Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā

    ៦. បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គោ

    6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    ១. សុត្តន្តភាជនីយំ

    1. Suttantabhājanīyaṃ

    ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា

    Uddesavāravaṇṇanā

    ២២៥. ‘‘‘កិំវាទី ភន្តេ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’តិ? ‘វិភជ្ជវាទី មហារាជា’’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.តតិយសង្គីតិកថា) មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរេន វុត្តត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកា វិភជ្ជវាទិនោ។ តេ ហិ វេនយិកាទិភាវំ វិភជ្ជ វទន្តិ, ចីវរាទីនំ សេវិតព្ពាសេវិតព្ពភាវំ វា សស្សតុច្ឆេទវាទេ វា វិភជ្ជ វទន្តិ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិអាទីនំ ឋបនីយានំ ឋបនតោ រាគាទិក្ខយស្ស សស្សតស្ស រាគាទិកាយទុច្ចរិតាទិឧច្ឆេទស្ស ច វចនតោ, ន បន ឯកំសព្យាករណីយាទយោ តយោ បញ្ហេ អបនេត្វា វិភជ្ជព្យាករណីយមេវ វទន្តីតិ។ វិភជ្ជវាទីនំ មណ្ឌលំ សមូហោ វិភជ្ជវាទិមណ្ឌលំ, វិភជ្ជវាទិនោ វា ភគវតោ បរិសា វិភជ្ជវាទិមណ្ឌលន្តិបិ វទន្តិ។ អាចរិយេហិ វុត្តអវិបរីតត្ថទីបនេន តេ អនព្ភាចិក្ខន្តេន។ ‘‘អវិជ្ជា បុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារានំ ហេតុបច្ចយោ ហោតី’’តិអាទិំ វទន្តោ កថាវត្ថុម្ហិ បដិក្ខិត្តេ បុគ្គលវាទាទិកេ ច វទន្តោ សកសមយំ វោក្កមតិ នាម, តថា អវោក្កមន្តេន។ បរសមយំ ទោសារោបនព្យាបារវិរហេន អនាយូហន្តេន។ ‘‘ឥទម្បិ យុត្តំ គហេតព្ព’’ន្តិ បរសមយំ អសម្បិណ្ឌេន្តេនាតិ កេចិ វទន្តិ។

    225. ‘‘‘Kiṃvādī bhante sammāsambuddho’ti? ‘Vibhajjavādī mahārājā’’’ti (pārā. aṭṭha. 1.tatiyasaṅgītikathā) moggaliputtatissattherena vuttattā sammāsambuddhasāvakā vibhajjavādino. Te hi venayikādibhāvaṃ vibhajja vadanti, cīvarādīnaṃ sevitabbāsevitabbabhāvaṃ vā sassatucchedavāde vā vibhajja vadanti ‘‘sassato attā ca loko cā’’tiādīnaṃ ṭhapanīyānaṃ ṭhapanato rāgādikkhayassa sassatassa rāgādikāyaduccaritādiucchedassa ca vacanato, na pana ekaṃsabyākaraṇīyādayo tayo pañhe apanetvā vibhajjabyākaraṇīyameva vadantīti. Vibhajjavādīnaṃ maṇḍalaṃ samūho vibhajjavādimaṇḍalaṃ, vibhajjavādino vā bhagavato parisā vibhajjavādimaṇḍalantipi vadanti. Ācariyehi vuttaaviparītatthadīpanena te anabbhācikkhantena. ‘‘Avijjā puññāneñjābhisaṅkhārānaṃ hetupaccayo hotī’’tiādiṃ vadanto kathāvatthumhi paṭikkhitte puggalavādādike ca vadanto sakasamayaṃ vokkamati nāma, tathā avokkamantena. Parasamayaṃ dosāropanabyāpāravirahena anāyūhantena. ‘‘Idampi yuttaṃ gahetabba’’nti parasamayaṃ asampiṇḍentenāti keci vadanti.

    ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, យថា តទេវិទំ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតិ អនញ្ញ’’ន្តិអាទិំ (ម. និ. ១.៣៩៦) វទន្តោ សុត្តំ បដិពាហតិ នាម, តថា អប្បដិពាហន្តេន។ ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, យថា យេមេ អន្តរាយិកា ធម្មា វុត្តា ភគវតា, តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយា’’តិ (ម. និ. ១.២៣៤; បាចិ. ៤១៨, ៤២៩), ‘‘សុបិនន្តេ កតោ វីតិក្កមោ អាបត្តិករោ ហោតី’’តិ ច ឯវមាទិំ វទន្តោ វិនយំ បដិលោមេតិ នាម, តព្ពិបរិយាយេន តំ អនុលោមេន្តេន។ បដិលោមេន្តោ ហិ កម្មន្តរំ ភិន្ទន្តោ ធម្មតញ្ច វិលោមេតិ។ សុត្តន្តេ វុត្តេ ចត្តារោ មហាបទេសេ, អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តេ សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទអត្តនោមតិមហាបទេសេ ឱលោកេន្តេន។ តំឱលោកនេន ហិ សុត្តេ វិនយេ ច សន្តិដ្ឋតិ នាតិធាវតិ។ ធម្មន្តិ បដិច្ចសមុប្បាទបាឡិំ។ អត្ថន្តិ តទត្ថំ។ ហេតុហេតុផលានិ ឥធ នាធិប្បេតានិ។ ‘‘ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណំ អវិជ្ជា’’តិ វុត្តមត្ថំ បរិវត្តិត្វា បុន ‘‘បុព្ពន្តេ អញ្ញាណ’’ន្តិអាទីហិ អបរេហិបិ បរិយាយេហិ និទ្ទិសន្តេន។ ‘‘សង្ខារា ឥមិនា បរិយាយេន ភវោតិ វុច្ចន្តិ, តណ្ហា ឥមិនា បរិយាយេន ឧបាទាន’’ន្តិអាទិនា និទ្ទិសន្តេនាតិ វទន្តិ។

    ‘‘Tathāhaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, yathā tadevidaṃ viññāṇaṃ sandhāvati saṃsarati anañña’’ntiādiṃ (ma. ni. 1.396) vadanto suttaṃ paṭibāhati nāma, tathā appaṭibāhantena. ‘‘Tathāhaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, yathā yeme antarāyikā dhammā vuttā bhagavatā, te paṭisevato nālaṃ antarāyāyā’’ti (ma. ni. 1.234; pāci. 418, 429), ‘‘supinante kato vītikkamo āpattikaro hotī’’ti ca evamādiṃ vadanto vinayaṃ paṭilometi nāma, tabbipariyāyena taṃ anulomentena. Paṭilomento hi kammantaraṃ bhindanto dhammatañca vilometi. Suttante vutte cattāro mahāpadese, aṭṭhakathāyañca vutte suttasuttānulomaācariyavādaattanomatimahāpadese olokentena. Taṃolokanena hi sutte vinaye ca santiṭṭhati nātidhāvati. Dhammanti paṭiccasamuppādapāḷiṃ. Atthanti tadatthaṃ. Hetuhetuphalāni idha nādhippetāni. ‘‘Dukkhādīsu aññāṇaṃ avijjā’’ti vuttamatthaṃ parivattitvā puna ‘‘pubbante aññāṇa’’ntiādīhi aparehipi pariyāyehi niddisantena. ‘‘Saṅkhārā iminā pariyāyena bhavoti vuccanti, taṇhā iminā pariyāyena upādāna’’ntiādinā niddisantenāti vadanti.

    សត្តោតិ សត្តសុញ្ញតាតិ វទន្តិ, សត្តសុញ្ញេសុ វា សង្ខារេសុ សត្តវោហារោ។ បច្ចយាការមេវ ចាតិ បច្ចយាការោ ឯវ ច, ម-ការោ បទសន្ធិករោ។

    Sattoti sattasuññatāti vadanti, sattasuññesu vā saṅkhāresu sattavohāro. Paccayākārameva cāti paccayākāro eva ca, ma-kāro padasandhikaro.

    តស្មាតិ វុត្តនយេន អត្ថវណ្ណនាយ កាតព្ពត្តា ទុក្ករត្តា ច។

    Tasmāti vuttanayena atthavaṇṇanāya kātabbattā dukkarattā ca.

    បតិដ្ឋំ នាធិគច្ឆាមីតិ យត្ថ ឋិតស្ស វណ្ណនា សុករា ហោតិ, តំ នយំ អត្តនោយេវ ញាណពលេន នាធិគច្ឆាមីតិ អត្ថោ។ និស្សយំ បន អាចិក្ខន្តោ អាហ ‘‘សាសនំ បនិទ’’ន្តិអាទិ។ ឥធ សាសនន្តិ បាឡិធម្មមាហ, បដិច្ចសមុប្បាទមេវ វា។ សោ ហិ អនុលោមបដិលោមាទិនានាទេសនានយមណ្ឌិតោ អព្ពោច្ឆិន្នោ អជ្ជាបិ បវត្តតីតិ និស្សយោ ហោតិ។ តទដ្ឋកថាសង្ខាតោ ច បុព្ពាចរិយមគ្គោតិ។

    Patiṭṭhaṃ nādhigacchāmīti yattha ṭhitassa vaṇṇanā sukarā hoti, taṃ nayaṃ attanoyeva ñāṇabalena nādhigacchāmīti attho. Nissayaṃ pana ācikkhanto āha ‘‘sāsanaṃ panida’’ntiādi. Idha sāsananti pāḷidhammamāha, paṭiccasamuppādameva vā. So hi anulomapaṭilomādinānādesanānayamaṇḍito abbocchinno ajjāpi pavattatīti nissayo hoti. Tadaṭṭhakathāsaṅkhāto ca pubbācariyamaggoti.

    ‘‘តំ សុណាថ សមាហិតា’’តិ អាទរជននេ កិំ បយោជនន្តិ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ។ អដ្ឋិំ កត្វាតិ អត្ថំ កត្វា, យថា វា ន នស្សតិ, ឯវំ អដ្ឋិគតំ វិយ ករោន្តោ អដ្ឋិំ កត្វា។ បុព្ពកាលតោ អបរកាលេ ភវំ បុព្ពាបរិយំ។ បឋមារម្ភាទិតោ បភុតិ ខណេ ខណេ ញាណវិសេសំ កិលេសក្ខយវិសេសញ្ច លភតីតិ អត្ថោ។

    ‘‘Taṃ suṇātha samāhitā’’ti ādarajanane kiṃ payojananti taṃ dassento āha ‘‘vuttañheta’’ntiādi. Aṭṭhiṃ katvāti atthaṃ katvā, yathā vā na nassati, evaṃ aṭṭhigataṃ viya karonto aṭṭhiṃ katvā. Pubbakālato aparakāle bhavaṃ pubbāpariyaṃ. Paṭhamārambhādito pabhuti khaṇe khaṇe ñāṇavisesaṃ kilesakkhayavisesañca labhatīti attho.

    កម្មវិបាកកិលេសវដ្ដានំ មូលការណត្តា អាទិតោ វុត្តត្តា ច អវិជ្ជា បដិច្ចសមុប្បាទស្ស មូលំ។ តត្ថ វល្លិយា មូលេ ទិដ្ឋេ តតោ បភុតិ វល្លិយា ហរណំ វិយ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស មូលេ ទិដ្ឋេ តតោ បភុតិ បដិច្ចសមុប្បាទទេសនាតិ ឧបមាសំសន្ទនា ន កាតព្ពា។ ន ហិ ភគវតោ ‘‘ឥទមេវ ទិដ្ឋំ, ឥតរំ អទិដ្ឋ’’ន្តិ វិភជនីយំ អត្ថិ សព្ពស្ស ទិដ្ឋត្តា។ មូលតោ បភុតិ បន វល្លិយា ហរណំ វិយ មូលតោ បភុតិ បដិច្ចសមុប្បាទទេសនា កតាតិ ឥទមេត្ថ សាមញ្ញមធិប្បេតំ, ពោធនេយ្យជ្ឈាសយវសេន វា ពោធេតព្ពភាវេន មូលាទិទស្សនសាមញ្ញញ្ច យោជេតព្ពំ។

    Kammavipākakilesavaṭṭānaṃ mūlakāraṇattā ādito vuttattā ca avijjā paṭiccasamuppādassa mūlaṃ. Tattha valliyā mūle diṭṭhe tato pabhuti valliyā haraṇaṃ viya paṭiccasamuppādassa mūle diṭṭhe tato pabhuti paṭiccasamuppādadesanāti upamāsaṃsandanā na kātabbā. Na hi bhagavato ‘‘idameva diṭṭhaṃ, itaraṃ adiṭṭha’’nti vibhajanīyaṃ atthi sabbassa diṭṭhattā. Mūlato pabhuti pana valliyā haraṇaṃ viya mūlato pabhuti paṭiccasamuppādadesanā katāti idamettha sāmaññamadhippetaṃ, bodhaneyyajjhāsayavasena vā bodhetabbabhāvena mūlādidassanasāmaññañca yojetabbaṃ.

    តស្សាតិ –

    Tassāti –

    ‘‘ស ខោ សោ, ភិក្ខវេ, កុមារោ វុទ្ធិមន្វាយ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកមន្វាយ បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ…បេ.… រជនីយេហិ, សោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា បិយរូបេ រូបេ សារជ្ជតិ, អបិយរូបេ រូបេ ព្យាបជ្ជតិ, អនុបដ្ឋិតកាយសតី ច វិហរតិ បរិត្តចេតសោ។ សោ តញ្ច ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ យថាភូតំ នប្បជានាតិ។ យត្ថស្ស តេ ឧប្បន្នា បាបកា អកុសលា ធម្មា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តិ, សោ ឯវំ អនុរោធវិរោធំ សមាបន្នោ យំ កិញ្ចិ វេទនំ វេទេតិ សុខំ វា ទុក្ខំ វា អទុក្ខមសុខំ វា, សោ តំ វេទនំ អភិនន្ទតិ អភិវទតិ អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៨) –

    ‘‘Sa kho so, bhikkhave, kumāro vuddhimanvāya indriyānaṃ paripākamanvāya pañcahi kāmaguṇehi samappito…pe… rajanīyehi, so cakkhunā rūpaṃ disvā piyarūpe rūpe sārajjati, apiyarūpe rūpe byāpajjati, anupaṭṭhitakāyasatī ca viharati parittacetaso. So tañca cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ yathābhūtaṃ nappajānāti. Yatthassa te uppannā pāpakā akusalā dhammā aparisesā nirujjhanti, so evaṃ anurodhavirodhaṃ samāpanno yaṃ kiñci vedanaṃ vedeti sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, so taṃ vedanaṃ abhinandati abhivadati ajjhosāya tiṭṭhatī’’ti (ma. ni. 1.408) –

    ឯវំ វុត្តស្ស។ ឯវំ សោតទ្វារាទីសុបិ។ អភិវទតោតិ ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ វចីភេទករប្បត្តាយ ពលវតណ្ហាយ ‘‘អហំ មមា’’តិ អភិវទតោ។ តតោ ពលវតិយា មោចេតុំ អសក្កុណេយ្យភាវេន អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតោ។ តតោបិ ពលវតី ឧបាទានភូតា តណ្ហា នន្ទី។ ឯត្ថ ច អភិនន្ទនាទិនា តណ្ហា វុត្តា, នន្ទីវចនេន តប្បច្ចយំ ឧបាទានំ ចតុព្ពិធម្បិ នន្ទិតាតទវិប្បយោគតាហិ តណ្ហាទិដ្ឋាភិនន្ទនភាវេហិ ចាតិ វេទិតព្ពំ។ ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិអាទិកញ្ច តត្ថេវ មហាតណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិសុត្តេ (ម. និ. ១.៤០២-៤០៣) វុត្តំ។

    Evaṃ vuttassa. Evaṃ sotadvārādīsupi. Abhivadatoti ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti vacībhedakarappattāya balavataṇhāya ‘‘ahaṃ mamā’’ti abhivadato. Tato balavatiyā mocetuṃ asakkuṇeyyabhāvena ajjhosāya tiṭṭhato. Tatopi balavatī upādānabhūtā taṇhā nandī. Ettha ca abhinandanādinā taṇhā vuttā, nandīvacanena tappaccayaṃ upādānaṃ catubbidhampi nanditātadavippayogatāhi taṇhādiṭṭhābhinandanabhāvehi cāti veditabbaṃ. ‘‘Jātipaccayā jarāmaraṇa’’ntiādikañca tattheva mahātaṇhāsaṅkhayavimuttisutte (ma. ni. 1.402-403) vuttaṃ.

    វិបាកវដ្ដភូតេ បដិសន្ធិបវត្តិផស្សាទយោ កម្មសមុដ្ឋានញ្ច ឱជំ សន្ធាយ ‘‘ចត្តារោ អាហារា តណ្ហានិទានា’’តិអាទិ វុត្តំ, វដ្ដូបត្ថម្ភកា បន ឥតរេបិ អាហារា តណ្ហាបភវេ តស្មិំ អវិជ្ជមានេ ន វិជ្ជន្តីតិ ‘‘តណ្ហានិទានា’’តិ វត្តុំ វដ្ដន្តិ។

    Vipākavaṭṭabhūte paṭisandhipavattiphassādayo kammasamuṭṭhānañca ojaṃ sandhāya ‘‘cattāro āhārā taṇhānidānā’’tiādi vuttaṃ, vaṭṭūpatthambhakā pana itarepi āhārā taṇhāpabhave tasmiṃ avijjamāne na vijjantīti ‘‘taṇhānidānā’’ti vattuṃ vaṭṭanti.

    តតោ តតោតិ ចតុព្ពិធាសុ ទេសនាសុ តតោ តតោ ទេសនាតោ។ ញាយប្បដិវេធាយ សំវត្តតីតិ ញាយោតិ មគ្គោ, សោយេវ វា បដិច្ចសមុប្បាទោ ‘‘អរិយោ ចស្ស ញាយោ បញ្ញាយ សុទិដ្ឋោ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ២.៤១) វចនតោ។ សយមេវ ហិ សមន្តភទ្រកត្តា តថា តថា បដិវិជ្ឈិតព្ពត្តា តាយ តាយ ទេសនាយ អត្តនោ បដិវេធាយ សំវត្តតីតិ។ សមន្តភទ្រកត្តំ ទេសនាវិលាសប្បត្តិ ច ចតុន្នម្បិ ទេសនានំ សមានំ ការណន្តិ វិសេសការណំ វត្តុកាមោ អាហ ‘‘វិសេសតោ’’តិ។ អស្ស ភគវតោ ទេសនា, អស្ស វា បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ទេសនាតិ យោជេតព្ពំ។ បវត្តិការណវិភាគោ អវិជ្ជាទិកោវ, ការណន្តិ វា គហិតានំ បកតិអាទីនំ អវិជ្ជាទីនញ្ច អការណតា ការណតា ច។ តត្ថ សម្មូឡ្ហា កេចិ អការណំ ‘‘ការណ’’ន្តិ គណ្ហន្តិ, កេចិ ន កិញ្ចិ ការណំ ពុជ្ឈន្តីតិ តេសំ យថាសកេហិ អនុរូបេហិ ការណេហិ សង្ខារាទិបវត្តិសន្ទស្សនត្ថំ អនុលោមទេសនា បវត្តា, ឥតរាសំ តទត្ថតាសម្ភវេបិ ន តាសំ តទត្ថមេវ បវត្តិ អត្ថន្តរសព្ភាវតោ។ អយំ បន តទត្ថា ឯវាតិ ឯតិស្សា តទត្ថតា វុត្តា។ បវត្តិអាទីនវបដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា អាទិ, តតោ សង្ខារា ឧប្បជ្ជន្តិ តតោ វិញ្ញាណន្តិ ឯវំ បវត្តិយា ឧប្បត្តិក្កមសន្ទស្សនត្ថញ្ច។

    Tato tatoti catubbidhāsu desanāsu tato tato desanāto. Ñāyappaṭivedhāya saṃvattatīti ñāyoti maggo, soyeva vā paṭiccasamuppādo ‘‘ariyo cassa ñāyo paññāya sudiṭṭho hotī’’ti (saṃ. ni. 2.41) vacanato. Sayameva hi samantabhadrakattā tathā tathā paṭivijjhitabbattā tāya tāya desanāya attano paṭivedhāya saṃvattatīti. Samantabhadrakattaṃ desanāvilāsappatti ca catunnampi desanānaṃ samānaṃ kāraṇanti visesakāraṇaṃ vattukāmo āha ‘‘visesato’’ti. Assa bhagavato desanā, assa vā paṭiccasamuppādassa desanāti yojetabbaṃ. Pavattikāraṇavibhāgo avijjādikova, kāraṇanti vā gahitānaṃ pakatiādīnaṃ avijjādīnañca akāraṇatā kāraṇatā ca. Tattha sammūḷhā keci akāraṇaṃ ‘‘kāraṇa’’nti gaṇhanti, keci na kiñci kāraṇaṃ bujjhantīti tesaṃ yathāsakehi anurūpehi kāraṇehi saṅkhārādipavattisandassanatthaṃ anulomadesanā pavattā, itarāsaṃ tadatthatāsambhavepi na tāsaṃ tadatthameva pavatti atthantarasabbhāvato. Ayaṃ pana tadatthā evāti etissā tadatthatā vuttā. Pavattiādīnavapaṭicchādikā avijjā ādi, tato saṅkhārā uppajjanti tato viññāṇanti evaṃ pavattiyā uppattikkamasandassanatthañca.

    អនុវិលោកយតោ យោ សម្ពោធិតោ បុព្ពភាគេ តំតំផលបដិវេធោ បវត្តោ, តទនុសារេន តទនុគមេន ជរាមរណាទិកស្ស ជាតិអាទិការណំ យំ អធិគតំ, តស្ស សន្ទស្សនត្ថំ អស្ស បដិលោមទេសនា បវត្តា, អនុវិលោកយតោ បដិលោមទេសនា បវត្តាតិ វា សម្ពន្ធោ។ ទេសេន្តោបិ ហិ ភគវា កិច្ឆាបន្នំ លោកំ អនុវិលោកេត្វា បុព្ពភាគ…បេ.… សន្ទស្សនត្ថំ ទេសេតីតិ។ អាហារតណ្ហាទយោ បច្ចុប្បន្នទ្ធា, សង្ខារាវិជ្ជា អតីតទ្ធាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេនាហ ‘‘យាវ អតីតំ អទ្ធានំ អតិហរិត្វា’’តិ, អាហារា វា តណ្ហាយ បភាវេតព្ពា អនាគតោ អទ្ធា, តណ្ហាទយោ បច្ចុប្បន្នោ, សង្ខារាវិជ្ជា អតីតោតិ។ បច្ចក្ខំ បន ផលំ ទស្សេត្វា តំនិទានទស្សនវសេន ផលការណបរម្បរាយ ទស្សនំ យុជ្ជតីតិ អាហារា បុរិមតណ្ហាយ ឧប្បាទិតា បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធា, តណ្ហាទយោ អតីតោ, សង្ខារាវិជ្ជា តតោបិ អតីតតរោ សំសារស្ស អនាទិភាវទស្សនត្ថំ វុត្តោតិ យាវ អតីតំ អទ្ធានន្តិ យាវ អតីតតរំ អទ្ធានន្តិ អត្ថោ យុត្តោ។

    Anuvilokayato yo sambodhito pubbabhāge taṃtaṃphalapaṭivedho pavatto, tadanusārena tadanugamena jarāmaraṇādikassa jātiādikāraṇaṃ yaṃ adhigataṃ, tassa sandassanatthaṃ assa paṭilomadesanā pavattā, anuvilokayato paṭilomadesanā pavattāti vā sambandho. Desentopi hi bhagavā kicchāpannaṃ lokaṃ anuviloketvā pubbabhāga…pe… sandassanatthaṃ desetīti. Āhārataṇhādayo paccuppannaddhā, saṅkhārāvijjā atītaddhāti iminā adhippāyenāha ‘‘yāva atītaṃ addhānaṃ atiharitvā’’ti, āhārā vā taṇhāya pabhāvetabbā anāgato addhā, taṇhādayo paccuppanno, saṅkhārāvijjā atītoti. Paccakkhaṃ pana phalaṃ dassetvā taṃnidānadassanavasena phalakāraṇaparamparāya dassanaṃ yujjatīti āhārā purimataṇhāya uppāditā paccuppanno addhā, taṇhādayo atīto, saṅkhārāvijjā tatopi atītataro saṃsārassa anādibhāvadassanatthaṃ vuttoti yāva atītaṃ addhānanti yāva atītataraṃ addhānanti attho yutto.

    អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិអាហារកា វា ចត្តារោ អាហារា –

    Āyatiṃ punabbhavābhinibbattiāhārakā vā cattāro āhārā –

    ‘‘អាហារេតីតិ អហំ ន វទាមិ, អាហារេតីតិ ចាហំ វទេយ្យុំ, តត្រស្ស កល្លោ បញ្ហោ ‘កោ នុ ខោ, ភន្តេ, អាហារេតី’តិ។ ឯវំ ចាហំ ន វទាមិ, ឯវំ បន អវទន្តំ មំ យោ ឯវំ បុច្ឆេយ្យ ‘កិស្ស នុ ខោ, ភន្តេ, វិញ្ញាណាហារោ’តិ។ ឯស កល្លោ បញ្ហោ, តត្រ កល្លំ វេយ្យាករណំ, វិញ្ញាណាហារោ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិយា’’តិ (សំ. និ. ២.១២) –

    ‘‘Āhāretīti ahaṃ na vadāmi, āhāretīti cāhaṃ vadeyyuṃ, tatrassa kallo pañho ‘ko nu kho, bhante, āhāretī’ti. Evaṃ cāhaṃ na vadāmi, evaṃ pana avadantaṃ maṃ yo evaṃ puccheyya ‘kissa nu kho, bhante, viññāṇāhāro’ti. Esa kallo pañho, tatra kallaṃ veyyākaraṇaṃ, viññāṇāhāro āyatiṃ punabbhavābhinibbattiyā’’ti (saṃ. ni. 2.12) –

    វចនតោ តំសម្បយុត្តត្តា ផស្សចេតនានំ តប្បវត្តិហេតុត្តា ច កពឡីការាហារស្ស។ តេន ហិ ឧបត្ថម្ភិតរូបកាយស្ស, តញ្ច ឥច្ឆន្តស្ស កម្មវិញ្ញាណាយូហនំ ហោតិ។ ភោជនញ្ហិ សទ្ធាទីនំ រាគាទីនញ្ច ឧបនិស្សយោតិ វុត្តន្តិ។ តស្មា ‘‘តេ កម្មវដ្ដសង្គហិតា អាហារា បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធា’’តិ ឥមស្មិំ បរិយាយេ បុរិមោយេវត្ថោ យុត្តោ។ អតីតទ្ធុតោ បភុតិ ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៣) អតីតេ តតោ បរញ្ច ហេតុផលបដិបាដិំ បច្ចក្ខានំ អាហារានំ និទានទស្សនវសេន អារោហិត្វា និវត្តនេន វិនា អពុជ្ឈន្តានំ តំសន្ទស្សនត្ថំ សា អយំ ទេសនា បវត្តាតិ អត្ថោ។ អនាគតទ្ធុនោ សន្ទស្សនត្ថន្តិ អនាគតទ្ធុនោ ទុប្បដិវិជ្ឈន្តានំ អបស្សន្តានំ បច្ចក្ខំ បច្ចុប្បន្នំ ហេតុំ ទស្សេត្វា ហេតុផលបរម្បរាយ តស្ស សន្ទស្សនត្ថន្តិ អត្ថោ។

    Vacanato taṃsampayuttattā phassacetanānaṃ tappavattihetuttā ca kabaḷīkārāhārassa. Tena hi upatthambhitarūpakāyassa, tañca icchantassa kammaviññāṇāyūhanaṃ hoti. Bhojanañhi saddhādīnaṃ rāgādīnañca upanissayoti vuttanti. Tasmā ‘‘te kammavaṭṭasaṅgahitā āhārā paccuppanno addhā’’ti imasmiṃ pariyāye purimoyevattho yutto. Atītaddhuto pabhuti ‘‘iti kho, bhikkhave, avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.3) atīte tato parañca hetuphalapaṭipāṭiṃ paccakkhānaṃ āhārānaṃ nidānadassanavasena ārohitvā nivattanena vinā abujjhantānaṃ taṃsandassanatthaṃ sā ayaṃ desanā pavattāti attho. Anāgataddhuno sandassanatthanti anāgataddhuno duppaṭivijjhantānaṃ apassantānaṃ paccakkhaṃ paccuppannaṃ hetuṃ dassetvā hetuphalaparamparāya tassa sandassanatthanti attho.

    មូលការណសទ្ទំ អបេក្ខិត្វា ‘‘ន អការណ’’ន្តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ កតោ។ អការណំ យទិ សិយា, សុត្តំ បដិពាហិតំ សិយាតិ ទស្សេន្តោ សុត្តំ អាហរតិ។ វដ្ដកថាយ សីសភាវោ វដ្ដហេតុនោ កម្មស្សបិ ហេតុភាវោ។ តត្ថ ភវតណ្ហាយបិ ហេតុភូតា អវិជ្ជា, តាយ បដិច្ឆាទិតាទីនវេ ភវេ តណ្ហុប្បត្តិតោតិ អវិជ្ជា វិសេសេន សីសភូតាតិ ‘‘មូលការណ’’ន្តិ វុត្តា។ បុរិមាយ កោដិយា អបញ្ញាយមានាយ ឧប្បាទវិរហតោ និច្ចតំ គណ្ហេយ្យាតិ អាហ ‘‘ឯវញ្ចេតំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតី’’តិអាទិ។ តេន ឥតោ បុព្ពេ ឧប្បន្នបុព្ពតា នត្ថីតិ អបញ្ញាយនតោ បុរិមកោដិអបញ្ញាយនំ វុត្តន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ។

    Mūlakāraṇasaddaṃ apekkhitvā ‘‘na akāraṇa’’nti napuṃsakaniddeso kato. Akāraṇaṃ yadi siyā, suttaṃ paṭibāhitaṃ siyāti dassento suttaṃ āharati. Vaṭṭakathāya sīsabhāvo vaṭṭahetuno kammassapi hetubhāvo. Tattha bhavataṇhāyapi hetubhūtā avijjā, tāya paṭicchāditādīnave bhave taṇhuppattitoti avijjā visesena sīsabhūtāti ‘‘mūlakāraṇa’’nti vuttā. Purimāya koṭiyā apaññāyamānāya uppādavirahato niccataṃ gaṇheyyāti āha ‘‘evañcetaṃ, bhikkhave, vuccatī’’tiādi. Tena ito pubbe uppannapubbatā natthīti apaññāyanato purimakoṭiapaññāyanaṃ vuttanti imamatthaṃ dasseti.

    អវិជ្ជាតណ្ហាហេតុក្កមេន ផលេសុ វត្តព្ពេសុ ‘‘សុគតិទុគ្គតិគាមិនោ’’តិ វចនំ សទ្ទលក្ខណាវិរោធនត្ថំ។ ទ្វន្ទេ ហិ បូជិតស្ស បុព្ពនិបាតោតិ។ សវរា កិរ មំសស្ស អដ្ឋិនា អលគ្គនត្ថំ បុនប្បុនំ តាបេត្វា កោដ្ដេត្វា ឧណ្ហោទកំ បាយេត្វា វិរិត្តំ សូនំ អដ្ឋិតោ មុត្តមំសំ គាវិំ មារេន្តិ។ តេនាហ ‘‘អគ្គិសន្តាបិ’’ច្ចាទិ។ តត្ថ យថា វជ្ឈា គាវី ច អវិជ្ជាភិភូតតាយ យថាវុត្តំ ឧណ្ហោទកបានំ អារភតិ, ឯវំ បុថុជ្ជនោ យថាវុត្តំ ទុគ្គតិគាមិកម្មំ។ យថា បន សា ឧណ្ហោទកបានេ អាទីនវំ ទិស្វា តណ្ហាវសេន សីតុទកបានំ អារភតិ, ឯវមយំ អវិជ្ជាយ មន្ទត្តា ទុគ្គតិគាមិកម្មេ អាទីនវំ ទិស្វា តណ្ហាវសេន សុគតិគាមិកម្មំ អារភតិ។ ទុក្ខេ ហិ អវិជ្ជំ តណ្ហា អនុវត្តតិ, សុខេ តណ្ហំ អវិជ្ជាតិ។

    Avijjātaṇhāhetukkamena phalesu vattabbesu ‘‘sugatiduggatigāmino’’ti vacanaṃ saddalakkhaṇāvirodhanatthaṃ. Dvande hi pūjitassa pubbanipātoti. Savarā kira maṃsassa aṭṭhinā alagganatthaṃ punappunaṃ tāpetvā koṭṭetvā uṇhodakaṃ pāyetvā virittaṃ sūnaṃ aṭṭhito muttamaṃsaṃ gāviṃ mārenti. Tenāha ‘‘aggisantāpi’’ccādi. Tattha yathā vajjhā gāvī ca avijjābhibhūtatāya yathāvuttaṃ uṇhodakapānaṃ ārabhati, evaṃ puthujjano yathāvuttaṃ duggatigāmikammaṃ. Yathā pana sā uṇhodakapāne ādīnavaṃ disvā taṇhāvasena sītudakapānaṃ ārabhati, evamayaṃ avijjāya mandattā duggatigāmikamme ādīnavaṃ disvā taṇhāvasena sugatigāmikammaṃ ārabhati. Dukkhe hi avijjaṃ taṇhā anuvattati, sukhe taṇhaṃ avijjāti.

    ឯវន្តិ អវិជ្ជាយ និវុតត្តា តណ្ហាយ សំយុត្តត្តា ច។ អយំ កាយោតិ សវិញ្ញាណកកាយោ ខន្ធបញ្ចកំ, ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វចនតោ ផស្សការណញ្ចេតំ វុច្ចតីតិ អាយតនឆក្កំ វា។ សមុទាគតោតិ ឧប្បន្នោ។ ពហិទ្ធា ច នាមរូបន្តិ ពហិទ្ធា សវិញ្ញាណកកាយោ ខន្ធបញ្ចកំ, សឡាយតនានិ វា។ ឥត្ថេតន្តិ ឥត្ថំ ឯតំ។ អត្តនោ ច បរេសញ្ច បញ្ចក្ខន្ធា ទ្វាទសាយតនានិ ច ទ្វារារម្មណភាវេន វវត្ថិតានិ ទ្វយនាមានីតិ អត្ថោ។ ‘‘ទ្វយំ បដិច្ច ផស្សោតិ អញ្ញត្ថ ចក្ខុរូបាទីនិ ទ្វយានិ បដិច្ច ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ វុត្តា, ឥធ បន អជ្ឈត្តិកពាហិរានិ អាយតនានិ។ មហាទ្វយំ នាម កិរេត’’ន្តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៩) វុត្តំ។ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – អញ្ញត្ថ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៤៣) ‘‘ចក្ខុ ចេវ រូបា ច…បេ.… មនោ ចេវ ធម្មា ចា’’តិ វុត្តានិ ទ្វយានិ បដិច្ច ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ វុត្តា, ឥធ បន ‘‘អយញ្ចេវ កាយោ’’តិ ចក្ខាទិនិស្សយេ សេសធម្មេ ចក្ខាទិនិស្សិតេ ឯវ កត្វា វុត្តំ, ចក្ខាទិកាយំ ឯកត្តេន ‘‘អជ្ឈត្តិកាយតន’’ន្តិ គហេត្វា ‘‘ពហិទ្ធា នាមរូប’’ន្តិ វុត្តំ, រូបាទិអារម្មណំ ឯកត្តេនេវ ពាហិរាយតនន្តិ តានិ អជ្ឈត្តិកពាហិរានិ អាយតនានិ បដិច្ច ផស្សោ វុត្តោ, តស្មា មហាទ្វយំ នាមេតន្តិ។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘អត្តនោ ច បរស្ស ច បញ្ចហិ ខន្ធេហិ ឆហាយតនេហិ ចាបិ អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោវា’’តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៩) វុត្តំ។ ‘‘អយំ កាយោ’’តិ ហិ វុត្តានិ សនិស្សយានិ ចក្ខាទីនិ អត្តនោ បញ្ចក្ខន្ធា, ‘‘ពហិទ្ធា នាមរូប’’ន្តិ វុត្តានិ រូបាទីនិ បរេសំ។ តថា អយំ កាយោ អត្តនោវ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ, ពហិទ្ធា នាមរូបំ បរេសំ ពាហិរានីតិ។ អញ្ញថា អជ្ឈត្តិកាយតនមត្តេ ឯវ ‘‘អយំ កាយោ’’តិ វុត្តេ ន អជ្ឈត្តិកាយតនានេវ អត្តនោ បញ្ចក្ខន្ធា ហោន្តីតិ អត្តនោ ច បរេសញ្ច បញ្ចក្ខន្ធេហិ ទីបនា ន សម្ភវេយ្យាតិ។ សឡេវាយតនានីតិ សឡេវ សម្ផស្សការណានិ, យេហិ ការណភូតេហិ អាយតនេហិ ឧប្បន្នេន ផស្សេន ផុដ្ឋោ ពាលោ សុខទុក្ខំ បដិសំវេទេតិ។

    Evanti avijjāya nivutattā taṇhāya saṃyuttattā ca. Ayaṃ kāyoti saviññāṇakakāyo khandhapañcakaṃ, ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti vacanato phassakāraṇañcetaṃ vuccatīti āyatanachakkaṃ vā. Samudāgatoti uppanno. Bahiddhā ca nāmarūpanti bahiddhā saviññāṇakakāyo khandhapañcakaṃ, saḷāyatanāni vā. Itthetanti itthaṃ etaṃ. Attano ca paresañca pañcakkhandhā dvādasāyatanāni ca dvārārammaṇabhāvena vavatthitāni dvayanāmānīti attho. ‘‘Dvayaṃ paṭicca phassoti aññattha cakkhurūpādīni dvayāni paṭicca cakkhusamphassādayo vuttā, idha pana ajjhattikabāhirāni āyatanāni. Mahādvayaṃ nāma kireta’’nti (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.19) vuttaṃ. Ayamettha adhippāyo – aññattha ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’tiādinā (saṃ. ni. 2.43) ‘‘cakkhu ceva rūpā ca…pe… mano ceva dhammā cā’’ti vuttāni dvayāni paṭicca cakkhusamphassādayo vuttā, idha pana ‘‘ayañceva kāyo’’ti cakkhādinissaye sesadhamme cakkhādinissite eva katvā vuttaṃ, cakkhādikāyaṃ ekattena ‘‘ajjhattikāyatana’’nti gahetvā ‘‘bahiddhā nāmarūpa’’nti vuttaṃ, rūpādiārammaṇaṃ ekatteneva bāhirāyatananti tāni ajjhattikabāhirāni āyatanāni paṭicca phasso vutto, tasmā mahādvayaṃ nāmetanti. Evañca katvā ‘‘attano ca parassa ca pañcahi khandhehi chahāyatanehi cāpi ayamattho dīpetabbovā’’ti (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.19) vuttaṃ. ‘‘Ayaṃ kāyo’’ti hi vuttāni sanissayāni cakkhādīni attano pañcakkhandhā, ‘‘bahiddhā nāmarūpa’’nti vuttāni rūpādīni paresaṃ. Tathā ayaṃ kāyo attanova ajjhattikāni āyatanāni, bahiddhā nāmarūpaṃ paresaṃ bāhirānīti. Aññathā ajjhattikāyatanamatte eva ‘‘ayaṃ kāyo’’ti vutte na ajjhattikāyatanāneva attano pañcakkhandhā hontīti attano ca paresañca pañcakkhandhehi dīpanā na sambhaveyyāti. Saḷevāyatanānīti saḷeva samphassakāraṇāni, yehi kāraṇabhūtehi āyatanehi uppannena phassena phuṭṭho bālo sukhadukkhaṃ paṭisaṃvedeti.

    អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ឯតេសំ វា អញ្ញតរេន អវិជ្ជានីវរណស្ស, ភិក្ខវេ, បណ្ឌិតស្ស តណ្ហាយ សំយុត្តស្សា’’តិអាទិ យោជេតព្ពំ។ តស្មិញ្ហិ សុត្តេ សង្ខារេ អវិជ្ជាតណ្ហានិស្សិតេ ឯវ កត្វា កាយគ្គហណេន វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនានិ គហេត្វា ឯតស្មិញ្ច កាយេ សឡាយតនានំ ផស្សំ តំនិស្សិតមេវ កត្វា វេទនាយ វិសេសបច្ចយភាវំ ទស្សេន្តេន ភគវតា ពាលបណ្ឌិតានំ អតីតទ្ធាវិជ្ជាតណ្ហាមូលកោ វេទនាន្តោ បដិច្ចសមុប្បាទោ ទស្សិតោ។ បុន ច ពាលបណ្ឌិតានំ វិសេសំ ទស្សេន្តេន –

    Ādi-saddena ‘‘etesaṃ vā aññatarena avijjānīvaraṇassa, bhikkhave, paṇḍitassa taṇhāya saṃyuttassā’’tiādi yojetabbaṃ. Tasmiñhi sutte saṅkhāre avijjātaṇhānissite eva katvā kāyaggahaṇena viññāṇanāmarūpasaḷāyatanāni gahetvā etasmiñca kāye saḷāyatanānaṃ phassaṃ taṃnissitameva katvā vedanāya visesapaccayabhāvaṃ dassentena bhagavatā bālapaṇḍitānaṃ atītaddhāvijjātaṇhāmūlako vedanānto paṭiccasamuppādo dassito. Puna ca bālapaṇḍitānaṃ visesaṃ dassentena –

    ‘‘យាយ ច, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាយ និវុតស្ស ពាលស្ស យាយ ច តណ្ហាយ សំយុត្តស្ស អយំ កាយោ សមុទាគតោ, សា ចេវ អវិជ្ជា ពាលស្ស អប្បហីនា, សា ច តណ្ហា អបរិក្ខីណា។ តំ កិស្ស ហេតុ? ន, ភិក្ខវេ, ពាលោ អចរិ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ, តស្មា ពាលោ កាយស្ស ភេទា កាយូបគោ ហោតិ, សោ កាយូបគោ សមានោ ន បរិមុច្ចតិ ជាតិយា…បេ.… ទុក្ខស្មាតិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ២.១៩) –

    ‘‘Yāya ca, bhikkhave, avijjāya nivutassa bālassa yāya ca taṇhāya saṃyuttassa ayaṃ kāyo samudāgato, sā ceva avijjā bālassa appahīnā, sā ca taṇhā aparikkhīṇā. Taṃ kissa hetu? Na, bhikkhave, bālo acari brahmacariyaṃ sammā dukkhakkhayāya, tasmā bālo kāyassa bhedā kāyūpago hoti, so kāyūpago samāno na parimuccati jātiyā…pe… dukkhasmāti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 2.19) –

    វេទនាបភវំ សាវិជ្ជំ តណ្ហំ ទស្សេត្វា ឧបាទានភវេ ច តំនិស្សិតេ កត្វា ‘‘កាយូបគោ ហោតី’’តិអាទិនា ជាតិអាទិកេ ទស្សេន្តេន បច្ចុប្បន្នហេតុសមុដ្ឋានតោ បភុតិ ឧភយមូលោវ បដិច្ចសមុប្បាទោ វុត្តោ, តព្ពិបរិយាយេន ច បណ្ឌិតស្ស បច្ចុប្បន្នហេតុបរិក្ខយតោ បភុតិ ឧភយមូលកោ បដិលោមបដិច្ចសមុប្បាទោតិ។

    Vedanāpabhavaṃ sāvijjaṃ taṇhaṃ dassetvā upādānabhave ca taṃnissite katvā ‘‘kāyūpago hotī’’tiādinā jātiādike dassentena paccuppannahetusamuṭṭhānato pabhuti ubhayamūlova paṭiccasamuppādo vutto, tabbipariyāyena ca paṇḍitassa paccuppannahetuparikkhayato pabhuti ubhayamūlako paṭilomapaṭiccasamuppādoti.

    ទុគ្គតិគាមិកម្មស្ស វិសេសបច្ចយត្តា អវិជ្ជា ‘‘អវិន្ទិយំ វិន្ទតី’’តិ វុត្តា, តថា វិសេសបច្ចយោ វិន្ទិយស្ស ន ហោតីតិ ‘‘វិន្ទិយំ ន វិន្ទតី’តិ ច។ អត្តនិ និស្សិតានំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ បវត្តនំ ឧប្បាទនំ អាយតនំ។ សម្មោហភាវេនេវ អនភិសមយភូតត្តា អវិទិតំ អញ្ញាតំ ករោតិ។ អន្តវិរហិតេ ជវាបេតីតិ ច វណ្ណាគមវិបរិយាយវិការវិនាសធាតុអត្ថវិសេសយោគេហិ បញ្ចវិធស្ស និរុត្តិលក្ខណស្ស វសេន តីសុបិ បទេសុ អ-ការ វិ-ការ ជ-ការេ គហេត្វា អញ្ញេសំ វណ្ណានំ លោបំ កត្វា ជ-ការស្ស ច ទុតិយស្ស អាគមំ កត្វា ‘‘អវិជ្ជា’’តិ វុត្តា។ ព្យញ្ជនត្ថំ ទស្សេត្វា សភាវត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ។ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ វត្ថារម្មណានិ ‘‘ឥទំ វត្ថុ, ឥទមារម្មណ’’ន្តិ អវិជ្ជាយ ញាតុំ ន សក្កាតិ អវិជ្ជា តប្បដិច្ឆាទិកា វុត្តា។ វត្ថារម្មណសភាវច្ឆាទនតោ ឯវ អវិជ្ជាទីនំ បដិច្ចសមុប្បាទភាវស្ស, ជរាមរណាទីនំ បដិច្ចសមុប្បន្នភាវស្ស ច ឆាទនតោ បដិច្ចសមុប្បាទបដិច្ចសមុប្បន្នឆាទនំ វេទិតព្ពំ។

    Duggatigāmikammassa visesapaccayattā avijjā ‘‘avindiyaṃ vindatī’’ti vuttā, tathā visesapaccayo vindiyassa na hotīti ‘‘vindiyaṃ na vindatī’ti ca. Attani nissitānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ pavattanaṃ uppādanaṃ āyatanaṃ. Sammohabhāveneva anabhisamayabhūtattā aviditaṃ aññātaṃ karoti. Antavirahite javāpetīti ca vaṇṇāgamavipariyāyavikāravināsadhātuatthavisesayogehi pañcavidhassa niruttilakkhaṇassa vasena tīsupi padesu a-kāra vi-kāra ja-kāre gahetvā aññesaṃ vaṇṇānaṃ lopaṃ katvā ja-kārassa ca dutiyassa āgamaṃ katvā ‘‘avijjā’’ti vuttā. Byañjanatthaṃ dassetvā sabhāvatthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Cakkhuviññāṇādīnaṃ vatthārammaṇāni ‘‘idaṃ vatthu, idamārammaṇa’’nti avijjāya ñātuṃ na sakkāti avijjā tappaṭicchādikā vuttā. Vatthārammaṇasabhāvacchādanato eva avijjādīnaṃ paṭiccasamuppādabhāvassa, jarāmaraṇādīnaṃ paṭiccasamuppannabhāvassa ca chādanato paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannachādanaṃ veditabbaṃ.

    សង្ខារ-សទ្ទគ្គហណេន អាគតា សង្ខារា សង្ខារ-សទ្ទេន អាគតសង្ខារា។ យទិបិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាបិ សង្ខារ-សទ្ទេន អាគតា, តេ បន ឥមិស្សា ទេសនាយ បធានាតិ វិសុំ វុត្តា។ តស្មា ‘‘ទុវិធា’’តិ ឯត្ថ អភិសង្ខរណកសង្ខារំ សង្ខារ-សទ្ទេនាគតំ សន្ធាយ តត្ថ វុត្តម្បិ វជ្ជេត្វា សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារា យោជេតព្ពា។ ‘‘សង្ខារ-សទ្ទេនាគតសង្ខារា’’តិ វា សមុទាយោ វុត្តោ, តទេកទេសោ ច ឥធ វណ្ណិតព្ពភាវេន ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ, តស្មា វណ្ណិតព្ពសព្ពសង្គហណវសេន ទុវិធតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ បឋមំ និរុជ្ឈតិ វចីសង្ខារោតិអាទិនា វិតក្កវិចារអស្សាសបស្សាសសញ្ញាវេទនាវចីសង្ខារាទយោ វុត្តា, ន អវិជ្ជាសង្ខារេសុ វុត្តា កាយសញ្ចេតនាទយោ។

    Saṅkhāra-saddaggahaṇena āgatā saṅkhārā saṅkhāra-saddena āgatasaṅkhārā. Yadipi avijjāpaccayā saṅkhārāpi saṅkhāra-saddena āgatā, te pana imissā desanāya padhānāti visuṃ vuttā. Tasmā ‘‘duvidhā’’ti ettha abhisaṅkharaṇakasaṅkhāraṃ saṅkhāra-saddenāgataṃ sandhāya tattha vuttampi vajjetvā saṅkhārasaddena āgatasaṅkhārā yojetabbā. ‘‘Saṅkhāra-saddenāgatasaṅkhārā’’ti vā samudāyo vutto, tadekadeso ca idha vaṇṇitabbabhāvena ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti, tasmā vaṇṇitabbasabbasaṅgahaṇavasena duvidhatā vuttāti veditabbā. Paṭhamaṃ nirujjhati vacīsaṅkhārotiādinā vitakkavicāraassāsapassāsasaññāvedanāvacīsaṅkhārādayo vuttā, na avijjāsaṅkhāresu vuttā kāyasañcetanādayo.

