाह। एत्थ च यथा नाम ‘‘पितरं कथेस्सामी’’ति आरद्धो ‘‘तिस्सस्स पिता सोणस्स पिता’’ति पठमतरं पुत्तम्पि कथेति, एवमेव भगवा पच्चयं कथेतुं आरद्धो ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना नयेन सङ्खारादीनं पच्चये अविज्जादिधम्मे कथेन्तो पच्चयुप्पन्नम्पि कथेसि। आहारवग्गस्स पन परियोसाने ‘‘पटिच्चसमुप्पादञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि पटिच्चसमुप्पन्ने च धम्मे’’ति (सं॰ नि॰ २.२०) उभयं आरभित्वा उभयम्पि कथेसि। इदानि अविज्जापच्चया सङ्खारातिआदीसु पन अविज्जा च सा पच्चयो चाति अविज्जापच्चयो। तस्मा अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्तीति इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बो। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारेन पन सब्बाकारसम्पन्ना अनुलोमपटिच्चसमुप्पादकथा विसुद्धिमग्गे कथिता, तस्मा सा तत्थ कथितवसेनेव गहेतब्बा।
Idāni tāva pucchāya puṭṭhaṃ paccayākāraṃ vibhajanto avijjāpaccayā, bhikkhave, saṅkhārātiādimāha. Ettha ca yathā nāma ‘‘pitaraṃ kathessāmī’’ti āraddho ‘‘tissassa pitā soṇassa pitā’’ti paṭhamataraṃ puttampi katheti, evameva bhagavā paccayaṃ kathetuṃ āraddho ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā nayena saṅkhārādīnaṃ paccaye avijjādidhamme kathento paccayuppannampi kathesi. Āhāravaggassa pana pariyosāne ‘‘paṭiccasamuppādañca vo, bhikkhave, desessāmi paṭiccasamuppanne ca dhamme’’ti (saṃ. ni. 2.20) ubhayaṃ ārabhitvā ubhayampi kathesi. Idāni avijjāpaccayā saṅkhārātiādīsu pana avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo. Tasmā avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantīti iminā nayena attho veditabbo. Ayamettha saṅkhepo, vitthārena pana sabbākārasampannā anulomapaṭiccasamuppādakathā visuddhimagge kathitā, tasmā sā tattha kathitavaseneva gahetabbā.
पटिलोमकथायं पन अविज्जाय त्वेवाति अविज्जाय तु एव। असेसविरागनिरोधाति विरागसङ्खातेन मग्गेन असेसनिरोधा। सङ्खारनिरोधोति सङ्खारानं अनुप्पादनिरोधो होति। एवंनिरोधानं पन सङ्खारानं निरोधा विञ्ञाणादीनञ्च निरोधा नामरूपादीनि निरुद्धानियेव होन्तीति दस्सेतुं सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधोतिआदीनि वत्वा, एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होतीति आह। तत्थ केवलस्साति सकलस्स, सुद्धस्स वा, सत्तविरहितस्साति अत्थो। दुक्खक्खन्धस्साति दुक्खरासिस्स। निरोधो होतीति अनुप्पादो होति। इति भगवा अनुलोमतो द्वादसहि पदेहि वट्टकथं कथेत्वा तमेव वट्टं विनिवट्टेत्वा पटिलोमतो द्वादसहि पदेहि विवट्टं कथेन्तो अरहत्तेन देसनाय कूटं गण्हि। देसनापरियोसाने ते पञ्चसता आरद्धविपस्सका उग्घटितञ्ञूपुग्गला सूरियरस्मिसम्फुट्ठानि परिपाकगतानि पदुमानि विय सच्चानि बुज्झित्वा अरहत्तफले पतिट्ठहिंसु।
Paṭilomakathāyaṃ pana avijjāya tvevāti avijjāya tu eva. Asesavirāganirodhāti virāgasaṅkhātena maggena asesanirodhā. Saṅkhāranirodhoti saṅkhārānaṃ anuppādanirodho hoti. Evaṃnirodhānaṃ pana saṅkhārānaṃ nirodhā viññāṇādīnañca nirodhā nāmarūpādīni niruddhāniyeva hontīti dassetuṃ saṅkhāranirodhā viññāṇanirodhotiādīni vatvā, evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodho hotīti āha. Tattha kevalassāti sakalassa, suddhassa vā, sattavirahitassāti attho. Dukkhakkhandhassāti dukkharāsissa. Nirodho hotīti anuppādo hoti. Iti bhagavā anulomato dvādasahi padehi vaṭṭakathaṃ kathetvā tameva vaṭṭaṃ vinivaṭṭetvā paṭilomato dvādasahi padehi vivaṭṭaṃ kathento arahattena desanāya kūṭaṃ gaṇhi. Desanāpariyosāne te pañcasatā āraddhavipassakā ugghaṭitaññūpuggalā sūriyarasmisamphuṭṭhāni paripākagatāni padumāni viya saccāni bujjhitvā arahattaphale patiṭṭhahiṃsu.
इदमवोच भगवाति इदं वट्टविवट्टवसेन सकलसुत्तं भगवा अवोच। अत्तमना ते भिक्खूति तुट्ठचित्ता ते पञ्चसता खीणासवा भिक्खू। भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति करवीकरुतमञ्जुना कण्णसुखेन पण्डितजनहदयानं अमताभिसेकसदिसेन ब्रह्मस्सरेन भासतो भगवतो वचनं अभिनन्दिंसु, अनुमोदिंसु चेव सम्पटिच्छिंसु चाति अत्थो। तेनेतं वुच्चति –
Idamavoca bhagavāti idaṃ vaṭṭavivaṭṭavasena sakalasuttaṃ bhagavā avoca. Attamanā te bhikkhūti tuṭṭhacittā te pañcasatā khīṇāsavā bhikkhū. Bhagavato bhāsitaṃ abhinandunti karavīkarutamañjunā kaṇṇasukhena paṇḍitajanahadayānaṃ amatābhisekasadisena brahmassarena bhāsato bhagavato vacanaṃ abhinandiṃsu, anumodiṃsu ceva sampaṭicchiṃsu cāti attho. Tenetaṃ vuccati –
‘‘सुभासितं सुलपितं, साधु साधूति तादिनो।
‘‘Subhāsitaṃ sulapitaṃ, sādhu sādhūti tādino;
अनुमोदमाना सिरसा, सम्पटिच्छिंसु भिक्खवो’’ति॥
Anumodamānā sirasā, sampaṭicchiṃsu bhikkhavo’’ti.
पठमपटिच्चसमुप्पादसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapaṭiccasamuppādasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. पटिच्चसमुप्पादसुत्तं • 1. Paṭiccasamuppādasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / १. पटिच्चसमुप्पादसुत्तवण्णना • 1. Paṭiccasamuppādasuttavaṇṇanā