    បរិតស្សតីតិ បិបាសតិ។ ភវតីតិ ឧបបត្តិភវំ សន្ធាយ វុត្តំ, ភាវយតីតិ កម្មភវំ។ ចុតិ ខន្ធានំ មរណន្តិ ‘‘មរន្តិ ឯតេនា’’តិ វុត្តំ។ ‘‘ទុក្ខា វេទនា ឧប្បាទទុក្ខា ឋិតិទុក្ខា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៥) វចនតោ ទ្វេធា ខណតិ។ អាយាសោតិ បរិស្សមោ វិសាទោ។ កេវល-សទ្ទោ អសម្មិស្សវាចកោ ហោតិ ‘‘កេវលា សាលយោ’’តិ, និរវសេសវាចកោ ច ‘‘កេវលា អង្គមគធា’’តិ, តស្មា ទ្វេធាបិ អត្ថំ វទតិ។ តត្ថ អសម្មិស្សស្សាតិ សុខរហិតស្ស។ ន ហិ ឯត្ថ កិញ្ចិ ឧប្បាទវយរហិតំ អត្ថីតិ។

    Paritassatīti pipāsati. Bhavatīti upapattibhavaṃ sandhāya vuttaṃ, bhāvayatīti kammabhavaṃ. Cuti khandhānaṃ maraṇanti ‘‘maranti etenā’’ti vuttaṃ. ‘‘Dukkhā vedanā uppādadukkhā ṭhitidukkhā’’ti (ma. ni. 1.465) vacanato dvedhā khaṇati. Āyāsoti parissamo visādo. Kevala-saddo asammissavācako hoti ‘‘kevalā sālayo’’ti, niravasesavācako ca ‘‘kevalā aṅgamagadhā’’ti, tasmā dvedhāpi atthaṃ vadati. Tattha asammissassāti sukharahitassa. Na hi ettha kiñci uppādavayarahitaṃ atthīti.

    តំសម្បយុត្តេ, បុគ្គលំ វា សម្មោហយតីតិ សម្មោហនរសា។ អារម្មណសភាវស្ស ឆាទនំ ហុត្វា គយ្ហតីតិ ឆាទនបច្ចុបដ្ឋានា។ ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) វចនតោ អាសវបទដ្ឋានា។ បដិសន្ធិជននត្ថំ អាយូហន្តិ ព្យាបារំ ករោន្តីតិ អាយូហនរសា, រាសិករណំ វា អាយូហនំ។ នាមរូបស្ស បុរេចារិកភាវេន បវត្តតីតិ បុព្ពង្គមរសំ។ បុរិមភវេន សទ្ធិំ ឃដនំ ហុត្វា គយ្ហតីតិ បដិសន្ធិបច្ចុបដ្ឋានំ។ វិញ្ញាណេន សហ សម្បយុជ្ជតីតិ សម្បយោគរសំ។ អញ្ញមញ្ញំ សម្បយោគាភាវតោ រូបំ វិកិរតីតិ វិកិរណរសំ។ ឯវញ្ច កត្វា បិសិយមានា តណ្ឌុលាទយោ វិកិរន្តិ ចុណ្ណី ភវន្តីតិ។ នាមស្ស កទាចិ កុសលាទិភាវោ ច អត្ថីតិ តតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘អព្យាកតបច្ចុបដ្ឋាន’’ន្តិ អាហ។ ‘‘អចេតនា អព្យាកតា’’តិ ឯត្ថ វិយ អនារម្មណតា វា អព្យាកតតា ទដ្ឋព្ពា។ អាយតនលក្ខណន្តិ ឃដនលក្ខណំ, អាយានំ តននលក្ខណំ វា។ ទស្សនាទីនំ ការណភាវោ ទស្សនាទិរសតា។ អកុសលវិបាកុបេក្ខាយ អនិដ្ឋភាវតោ ទុក្ខេន ឥតរាយ ច ឥដ្ឋភាវតោ សុខេន សង្គហិតត្តា ‘‘សុខទុក្ខបច្ចុបដ្ឋានា’’តិ អាហ។ ទុក្ខសមុទយត្តា ហេតុលក្ខណា តណ្ហា។ ‘‘តត្រតត្រាភិនន្ទិនី’’តិ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.១៣៣, ៤៦០; វិភ. ២០៣) វចនតោ អភិនន្ទនរសា។ ចិត្តស្ស, បុគ្គលស្ស វា រូបាទីសុ អតិត្តភាវោ ហុត្វា គយ្ហតីតិ អតិត្តភាវបច្ចុបដ្ឋានា។ តណ្ហាទឡ្ហត្តំ ហុត្វា កាមុបាទានំ, សេសានិ ទិដ្ឋិ ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តីតិ តណ្ហាទឡ្ហត្តទិដ្ឋិបច្ចុបដ្ឋានា។ កម្មុបបត្តិភវវសេន ភវស្ស លក្ខណាទយោ យោជេតព្ពា។

    Taṃsampayutte, puggalaṃ vā sammohayatīti sammohanarasā. Ārammaṇasabhāvassa chādanaṃ hutvā gayhatīti chādanapaccupaṭṭhānā. ‘‘Āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103) vacanato āsavapadaṭṭhānā. Paṭisandhijananatthaṃ āyūhanti byāpāraṃ karontīti āyūhanarasā, rāsikaraṇaṃ vā āyūhanaṃ. Nāmarūpassa purecārikabhāvena pavattatīti pubbaṅgamarasaṃ. Purimabhavena saddhiṃ ghaṭanaṃ hutvā gayhatīti paṭisandhipaccupaṭṭhānaṃ. Viññāṇena saha sampayujjatīti sampayogarasaṃ. Aññamaññaṃ sampayogābhāvato rūpaṃ vikiratīti vikiraṇarasaṃ. Evañca katvā pisiyamānā taṇḍulādayo vikiranti cuṇṇī bhavantīti. Nāmassa kadāci kusalādibhāvo ca atthīti tato visesanatthaṃ ‘‘abyākatapaccupaṭṭhāna’’nti āha. ‘‘Acetanā abyākatā’’ti ettha viya anārammaṇatā vā abyākatatā daṭṭhabbā. Āyatanalakkhaṇanti ghaṭanalakkhaṇaṃ, āyānaṃ tananalakkhaṇaṃ vā. Dassanādīnaṃ kāraṇabhāvo dassanādirasatā. Akusalavipākupekkhāya aniṭṭhabhāvato dukkhena itarāya ca iṭṭhabhāvato sukhena saṅgahitattā ‘‘sukhadukkhapaccupaṭṭhānā’’ti āha. Dukkhasamudayattā hetulakkhaṇā taṇhā. ‘‘Tatratatrābhinandinī’’ti (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133, 460; vibha. 203) vacanato abhinandanarasā. Cittassa, puggalassa vā rūpādīsu atittabhāvo hutvā gayhatīti atittabhāvapaccupaṭṭhānā. Taṇhādaḷhattaṃ hutvā kāmupādānaṃ, sesāni diṭṭhi hutvā upaṭṭhahantīti taṇhādaḷhattadiṭṭhipaccupaṭṭhānā. Kammupapattibhavavasena bhavassa lakkhaṇādayo yojetabbā.

    អាទិ-សទ្ទេន អនុពោធាទិភាវគ្គហណំ។ ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណំ អប្បដិបត្តិ, អសុភាទីសុ សុភាទិវិបល្លាសា មិច្ឆាបដិបត្តិ។ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តា វា អប្បដិបត្តិ, ទិដ្ឋិសម្បយុត្តា មិច្ឆាបដិបត្តិ។ ន អវិជ្ជាយ ឯវ ឆទ្វារិកតា ឆឡារម្មណតា ច, អថ ខោ អញ្ញេសុបិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេសុ អរូបធម្មានន្តិ អាហ ‘‘សព្ពេសុបី’’តិ។ នោភយគោចរន្តិ មនាយតនមាហ។ ន ហិ អរូបធម្មានំ ទេសវសេន អាសន្នតា ទូរតា ច អត្ថិ អសណ្ឋានត្តា, តស្មា មនាយតនស្ស គោចរោ ន មនាយតនំ សម្បត្តោ អសម្បត្តោ វាតិ វុច្ចតីតិ។

    Ādi-saddena anubodhādibhāvaggahaṇaṃ. Dukkhādīsu aññāṇaṃ appaṭipatti, asubhādīsu subhādivipallāsā micchāpaṭipatti. Diṭṭhivippayuttā vā appaṭipatti, diṭṭhisampayuttā micchāpaṭipatti. Na avijjāya eva chadvārikatā chaḷārammaṇatā ca, atha kho aññesupi paṭiccasamuppādaṅgesu arūpadhammānanti āha ‘‘sabbesupī’’ti. Nobhayagocaranti manāyatanamāha. Na hi arūpadhammānaṃ desavasena āsannatā dūratā ca atthi asaṇṭhānattā, tasmā manāyatanassa gocaro na manāyatanaṃ sampatto asampatto vāti vuccatīti.

    សោកាទីនំ សព្ភាវា អង្គពហុត្តប្បសង្គេ ‘‘ទ្វាទសេវា’’តិ អង្គានំ វវត្ថានំ វេទិតព្ពំ។ ន ហិ សោកាទយោ អង្គភាវេន វុត្តា, ផលេន បន ការណំ អវិជ្ជំ មូលង្គំ ទស្សេតុំ តេ វុត្តាតិ។ ជរាមរណព្ភាហតស្ស ហិ ពាលស្ស តេ សម្ភវន្តីតិ សោកាទីនំ ជរាមរណការណតា វុត្តា។ ‘‘សារីរិកាយ ទុក្ខាយ វេទនាយ ផុដ្ឋោ’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥២) ច សុត្តេ ជរាមរណនិមិត្តញ្ច ទុក្ខំ សង្គហិតន្តិ តំតំនិមិត្តានំ សាធកភាវេន វុត្តំ។ យស្មា បន ជរាមរណេនេវ សោកាទីនំ ឯកសង្ខេបោ កតោ, តស្មា តេសំ ជាតិបច្ចយតា យុជ្ជតិ។ ជរាមរណបច្ចយភាវេ ហិ អវិជ្ជាយ ឯកសង្ខេបោ កាតព្ពោ សិយា, ជាតិបច្ចយា បន ជរាមរណំ សោកាទយោ ច សម្ភវន្តីតិ។ តត្ថ ជរាមរណំ ឯកន្តិកំ អង្គភាវេនេវ គហិតំ, សោកាទយោ បន រូបភវាទីសុ អភាវតោ អនេកន្តិកា កេវលំ បាកដេន ផលេន អវិជ្ជានិទស្សនត្ថំ គហិតា។ តេន អនាគតេ ជាតិយា សតិ តតោ បរាយ បដិសន្ធិយា ហេតុហេតុភូតា អវិជ្ជា ទស្សិតាតិ ភវចក្កស្ស អវិច្ឆេទោ ទស្សិតោ ហោតីតិ។ សុត្តញ្ច សោកាទីនំ អវិជ្ជា ការណន្តិ ឯតស្សេវត្ថស្ស សាធកំ ទដ្ឋព្ពំ, ន សោកាទីនំ ពាលស្ស ជរាមរណនិមិត្តតាមត្តស្ស។ ‘‘អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥២) ហិ វចនេន អវិជ្ជា សោកាទីនំ ការណន្តិ ទស្សិតា, ន ច ជរាមរណនិមិត្តមេវ ទុក្ខំ ទុក្ខន្តិ។

    Sokādīnaṃ sabbhāvā aṅgabahuttappasaṅge ‘‘dvādasevā’’ti aṅgānaṃ vavatthānaṃ veditabbaṃ. Na hi sokādayo aṅgabhāvena vuttā, phalena pana kāraṇaṃ avijjaṃ mūlaṅgaṃ dassetuṃ te vuttāti. Jarāmaraṇabbhāhatassa hi bālassa te sambhavantīti sokādīnaṃ jarāmaraṇakāraṇatā vuttā. ‘‘Sārīrikāya dukkhāya vedanāya phuṭṭho’’ti (saṃ. ni. 4.252) ca sutte jarāmaraṇanimittañca dukkhaṃ saṅgahitanti taṃtaṃnimittānaṃ sādhakabhāvena vuttaṃ. Yasmā pana jarāmaraṇeneva sokādīnaṃ ekasaṅkhepo kato, tasmā tesaṃ jātipaccayatā yujjati. Jarāmaraṇapaccayabhāve hi avijjāya ekasaṅkhepo kātabbo siyā, jātipaccayā pana jarāmaraṇaṃ sokādayo ca sambhavantīti. Tattha jarāmaraṇaṃ ekantikaṃ aṅgabhāveneva gahitaṃ, sokādayo pana rūpabhavādīsu abhāvato anekantikā kevalaṃ pākaṭena phalena avijjānidassanatthaṃ gahitā. Tena anāgate jātiyā sati tato parāya paṭisandhiyā hetuhetubhūtā avijjā dassitāti bhavacakkassa avicchedo dassito hotīti. Suttañca sokādīnaṃ avijjā kāraṇanti etassevatthassa sādhakaṃ daṭṭhabbaṃ, na sokādīnaṃ bālassa jarāmaraṇanimittatāmattassa. ‘‘Assutavā puthujjano’’ti (saṃ. ni. 4.252) hi vacanena avijjā sokādīnaṃ kāraṇanti dassitā, na ca jarāmaraṇanimittameva dukkhaṃ dukkhanti.

    ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    អវិជ្ជាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Avijjāpadaniddesavaṇṇanā

    ២២៦. ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា ៩២ សង្ខារា’’តិ ហិ វុត្តន្តិ ឯតេន អវិជ្ជាយ វិសេសនភាវេន សង្ខារានញ្ច បធានភាវេន វុត្តត្តា សង្ខារានំ និទ្ទិសិតព្ពភាវស្ស ការណំ ទស្សេតិ។ បិតា កថីយតិ ‘‘ទីឃោ សាមោ, មិត្តោ រស្សោ, ឱទាតោ ទត្តោ’’តិ។

    226. ‘‘Avijjāpaccayā 92 saṅkhārā’’ti hi vuttanti etena avijjāya visesanabhāvena saṅkhārānañca padhānabhāvena vuttattā saṅkhārānaṃ niddisitabbabhāvassa kāraṇaṃ dasseti. Pitā kathīyati ‘‘dīgho sāmo, mitto rasso, odāto datto’’ti.

    រសិតព្ពោ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ សភាវោ រសោ, អត្តនោ រសោ សរសោ, យាថាវោ សរសោ យាថាវសរសោ, សោ ឯវ លក្ខិតព្ពត្តា លក្ខណន្តិ យាថាវសរសលក្ខណំ។ ‘‘កតមា ច, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជា? ទុក្ខេ អញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ២.២; ម. និ. ១.១០៣) សុត្តេ ចត្តារេវ វុត្តានីតិ ‘‘សុត្តន្តិកបរិយាយេនា’’តិ អាហ។ និក្ខេបកណ្ឌេ បនាតិអាទិនា ឥធ ចតូសុ ឋានេសុ កថិតាយ ឯវ អវិជ្ជាយ និក្ខេបកណ្ឌេ អដ្ឋសុ ឋានេសុ កិច្ចជាតិតោ បញ្ចវីសតិយា បទេហិ លក្ខណតោ ច កថិតត្តា តទត្ថសំវណ្ណនាវសេន វិភាវនំ ករោតិ។ អហាបេត្វា វិភជិតព្ពវិភជនញ្ហិ អភិធម្មបរិយាយោ។

    Rasitabbo paṭivijjhitabbo sabhāvo raso, attano raso saraso, yāthāvo saraso yāthāvasaraso, so eva lakkhitabbattā lakkhaṇanti yāthāvasarasalakkhaṇaṃ. ‘‘Katamā ca, bhikkhave, avijjā? Dukkhe aññāṇa’’ntiādinā (saṃ. ni. 2.2; ma. ni. 1.103) sutte cattāreva vuttānīti ‘‘suttantikapariyāyenā’’ti āha. Nikkhepakaṇḍe panātiādinā idha catūsu ṭhānesu kathitāya eva avijjāya nikkhepakaṇḍe aṭṭhasu ṭhānesu kiccajātito pañcavīsatiyā padehi lakkhaṇato ca kathitattā tadatthasaṃvaṇṇanāvasena vibhāvanaṃ karoti. Ahāpetvā vibhajitabbavibhajanañhi abhidhammapariyāyo.

    ជាយតិ ឯត្ថាតិ ជាតិ, ឧប្បត្តិដ្ឋានំ។ យទិបិ និរោធមគ្គេ អវិជ្ជា អារម្មណំ ន ករោតិ, តេ បន ជានិតុកាមស្ស តប្បដិច្ឆាទនវសេន អនិរោធមគ្គេសុ និរោធមគ្គគ្គហណកអារណវសេន ច បវត្តមានា តត្ថ ឧប្បជ្ជតីតិ វុច្ចតីតិ តេសម្បិ អវិជ្ជាយ ឧប្បត្តិដ្ឋានតា ហោតិ, ឥតរេសំ អារម្មណភាវេន ចាតិ។ សង្ឃិកពលទេវគោណាទីនំ សង្ឃាដិនង្គលាទីនិ វិយ អញ្ញសេតាទីនំ អវិជ្ជាយ ទុក្ខាទិវិសយានំ អន្ធត្តករានំ លោភាទីនំ និវត្តកោ អញ្ញាណាទិសភាវោ លក្ខណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Jāyati etthāti jāti, uppattiṭṭhānaṃ. Yadipi nirodhamagge avijjā ārammaṇaṃ na karoti, te pana jānitukāmassa tappaṭicchādanavasena anirodhamaggesu nirodhamaggaggahaṇakaāraṇavasena ca pavattamānā tattha uppajjatīti vuccatīti tesampi avijjāya uppattiṭṭhānatā hoti, itaresaṃ ārammaṇabhāvena cāti. Saṅghikabaladevagoṇādīnaṃ saṅghāṭinaṅgalādīni viya aññasetādīnaṃ avijjāya dukkhādivisayānaṃ andhattakarānaṃ lobhādīnaṃ nivattako aññāṇādisabhāvo lakkhaṇanti daṭṭhabbaṃ.

    អត្ថត្ថន្តិ ផលផលំ។ អាមេឌិតវចនញ្ហិ សព្ពេសំ អត្ថានំ វិសុំ វិសុំ បាកដករណភាវប្បកាសនត្ថំ។ អត្ថោ ឯវ វា អត្ថោ អត្ថត្ថោតិ អត្ថស្ស អវិបរីតតាទស្សនត្ថំ អត្ថេនេវត្ថំ វិសេសយតិ។ ន ហិ ញាណំ អនត្ថំ អត្ថោតិ គណ្ហាតីតិ។ ឯវំ ការណការណន្តិ ឯត្ថាបិ ទដ្ឋព្ពំ។ តំ អាការន្តិ អត្ថត្ថាទិអាការំ។ គហេត្វាតិ ចិត្តេ បវេសេត្វា, ចិត្តេន បុគ្គលេន វា គហិតំ កត្វា។ បដិវិទ្ធស្ស បុន អវេក្ខណា បច្ចវេក្ខណា។ ទុច្ចិន្តិតចិន្តិតាទិលក្ខណស្ស ពាលស្ស ភាវោ ពាល្យំ។ បជានាតីតិ បការេហិ ជានាតិ។ ពលវមោហនំ បមោហោ។ សមន្តតោ មោហនំ សម្មោហោ។

    Atthatthanti phalaphalaṃ. Āmeḍitavacanañhi sabbesaṃ atthānaṃ visuṃ visuṃ pākaṭakaraṇabhāvappakāsanatthaṃ. Attho eva vā attho atthatthoti atthassa aviparītatādassanatthaṃ atthenevatthaṃ visesayati. Na hi ñāṇaṃ anatthaṃ atthoti gaṇhātīti. Evaṃ kāraṇakāraṇanti etthāpi daṭṭhabbaṃ. Taṃ ākāranti atthatthādiākāraṃ. Gahetvāti citte pavesetvā, cittena puggalena vā gahitaṃ katvā. Paṭividdhassa puna avekkhaṇā paccavekkhaṇā. Duccintitacintitādilakkhaṇassa bālassa bhāvo bālyaṃ. Pajānātīti pakārehi jānāti. Balavamohanaṃ pamoho. Samantato mohanaṃ sammoho.

    ទុក្ខារម្មណតាតិ ទុក្ខារម្មណតាយ, យាយ វា អវិជ្ជាយ ឆាទេន្តិយា ទុក្ខារម្មណា តំសម្បយុត្តធម្មា, សា តេសំ ភាវោតិ ទុក្ខារម្មណតា, អារម្មណមេវ វា អារម្មណតា, ទុក្ខំ អារម្មណតា ឯតិស្សាតិ ទុក្ខារម្មណតា។

    Dukkhārammaṇatāti dukkhārammaṇatāya, yāya vā avijjāya chādentiyā dukkhārammaṇā taṃsampayuttadhammā, sā tesaṃ bhāvoti dukkhārammaṇatā, ārammaṇameva vā ārammaṇatā, dukkhaṃ ārammaṇatā etissāti dukkhārammaṇatā.

    ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរា ន សភាវតោ, តស្មា តទារម្មណតា អវិជ្ជា ឧប្បជ្ជតិ, ឥតរេសំ សភាវតោ គម្ភីរត្តា តទារម្មណតា នុប្បជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ។ អបិច ខោ បនាតិ មគ្គស្ស សង្ខតសភាវត្តា តតោបិ និរោធស្ស គម្ភីរតរតំ ទស្សេតិ។

    Duddasattā gambhīrā na sabhāvato, tasmā tadārammaṇatā avijjā uppajjati, itaresaṃ sabhāvato gambhīrattā tadārammaṇatā nuppajjatīti adhippāyo. Apica kho panāti maggassa saṅkhatasabhāvattā tatopi nirodhassa gambhīratarataṃ dasseti.

    អវិជ្ជាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Avijjāpadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    សង្ខារបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Saṅkhārapadaniddesavaṇṇanā

    បុនាតីតិ សោធេតិ អបុញ្ញផលតោ ទុក្ខសំកិលេសតោ ច, ហិតសុខជ្ឈាសយេន បុញ្ញំ ករោតីតិ តំនិប្ផាទនេន ការកស្សជ្ឈាសយំ បូរេតីតិ បុញ្ញោ, បូរកោ បុជ្ជនិព្ពត្តកោ ច និរុត្តិលក្ខណេន ‘‘បុញ្ញោ’’តិ វេទិតព្ពោ។ សមាធិបច្ចនីកានំ អតិទូរតាយ ន ឥញ្ជតិ ន ចលតីតិ អត្ថោ។ កាយស្សាតិ ទ្វារស្ស សាមិភាវេន និទ្ទេសោ កតោ។

    Punātīti sodheti apuññaphalato dukkhasaṃkilesato ca, hitasukhajjhāsayena puññaṃ karotīti taṃnipphādanena kārakassajjhāsayaṃ pūretīti puñño, pūrako pujjanibbattako ca niruttilakkhaṇena ‘‘puñño’’ti veditabbo. Samādhipaccanīkānaṃ atidūratāya na iñjati na calatīti attho. Kāyassāti dvārassa sāmibhāvena niddeso kato.

    បុញ្ញុបគន្តិ ភវសម្បត្តុបគំ។ តត្ថាតិ វិភង្គសុត្តេ (សំ. និ. ២.២)។ តញ្ហិ បធានភាវេន គហិតន្តិ។ សម្មាទិដ្ឋិសុត្តេ (ម. និ. ១.១០២) បន ‘‘តយោមេ, អាវុសោ, សង្ខារា’’តិ អាគតន្តិ។ សព្ពញ្ញុជិនភាសិតោ បន អយំ, ន បច្ចេកជិនភាសិតោ, ឥមស្សត្ថស្ស ទីបនត្ថំ ឯតេសំ សុត្តានំ វសេន តេ គហិតា។ កថំ បនេតេន គហណេនាយមត្ថោ ទីបិតោ ហោតីតិ តំទស្សនត្ថមាហ ‘‘អភិធម្មេបិ ហិ សុត្តេបិ ឯកសទិសាវ តន្តិ និទ្ទិដ្ឋា’’តិ។ សព្ពញ្ញុភាសិតោតិ បាកដេន សុត្តន្តេន សទិសត្តា អយម្បិ សព្ពញ្ញុភាសិតោតិ ញាយតីតិ វុត្តំ ហោតីតិ។

    Puññupaganti bhavasampattupagaṃ. Tatthāti vibhaṅgasutte (saṃ. ni. 2.2). Tañhi padhānabhāvena gahitanti. Sammādiṭṭhisutte (ma. ni. 1.102) pana ‘‘tayome, āvuso, saṅkhārā’’ti āgatanti. Sabbaññujinabhāsito pana ayaṃ, na paccekajinabhāsito, imassatthassa dīpanatthaṃ etesaṃ suttānaṃ vasena te gahitā. Kathaṃ panetena gahaṇenāyamattho dīpito hotīti taṃdassanatthamāha ‘‘abhidhammepi hi suttepi ekasadisāva tanti niddiṭṭhā’’ti. Sabbaññubhāsitoti pākaṭena suttantena sadisattā ayampi sabbaññubhāsitoti ñāyatīti vuttaṃ hotīti.

    ‘‘តេរសាបី’’តិ វុត្តំ, តត្ថ ញាណវិប្បយុត្តានំ ន ភាវនាមយតា បាកដាតិ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិមាហ ។ បថវី បថវីតិអាទិភាវនា ច កសិណបរិកម្មករណំ មណ្ឌលករណញ្ច ភាវនំ ភជាបេន្តិ។

    ‘‘Terasāpī’’ti vuttaṃ, tattha ñāṇavippayuttānaṃ na bhāvanāmayatā pākaṭāti ‘‘yathā hī’’tiādimāha . Pathavī pathavītiādibhāvanā ca kasiṇaparikammakaraṇaṃ maṇḍalakaraṇañca bhāvanaṃ bhajāpenti.

    ទានវសេន បវត្តា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា ទានំ។ តត្ថ ព្យាបារភូតា អាយូហនចេតនា ទានំ អារព្ភ ទានំ អធិកិច្ច ឧប្បជ្ជតីតិ វុច្ចតិ, ឯវំ ឥតរេសុ។ សោមនស្សចិត្តេនាតិ អនុមោទនាបវត្តិនិទស្សនមត្តមេតំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧបេក្ខាសហគតេនបិ ហិ អនុស្សរតិ ឯវាតិ។

    Dānavasena pavattā cittacetasikā dhammā dānaṃ. Tattha byāpārabhūtā āyūhanacetanā dānaṃ ārabbha dānaṃ adhikicca uppajjatīti vuccati, evaṃ itaresu. Somanassacittenāti anumodanāpavattinidassanamattametaṃ daṭṭhabbaṃ. Upekkhāsahagatenapi hi anussarati evāti.

    អសរិក្ខកម្បិ សរិក្ខកេន ចតុត្ថជ្ឈានវិបាកេន វេហប្ផលាទីសុ វិនាបិ អសញ្ញេសុ កដត្តារូបំ។ រូបមេវ សផន្ទនត្តា ‘‘សឥញ្ជន’’ន្តិ វុត្តំ ឥញ្ជនករនីវរណាទីនំ អវិក្ខម្ភនតោ, រូបតណ្ហាសង្ខាតស្ស ឥញ្ជនកស្ស ការណត្តា វា។ តេនេវ រូបារម្មណំ និមិត្តារម្មណញ្ច សព្ពម្បិ ចតុត្ថជ្ឈានំ និប្បរិយាយេន ‘‘អនិញ្ជន’’ន្តិ ន វុច្ចតីតិ។ មហាតុលាយ ធារយមានោ នាឡិយា មិនមានោ ច សមុទាយមេវ ធារេតិ មិនតិ ច, ន ឯកេកំ គុញ្ជំ, ឯកេកំ តណ្ឌុលំ វា, ឯវំ ភគវាបិ អបរិមាណា បឋមកុសលចេតនាយោ សមុទាយវសេនេវ គហេត្វា ឯកជាតិកត្តា ឯកមេវ កត្វា ទស្សេតិ។ ឯវំ ទុតិយាទយោបីតិ។

    Asarikkhakampi sarikkhakena catutthajjhānavipākena vehapphalādīsu vināpi asaññesu kaṭattārūpaṃ. Rūpameva saphandanattā ‘‘saiñjana’’nti vuttaṃ iñjanakaranīvaraṇādīnaṃ avikkhambhanato, rūpataṇhāsaṅkhātassa iñjanakassa kāraṇattā vā. Teneva rūpārammaṇaṃ nimittārammaṇañca sabbampi catutthajjhānaṃ nippariyāyena ‘‘aniñjana’’nti na vuccatīti. Mahātulāya dhārayamāno nāḷiyā minamāno ca samudāyameva dhāreti minati ca, na ekekaṃ guñjaṃ, ekekaṃ taṇḍulaṃ vā, evaṃ bhagavāpi aparimāṇā paṭhamakusalacetanāyo samudāyavaseneva gahetvā ekajātikattā ekameva katvā dasseti. Evaṃ dutiyādayopīti.

    ‘‘កាយទ្វារេ បវត្តា’’តិ អវត្វា ‘‘អាទានគ្គហណចោបនំ បាបយមានា ឧប្បន្នា’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតីតិ វចនវិសេសមត្តមេវ ទស្សេតិ។ កាយទ្វារេ បវត្តិ ឯវ ហិ អាទានាទិបាបនាតិ។ បុរិមេន វា ទ្វារស្ស ឧបលក្ខណភាវោ វុត្តោ, បច្ឆិមេន ចេតនាយ សវិញ្ញត្តិរូបសមុដ្ឋាបនំ។ តត្ថ អាកឌ្ឍិត្វា គហណំ អាទានំ, សម្បយុត្តស្ស គហណំ គហណំ, ផន្ទនំ ចោបនំ។

    ‘‘Kāyadvāre pavattā’’ti avatvā ‘‘ādānaggahaṇacopanaṃ pāpayamānā uppannā’’tipi vattuṃ vaṭṭatīti vacanavisesamattameva dasseti. Kāyadvāre pavatti eva hi ādānādipāpanāti. Purimena vā dvārassa upalakkhaṇabhāvo vutto, pacchimena cetanāya saviññattirūpasamuṭṭhāpanaṃ. Tattha ākaḍḍhitvā gahaṇaṃ ādānaṃ, sampayuttassa gahaṇaṃ gahaṇaṃ, phandanaṃ copanaṃ.

    ឯត្ថាតិ កាយវចីសង្ខារគ្គហណេ, កាយវចីសញ្ចេតនាគហណេ វា។ អដ្ឋកថាយំ អភិញ្ញាចេតនា ន គហិតា វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ន ហោតីតិ។ កស្មា បន ន ហោតិ, ននុ សាបិ កុសលា វិបាកធម្មា ចាតិ? សច្ចំ, អនុបច្ឆិន្នតណ្ហាវិជ្ជាមានេ បន សន្តានេ សព្យាបារប្បវត្តិយា តស្សា កុសលតា វិបាកធម្មតា ច វុត្តា, ន វិបាកុប្បាទនេន, សា បន វិបាកំ ឧប្បាទយន្តី រូបាវចរមេវ ឧប្បាទេយ្យ។ ន ហិ អញ្ញភូមិកំ កម្មំ អញ្ញភូមិកំ វិបាកំ ឧប្បាទេតីតិ។ អត្តនា សទិសារម្មណញ្ច តិដ្ឋានិកំ តំ ឧប្បាទេយ្យ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ រូបាវចរវិបាកស្ស កម្មសទិសារម្មណស្សេវ វុត្តត្តា, ន ច រូបាវចរវិបាកោ បរិត្តាទិអារម្មណោ អត្ថិ, អភិញ្ញាចេតនា ច បរិត្តាទិអារម្មណាវ ហោតិ, តស្មា វិបាកំ ន ឧប្បាទេតីតិ វិញ្ញាយតិ។ កសិណេសុ ច ឧប្បាទិតស្ស ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិស្ស អានិសំសភូតា អភិញ្ញា។ យថាហ ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.២៤៤-២៤៥; ម. និ. ១.៣៨៤-៣៨៦)។ តស្មា សមាធិផលសទិសា សា, ន ច ផលំ ទេតីតិ ទានសីលានិសំសោ តស្មិំ ភវេ បច្ចយលាភោ វិយ សាបិ វិបាកំ ន ឧប្បាទេតិ។ យថា ច អភិញ្ញាចេតនា, ឯវំ ឧទ្ធច្ចចេតនាបិ ន ហោតីតិ ឥទំ ឧទ្ធច្ចសហគតេ ធម្មេ វិសុំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘តេសំ វិបាកេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧២៥) វុត្តត្តា វិចារេតព្ពំ។

    Etthāti kāyavacīsaṅkhāraggahaṇe, kāyavacīsañcetanāgahaṇe vā. Aṭṭhakathāyaṃ abhiññācetanā na gahitā viññāṇassa paccayo na hotīti. Kasmā pana na hoti, nanu sāpi kusalā vipākadhammā cāti? Saccaṃ, anupacchinnataṇhāvijjāmāne pana santāne sabyāpārappavattiyā tassā kusalatā vipākadhammatā ca vuttā, na vipākuppādanena, sā pana vipākaṃ uppādayantī rūpāvacarameva uppādeyya. Na hi aññabhūmikaṃ kammaṃ aññabhūmikaṃ vipākaṃ uppādetīti. Attanā sadisārammaṇañca tiṭṭhānikaṃ taṃ uppādeyya cittuppādakaṇḍe rūpāvacaravipākassa kammasadisārammaṇasseva vuttattā, na ca rūpāvacaravipāko parittādiārammaṇo atthi, abhiññācetanā ca parittādiārammaṇāva hoti, tasmā vipākaṃ na uppādetīti viññāyati. Kasiṇesu ca uppāditassa catutthajjhānasamādhissa ānisaṃsabhūtā abhiññā. Yathāha ‘‘so evaṃ samāhite citte’’tiādi (dī. ni. 1.244-245; ma. ni. 1.384-386). Tasmā samādhiphalasadisā sā, na ca phalaṃ detīti dānasīlānisaṃso tasmiṃ bhave paccayalābho viya sāpi vipākaṃ na uppādeti. Yathā ca abhiññācetanā, evaṃ uddhaccacetanāpi na hotīti idaṃ uddhaccasahagate dhamme visuṃ uddharitvā ‘‘tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 725) vuttattā vicāretabbaṃ.

    អយំ បនេត្ថ អមតគ្គបថានុគតោ វិនិច្ឆយោ – ទស្សនភាវនានំ អភាវេបិ យេសំ បុថុជ្ជនានំ សេក្ខានញ្ច ទស្សនភាវនាហិ ភវិតព្ពំ, តេសំ តទុប្បត្តិកាលេ តេហិ បហាតុំ សក្កុណេយ្យា អកុសលា ‘‘ទស្សនេន បហាតព្ពា ភាវនាយ បហាតព្ពា’’តិ ច វុច្ចន្តិ, បុថុជ្ជនានំ បន ភាវនាយ អភាវា ភាវនាយ បហាតព្ពចិន្តា នត្ថិ។ តេន តេសំ បវត្តមានា តេ ទស្សនេន បហាតុំ អសក្កុណេយ្យាបិ ‘‘ភាវនាយ បហាតព្ពា’’តិ ន វុច្ចន្តិ។ យទិ វុច្ចេយ្យុំ, ទស្សនេន បហាតព្ពា ភាវនាយ បហាតព្ពានំ កេសញ្ចិ កេចិ កទាចិ អារម្មណារម្មណាធិបតិឧបនិស្សយបច្ចយេហិ បច្ចយោ ភវេយ្យុំ, ន ច បដ្ឋានេ ‘‘ទស្សនេន បហាតព្ពា ភាវនាយ បហាតព្ពានំ កេសញ្ចិ កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វុត្តា។ សេក្ខានំ បន វិជ្ជមានា ភាវនាយ បហាតុំ សក្កុណេយ្យា ភាវនាយ បហាតព្ពា។ តេនេវ សេក្ខានំ ទស្សនេន បហាតព្ពា ចត្តត្តា វន្តត្តា មុត្តត្តា បហីនត្តា បដិនិស្សដ្ឋត្តា ឧក្ខេដិតត្តា សមុក្ខេដិតត្តា អស្សាទិតព្ពា អភិនន្ទិតព្ពា ច ន ហោន្តិ, បហីនតាយ ឯវ សោមនស្សហេតុភូតា អវិក្ខេបហេតុភូតា ច ន ទោមនស្សំ ឧទ្ធច្ចញ្ច ឧប្បាទេន្តីតិ ន តេ តេសំ អារម្មណារម្មណាធិបតិភាវំ បកតូបនិស្សយភាវញ្ច គច្ឆន្តិ។ ន ហិ បហីនេ ឧបនិស្សាយ អរិយោ រាគាទិកិលេសេ ឧប្បាទេតិ។

    Ayaṃ panettha amataggapathānugato vinicchayo – dassanabhāvanānaṃ abhāvepi yesaṃ puthujjanānaṃ sekkhānañca dassanabhāvanāhi bhavitabbaṃ, tesaṃ taduppattikāle tehi pahātuṃ sakkuṇeyyā akusalā ‘‘dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbā’’ti ca vuccanti, puthujjanānaṃ pana bhāvanāya abhāvā bhāvanāya pahātabbacintā natthi. Tena tesaṃ pavattamānā te dassanena pahātuṃ asakkuṇeyyāpi ‘‘bhāvanāya pahātabbā’’ti na vuccanti. Yadi vucceyyuṃ, dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbānaṃ kesañci keci kadāci ārammaṇārammaṇādhipatiupanissayapaccayehi paccayo bhaveyyuṃ, na ca paṭṭhāne ‘‘dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbānaṃ kesañci kenaci paccayena paccayo’’ti vuttā. Sekkhānaṃ pana vijjamānā bhāvanāya pahātuṃ sakkuṇeyyā bhāvanāya pahātabbā. Teneva sekkhānaṃ dassanena pahātabbā cattattā vantattā muttattā pahīnattā paṭinissaṭṭhattā ukkheṭitattā samukkheṭitattā assāditabbā abhinanditabbā ca na honti, pahīnatāya eva somanassahetubhūtā avikkhepahetubhūtā ca na domanassaṃ uddhaccañca uppādentīti na te tesaṃ ārammaṇārammaṇādhipatibhāvaṃ pakatūpanissayabhāvañca gacchanti. Na hi pahīne upanissāya ariyo rāgādikilese uppādeti.

    វុត្តញ្ច ‘‘សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតិ…បេ.… អរហត្តមគ្គេន…បេ.… ន បច្ចាគច្ឆតី’’តិ (មហានិ. ៨០; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២៧), ន ច បុថុជ្ជនានំ ទស្សនេន បហាតុំ សក្កុណេយ្យា ឥតរេសំ ន កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយោ ហោន្តីតិ សក្កា វត្តុំ ‘‘ទិដ្ឋិំ អស្សាទេតិ អភិនន្ទតិ, តំ អារព្ភ រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, ទិដ្ឋិ វិចិកិច្ឆា ឧទ្ធច្ចំ ឧប្បជ្ជតិ។ វិចិកិច្ឆំ អារព្ភ វិចិកិច្ឆា ទិដ្ឋិ ឧទ្ធច្ចំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆានំ ឧទ្ធច្ចារម្មណបច្ចយភាវស្ស វុត្តត្តា។ ឯត្ថ ហិ ឧទ្ធច្ចន្តិ ឧទ្ធច្ចសហគតំ ចិត្តុប្បាទំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឯវញ្ច កត្វា អធិបតិបច្ចយនិទ្ទេសេ ‘‘ទិដ្ឋិំ គរុំ កត្វា អស្សាទេតិ អភិនន្ទតិ, តំ គរុំ កត្វា រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤០៩) ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘ឧទ្ធច្ចំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ។ តស្មា ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពានំ អតីតាទិភាវេន នវត្តព្ពត្តេបិ យាទិសានំ តាហិ អនុប្បត្តិធម្មតា អាបាទេតព្ពា, តេសុ បុថុជ្ជនេសុ វត្តមានា ទស្សនំ អបេក្ខិត្វា តេន បហាតុំ សក្កុណេយ្យា ទស្សនេន បហាតព្ពា, សេក្ខេសុ វត្តមានា ភាវនំ អបេក្ខិត្វា តាយ បហាតុំ សក្កុណេយ្យា ភាវនាយ បហាតព្ពា។ តេសុ ភាវនាយ បហាតព្ពា សហាយវិរហា វិបាកំ ន ជនយន្តីតិ ភាវនាយ បហាតព្ពចេតនាយ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយភាវោ ន វុត្តោ, អបេក្ខិតព្ពទស្សនភាវនារហិតានំ បន បុថុជ្ជនេសុ ឧប្បជ្ជមានានំ សកភណ្ឌេ ឆន្ទរាគាទីនំ ឧទ្ធច្ចសហគតចិត្តុប្បាទស្ស ច សំយោជនត្តយតទេកដ្ឋកិលេសានំ អនុបច្ឆិន្នតាយ អបរិក្ខីណសហាយានំ វិបាកុប្បាទនំ ន សក្កា បដិក្ខិបិតុន្តិ ឧទ្ធច្ចសហគតធម្មានំ វិបាកោ វិភង្គេ វុត្តោតិ។

    Vuttañca ‘‘sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchati…pe… arahattamaggena…pe… na paccāgacchatī’’ti (mahāni. 80; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 27), na ca puthujjanānaṃ dassanena pahātuṃ sakkuṇeyyā itaresaṃ na kenaci paccayena paccayo hontīti sakkā vattuṃ ‘‘diṭṭhiṃ assādeti abhinandati, taṃ ārabbha rāgo uppajjati, diṭṭhi vicikicchā uddhaccaṃ uppajjati. Vicikicchaṃ ārabbha vicikicchā diṭṭhi uddhaccaṃ uppajjatī’’ti diṭṭhivicikicchānaṃ uddhaccārammaṇapaccayabhāvassa vuttattā. Ettha hi uddhaccanti uddhaccasahagataṃ cittuppādaṃ sandhāya vuttaṃ. Evañca katvā adhipatipaccayaniddese ‘‘diṭṭhiṃ garuṃ katvā assādeti abhinandati, taṃ garuṃ katvā rāgo uppajjati, diṭṭhi uppajjatī’’ti (paṭṭhā. 1.1.409) ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘uddhaccaṃ uppajjatī’’ti. Tasmā dassanabhāvanāhi pahātabbānaṃ atītādibhāvena navattabbattepi yādisānaṃ tāhi anuppattidhammatā āpādetabbā, tesu puthujjanesu vattamānā dassanaṃ apekkhitvā tena pahātuṃ sakkuṇeyyā dassanena pahātabbā, sekkhesu vattamānā bhāvanaṃ apekkhitvā tāya pahātuṃ sakkuṇeyyā bhāvanāya pahātabbā. Tesu bhāvanāya pahātabbā sahāyavirahā vipākaṃ na janayantīti bhāvanāya pahātabbacetanāya nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo na vutto, apekkhitabbadassanabhāvanārahitānaṃ pana puthujjanesu uppajjamānānaṃ sakabhaṇḍe chandarāgādīnaṃ uddhaccasahagatacittuppādassa ca saṃyojanattayatadekaṭṭhakilesānaṃ anupacchinnatāya aparikkhīṇasahāyānaṃ vipākuppādanaṃ na sakkā paṭikkhipitunti uddhaccasahagatadhammānaṃ vipāko vibhaṅge vuttoti.

    យទិ ឯវំ, អបេក្ខិតព្ពទស្សនភាវនារហិតានំ អកុសលានំ នេវទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ពតា អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, អប្បហាតព្ពានំ ‘‘នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពា’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ៨) វុត្តត្តា, អប្បហាតព្ពវិរុទ្ធសភាវត្តា ច អកុសលានំ។ ឯវម្បិ តេសំ ឥមស្មិំ តិកេ នវត្តព្ពតា អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ ទស្សិតានំ ទ្វាទសអកុសលចិត្តុប្បាទានំ ទ្វីហិ បទេហិ សង្គហិតត្តា។ យថា ហិ ធម្មវសេន សង្ខតធម្មា សព្ពេ សង្គហិតាតិ ឧប្បន្នត្តិកេ កាលវសេន អសង្គហិតាបិ អតីតា នវត្តព្ពាតិ ន វុត្តា ចិត្តុប្បាទរូបភាវេន គហិតេសុ នវត្តព្ពស្ស អភាវា, ឯវមិធាបិ ចិត្តុប្បាទភាវេន គហិតេសុ នវត្តព្ពស្ស អភាវា នវត្តព្ពតា ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ យត្ថ ហិ ចិត្តុប្បាទោ កោចិ និយោគតោ នវត្តព្ពោ អត្ថិ, តត្ថ តេសំ ចតុត្ថោ កោដ្ឋាសោ អត្ថីតិ យថាវុត្តបទេសុ វិយ តត្ថាបិ ភិន្ទិត្វា ភជាបេតព្ពេ ចិត្តុប្បាទេ ភិន្ទិត្វា ភជាបេតិ ‘‘សិយា នវត្តព្ពា បរិត្តារម្មណា’’តិអាទិនា។ តទភាវា ឧប្បន្នត្តិកេ ឥធ ច តថា ន វុត្តា។

    Yadi evaṃ, apekkhitabbadassanabhāvanārahitānaṃ akusalānaṃ nevadassanenanabhāvanāyapahātabbatā āpajjatīti? Nāpajjati, appahātabbānaṃ ‘‘neva dassanena na bhāvanāya pahātabbā’’ti (dha. sa. tikamātikā 8) vuttattā, appahātabbaviruddhasabhāvattā ca akusalānaṃ. Evampi tesaṃ imasmiṃ tike navattabbatā āpajjatīti? Nāpajjati cittuppādakaṇḍe dassitānaṃ dvādasaakusalacittuppādānaṃ dvīhi padehi saṅgahitattā. Yathā hi dhammavasena saṅkhatadhammā sabbe saṅgahitāti uppannattike kālavasena asaṅgahitāpi atītā navattabbāti na vuttā cittuppādarūpabhāvena gahitesu navattabbassa abhāvā, evamidhāpi cittuppādabhāvena gahitesu navattabbassa abhāvā navattabbatā na vuttāti veditabbā. Yattha hi cittuppādo koci niyogato navattabbo atthi, tattha tesaṃ catuttho koṭṭhāso atthīti yathāvuttapadesu viya tatthāpi bhinditvā bhajāpetabbe cittuppāde bhinditvā bhajāpeti ‘‘siyā navattabbā parittārammaṇā’’tiādinā. Tadabhāvā uppannattike idha ca tathā na vuttā.

    អថ វា យថា សប្បដិឃេហិ សមានសភាវត្តា រូបធាតុយំ តយោ មហាភូតា ‘‘សប្បដិឃា’’តិ វុត្តា។ យថាហ ‘‘អសញ្ញសត្តានំ អនិទស្សនំ សប្បដិឃំ ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ច ទ្វេ មហាភូតា, ទ្វេ មហាភូតេ បដិច្ច ឯកំ មហាភូត’’ន្តិ (បដ្ឋា. ២.២២.៩)។ ឯវំ បុថុជ្ជនានំ បវត្តមានា ភាវនាយ បហាតព្ពសមានសភាវា ‘‘ភាវនាយ បហាតព្ពា’’តិ វុច្ចេយ្យុន្តិ នត្ថិ នវត្តព្ពតាបសង្គោ។ ឯវញ្ច សតិ បុថុជ្ជនានំ បវត្តមានាបិ ភាវនាយ បហាតព្ពា សកភណ្ឌេ ឆន្ទរាគាទយោ បរភណ្ឌេ ឆន្ទរាគាទីនំ ឧបនិស្សយបច្ចយោ, រាគោ ច រាគទិដ្ឋីនំ អធិបតិបច្ចយោតិ អយមត្ថោ លទ្ធោ ហោតិ។ យថា បន អផោដ្ឋព្ពត្តា រូបធាតុយំ តយោ មហាភូតា ន បរមត្ថតោ សប្បដិឃា, ឯវំ អបេក្ខិតព្ពភាវនារហិតា បុថុជ្ជនេសុ បវត្តមានា សកភណ្ឌេ ឆន្ទរាគាទយោ ន បរមត្ថតោ ភាវនាយ បហាតព្ពាតិ ភាវនាយ បហាតព្ពានំ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយតា ន វុត្តា, ន ច ‘‘ទស្សនេន បហាតព្ពា ភាវនាយ បហាតព្ពានំ កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វុត្តា។ យេ ហិ ទស្សនេន បហាតព្ពបច្ចយា កិលេសា, ន តេ ទស្សនតោ ឧទ្ធំ បវត្តន្តិ, ទស្សនេន បហាតព្ពបច្ចយស្សបិ បន ឧទ្ធច្ចសហគតស្ស សហាយវេកល្លមត្តមេវ ទស្សនេន កតំ, ន តស្ស កោចិ ភាវោ ទស្សនេន អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទិតោតិ តស្ស ឯកន្តភាវនាយ បហាតព្ពតា វុត្តា។ តស្មា តស្ស តាទិសស្សេវ សតិ សហាយេ វិបាកុប្បាទនវចនំ, អសតិ ច វិបាកានុប្បាទនវចនំ ន វិរុជ្ឈតីតិ។

    Atha vā yathā sappaṭighehi samānasabhāvattā rūpadhātuyaṃ tayo mahābhūtā ‘‘sappaṭighā’’ti vuttā. Yathāha ‘‘asaññasattānaṃ anidassanaṃ sappaṭighaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca dve mahābhūtā, dve mahābhūte paṭicca ekaṃ mahābhūta’’nti (paṭṭhā. 2.22.9). Evaṃ puthujjanānaṃ pavattamānā bhāvanāya pahātabbasamānasabhāvā ‘‘bhāvanāya pahātabbā’’ti vucceyyunti natthi navattabbatāpasaṅgo. Evañca sati puthujjanānaṃ pavattamānāpi bhāvanāya pahātabbā sakabhaṇḍe chandarāgādayo parabhaṇḍe chandarāgādīnaṃ upanissayapaccayo, rāgo ca rāgadiṭṭhīnaṃ adhipatipaccayoti ayamattho laddho hoti. Yathā pana aphoṭṭhabbattā rūpadhātuyaṃ tayo mahābhūtā na paramatthato sappaṭighā, evaṃ apekkhitabbabhāvanārahitā puthujjanesu pavattamānā sakabhaṇḍe chandarāgādayo na paramatthato bhāvanāya pahātabbāti bhāvanāya pahātabbānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayatā na vuttā, na ca ‘‘dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbānaṃ kenaci paccayena paccayo’’ti vuttā. Ye hi dassanena pahātabbapaccayā kilesā, na te dassanato uddhaṃ pavattanti, dassanena pahātabbapaccayassapi pana uddhaccasahagatassa sahāyavekallamattameva dassanena kataṃ, na tassa koci bhāvo dassanena anuppattidhammataṃ āpāditoti tassa ekantabhāvanāya pahātabbatā vuttā. Tasmā tassa tādisasseva sati sahāye vipākuppādanavacanaṃ, asati ca vipākānuppādanavacanaṃ na virujjhatīti.

    សាបិ វិញ្ញាណបច្ចយភាវេ យទិ អបនេតព្ពា, កស្មា ‘‘សមវីសតិ ចេតនា’’តិ វុត្តន្តិ តស្ស ការណំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា បន សព្ពាបេតា ហោន្តី’’តិ។ យទិ ឯវំ, អភិញ្ញាចេតនាយ សហ ‘‘ឯកវីសតី’’តិ វត្តព្ពន្តិ? ន, អវចនស្ស វុត្តការណត្តា, តំ បន ឥតរាវចនស្សបិ ការណន្តិ សមានចេតនាវចនការណវចនេន យំ ការណំ អបេក្ខិត្វា ឯកា វុត្តា, តេន ការណេន ឥតរាយបិ វត្តព្ពតំ, យញ្ច ការណំ អបេក្ខិត្វា ឥតរា ន វុត្តា, តេន ការណេន វុត្តាយបិ អវត្តព្ពតំ ទស្សេតិ។ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ ចិត្តសង្ខារោ ឯវាតិ ភេទាភាវា បាកដោតិ ន តស្ស សំយោគោ ទស្សិតោ។

    Sāpi viññāṇapaccayabhāve yadi apanetabbā, kasmā ‘‘samavīsati cetanā’’ti vuttanti tassa kāraṇaṃ dassento āha ‘‘avijjāpaccayā panasabbāpetā hontī’’ti. Yadi evaṃ, abhiññācetanāya saha ‘‘ekavīsatī’’ti vattabbanti? Na, avacanassa vuttakāraṇattā, taṃ pana itarāvacanassapi kāraṇanti samānacetanāvacanakāraṇavacanena yaṃ kāraṇaṃ apekkhitvā ekā vuttā, tena kāraṇena itarāyapi vattabbataṃ, yañca kāraṇaṃ apekkhitvā itarā na vuttā, tena kāraṇena vuttāyapi avattabbataṃ dasseti. Āneñjābhisaṅkhāro cittasaṅkhāro evāti bhedābhāvā pākaṭoti na tassa saṃyogo dassito.

    សុខសញ្ញាយ គហេត្វាតិ ឯតេន តណ្ហាបវត្តិំ ទស្សេតិ។ តណ្ហាបរិក្ខារេតិ តណ្ហាយ បរិវារេ, តណ្ហាយ ‘‘សុខំ សុភ’’ន្តិអាទិនា សង្ខតេ វា អលង្កតេតិ អត្ថោ។ តណ្ហា ហិ ទុក្ខស្ស សមុទយោតិ អជានន្តោ ‘‘អហោ វតាហំ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា ខត្តិយមហាសាលានំ វា សហព្យតំ ឧបបជ្ជេយ្យ’’ន្តិ សង្ខារេ បរិក្ខរោតីតិ។ អមរណត្ថាតិ គហិតា ទុក្ករកិរិយា អមរតបោ, ទេវភាវត្ថំ តបោ វា, ទុក្ខត្តា វា មរោ មារកោ តបោ អមរតបោ។ ទិដ្ឋេ អទិដ្ឋ-សទ្ទោ វិយ មរេសុ អមរ-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Sukhasaññāya gahetvāti etena taṇhāpavattiṃ dasseti. Taṇhāparikkhāreti taṇhāya parivāre, taṇhāya ‘‘sukhaṃ subha’’ntiādinā saṅkhate vā alaṅkateti attho. Taṇhā hi dukkhassa samudayoti ajānanto ‘‘aho vatāhaṃ kāyassa bhedā paraṃ maraṇā khattiyamahāsālānaṃ vā sahabyataṃ upapajjeyya’’nti saṅkhāre parikkharotīti. Amaraṇatthāti gahitā dukkarakiriyā amaratapo, devabhāvatthaṃ tapo vā, dukkhattā vā maro mārako tapo amaratapo. Diṭṭhe adiṭṭha-saddo viya maresu amara-saddo daṭṭhabbo.

    ជាតិអាទិបបាតទុក្ខជននតោ មរុបបាតសទិសតា បុញ្ញាភិសង្ខារស្ស វុត្តា។ រមណីយភាវេន ច អស្សាទភាវេន ច គយ្ហមានំ បុញ្ញផលំ ទីបសិខាមធុលិត្តសត្ថធារាសទិសំ, តទត្ថោ ច បុញ្ញាភិសង្ខារោ តំនិបាតលេហនសទិសោ។

    Jātiādipapātadukkhajananato marupapātasadisatā puññābhisaṅkhārassa vuttā. Ramaṇīyabhāvena ca assādabhāvena ca gayhamānaṃ puññaphalaṃ dīpasikhāmadhulittasatthadhārāsadisaṃ, tadattho ca puññābhisaṅkhāro taṃnipātalehanasadiso.

    ‘‘សុខោ ឥមិស្សា បរិព្ពាជិកាយ តរុណាយ មុទុកាយ លោមសាយ ពាហាយ សម្ផស្សោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៤៦៩) សុខសញ្ញាយ ពាលោ វិយ គូថកីឡនំ កិលេសាភិភូតតាយ កោធារតិអភិភូតោ អសវសោ មរិតុកាមោ វិយ វិសខាទនំ ករណផលក្ខណេសុ ជិគុច្ឆនីយំ ទុក្ខញ្ច អបុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ។ លោភសហគតស្ស វា គូថកីឡនសទិសតា, ទោសសហគតស្ស វិសខាទនសទិសតា យោជេតព្ពា។ កាមគុណសមិទ្ធិយា សភយស្សបិ បិសាចនគរស្ស សុខវិបល្លាសហេតុភាវោ វិយ អរូបវិបាកានំ និរន្តរតាយ អនុបលក្ខិយមានឧប្បាទវយានំ, ទីឃសន្តានតាយ អគយ្ហមានវិបរិណាមានំ, សង្ខារវិបរិណាមទុក្ខភូតានម្បិ និច្ចាទិវិបល្លាសហេតុភាវោតិ តេសំ បិសាចនគរសទិសតា, តទភិមុខគមនសទិសតា ច អានេញ្ជាភិសង្ខារស្ស យោជេតព្ពា។

    ‘‘Sukho imissā paribbājikāya taruṇāya mudukāya lomasāya bāhāya samphasso’’tiādinā (ma. ni. 1.469) sukhasaññāya bālo viya gūthakīḷanaṃ kilesābhibhūtatāya kodhāratiabhibhūto asavaso maritukāmo viya visakhādanaṃ karaṇaphalakkhaṇesu jigucchanīyaṃ dukkhañca apuññābhisaṅkhāraṃ ārabhati. Lobhasahagatassa vā gūthakīḷanasadisatā, dosasahagatassa visakhādanasadisatā yojetabbā. Kāmaguṇasamiddhiyā sabhayassapi pisācanagarassa sukhavipallāsahetubhāvo viya arūpavipākānaṃ nirantaratāya anupalakkhiyamānauppādavayānaṃ, dīghasantānatāya agayhamānavipariṇāmānaṃ, saṅkhāravipariṇāmadukkhabhūtānampi niccādivipallāsahetubhāvoti tesaṃ pisācanagarasadisatā, tadabhimukhagamanasadisatā ca āneñjābhisaṅkhārassa yojetabbā.

    តាវាតិ វត្តព្ពន្តរាបេក្ខោ និបាតោ, តស្មា អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោតិ ឥទំ តាវ សិទ្ធំ, ឥទំ បន អបរំ វត្តព្ពន្តិ អត្ថោ។ អវិជ្ជាបច្ចយា បន សព្ពាបេតា ហោន្តីតិ វុត្តន្តិ អភិញ្ញាចេតនានំ បច្ចយភាវំ ទស្សេតិ។ ចេតោបរិយបុព្ពេនិវាសអនាគតំសញាណេហិ បរេសំ អត្តនោ ច សមោហចិត្តជាននកាលេតិ យោជេតព្ពា។

    Tāvāti vattabbantarāpekkho nipāto, tasmā avijjā saṅkhārānaṃ paccayoti idaṃ tāva siddhaṃ, idaṃ pana aparaṃ vattabbanti attho. Avijjāpaccayā pana sabbāpetā hontīti vuttanti abhiññācetanānaṃ paccayabhāvaṃ dasseti. Cetopariyapubbenivāsaanāgataṃsañāṇehi paresaṃ attano ca samohacittajānanakāleti yojetabbā.

    អវិជ្ជាសម្មូឡ្ហត្តាតិ ភវាទីនវបដិច្ឆាទិកាយ អវិជ្ជាយ សម្មូឡ្ហត្តា។ រាគាទីនន្តិ រាគទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចទោមនស្សានំ អវិជ្ជាសម្បយុត្តរាគាទិអស្សាទនកាលេសុ អវិជ្ជំ អារព្ភ ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា។ គរុំ កត្វា អស្សាទនំ រាគទិដ្ឋិសម្បយុត្តាយ ឯវ អវិជ្ជាយ យោជេតព្ពំ, អស្សាទនញ្ច រាគោ, តទវិប្បយុត្តា ច ទិដ្ឋីតិ អស្សាទនវចនេនេវ យថាវុត្តំ អវិជ្ជំ គរុំ ករោន្តី ទិដ្ឋិ ច វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ រាគាទីហិ ច បាឡិយំ សរូបេន វុត្តេហិ តំសម្បយុត្តសង្ខារស្ស អវិជ្ជារម្មណាទិតំ ទស្សេតិ។ អនវិជ្ជារម្មណស្ស បឋមជវនស្ស អារម្មណាធិបតិអនន្តរាទិបច្ចយវចនេសុ អវុត្តស្ស វុត្តស្ស ច សព្ពស្ស សង្គណ្ហនត្ថំ ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិ អាហ។ វុត្តនយេនាតិ សមតិក្កមភវបត្ថនាវសេន វុត្តនយេន។

    Avijjāsammūḷhattāti bhavādīnavapaṭicchādikāya avijjāya sammūḷhattā. Rāgādīnanti rāgadiṭṭhivicikicchuddhaccadomanassānaṃ avijjāsampayuttarāgādiassādanakālesu avijjaṃ ārabbha uppatti veditabbā. Garuṃ katvā assādanaṃ rāgadiṭṭhisampayuttāya eva avijjāya yojetabbaṃ, assādanañca rāgo, tadavippayuttā ca diṭṭhīti assādanavacaneneva yathāvuttaṃ avijjaṃ garuṃ karontī diṭṭhi ca vuttāti veditabbā. Rāgādīhi ca pāḷiyaṃ sarūpena vuttehi taṃsampayuttasaṅkhārassa avijjārammaṇāditaṃ dasseti. Anavijjārammaṇassa paṭhamajavanassa ārammaṇādhipatianantarādipaccayavacanesu avuttassa vuttassa ca sabbassa saṅgaṇhanatthaṃ ‘‘yaṃ kiñcī’’ti āha. Vuttanayenāti samatikkamabhavapatthanāvasena vuttanayena.

    ឯកការណវាទោ អាបជ្ជតីតិ ទោសប្បសង្គោ វុត្តោ។ អនិដ្ឋោ ហិ ឯកការណវាទោ សព្ពស្ស សព្ពកាលេ សម្ភវាបត្តិតោ ឯកសទិសសភាវាបត្តិតោ ច។ យស្មា តីសុ បការេសុ អវិជ្ជមានេសុ បារិសេសេន ចតុត្ថេ ឯវ ច វិជ្ជមានេ ឯកហេតុផលទីបនេ អត្ថោ អត្ថិ, តស្មា ន នុបបជ្ជតិ។

    Ekakāraṇavādo āpajjatīti dosappasaṅgo vutto. Aniṭṭho hi ekakāraṇavādo sabbassa sabbakāle sambhavāpattito ekasadisasabhāvāpattito ca. Yasmā tīsu pakāresu avijjamānesu pārisesena catutthe eva ca vijjamāne ekahetuphaladīpane attho atthi, tasmā na nupapajjati.

    យថាផស្សំ វេទនាវវត្ថានតោតិ ‘‘សុខវេទនីយំ, ភិក្ខវេ, ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខា វេទនា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៦២), ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច…បេ.… តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៤៣) ច សុខវេទនីយាទិចក្ខុសម្ផស្សាទិអនុរូបេន សុខវេទនាទិចក្ខុសម្ផស្សជាវេទនាទីនំ វវត្ថានតោ, សមានេសុ ចក្ខុរូបាទីសុ ផស្សវសេន សុខាទិវិបរិយាយាភាវតោ, សមានេសុ ច រូបមនសិការាទីសុ ចក្ខាទិសង្ឃដ្ដនវសេន ចក្ខុសម្ផស្សជាទិវិបរិយាយាភាវតោ, អញ្ញបច្ចយសាមញ្ញេបិ ផស្សវសេន សុខាទិចក្ខុសម្ផស្សជាទីនំ ឱឡារិកសុខុមាទិសង្ករាភាវតោ ចាតិ អត្ថោ។ សុខាទីនំ យថាវុត្តសម្ផស្សស្ស អវិបរីតោ បច្ចយភាវោ ឯវ យថាវេទនំ ផស្សវវត្ថានំ, ការណផលវិសេសេន វា ផលការណវិសេសនិច្ឆយោ ហោតីតិ ឧភយត្ថាបិ និច្ឆយោ វវត្ថានន្តិ វុត្តោ។ កម្មាទយោតិ កម្មាហារឧតុអាទយោ អបាកដា សេម្ហបដិការេន រោគវូបសមតោ។

    Yathāphassaṃ vedanāvavatthānatoti ‘‘sukhavedanīyaṃ, bhikkhave, phassaṃ paṭicca uppajjati sukhā vedanā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.62), ‘‘cakkhuñca paṭicca…pe… tiṇṇaṃ saṅgati phasso, phassapaccayā vedanā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.43) ca sukhavedanīyādicakkhusamphassādianurūpena sukhavedanādicakkhusamphassajāvedanādīnaṃ vavatthānato, samānesu cakkhurūpādīsu phassavasena sukhādivipariyāyābhāvato, samānesu ca rūpamanasikārādīsu cakkhādisaṅghaṭṭanavasena cakkhusamphassajādivipariyāyābhāvato, aññapaccayasāmaññepi phassavasena sukhādicakkhusamphassajādīnaṃ oḷārikasukhumādisaṅkarābhāvato cāti attho. Sukhādīnaṃ yathāvuttasamphassassa aviparīto paccayabhāvo eva yathāvedanaṃ phassavavatthānaṃ, kāraṇaphalavisesena vā phalakāraṇavisesanicchayo hotīti ubhayatthāpi nicchayo vavatthānanti vutto. Kammādayoti kammāhārautuādayo apākaṭā semhapaṭikārena rogavūpasamato.

    ‘‘អស្សាទានុបស្សិនោ តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ វចនតោតិ ‘‘សំយោជនីយេសុ, ភិក្ខវេ, ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សិនោ វិហរតោ តណ្ហា បវឌ្ឍតិ, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ, ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ (សំ. និ. ២.៥៣-៥៤) ឥមិនា សុត្តេន តណ្ហាយ សង្ខារការណភាវស្ស វុត្តត្តាតិ អត្ថោ។ បុន តស្សាបិ អវិជ្ជា ការណន្តិ ទស្សនត្ថំ ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា អាសវសមុទយោតិ វចនតោ’’តិ អាហ។ តណ្ហា វា ចតុរុបាទានភូតា កាមភវទិដ្ឋាសវា ច សង្ខារស្ស ការណន្តិ បាកដាតិ សុត្តទ្វយេនបិ អវិជ្ជាយ សង្ខារការណភាវមេវ ទស្សេតិ។ អស្សាទានុបស្សិនោតិ ហិ វចនេន អាទីនវបដិច្ឆាទនកិច្ចា អវិជ្ជា តណ្ហាយ ការណន្តិ ទស្សិតា ហោតីតិ។ យស្មា អវិទ្វា, តស្មា បុញ្ញាភិសង្ខារាទិកេ អភិសង្ខរោតីតិ អវិជ្ជាយ សង្ខារការណភាវស្ស បាកដត្តា អវិទ្ទសុភាវោ សង្ខារការណភាវេន វុត្តោ ខីណាសវស្ស សង្ខារាភាវតោ អសាធារណត្តា ច។ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ សាធារណានិ វត្ថារម្មណាទីនីតិ បុញ្ញភវាទិអាទីនវបដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ អសាធារណំ ការណន្តិ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឋានវិរុទ្ធោតិ អត្ថិតាវិរុទ្ធោ។ កេចិ បន ‘‘បដិសន្ធិអាទីនិ ឋានានី’’តិ វទន្តិ, ឯវំ សតិ បុរិមចិត្តំ បច្ឆិមចិត្តស្ស ឋានវិរុទ្ធោ បច្ចយោតិ ន ឥទំ ឯកន្តិកំ សិយា។ ភវង្គម្បិ ហិ ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយោ, ជវនំ ជវនស្សាតិ, ន ច សិប្បាទីនំ បដិសន្ធិអាទិឋានំ អត្ថីតិ ន តំ ឥធ អធិប្បេតំ។ កម្មំ រូបស្ស នមនរុប្បនវិរោធា សារម្មណានារម្មណវិរោធា ច សភាវវិរុទ្ធោ បច្ចយោ, ខីរាទីនិ ទធិអាទីនំ មធុរម្ពិលរសាទិសភាវវិរោធា។ អវិជាននកិច្ចោ អាលោកោ វិជាននកិច្ចស្ស វិញ្ញាណស្ស, អមទនកិច្ចា ច គុឡាទយោ មទនកិច្ចស្ស អាសវស្ស។

    ‘‘Assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti vacanatoti ‘‘saṃyojanīyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino viharato taṇhā pavaḍḍhati, taṇhāpaccayā upādānaṃ, upādānapaccayā bhavo’’ti (saṃ. ni. 2.53-54) iminā suttena taṇhāya saṅkhārakāraṇabhāvassa vuttattāti attho. Puna tassāpi avijjā kāraṇanti dassanatthaṃ ‘‘avijjāsamudayā āsavasamudayoti vacanato’’ti āha. Taṇhā vā caturupādānabhūtā kāmabhavadiṭṭhāsavā ca saṅkhārassa kāraṇanti pākaṭāti suttadvayenapi avijjāya saṅkhārakāraṇabhāvameva dasseti. Assādānupassinoti hi vacanena ādīnavapaṭicchādanakiccā avijjā taṇhāya kāraṇanti dassitā hotīti. Yasmā avidvā, tasmā puññābhisaṅkhārādike abhisaṅkharotīti avijjāya saṅkhārakāraṇabhāvassa pākaṭattā aviddasubhāvo saṅkhārakāraṇabhāvena vutto khīṇāsavassa saṅkhārābhāvato asādhāraṇattā ca. Puññābhisaṅkhārādīnaṃ sādhāraṇāni vatthārammaṇādīnīti puññabhavādiādīnavapaṭicchādikā avijjā puññābhisaṅkhārādīnaṃ asādhāraṇaṃ kāraṇanti vā attho daṭṭhabbo. Ṭhānaviruddhoti atthitāviruddho. Keci pana ‘‘paṭisandhiādīni ṭhānānī’’ti vadanti, evaṃ sati purimacittaṃ pacchimacittassa ṭhānaviruddho paccayoti na idaṃ ekantikaṃ siyā. Bhavaṅgampi hi bhavaṅgassa anantarapaccayo, javanaṃ javanassāti, na ca sippādīnaṃ paṭisandhiādiṭhānaṃ atthīti na taṃ idha adhippetaṃ. Kammaṃ rūpassa namanaruppanavirodhā sārammaṇānārammaṇavirodhā ca sabhāvaviruddho paccayo, khīrādīni dadhiādīnaṃ madhurambilarasādisabhāvavirodhā. Avijānanakicco āloko vijānanakiccassa viññāṇassa, amadanakiccā ca guḷādayo madanakiccassa āsavassa.

    គោលោមាវិលោមានិ ទព្ពាយ បច្ចយោ, ទធិអាទីនិ ភូតិណកស្ស។ ឯត្ថ ច អវីតិ រត្តា ឯឡកា វុច្ចន្តិ។ វិបាកាយេវ តេ ច ន, តស្មា ទុក្ខវិបាកាយបិ អវិជ្ជាយ តទវិបាកានំ បុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារានំ បច្ចយត្តំ ន ន យុជ្ជតីតិ អត្ថោ។ តទវិបាកត្តេបិ សាវជ្ជតាយ តទវិរុទ្ធានំ តំសទិសានញ្ច អបុញ្ញាភិសង្ខារានមេវ បច្ចយោ, ន ឥតរេសន្តិ ឯតស្ស បសង្គស្ស និវារណត្ថំ ‘‘វិរុទ្ធោ ចាវិរុទ្ធោ ច, សទិសាសទិសោ តថា។ ធម្មានំ បច្ចយោ សិទ្ធោ’’តិ វុត្តំ, តស្មា តមត្ថំ បាកដំ ករោន្តោ ‘‘ឥតិ អយំ អវិជ្ជា’’តិអាទិមាហ។

    Golomāvilomāni dabbāya paccayo, dadhiādīni bhūtiṇakassa. Ettha ca avīti rattā eḷakā vuccanti. Vipākāyeva te ca na, tasmā dukkhavipākāyapi avijjāya tadavipākānaṃ puññāneñjābhisaṅkhārānaṃ paccayattaṃ na na yujjatīti attho. Tadavipākattepi sāvajjatāya tadaviruddhānaṃ taṃsadisānañca apuññābhisaṅkhārānameva paccayo, na itaresanti etassa pasaṅgassa nivāraṇatthaṃ ‘‘viruddho cāviruddho ca, sadisāsadiso tathā. Dhammānaṃ paccayo siddho’’ti vuttaṃ, tasmā tamatthaṃ pākaṭaṃ karonto ‘‘iti ayaṃ avijjā’’tiādimāha.

    អច្ឆេជ្ជសុត្តាវុតាភេជ្ជមណីនំ វិយ បុព្ពាបរិយវវត្ថានំ និយតិ, និយតិយា, និយតិ ឯវ វា សង្គតិ សមាគមោ និយតិសង្គតិ, តាយ ភាវេសុ បរិណតា មនុស្សទេវវិហង្គាទិភាវំ បត្តា និយតិសង្គតិភាវបរិណតា។ និយតិយា សង្គតិយា ភាវេន ច បរិណតា នានប្បការតំ បត្តា និយតិសង្គតិភាវបរិណតាតិ ច អត្ថំ វទន្តិ។ ឯតេហិ ច វិកប្បនេហិ អវិជ្ជា អកុសលំ ចិត្តំ កត្វា បុញ្ញាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ បវត្តតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សោ ឯវំ អវិជ្ជាយា’’តិអាទិ។

    Acchejjasuttāvutābhejjamaṇīnaṃ viya pubbāpariyavavatthānaṃ niyati, niyatiyā, niyati eva vā saṅgati samāgamo niyatisaṅgati, tāya bhāvesu pariṇatā manussadevavihaṅgādibhāvaṃ pattā niyatisaṅgatibhāvapariṇatā. Niyatiyā saṅgatiyā bhāvena ca pariṇatā nānappakārataṃ pattā niyatisaṅgatibhāvapariṇatāti ca atthaṃ vadanti. Etehi ca vikappanehi avijjā akusalaṃ cittaṃ katvā puññādīsu yattha katthaci pavattatīti imamatthaṃ dassento āha ‘‘so evaṃ avijjāyā’’tiādi.

    អបរិណាយកោ ពាលោតិ អរហត្តមគ្គសម្បដិបាទកកល្យាណមិត្តរហិតោតិ អត្ថោ។ អរហត្តមគ្គាវសានំ វា ញាណំ សមវិសមំ ទស្សេត្វា និព្ពានំ នយតីតិ បរិណាយកន្តិ វុត្តំ, តេន រហិតោ អបរិណាយកោ។ ធម្មំ ញត្វាតិ សប្បុរិសូបនិស្សយេន ចតុសច្ចប្បកាសកសុត្តាទិធម្មំ ញត្វា, មគ្គញាណេនេវ វា សព្ពធម្មបវរំ និព្ពានំ ញត្វា, តំជាននាយត្តត្តា បន សេសសច្ចាភិសមយស្ស សមានកាលម្បិ តំ បុរិមកាលំ វិយ កត្វា វុត្តំ។

    Apariṇāyako bāloti arahattamaggasampaṭipādakakalyāṇamittarahitoti attho. Arahattamaggāvasānaṃ vā ñāṇaṃ samavisamaṃ dassetvā nibbānaṃ nayatīti pariṇāyakanti vuttaṃ, tena rahito apariṇāyako. Dhammaṃ ñatvāti sappurisūpanissayena catusaccappakāsakasuttādidhammaṃ ñatvā, maggañāṇeneva vā sabbadhammapavaraṃ nibbānaṃ ñatvā, taṃjānanāyattattā pana sesasaccābhisamayassa samānakālampi taṃ purimakālaṃ viya katvā vuttaṃ.

    សង្ខារបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Saṅkhārapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    វិញ្ញាណបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Viññāṇapadaniddesavaṇṇanā

    ២២៧. យថាវុត្តសង្ខារបច្ចយា ឧប្បជ្ជមានំ តំកម្មនិព្ពត្តមេវ វិញ្ញាណំ ភវិតុំ អរហតីតិ ‘‘ពាត្តិំស លោកិយវិបាកវិញ្ញាណានិ សង្គហិតានិ ហោន្តី’’តិ អាហ។ ធាតុកថាយំ (ធាតុ. ៤៦៦) បន វិប្បយុត្តេនសង្គហិតាសង្គហិតបទនិទ្ទេសេ –

    227. Yathāvuttasaṅkhārapaccayā uppajjamānaṃ taṃkammanibbattameva viññāṇaṃ bhavituṃ arahatīti ‘‘bāttiṃsa lokiyavipākaviññāṇāni saṅgahitāni hontī’’ti āha. Dhātukathāyaṃ (dhātu. 466) pana vippayuttenasaṅgahitāsaṅgahitapadaniddese –

    ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណេន យេ ធម្មា…បេ.… សឡាយតនបច្ចយា ផស្សេន, ផស្សបច្ចយា វេទនាយ យេ ធម្មា វិប្បយុត្តា, តេ ធម្មា កតិហិ ខន្ធេហិ…បេ.… សង្គហិតា? តេ ធម្មា អសង្ខតំ ខន្ធតោ ឋបេត្វា ឯកេន ខន្ធេន ឯកាទសហាយតនេហិ ឯកាទសហិ ធាតូហិ សង្គហិតា។ កតិហិ អសង្គហិតា? ចតូហិ ខន្ធេហិ ឯកេនាយតនេន សត្តហិ ធាតូហិ អសង្គហិតា’’តិ –

    ‘‘Saṅkhārapaccayā viññāṇena ye dhammā…pe… saḷāyatanapaccayā phassena, phassapaccayā vedanāya ye dhammā vippayuttā, te dhammā katihi khandhehi…pe… saṅgahitā? Te dhammā asaṅkhataṃ khandhato ṭhapetvā ekena khandhena ekādasahāyatanehi ekādasahi dhātūhi saṅgahitā. Katihi asaṅgahitā? Catūhi khandhehi ekenāyatanena sattahi dhātūhi asaṅgahitā’’ti –

    វចនតោ សព្ពវិញ្ញាណផស្សវេទនាបរិគ្គហោ កតោ។ យទិ ហិ ឯត្ថ វិញ្ញាណផស្សវេទនា សប្បទេសា សិយុំ, ‘‘វិបាកា ធម្មា’’តិ ឥមស្ស វិយ វិស្សជ្ជនំ សិយា, តស្មា តត្ថ អភិធម្មភាជនីយវសេន សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណាទយោ គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា ច អភិធម្មភាជនីយេ ចតុភូមកកុសលសង្ខារោ អកុសលសង្ខារោ ច វុត្តោតិ សោ ឯវ ធាតុកថាយំ គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ ភវោ បន ធាតុកថាយំ កម្មុបបត្តិភវវិសេសទស្សនត្ថំ ន អភិធម្មភាជនីយវសេន គហិតោ។ ឯវញ្ច កត្វា តត្ថ ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ អនុទ្ធរិត្វា ‘‘កម្មភវោ’’តិអាទិនាវ នយេន ភវោ ឧទ្ធដោ។ វិបាកញ្ហេតន្តិ វិញ្ញាណស្ស វិបាកត្តា សង្ខារបច្ចយត្តំ សាធេតិ, តស្ស បន សាធនត្ថំ ‘‘ឧបចិតកម្មាភាវេ វិបាកាភាវតោ’’តិ វុត្តន្តិ តំ វិវរន្តោ ‘‘វិបាកញ្ចា’’តិអាទិមាហ។

    Vacanato sabbaviññāṇaphassavedanāpariggaho kato. Yadi hi ettha viññāṇaphassavedanā sappadesā siyuṃ, ‘‘vipākā dhammā’’ti imassa viya vissajjanaṃ siyā, tasmā tattha abhidhammabhājanīyavasena saṅkhārapaccayā viññāṇādayo gahitāti veditabbā. Avijjāpaccayā saṅkhārā ca abhidhammabhājanīye catubhūmakakusalasaṅkhāro akusalasaṅkhāro ca vuttoti so eva dhātukathāyaṃ gahitoti daṭṭhabbo. Bhavo pana dhātukathāyaṃ kammupapattibhavavisesadassanatthaṃ na abhidhammabhājanīyavasena gahito. Evañca katvā tattha ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti anuddharitvā ‘‘kammabhavo’’tiādināva nayena bhavo uddhaṭo. Vipākañhetanti viññāṇassa vipākattā saṅkhārapaccayattaṃ sādheti, tassa pana sādhanatthaṃ ‘‘upacitakammābhāve vipākābhāvato’’ti vuttanti taṃ vivaranto ‘‘vipākañcā’’tiādimāha.

    យេភុយ្យេន លោភសម្បយុត្តជវនាវសានេតិ ជវនេន តទារម្មណនិយមេ សោមនស្សសហគតានន្តរំ សោមនស្សសហគតតទារម្មណស្ស វុត្តត្តា សោមនស្សសហគតានេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ យស្មា បន តិហេតុកជវនាវសានេ ច កទាចិ អហេតុកំ តទារម្មណំ ហោតិ, តស្មា ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិ អាហ។ សកិំ វាតិ ‘‘ទិរត្តតិរត្តា’’ទីសុ វិយ វេទិតព្ពំ។ ទ្វិក្ខត្តុមេវ បន ឧប្បជ្ជន្តីតិ វទន្តិ។ ‘‘ទិរត្តតិរត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ បន វា-សទ្ទស្ស អភាវា វចនសិលិដ្ឋតាមត្តេន ទិរត្តគ្គហណំ កតន្តិ យុជ្ជតិ, ‘‘និរន្តរតិរត្តទស្សនត្ថំ វា’’តិ។ ឥធ បន វា-សទ្ទោ វិកប្បនត្ថោ វុត្តោតិ សកិំ ឯវ ច កទាចិ បវត្តិំ សន្ធាយ ‘‘សកិំ វា’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនេវ ហិ សកិំ តទារម្មណប្បវត្តិយា វិចារេតព្ពតំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចិត្តប្បវត្តិគណនាយំ បនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ចិត្តប្បវត្តិគណនាយន្តិ វិបាកកថាយំ ពលវរូបាទិកេ អារម្មណេ វុត្តំ ចិត្តប្បវត្តិគណនំ សន្ធាយាហ។ តត្ថ ហិ ទ្វេវ តទារម្មណុប្បត្តិវារា អាគតា។ ជវនវិសយានុភវនញ្ហិ តទារម្មណំ អាសន្នភេទេ តស្មិំ វិសយេ ឯកចិត្តក្ខណាវសិដ្ឋាយុកេ ន ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។ អនុរូបាយ បដិសន្ធិយាតិ អកុសលវិបាកស្ស អបាយបដិសន្ធិ, កាមាវចរាទិកុសលវិបាកានំ កាមរូបារូបសុគតិបដិសន្ធិយោ យថាកម្មំ អនុរូបា។

    Yebhuyyena lobhasampayuttajavanāvasāneti javanena tadārammaṇaniyame somanassasahagatānantaraṃ somanassasahagatatadārammaṇassa vuttattā somanassasahagatāneva sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Yasmā pana tihetukajavanāvasāne ca kadāci ahetukaṃ tadārammaṇaṃ hoti, tasmā ‘‘yebhuyyenā’’ti āha. Sakiṃ vāti ‘‘dirattatirattā’’dīsu viya veditabbaṃ. Dvikkhattumeva pana uppajjantīti vadanti. ‘‘Dirattatiratta’’nti ettha pana vā-saddassa abhāvā vacanasiliṭṭhatāmattena dirattaggahaṇaṃ katanti yujjati, ‘‘nirantaratirattadassanatthaṃ vā’’ti. Idha pana vā-saddo vikappanattho vuttoti sakiṃ eva ca kadāci pavattiṃ sandhāya ‘‘sakiṃ vā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Teneva hi sakiṃ tadārammaṇappavattiyā vicāretabbataṃ dassento ‘‘cittappavattigaṇanāyaṃ panā’’tiādimāha. Tattha cittappavattigaṇanāyanti vipākakathāyaṃ balavarūpādike ārammaṇe vuttaṃ cittappavattigaṇanaṃ sandhāyāha. Tattha hi dveva tadārammaṇuppattivārā āgatā. Javanavisayānubhavanañhi tadārammaṇaṃ āsannabhede tasmiṃ visaye ekacittakkhaṇāvasiṭṭhāyuke na uppajjeyyāti adhippāyo. Anurūpāya paṭisandhiyāti akusalavipākassa apāyapaṭisandhi, kāmāvacarādikusalavipākānaṃ kāmarūpārūpasugatipaṭisandhiyo yathākammaṃ anurūpā.

    បដិសន្ធិកថា មហាវិសយាតិ កត្វា បវត្តិមេវ តាវ ទស្សេន្តោ ‘‘បវត្តិយំ បនា’’តិអាទិមាហ។ អហេតុកទ្វយាទីនំ ទ្វារនិយមានិយមាវចនំ ភវង្គភូតានំ សយមេវ ទ្វារត្តា ចុតិបដិសន្ធិភូតានញ្ច ភវង្គសង្ខាតេន អញ្ញេន ច ទ្វារេន អនុប្បត្តិតោ និយតំ អនិយតំ វា ទ្វារំ ឯតេសន្តិ វត្តុំ អសក្កុណេយ្យត្តា។ ឯកស្ស សត្តស្ស បវត្តរូបាវចរវិបាកោ បថវីកសិណាទីសុ យស្មិំ អារម្មណេ បវត្តោ, តតោ អញ្ញស្មិំ តស្ស បវត្តិ នត្ថីតិ រូបាវចរានំ និយតារម្មណតា វុត្តា។ តត្រស្សាតិ បវត្តិយំ ពាត្តិំសវិធស្ស។

    Paṭisandhikathā mahāvisayāti katvā pavattimeva tāva dassento ‘‘pavattiyaṃ panā’’tiādimāha. Ahetukadvayādīnaṃ dvāraniyamāniyamāvacanaṃ bhavaṅgabhūtānaṃ sayameva dvārattā cutipaṭisandhibhūtānañca bhavaṅgasaṅkhātena aññena ca dvārena anuppattito niyataṃ aniyataṃ vā dvāraṃ etesanti vattuṃ asakkuṇeyyattā. Ekassa sattassa pavattarūpāvacaravipāko pathavīkasiṇādīsu yasmiṃ ārammaṇe pavatto, tato aññasmiṃ tassa pavatti natthīti rūpāvacarānaṃ niyatārammaṇatā vuttā. Tatrassāti pavattiyaṃ bāttiṃsavidhassa.

    ឥន្ទ្រិយប្បវត្តិអានុភាវតោ ឯវ ចក្ខុសោតទ្វារភេទេន, តស្ស ច វិញ្ញាណវីថិភេទាយត្តត្តា វីថិភេទេន ច ភវិតព្ពំ, តស្មិញ្ច សតិ ‘‘អាវជ្ជនានន្តរំ ទស្សនំ សវនំ វា តទនន្តរំ សម្បដិច្ឆន’’ន្តិអាទិនា ចិត្តនិយមេន ភវិតព្ពំ។ តថា ច សតិ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណានម្បិ ភាវោ សិទ្ធោ ហោតិ, ន ឥន្ទ្រិយប្បវត្តិអានុភាវេន ទស្សនសវនមត្តស្សេវ, នាបិ ឥន្ទ្រិយានំ ឯវ ទស្សនសវនកិច្ចតាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទ្វារវីថិភេទេ ចិត្តនិយមតោ ចា’’តិ។ បឋមកុសលេន ចេ តទារម្មណស្ស ឧប្បត្តិ ហោតិ, តំ បឋមកុសលានន្តរំ ឧប្បជ្ជមានំ ជនកំ អនុពន្ធតិ នាម, ទុតិយកុសលាទិអនន្តរំ ឧប្បជ្ជមានំ ជនកសទិសំ អនុពន្ធតិ នាម, អកុសលានន្តរំ ឧប្បជ្ជមានញ្ច កាមាវចរតាយ ជនកសទិសន្តិ។

    Indriyappavattiānubhāvato eva cakkhusotadvārabhedena, tassa ca viññāṇavīthibhedāyattattā vīthibhedena ca bhavitabbaṃ, tasmiñca sati ‘‘āvajjanānantaraṃ dassanaṃ savanaṃ vā tadanantaraṃ sampaṭicchana’’ntiādinā cittaniyamena bhavitabbaṃ. Tathā ca sati sampaṭicchanasantīraṇānampi bhāvo siddho hoti, na indriyappavattiānubhāvena dassanasavanamattasseva, nāpi indriyānaṃ eva dassanasavanakiccatāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘dvāravīthibhede cittaniyamato cā’’ti. Paṭhamakusalena ce tadārammaṇassa uppatti hoti, taṃ paṭhamakusalānantaraṃ uppajjamānaṃ janakaṃ anubandhati nāma, dutiyakusalādianantaraṃ uppajjamānaṃ janakasadisaṃ anubandhati nāma, akusalānantaraṃ uppajjamānañca kāmāvacaratāya janakasadisanti.

    ឯកាទស តទារម្មណចិត្តានិ…បេ.… តទារម្មណំ ន គណ្ហន្តីតិ តទារម្មណភាវតាយ ‘‘តទារម្មណ’’ន្តិ លទ្ធនាមានិ តទារម្មណភាវំ ន គណ្ហន្តិ, តទារម្មណភាវេន នប្បវត្តន្តីតិ អត្ថោ។ អថ វា នាមគោត្តំ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណំ តស្ស ជវនស្ស អារម្មណំ ន គណ្ហន្តិ, នាលម្ពន្តីតិ អត្ថោ។ រូបារូបធម្មេតិ រូបារូបាវចរេ ធម្មេ។ ឥទំ បន វត្វា ‘‘អភិញ្ញាញាណំ អារព្ភា’’តិ វិសេសនំ បរិត្តាទិអារម្មណតាយ កាមាវចរសទិសេសុ ចេវ តទារម្មណានុប្បត្តិទស្សនត្ថំ។ មិច្ឆត្តនិយតា ធម្មា មគ្គោ វិយ ភាវនាយ សិទ្ធា មហាពលា ចាតិ តត្ថ ជវនេន បវត្តមានេន សានុពន្ធនេន ន ភវិតព្ពន្តិ តេសុ តទារម្មណំ បដិក្ខិត្តំ។ លោកុត្តរធម្មេ អារព្ភាតិ ឯតេនេវ សិទ្ធេ ‘‘សម្មត្តនិយតធម្មេសូ’’តិ វិសុំ ឧទ្ធរណំ សម្មត្តមិច្ឆត្តនិយតធម្មានំ អញ្ញមញ្ញបដិបក្ខាតិ ពលវភាវេន តទារម្មណស្ស អវត្ថុភាវទស្សនត្ថំ។

    Ekādasa tadārammaṇacittāni…pe… tadārammaṇaṃ na gaṇhantīti tadārammaṇabhāvatāya ‘‘tadārammaṇa’’nti laddhanāmāni tadārammaṇabhāvaṃ na gaṇhanti, tadārammaṇabhāvena nappavattantīti attho. Atha vā nāmagottaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ tassa javanassa ārammaṇaṃ na gaṇhanti, nālambantīti attho. Rūpārūpadhammeti rūpārūpāvacare dhamme. Idaṃ pana vatvā ‘‘abhiññāñāṇaṃārabbhā’’ti visesanaṃ parittādiārammaṇatāya kāmāvacarasadisesu ceva tadārammaṇānuppattidassanatthaṃ. Micchattaniyatā dhammā maggo viya bhāvanāya siddhā mahābalā cāti tattha javanena pavattamānena sānubandhanena na bhavitabbanti tesu tadārammaṇaṃ paṭikkhittaṃ. Lokuttaradhammeārabbhāti eteneva siddhe ‘‘sammattaniyatadhammesū’’ti visuṃ uddharaṇaṃ sammattamicchattaniyatadhammānaṃ aññamaññapaṭipakkhāti balavabhāvena tadārammaṇassa avatthubhāvadassanatthaṃ.

    ឯវំ បវត្តិយំ វិញ្ញាណប្បវត្តិំ ទស្សេត្វា បដិសន្ធិយំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ បន វុត្ត’’ន្តិអាទិមាហ។ កេន កត្ថាតិ កេន ចិត្តេន កស្មិំ ភវេ។ ឯកូនវីសតិ បដិសន្ធិយោ តេន តេន ចិត្តេន បវត្តមានា បដិសន្ធិក្ខណេ រូបារូបធម្មាតិ តេន តេន ចិត្តេន សា សា តត្ថ តត្ថ បដិសន្ធិ ហោតីតិ វុត្តា។ តស្សាតិ ចិត្តស្ស។

    Evaṃ pavattiyaṃ viññāṇappavattiṃ dassetvā paṭisandhiyaṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ pana vutta’’ntiādimāha. Kena katthāti kena cittena kasmiṃ bhave. Ekūnavīsati paṭisandhiyo tena tena cittena pavattamānā paṭisandhikkhaṇe rūpārūpadhammāti tena tena cittena sā sā tattha tattha paṭisandhi hotīti vuttā. Tassāti cittassa.

    អាគន្ត្វាតិ អាគតំ វិយ ហុត្វា។ គោបកសីវលីតិ រញ្ញោ ហិតារក្ខេ គោបកកុលេ ជាតោ សីវលិនាមកោ។ កម្មាទិអនុស្សរណព្យាបាររហិតត្តា ‘‘សម្មូឡ្ហកាលកិរិយា’’តិ វុត្តា។ អព្យាបារេនេវ ហិ តត្ថ កម្មាទិឧបដ្ឋានំ ហោតីតិ។ ‘‘បិសិយមានាយ មក្ខិកាយ បឋមំ កាយទ្វារាវជ្ជនំ ភវង្គំ នាវដ្ដេតិ អត្តនា ចិន្តិយមានស្ស កស្សចិ អត្ថិតាយា’’តិ កេចិ ការណំ វទន្តិ, តទេតំ អការណំ ភវង្គវិសយតោ អញ្ញស្ស ចិន្តិយមានស្ស អភាវា អញ្ញចិត្តប្បវត្តកាលេ ច ភវង្គាវដ្ដនស្សេវ អសម្ភវតោ។ ឥទំ បនេត្ថ ការណំ សិយា – ‘‘តានិស្ស តម្ហិ សមយេ ឱលម្ពន្តិ អជ្ឈោលម្ពន្តិ អភិប្បលម្ពន្តី’’តិ (ម. និ. ៣.២៤៨) វចនតោ តីសុ ជវនវារេសុ អប្បវត្តេស្វេវ កម្មាទិឧបដ្ឋានេន ភវិតព្ពំ។ អនេកជវនវារប្បវត្តិយា ហិ អជ្ឈោលម្ពនំ អភិប្បលម្ពនញ្ច ហោតីតិ។ តស្មា កាយទ្វារាវជ្ជនំ អនាវដ្ដេត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនមេវ កម្មាទិអាលម្ពណំ បឋមំ ភវង្គំ អាវដ្ដេតិ, តតោ ផោដ្ឋព្ពស្ស ពលវត្តា ទុតិយវារេ កាយវិញ្ញាណវីថិ បច្ចុប្បន្នេ ផោដ្ឋព្ពេ បវត្តតិ, តតោ បុរិមជវនវារគហិតេស្វេវ កម្មាទីសុ កមេន មនោទ្វារជវនំ ជវិត្វា មូលភវង្គសង្ខាតំ អាគន្តុកភវង្គសង្ខាតំ វា តទារម្មណំ ភវង្គំ ឱតរតិ, តទារម្មណាភាវេ វា ភវង្គមេវ។ ឯតស្មិំ ឋានេ កាលំ ករោតីតិ តទារម្មណានន្តរេន ចុតិចិត្តេន, តទារម្មណាភាវេ វា ភវង្គសង្ខាតេនេវ ចុតិចិត្តេន ចវតីតិ អត្ថោ។ ភវង្គមេវ ហិ ចុតិចិត្តំ ហុត្វា បវត្តតីតិ ចុតិចិត្តំ ឥធ ‘‘ភវង្គ’’ន្តិ វុត្តន្តិ។ មនោទ្វារវិសយោ លហុកោតិ លហុកបច្ចុបដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អរូបធម្មានំ…បេ.… លហុកោ’’តិ។ អរូបធម្មស្ស ហិ មនោទ្វារស្ស វិសយោ លហុកបច្ចុបដ្ឋានោតិ។ ពលវតិ ច រូបធម្មស្ស កាយទ្វារស្ស វិសយេ អប្បវត្តិត្វា មនោទ្វារវិសយេ កម្មាទិម្ហិ បឋមំ ចិត្តប្បវត្តិទស្សនេន អរូបធម្មានំ វិសយស្ស លហុកតា ទីបិតាតិ។ រូបានំ វិសយាភាវេបិ វា ‘‘អរូបធម្មាន’’ន្តិ វចនំ យេសំ វិសយោ អត្ថិ, តំទស្សនត្ថមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ តេន លហុកម្មាទីសុ ចិត្តប្បវត្តិតោ លហុគហណីយតា វិសយស្ស លហុកតា។

    Āgantvāti āgataṃ viya hutvā. Gopakasīvalīti rañño hitārakkhe gopakakule jāto sīvalināmako. Kammādianussaraṇabyāpārarahitattā ‘‘sammūḷhakālakiriyā’’ti vuttā. Abyāpāreneva hi tattha kammādiupaṭṭhānaṃ hotīti. ‘‘Pisiyamānāya makkhikāya paṭhamaṃ kāyadvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ nāvaṭṭeti attanā cintiyamānassa kassaci atthitāyā’’ti keci kāraṇaṃ vadanti, tadetaṃ akāraṇaṃ bhavaṅgavisayato aññassa cintiyamānassa abhāvā aññacittappavattakāle ca bhavaṅgāvaṭṭanasseva asambhavato. Idaṃ panettha kāraṇaṃ siyā – ‘‘tānissa tamhi samaye olambanti ajjholambanti abhippalambantī’’ti (ma. ni. 3.248) vacanato tīsu javanavāresu appavattesveva kammādiupaṭṭhānena bhavitabbaṃ. Anekajavanavārappavattiyā hi ajjholambanaṃ abhippalambanañca hotīti. Tasmā kāyadvārāvajjanaṃ anāvaṭṭetvā manodvārāvajjanameva kammādiālambaṇaṃ paṭhamaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, tato phoṭṭhabbassa balavattā dutiyavāre kāyaviññāṇavīthi paccuppanne phoṭṭhabbe pavattati, tato purimajavanavāragahitesveva kammādīsu kamena manodvārajavanaṃ javitvā mūlabhavaṅgasaṅkhātaṃ āgantukabhavaṅgasaṅkhātaṃ vā tadārammaṇaṃ bhavaṅgaṃ otarati, tadārammaṇābhāve vā bhavaṅgameva. Etasmiṃ ṭhāne kālaṃ karotīti tadārammaṇānantarena cuticittena, tadārammaṇābhāve vā bhavaṅgasaṅkhāteneva cuticittena cavatīti attho. Bhavaṅgameva hi cuticittaṃ hutvā pavattatīti cuticittaṃ idha ‘‘bhavaṅga’’nti vuttanti. Manodvāravisayo lahukoti lahukapaccupaṭṭhānaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘arūpadhammānaṃ…pe… lahuko’’ti. Arūpadhammassa hi manodvārassa visayo lahukapaccupaṭṭhānoti. Balavati ca rūpadhammassa kāyadvārassa visaye appavattitvā manodvāravisaye kammādimhi paṭhamaṃ cittappavattidassanena arūpadhammānaṃ visayassa lahukatā dīpitāti. Rūpānaṃ visayābhāvepi vā ‘‘arūpadhammāna’’nti vacanaṃ yesaṃ visayo atthi, taṃdassanatthamevāti daṭṭhabbaṃ. Tena lahukammādīsu cittappavattito lahugahaṇīyatā visayassa lahukatā.

    កម្មាទីនំ ភូមិចិត្តុបាទាទិវសេន វិត្ថារតោ អនន្តោ បភេទោតិ ‘‘សង្ខេបតោ’’តិ អាហ។

    Kammādīnaṃ bhūmicittupādādivasena vitthārato ananto pabhedoti ‘‘saṅkhepato’’ti āha.

    អវិជ្ជាតណ្ហាទិកិលេសេសុ អនុបច្ឆិន្នេស្វេវ កម្មាទិនោ ឧបដ្ឋានំ, តញ្ចារព្ភ ចិត្តសន្តានស្ស ភវន្តរនិន្នបោណបព្ភារតា ហោតីតិ អាហ ‘‘អនុបច្ឆិន្នកិលេសពលវិនាមិត’’ន្តិ។ សន្តានេ ហិ វិនាមិតេ តទេកទេសភូតំ បដិសន្ធិចិត្តញ្ច វិនាមិតមេវ ហោតិ, ន ច ឯកទេសវិនាមិតភាវេន វិនា សន្តានវិនាមិតតា អត្ថីតិ។ សព្ពត្ថ បន ‘‘ទុគ្គតិបដិសន្ធិនិន្នាយ ចុតិយា បុរិមជវនានិ អកុសលានិ, ឥតរាយ ច កុសលានី’’តិ និច្ឆិនន្តិ។ ‘‘និមិត្តស្សាទគធិតំ វា, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណំ តិដ្ឋមានំ តិដ្ឋតិ អនុព្យញ្ជនស្សាទគធិតំ វា។ តស្មិំ ចេ សមយេ កាលំ ករោតិ, ឋានមេតំ វិជ្ជតិ, យំ ទ្វិន្នំ គតីនំ អញ្ញតរំ គតិំ ឧបបជ្ជេយ្យ និរយំ វា តិរច្ឆានយោនិំ វា’’តិ (សំ. និ. ៤.២៣៥) វុត្តំ។ តស្មា អាសន្នំ អកុសលំ ទុគ្គតិយំ, កុសលញ្ច សុគតិយំ បដិសន្ធិយា ឧបនិស្សយោ ហោតីតិ។

    Avijjātaṇhādikilesesu anupacchinnesveva kammādino upaṭṭhānaṃ, tañcārabbha cittasantānassa bhavantaraninnapoṇapabbhāratā hotīti āha ‘‘anupacchinnakilesabalavināmita’’nti. Santāne hi vināmite tadekadesabhūtaṃ paṭisandhicittañca vināmitameva hoti, na ca ekadesavināmitabhāvena vinā santānavināmitatā atthīti. Sabbattha pana ‘‘duggatipaṭisandhininnāya cutiyā purimajavanāni akusalāni, itarāya ca kusalānī’’ti nicchinanti. ‘‘Nimittassādagadhitaṃ vā, bhikkhave, viññāṇaṃ tiṭṭhamānaṃ tiṭṭhati anubyañjanassādagadhitaṃ vā. Tasmiṃ ce samaye kālaṃ karoti, ṭhānametaṃ vijjati, yaṃ dvinnaṃ gatīnaṃ aññataraṃ gatiṃ upapajjeyya nirayaṃ vā tiracchānayoniṃ vā’’ti (saṃ. ni. 4.235) vuttaṃ. Tasmā āsannaṃ akusalaṃ duggatiyaṃ, kusalañca sugatiyaṃ paṭisandhiyā upanissayo hotīti.

    រាគាទិហេតុភូតំ ហីនមារម្មណន្តិ អកុសលវិបាកស្ស អារម្មណំ ភវិតុំ យុត្តំ អនិដ្ឋារម្មណំ អាហ។ តម្បិ ហិ សង្កប្បវសេន រាគស្សបិ ហេតុ ហោតីតិ។ អកុសលវិបាកជនកកម្មសហជាតានំ វា តំសទិសាសន្នចុតិជវនចេតនាសហជាតានញ្ច រាគាទីនំ ហេតុភាវោ ឯវ ហីនតា។ តញ្ហិ បច្ឆានុតាបជនកកម្មានមារម្មណំ កម្មវសេន អនិដ្ឋំ អកុសលវិបាកស្ស អារម្មណំ ភវេយ្យ, អញ្ញថា ច ឥដ្ឋារម្មណេ បវត្តស្ស អកុសលកម្មស្ស វិបាកោ កម្មនិមិត្តារម្មណោ ន ភវេយ្យ។ ន ហិ អកុសលវិបាកោ ឥដ្ឋារម្មណោ ភវិតុមរហតីតិ។ បញ្ចទ្វារេ ច អាបាថមាគច្ឆន្តំ បច្ចុប្បន្នំ កម្មនិមិត្តំ អាសន្នកតកម្មារម្មណសន្តតិយំ ឧប្បន្នំ តំសទិសញ្ច ទដ្ឋព្ពំ, អញ្ញថា តទេវ បដិសន្ធិអារម្មណូបដ្ឋាបកំ តទេវ ច បដិសន្ធិជនកំ ភវេយ្យ, ន ច បដិសន្ធិយា ឧបចារភូតានិ វិយ ‘‘ឯតស្មិំ តយា បវត្តិតព្ព’’ន្តិ បដិសន្ធិយា អារម្មណំ អនុបាទេន្តានិ វិយ ច បវត្តានិ ចុតិអាសន្នានិ ជវនានិ បដិសន្ធិជនកានិ ភវេយ្យុំ។ ‘‘កតត្តា ឧបចិតត្តា’’តិ (ធ. ស. ៤៣១) ហិ វុត្តំ។ តទា ច តំសមានវីថិយំ វិយ បវត្តមានានិ កថំ កតូបចិតានិ សិយុំ, ន ច អស្សាទិតានិ តទា, ន ច លោកិយានិ លោកុត្តរានិ វិយ សមានវីថិផលានិ ហោន្តិ។

    Rāgādihetubhūtaṃ hīnamārammaṇanti akusalavipākassa ārammaṇaṃ bhavituṃ yuttaṃ aniṭṭhārammaṇaṃ āha. Tampi hi saṅkappavasena rāgassapi hetu hotīti. Akusalavipākajanakakammasahajātānaṃ vā taṃsadisāsannacutijavanacetanāsahajātānañca rāgādīnaṃ hetubhāvo eva hīnatā. Tañhi pacchānutāpajanakakammānamārammaṇaṃ kammavasena aniṭṭhaṃ akusalavipākassa ārammaṇaṃ bhaveyya, aññathā ca iṭṭhārammaṇe pavattassa akusalakammassa vipāko kammanimittārammaṇo na bhaveyya. Na hi akusalavipāko iṭṭhārammaṇo bhavitumarahatīti. Pañcadvāre ca āpāthamāgacchantaṃ paccuppannaṃ kammanimittaṃ āsannakatakammārammaṇasantatiyaṃ uppannaṃ taṃsadisañca daṭṭhabbaṃ, aññathā tadeva paṭisandhiārammaṇūpaṭṭhāpakaṃ tadeva ca paṭisandhijanakaṃ bhaveyya, na ca paṭisandhiyā upacārabhūtāni viya ‘‘etasmiṃ tayā pavattitabba’’nti paṭisandhiyā ārammaṇaṃ anupādentāni viya ca pavattāni cutiāsannāni javanāni paṭisandhijanakāni bhaveyyuṃ. ‘‘Katattā upacitattā’’ti (dha. sa. 431) hi vuttaṃ. Tadā ca taṃsamānavīthiyaṃ viya pavattamānāni kathaṃ katūpacitāni siyuṃ, na ca assāditāni tadā, na ca lokiyāni lokuttarāni viya samānavīthiphalāni honti.

    ‘‘បុព្ពេ វាស្ស តំ កតំ ហោតិ បាបកម្មំ ទុក្ខវេទនីយំ, បច្ឆា វាស្ស តំ កតំ ហោតិ បាបកម្មំ ទុក្ខវេទនីយំ, មរណកាលេ វាស្ស ហោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ សមត្តា សមាទិន្នា, តេន សោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ៣.៣០៣) –

    ‘‘Pubbe vāssa taṃ kataṃ hoti pāpakammaṃ dukkhavedanīyaṃ, pacchā vāssa taṃ kataṃ hoti pāpakammaṃ dukkhavedanīyaṃ, maraṇakāle vāssa hoti micchādiṭṭhi samattā samādinnā, tena so kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjatī’’ti (ma. ni. 3.303) –

    អាទិនា សុត្តេ មរណកាលេ សមត្តាយ សមាទិន្នាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សម្មាទិដ្ឋិយា ច សហជាតចេតនាយ បដិសន្ធិទានំ វុត្តំ, ន ច ទុព្ពលេហិ បញ្ចទ្វារិកជវនេហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ សម្មាទិដ្ឋិ វា សមត្តា ហោតិ សមាទិន្នា។ វក្ខតិ ច –

    Ādinā sutte maraṇakāle samattāya samādinnāya micchādiṭṭhiyā sammādiṭṭhiyā ca sahajātacetanāya paṭisandhidānaṃ vuttaṃ, na ca dubbalehi pañcadvārikajavanehi micchādiṭṭhi sammādiṭṭhi vā samattā hoti samādinnā. Vakkhati ca –

    ‘‘សព្ពម្បិ ហេតំ កុសលាកុសលធម្មបដិវិជាននាទិចវនបរិយោសានំ កិច្ចំ មនោទ្វារិកចិត្តេនេវ ហោតិ, ន បញ្ចទ្វារិកេនាតិ សព្ពស្សបេតស្ស កិច្ចស្ស ករណេ សហជវនកានិ វីថិចិត្តានិ បដិក្ខិត្តានី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៧៦៦)។

    ‘‘Sabbampi hetaṃ kusalākusaladhammapaṭivijānanādicavanapariyosānaṃ kiccaṃ manodvārikacitteneva hoti, na pañcadvārikenāti sabbassapetassa kiccassa karaṇe sahajavanakāni vīthicittāni paṭikkhittānī’’ti (vibha. aṭṭha. 766).

    តត្ថ ហិ ‘‘ន កិញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតីតិ ‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’តិ (ធ. ប. ១-២) ឯវំ វុត្តំ ឯកម្បិ កុសលំ វា អកុសលំ វា ន បដិវិជានាតី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៧៦៦) ច វុត្តំ។ យេសំ បដិវិភាវនប្បវត្តិយា សុខំ វា ទុក្ខំ វា អន្វេតិ, តេសំ សា បវត្តិ បញ្ចទ្វារេ បដិក្ខិត្តា, កុសលាកុសលកម្មសមាទានញ្ច តាទិសមេវាតិ។ តទារម្មណានន្តរំ បន ចវនំ, តទនន្តរា ច ឧបបត្តិ មនោទ្វារិកា ឯវ ហោតិ, ន សហជវនកវីថិចិត្តេ បរិយាបន្នាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ឥធ បញ្ចទ្វារិកតទារម្មណានន្តរំ ចុតិ, តទនន្តរំ បដិសន្ធិ ច វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ តត្ថ អវសេសបញ្ចចិត្តក្ខណាយុកេ រូបាទិម្ហិ ឧប្បន្នំ បដិសន្ធិំ សន្ធាយេវ ‘‘បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ឧបបត្តិចិត្តំ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ, អវសេសេកចិត្តក្ខណាយុកេ ច ឧប្បន្នំ សន្ធាយ ‘‘បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ឧបបត្តិចិត្តំ អតីតារម្មណស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៩.២៨) វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។

    Tattha hi ‘‘na kiñci dhammaṃ paṭivijānātīti ‘manopubbaṅgamā dhammā’ti (dha. pa. 1-2) evaṃ vuttaṃ ekampi kusalaṃ vā akusalaṃ vā na paṭivijānātī’’ti (vibha. aṭṭha. 766) ca vuttaṃ. Yesaṃ paṭivibhāvanappavattiyā sukhaṃ vā dukkhaṃ vā anveti, tesaṃ sā pavatti pañcadvāre paṭikkhittā, kusalākusalakammasamādānañca tādisamevāti. Tadārammaṇānantaraṃ pana cavanaṃ, tadanantarā ca upapatti manodvārikā eva hoti, na sahajavanakavīthicitte pariyāpannāti iminā adhippāyena idha pañcadvārikatadārammaṇānantaraṃ cuti, tadanantaraṃ paṭisandhi ca vuttāti daṭṭhabbaṃ. Tattha avasesapañcacittakkhaṇāyuke rūpādimhi uppannaṃ paṭisandhiṃ sandhāyeva ‘‘paccuppannārammaṇaṃ upapatticittaṃ paccuppannārammaṇassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’’ti, avasesekacittakkhaṇāyuke ca uppannaṃ sandhāya ‘‘paccuppannārammaṇaṃ upapatticittaṃ atītārammaṇassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.19.28) vuttanti veditabbaṃ.

    សុទ្ធាយ វាតិ មហគ្គតកម្មនិមិត្តារម្មណាយ ជវនវីថិយា តទារម្មណរហិតាយាតិ អត្ថោ។ សា បន ជវនវីថិ មហគ្គតវិបាកស្ស ឧបចារោ វិយ ទដ្ឋព្ពា។ កេចិ បន តំ វីថិំ មហគ្គតាវសានំ វទន្តិ។ អតីតារម្មណា ឯកាទសវិធា, នវត្តព្ពារម្មណា សត្តវិធា។

    Suddhāya vāti mahaggatakammanimittārammaṇāya javanavīthiyā tadārammaṇarahitāyāti attho. Sā pana javanavīthi mahaggatavipākassa upacāro viya daṭṭhabbā. Keci pana taṃ vīthiṃ mahaggatāvasānaṃ vadanti. Atītārammaṇā ekādasavidhā, navattabbārammaṇā sattavidhā.

    ឯតេនានុសារេន អារុប្បចុតិយាបិ អនន្តរា បដិសន្ធិ វេទិតព្ពាតិ ឥទំ កស្មា វុត្តំ, ននុ ‘‘បថវីកសិណជ្ឈានាទិវសេន បដិលទ្ធមហគ្គតសុគតិយំ ឋិតស្សា’’តិ ឯវមាទិកេ ឯវ នយេ អយម្បិ បដិសន្ធិ អវរុទ្ធាតិ? ន, តត្ថ រូបាវចរចុតិអនន្តរាយ ឯវ បដិសន្ធិយា វុត្តត្តា។ តត្ថ ហិ ‘‘បថវីកសិណាទិកំ វា និមិត្តំ មហគ្គតចិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ។ ចក្ខុសោតានំ វា’’តិអាទិកេន រូបាវចរចុតិយា ឯវ អនន្តរា បដិសន្ធិ វុត្តាតិ វិញ្ញាយតិ។ អថាបិ យថាសម្ភវយោជនាយ អយម្បិ បដិសន្ធិ តត្ថេវ អវរុទ្ធា, អរូបាវចរចុតិអនន្តរា បន រូបាវចរបដិសន្ធិ នត្ថិ, អរូបាវចរេ ច ឧបរូបរិចុតិយា ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា បដិសន្ធីតិ ចតុត្ថារុប្បចុតិយា នវត្តព្ពារម្មណា បដិសន្ធិ នត្ថិ។ តេន តតោ តត្ថេវ អតីតារម្មណា កាមាវចរេ ច អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ ឥតរាហិ ច យថាសម្ភវំ អតីតនវត្តព្ពារម្មណា អារុប្បបដិសន្ធិ, អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណា ច កាមាវចរបដិសន្ធិ យោជេតព្ពាតិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ វិសុំ ឧទ្ធរណំ កតំ។

    Etenānusārena āruppacutiyāpi anantarā paṭisandhi veditabbāti idaṃ kasmā vuttaṃ, nanu ‘‘pathavīkasiṇajjhānādivasena paṭiladdhamahaggatasugatiyaṃ ṭhitassā’’ti evamādike eva naye ayampi paṭisandhi avaruddhāti? Na, tattha rūpāvacaracutianantarāya eva paṭisandhiyā vuttattā. Tattha hi ‘‘pathavīkasiṇādikaṃ vā nimittaṃ mahaggatacittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Cakkhusotānaṃ vā’’tiādikena rūpāvacaracutiyā eva anantarā paṭisandhi vuttāti viññāyati. Athāpi yathāsambhavayojanāya ayampi paṭisandhi tattheva avaruddhā, arūpāvacaracutianantarā pana rūpāvacarapaṭisandhi natthi, arūpāvacare ca uparūparicutiyā heṭṭhimā heṭṭhimā paṭisandhīti catutthāruppacutiyā navattabbārammaṇā paṭisandhi natthi. Tena tato tattheva atītārammaṇā kāmāvacare ca atītapaccuppannārammaṇā paṭisandhi itarāhi ca yathāsambhavaṃ atītanavattabbārammaṇā āruppapaṭisandhi, atītapaccuppannārammaṇā ca kāmāvacarapaṭisandhi yojetabbāti imassa visesassa dassanatthaṃ visuṃ uddharaṇaṃ kataṃ.

    ឯវំ អារម្មណវសេន ឯកវិធាយ កាមាវចរសុគតិចុតិយា ទុវិធា ទុគ្គតិបដិសន្ធិ, ទុគ្គតិចុតិយា ទុវិធា សុគតិបដិសន្ធិ, កាមាវចរសុគតិចុតិយា ទ្វិឯកទ្វិប្បការានំ កាមរូបារុប្បានំ វសេន បញ្ចវិធា សុគតិបដិសន្ធិ, រូបាវចរចុតិយា ច តថេវ បញ្ចវិធា, ទុវិធាយ អារុប្បចុតិយា បច្ចេកំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ កាមារុប្បានំ វសេន អដ្ឋវិធា ច បដិសន្ធិ ទស្សិតា, ទុគ្គតិចុតិយា បន ឯកវិធាយ ទុគ្គតិបដិសន្ធិ ទុវិធា ន ទស្សិតា, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ទុគ្គតិយំ ឋិតស្ស បនា’’តិអាទិមាហ។ យថាវុត្តា បន –

    Evaṃ ārammaṇavasena ekavidhāya kāmāvacarasugaticutiyā duvidhā duggatipaṭisandhi, duggaticutiyā duvidhā sugatipaṭisandhi, kāmāvacarasugaticutiyā dviekadvippakārānaṃ kāmarūpāruppānaṃ vasena pañcavidhā sugatipaṭisandhi, rūpāvacaracutiyā ca tatheva pañcavidhā, duvidhāya āruppacutiyā paccekaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ kāmāruppānaṃ vasena aṭṭhavidhā ca paṭisandhi dassitā, duggaticutiyā pana ekavidhāya duggatipaṭisandhi duvidhā na dassitā, taṃ dassetuṃ ‘‘duggatiyaṃ ṭhitassa panā’’tiādimāha. Yathāvuttā pana –

    ទ្វិទ្វិបញ្ចប្បការា ច, បញ្ចាដ្ឋទុវិធាបិ ច;

    Dvidvipañcappakārā ca, pañcāṭṭhaduvidhāpi ca;

    ចតុវីសតិ សព្ពាបិ, តា ហោន្តិ បដិសន្ធិយោ។

    Catuvīsati sabbāpi, tā honti paṭisandhiyo.

    ‘‘កាមាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៤៣១, ៤៥៥, ៤៩៨) នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយភាវោ ទស្សិតប្បការោតិ ឧបនិស្សយបច្ចយភាវមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ។

    ‘‘Kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā’’tiādinā (dha. sa. 431, 455, 498) nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo dassitappakāroti upanissayapaccayabhāvameva dassento ‘‘vuttañheta’’ntiādimāha.

    អាទិនា សហាតិអាទិនា វិមិស្សវិញ្ញាណេន សហ។ ឱមតោ ទ្វេ វា តយោ វា ទសកា ឧប្បជ្ជន្តីតិ គព្ភសេយ្យកានំ វសេន វុត្តំ។ អញ្ញត្ថ ហិ អនេកេ កលាបា សហ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ព្រហ្មត្តភាវេបិ ហិ អនេកគាវុតប្បមាណេ អនេកេ កលាបា សហុប្បជ្ជន្តីតិ តិំសតោ អធិកានេវ រូបានិ ហោន្តិ គន្ធរសាហារានំ បដិក្ខិត្តត្តា ចក្ខុសោតវត្ថុសត្តកជីវិតឆក្កភាវេបិ តេសំ ពហុត្តា។ អដ្ឋកថាយំ បន តត្ថបិ ចក្ខុសោតវត្ថុទសកានំ ជីវិតនវកស្ស ច ឧប្បត្តិ វុត្តា, បាឡិយំ បន ‘‘រូបធាតុយា ឧបបត្តិក្ខណេ ឋបេត្វា អសញ្ញសត្តានំ ទេវានំ បញ្ចាយតនានិ បាតុភវន្តិ, បញ្ច ធាតុយោ បាតុភវន្តី’’តិ វុត្តំ, តថា ‘‘រូបធាតុយា ឆ អាយតនានិ នវ ធាតុយោ’’តិ សព្ពសង្គហវសេន តត្ថ វិជ្ជមានាយតនធាតុយោ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ កថាវត្ថុម្ហិ ច ឃានាយតនាទីនំ វិយ គន្ធាយតនាទីនញ្ច តត្ថ ភាវោ បដិក្ខិត្តោ ‘‘អត្ថិ តត្ថ ឃានាយតនន្តិ? អាមន្តា, អត្ថិ តត្ថ គន្ធាយតនន្តិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ’’តិអាទិនា (កថា. ៥១៩), ន ច អផោដ្ឋព្ពាយតនានំ បថវីធាតុអាទីនំ វិយ អគន្ធរសាយតនានំ គន្ធរសានំ តត្ថ ភាវោ សក្កា វត្តុំ ផុសិតុំ អសក្កុណេយ្យតាវិនិមុត្តស្ស បថវីអាទិសភាវស្ស វិយ គន្ធរសភាវវិនិមុត្តស្ស គន្ធរសសភាវស្ស អភាវា។

    Ādinā sahātiādinā vimissaviññāṇena saha. Omato dve vā tayo vā dasakā uppajjantīti gabbhaseyyakānaṃ vasena vuttaṃ. Aññattha hi aneke kalāpā saha uppajjanti. Brahmattabhāvepi hi anekagāvutappamāṇe aneke kalāpā sahuppajjantīti tiṃsato adhikāneva rūpāni honti gandharasāhārānaṃ paṭikkhittattā cakkhusotavatthusattakajīvitachakkabhāvepi tesaṃ bahuttā. Aṭṭhakathāyaṃ pana tatthapi cakkhusotavatthudasakānaṃ jīvitanavakassa ca uppatti vuttā, pāḷiyaṃ pana ‘‘rūpadhātuyā upapattikkhaṇe ṭhapetvā asaññasattānaṃ devānaṃ pañcāyatanāni pātubhavanti, pañca dhātuyo pātubhavantī’’ti vuttaṃ, tathā ‘‘rūpadhātuyā cha āyatanāni nava dhātuyo’’ti sabbasaṅgahavasena tattha vijjamānāyatanadhātuyo dassetuṃ vuttaṃ. Kathāvatthumhi ca ghānāyatanādīnaṃ viya gandhāyatanādīnañca tattha bhāvo paṭikkhitto ‘‘atthi tattha ghānāyatananti? Āmantā, atthi tattha gandhāyatananti? Na hevaṃ vattabbe’’tiādinā (kathā. 519), na ca aphoṭṭhabbāyatanānaṃ pathavīdhātuādīnaṃ viya agandharasāyatanānaṃ gandharasānaṃ tattha bhāvo sakkā vattuṃ phusituṃ asakkuṇeyyatāvinimuttassa pathavīādisabhāvassa viya gandharasabhāvavinimuttassa gandharasasabhāvassa abhāvā.

    យទិ ច ឃានសម្ផស្សាទីនំ ការណភាវោ នត្ថីតិ អាយតនានីតិ តេន វុច្ចេយ្យុំ, ធាតុ-សទ្ទោ បន និស្សត្តនិជ្ជីវវាចកោតិ គន្ធធាតុរសធាតូតិ អវចនេ នត្ថិ ការណំ, ធម្មភាវោ ច តេសំ ឯកន្តេន ឥច្ឆិតព្ពោ សភាវធារណាទិលក្ខណតោ អញ្ញស្ស អភាវា, ធម្មានញ្ច អាយតនភាវោ ឯកន្តតោ យមកេ (យម. ១. អាយតនយមក.១៣) វុត្តោ ‘‘ធម្មោ អាយតនន្តិ? អាមន្តា’’តិ។ តស្មា តេសំ គន្ធរសាយតនភាវាភាវេបិ កោចិ អាយតនសភាវោ វត្តព្ពោ។ យទិ ច ផោដ្ឋព្ពភាវតោ អញ្ញោ បថវីធាតុអាទិភាវោ វិយ គន្ធរសភាវតោ អញ្ញោ តេសំ កោចិ សភាវោ សិយា, តេសំ ធម្មាយតនេ សង្គហោ។ គន្ធរសភាវេ បន អាយតនភាវេ ច សតិ គន្ធោ ច សោ អាយតនញ្ច គន្ធាយតនំ, រសោ ច សោ អាយតនញ្ច រសាយតនន្តិ ឥទមាបន្នមេវាតិ គន្ធរសាយតនភាវោ ច ន សក្កា និវារេតុំ, ‘‘តយោ អាហារា’’តិ (វិភ. ៩៩៣) ច វចនតោ កពឡីការាហារស្ស តត្ថ អភាវោ វិញ្ញាយតិ។ តស្មា យថា បាឡិយា អវិរោធោ ហោតិ, តថា រូបគណនា កាតព្ពា។ ឯវញ្ហិ ធម្មតា ន វិលោមិតា ហោតីតិ។

    Yadi ca ghānasamphassādīnaṃ kāraṇabhāvo natthīti āyatanānīti tena vucceyyuṃ, dhātu-saddo pana nissattanijjīvavācakoti gandhadhāturasadhātūti avacane natthi kāraṇaṃ, dhammabhāvo ca tesaṃ ekantena icchitabbo sabhāvadhāraṇādilakkhaṇato aññassa abhāvā, dhammānañca āyatanabhāvo ekantato yamake (yama. 1. āyatanayamaka.13) vutto ‘‘dhammo āyatananti? Āmantā’’ti. Tasmā tesaṃ gandharasāyatanabhāvābhāvepi koci āyatanasabhāvo vattabbo. Yadi ca phoṭṭhabbabhāvato añño pathavīdhātuādibhāvo viya gandharasabhāvato añño tesaṃ koci sabhāvo siyā, tesaṃ dhammāyatane saṅgaho. Gandharasabhāve pana āyatanabhāve ca sati gandho ca so āyatanañca gandhāyatanaṃ, raso ca so āyatanañca rasāyatananti idamāpannamevāti gandharasāyatanabhāvo ca na sakkā nivāretuṃ, ‘‘tayo āhārā’’ti (vibha. 993) ca vacanato kabaḷīkārāhārassa tattha abhāvo viññāyati. Tasmā yathā pāḷiyā avirodho hoti, tathā rūpagaṇanā kātabbā. Evañhi dhammatā na vilomitā hotīti.

    ជាតិឧណ្ណាយាតិ គព្ភំ ផាលេត្វា គហិតឧណ្ណាយាតិបិ វទន្តិ។ សម្ភវភេទោតិ អត្ថិតាភេទោ។ និជ្ឈាមតណ្ហិកា កិរ និច្ចំ ទុក្ខាតុរតាយ កាមំ សេវិត្វា គព្ភំ ន គណ្ហន្តិ។

    Jātiuṇṇāyāti gabbhaṃ phāletvā gahitauṇṇāyātipi vadanti. Sambhavabhedoti atthitābhedo. Nijjhāmataṇhikā kira niccaṃ dukkhāturatāya kāmaṃ sevitvā gabbhaṃ na gaṇhanti.

    រូបីព្រហ្មេសុ តាវ ឱបបាតិកយោនិកេសូតិ ឱបបាតិកយោនិកេហិ រូបីព្រហ្មេ និទ្ធារេតិ។ ‘‘សំសេទជោបបាតីសុ អវកំសតោ តិំសា’’តិ ឯតំ វិវរន្តោ អាហ ‘‘អវកំសតោ បនា’’តិអាទិ, តំ បនេតំ បាឡិយា ន សមេតិ។ ន ហិ បាឡិយំ កាមាវចរានំ សំសេទជោបបាតិកានំ អឃានកានំ ឧបបត្តិ វុត្តា។ ធម្មហទយវិភង្គេ (វិភ. ១០០៧) ហិ –

    Rūpībrahmesu tāva opapātikayonikesūti opapātikayonikehi rūpībrahme niddhāreti. ‘‘Saṃsedajopapātīsu avakaṃsato tiṃsā’’ti etaṃ vivaranto āha ‘‘avakaṃsato panā’’tiādi, taṃ panetaṃ pāḷiyā na sameti. Na hi pāḷiyaṃ kāmāvacarānaṃ saṃsedajopapātikānaṃ aghānakānaṃ upapatti vuttā. Dhammahadayavibhaṅge (vibha. 1007) hi –

    ‘‘កាមធាតុយា ឧបបត្តិក្ខណេ កស្សចិ ឯកាទសាយតនានិ បាតុភវន្តិ, កស្សចិ ទសាយតនានិ, កស្សចិ អបរានិ ទសាយតនានិ, កស្សចិ នវាយតនានិ, កស្សចិ សត្តាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ –

    ‘‘Kāmadhātuyā upapattikkhaṇe kassaci ekādasāyatanāni pātubhavanti, kassaci dasāyatanāni, kassaci aparāni dasāyatanāni, kassaci navāyatanāni, kassaci sattāyatanāni pātubhavantī’’ti –

    វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘អដ្ឋាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ។ តថា ‘‘ទសាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ សិយា, អឃានកឧបបត្តិយា វិជ្ជមានាយ តិក្ខត្តុញ្ច ‘‘នវាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ, ន ច តំ វុត្តំ។ ឯវំ ធាតុបាតុភាវាទិបញ្ហេសុ យមកេបិ ឃានជិវ្ហាកាយានំ សហចារិតា វុត្តាតិ។

    Vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘aṭṭhāyatanāni pātubhavantī’’ti. Tathā ‘‘dasāyatanāni pātubhavantī’’ti tikkhattuṃ vattabbaṃ siyā, aghānakaupapattiyā vijjamānāya tikkhattuñca ‘‘navāyatanāni pātubhavantī’’ti, na ca taṃ vuttaṃ. Evaṃ dhātupātubhāvādipañhesu yamakepi ghānajivhākāyānaṃ sahacāritā vuttāti.

    ចុតិបដិសន្ធីនំ ខន្ធាទីហិ អញ្ញមញ្ញំ សមានតា អភេទោ, អសមានតា ភេទោ។ នយមុខមត្តំ ទស្សេត្វា វុត្តំ អវុត្តញ្ច សព្ពំ សង្គណ្ហិត្វា អាហ ‘‘អយំ តាវ អរូបភូមីសុយេវ នយោ’’តិ។ រូបារូបាវចរានំ ឧបចារស្ស ពលវតាយ តតោ ចវិត្វា ទុគ្គតិយំ ឧបបត្តិ នត្ថីតិ ‘‘ឯកច្ចសុគតិចុតិយា’’តិ អាហ។ ឯកច្ចទុគ្គតិបដិសន្ធីតិ ឯត្ថ ឯកច្ចគ្គហណស្ស បយោជនំ មគ្គិតព្ពំ។ អយំ បនេត្ថាធិប្បាយោ សិយា – នានត្តកាយនានត្តសញ្ញីសុ វុត្តា ឯកច្ចេ វិនិបាតិកា តិហេតុកាទិបដិសន្ធិកា, តេសំ តំ បដិសន្ធិំ វិនិបាតភាវេន ទុគ្គតិបដិសន្ធីតិ គហេត្វា សព្ពសុគតិចុតិយាវ សា បដិសន្ធិ ហោតិ, ន ឯកច្ចសុគតិចុតិយា ឯវាតិ តំនិវត្តនត្ថំ ឯកច្ចទុគ្គតិគ្គហណំ កតំ។ អបាយបដិសន្ធិ ឯវ ហិ ឯកច្ចសុគតិចុតិយា ហោតិ, ន សព្ពសុគតិចុតិយា។ អថ វា ទុគ្គតិបដិសន្ធិ ទុវិធា ឯកច្ចសុគតិចុតិយា អនន្តរា ទុគ្គតិចុតិយា ចាតិ។ តត្ថ បច្ឆិមំ វជ្ជេត្វា បុរិមំ ឯវ គណ្ហិតុំ អាហ ‘‘ឯកច្ចទុគ្គតិបដិសន្ធី’’តិ។ អហេតុកចុតិយា សហេតុកបដិសន្ធីតិ ទុហេតុកា តិហេតុកា ច យោជេតព្ពា។ មណ្ឌូកទេវបុត្តាទីនំ វិយ ហិ អហេតុកចុតិយា តិហេតុកបដិសន្ធិបិ ហោតីតិ។

    Cutipaṭisandhīnaṃ khandhādīhi aññamaññaṃ samānatā abhedo, asamānatā bhedo. Nayamukhamattaṃ dassetvā vuttaṃ avuttañca sabbaṃ saṅgaṇhitvā āha ‘‘ayaṃ tāva arūpabhūmīsuyeva nayo’’ti. Rūpārūpāvacarānaṃ upacārassa balavatāya tato cavitvā duggatiyaṃ upapatti natthīti ‘‘ekaccasugaticutiyā’’ti āha. Ekaccaduggatipaṭisandhīti ettha ekaccaggahaṇassa payojanaṃ maggitabbaṃ. Ayaṃ panetthādhippāyo siyā – nānattakāyanānattasaññīsu vuttā ekacce vinipātikā tihetukādipaṭisandhikā, tesaṃ taṃ paṭisandhiṃ vinipātabhāvena duggatipaṭisandhīti gahetvā sabbasugaticutiyāva sā paṭisandhi hoti, na ekaccasugaticutiyā evāti taṃnivattanatthaṃ ekaccaduggatiggahaṇaṃ kataṃ. Apāyapaṭisandhi eva hi ekaccasugaticutiyā hoti, na sabbasugaticutiyā. Atha vā duggatipaṭisandhi duvidhā ekaccasugaticutiyā anantarā duggaticutiyā cāti. Tattha pacchimaṃ vajjetvā purimaṃ eva gaṇhituṃ āha ‘‘ekaccaduggatipaṭisandhī’’ti. Ahetukacutiyā sahetukapaṭisandhīti duhetukā tihetukā ca yojetabbā. Maṇḍūkadevaputtādīnaṃ viya hi ahetukacutiyā tihetukapaṭisandhipi hotīti.

    តស្ស តស្ស វិបរីតតោ ច យថាយោគំ យោជេតព្ពន្តិ ‘‘ឯកច្ចសុគតិចុតិយា ឯកច្ចទុគ្គតិបដិសន្ធី’’តិអាទីសុ ភេទវិសេសេសុ ‘‘ឯកច្ចទុគ្គតិចុតិយា ឯកច្ចសុគតិបដិសន្ធី’’តិអាទិនា យំ យំ យុជ្ជតិ, តំ តំ យោជេតព្ពន្តិ អត្ថោ។ យុជ្ជមានមត្តាបេក្ខនវសេន នបុំសកនិទ្ទេសោ កតោ, យោជេតព្ពន្តិ វា ភាវត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណាយ មហគ្គតអជ្ឈត្តារម្មណាតិអាទីសុ បន វិបរីតយោជនា ន កាតព្ពា។ ន ហិ មហគ្គតអជ្ឈត្តារម្មណាយ ចុតិយា អរូបភូមីសុ អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណា បដិសន្ធិ អត្ថិ។ ចតុក្ខន្ធាយ អរូបចុតិយា បញ្ចក្ខន្ធា កាមាវចរបដិសន្ធីតិ ឯតស្ស វិបរិយាយោ សយមេវ យោជិតោ។ អតីតារម្មណចុតិយា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធីតិ ឯតស្ស ច វិបរិយាយោ នត្ថិ ឯវាតិ។ ភេទវិសេសោ ឯវ ច ឯវំ វិត្ថារេន ទស្សិតោ, អភេទវិសេសោ បន ឯកេកស្មិំ ភេទេ តត្ថ តត្ថេវ ចុតិបដិសន្ធិយោជនាវសេន យោជេតព្ពោ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធាយ កាមាវចរាយ បញ្ចក្ខន្ធា កាមាវចរា…បេ.… អវិតក្កអវិចារាយ អវិតក្កអវិចារា’’តិ, ចតុក្ខន្ធាយ បន ចតុក្ខន្ធា សយមេវ យោជិតា។ ឯតេនេវ នយេន សក្កា ញាតុន្តិ បញ្ចក្ខន្ធាទីសុ អភេទវិសេសោ ន ទស្សិតោតិ។ តតោ ហេតុំ វិនាតិ តត្ថ ហេតុំ វិនា។

    Tassa tassa viparītato ca yathāyogaṃ yojetabbanti ‘‘ekaccasugaticutiyā ekaccaduggatipaṭisandhī’’tiādīsu bhedavisesesu ‘‘ekaccaduggaticutiyā ekaccasugatipaṭisandhī’’tiādinā yaṃ yaṃ yujjati, taṃ taṃ yojetabbanti attho. Yujjamānamattāpekkhanavasena napuṃsakaniddeso kato, yojetabbanti vā bhāvattho daṭṭhabbo. Amahaggatabahiddhārammaṇāya mahaggataajjhattārammaṇātiādīsu pana viparītayojanā na kātabbā. Na hi mahaggataajjhattārammaṇāya cutiyā arūpabhūmīsu amahaggatabahiddhārammaṇā paṭisandhi atthi. Catukkhandhāya arūpacutiyā pañcakkhandhā kāmāvacarapaṭisandhīti etassa vipariyāyo sayameva yojito. Atītārammaṇacutiyā paccuppannārammaṇā paṭisandhīti etassa ca vipariyāyo natthi evāti. Bhedaviseso eva ca evaṃ vitthārena dassito, abhedaviseso pana ekekasmiṃ bhede tattha tattheva cutipaṭisandhiyojanāvasena yojetabbo ‘‘pañcakkhandhāya kāmāvacarāya pañcakkhandhā kāmāvacarā…pe… avitakkaavicārāya avitakkaavicārā’’ti, catukkhandhāya pana catukkhandhā sayameva yojitā. Eteneva nayena sakkā ñātunti pañcakkhandhādīsu abhedaviseso na dassitoti. Tato hetuṃ vināti tattha hetuṃ vinā.

    អង្គបច្ចង្គសន្ធីនំ ពន្ធនានិ អង្គបច្ចង្គសន្ធិពន្ធនានិ, តេសំ ឆេទកានំ។ និរុទ្ធេសុ ចក្ខាទីសូតិ អតិមន្ទភាវូបគមនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ បញ្ចទ្វារិកវិញ្ញាណានន្តរម្បិ ហិ បុព្ពេ ចុតិ ទស្សិតា។ យមកេ ច (យម. ១.អាយតនយមក.១២០) –

    Aṅgapaccaṅgasandhīnaṃ bandhanāni aṅgapaccaṅgasandhibandhanāni, tesaṃ chedakānaṃ. Niruddhesu cakkhādīsūti atimandabhāvūpagamanaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Pañcadvārikaviññāṇānantarampi hi pubbe cuti dassitā. Yamake ca (yama. 1.āyatanayamaka.120) –

    ‘‘យស្ស ចក្ខាយតនំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស មនាយតនំ និរុជ្ឈតីតិ? អាមន្តា។ យស្ស វា បន មនាយតនំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចក្ខាយតនំ និរុជ្ឈតីតិ? សចិត្តកានំ អចក្ខុកានំ ចវន្តានំ តេសំ មនាយតនំ និរុជ្ឈតិ, នោ ច តេសំ ចក្ខាយតនំ និរុជ្ឈតិ។ សចក្ខុកានំ ចវន្តានំ តេសំ មនាយតនញ្ច និរុជ្ឈតិ, ចក្ខាយតនញ្ច និរុជ្ឈតី’’តិ –

    ‘‘Yassa cakkhāyatanaṃ nirujjhati, tassa manāyatanaṃ nirujjhatīti? Āmantā. Yassa vā pana manāyatanaṃ nirujjhati, tassa cakkhāyatanaṃ nirujjhatīti? Sacittakānaṃ acakkhukānaṃ cavantānaṃ tesaṃ manāyatanaṃ nirujjhati, no ca tesaṃ cakkhāyatanaṃ nirujjhati. Sacakkhukānaṃ cavantānaṃ tesaṃ manāyatanañca nirujjhati, cakkhāyatanañca nirujjhatī’’ti –

    អាទិនា ចក្ខាយតនាទីនំ ចុតិចិត្តេន សហ និរោធោ វុត្តោតិ។ លទ្ធោ អវសេសោ អវិជ្ជាទិកោ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ឯតេនាតិ លទ្ធាវសេសបច្ចយោ, សង្ខារោ។ អវិជ្ជាបដិច្ឆាទិតាទីនវេ តស្មិំ កម្មាទិវិសយេ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស អារម្មណភាវេន ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតេ តណ្ហាយ អប្បហីនត្តា ឯវ បុរិមុប្បន្នាយ ច សន្តតិយា បរិណតត្តា បដិសន្ធិដ្ឋានាភិមុខំ វិញ្ញាណំ និន្នបោណបព្ភារំ ហុត្វា បវត្តតីតិ អាហ ‘‘តណ្ហា នាមេតី’’តិ។ សហជាតសង្ខារាតិ ចុតិអាសន្នជវនវិញ្ញាណសហជាតចេតនា, សព្ពេបិ វា ផស្សាទយោ។ តស្មិំ បដិសន្ធិដ្ឋានេ កម្មាទិវិសយេ វិញ្ញាណំ ខិបន្តិ, ខិបន្តា វិយ តស្មិំ វិសយេ បដិសន្ធិវសេន វិញ្ញាណបតិដ្ឋានស្ស ហេតុភាវេន បវត្តន្តីតិ អត្ថោ។

    Ādinā cakkhāyatanādīnaṃ cuticittena saha nirodho vuttoti. Laddho avaseso avijjādiko viññāṇassa paccayo etenāti laddhāvasesapaccayo, saṅkhāro. Avijjāpaṭicchāditādīnave tasmiṃ kammādivisaye paṭisandhiviññāṇassa ārammaṇabhāvena uppattiṭṭhānabhūte taṇhāya appahīnattā eva purimuppannāya ca santatiyā pariṇatattā paṭisandhiṭṭhānābhimukhaṃ viññāṇaṃ ninnapoṇapabbhāraṃ hutvā pavattatīti āha ‘‘taṇhā nāmetī’’ti. Sahajātasaṅkhārāti cutiāsannajavanaviññāṇasahajātacetanā, sabbepi vā phassādayo. Tasmiṃ paṭisandhiṭṭhāne kammādivisaye viññāṇaṃ khipanti, khipantā viya tasmiṃ visaye paṭisandhivasena viññāṇapatiṭṭhānassa hetubhāvena pavattantīti attho.

    តន្តិ តំ វិញ្ញាណំ, ចុតិបដិសន្ធិតទាសន្នវិញ្ញាណានំ សន្តតិវសេន វិញ្ញាណន្តិ ឧបនីតេកត្តំ។ តណ្ហាយ នាមិយមានំ…បេ.… បវត្តតីតិ នមនខិបនបុរិមនិស្សយជហនាបរនិស្សយស្សាទននិស្សយរហិតបវត្តនានិ សន្តតិវសេន តស្សេវេកស្ស វិញ្ញាណស្ស ហោន្តិ, ន អញ្ញស្សាតិ ទស្សេតិ។ សន្តតិវសេនាតិ ច វទន្តោ ‘‘តទេវិទំ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតិ អនញ្ញ’’ន្តិ (ម. និ. ១.៣៩៦) ឥទញ្ច មិច្ឆាគាហំ បដិក្ខិបតិ។ សតិ ហិ នានត្តនយេ សន្តតិវសេន ឯកត្តនយោ ហោតីតិ។ ឱរិមតីររុក្ខវិនិពទ្ធរជ្ជុ វិយ បុរិមភវត្តភាវវិនិពន្ធំ កម្មាទិអារម្មណំ ទដ្ឋព្ពំ, បុរិសោ វិយ វិញ្ញាណំ, តស្ស មាតិកាតិក្កមនិច្ឆា វិយ តណ្ហា, អតិក្កមនបយោគោ វិយ ខិបនកសង្ខារា។ យថា ច សោ បុរិសោ បរតីរេ បតិដ្ឋហមានោ បរតីររុក្ខវិនិពទ្ធំ កិញ្ចិ អស្សាទយមានោ អនស្សាទយមានោ វា កេវលំ បថវិយំ សពលបយោគេហេវ បតិដ្ឋាតិ, ឯវមិទម្បិ ភវន្តរត្តភាវវិនិពទ្ធំ ហទយវត្ថុនិស្សយំ បញ្ចវោការភវេ អស្សាទយមានំ ចតុវោការភវេ អនស្សាទយមានំ វា កេវលំ អារម្មណសម្បយុត្តកម្មេហេវ បវត្តតិ។ តត្ថ អស្សាទយមានន្តិ បាបុណន្តំ, បដិលភមានន្តិ អត្ថោ។

    Tanti taṃ viññāṇaṃ, cutipaṭisandhitadāsannaviññāṇānaṃ santativasena viññāṇanti upanītekattaṃ. Taṇhāya nāmiyamānaṃ…pe… pavattatīti namanakhipanapurimanissayajahanāparanissayassādananissayarahitapavattanāni santativasena tassevekassa viññāṇassa honti, na aññassāti dasseti. Santativasenāti ca vadanto ‘‘tadevidaṃ viññāṇaṃ sandhāvati saṃsarati anañña’’nti (ma. ni. 1.396) idañca micchāgāhaṃ paṭikkhipati. Sati hi nānattanaye santativasena ekattanayo hotīti. Orimatīrarukkhavinibaddharajju viya purimabhavattabhāvavinibandhaṃ kammādiārammaṇaṃ daṭṭhabbaṃ, puriso viya viññāṇaṃ, tassa mātikātikkamanicchā viya taṇhā, atikkamanapayogo viya khipanakasaṅkhārā. Yathā ca so puriso paratīre patiṭṭhahamāno paratīrarukkhavinibaddhaṃ kiñci assādayamāno anassādayamāno vā kevalaṃ pathaviyaṃ sabalapayogeheva patiṭṭhāti, evamidampi bhavantarattabhāvavinibaddhaṃ hadayavatthunissayaṃ pañcavokārabhave assādayamānaṃ catuvokārabhave anassādayamānaṃ vā kevalaṃ ārammaṇasampayuttakammeheva pavattati. Tattha assādayamānanti pāpuṇantaṃ, paṭilabhamānanti attho.

    ភវន្តរាទិបដិសន្ធានតោតិ ភវន្តរស្ស អាទិសម្ពន្ធនតោ, ភវន្តរាទយោ វា ភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសន្តរា, តេសំ បដិសន្ធានតោតិ អត្ថោ។ កម្មន្តិ បដិសន្ធិជនកំ កម្មំ។ សង្ខារាតិ ចុតិអាសន្នជវនវិញ្ញាណសហគតា ខិបនកសង្ខារា។

    Bhavantarādipaṭisandhānatoti bhavantarassa ādisambandhanato, bhavantarādayo vā bhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsantarā, tesaṃ paṭisandhānatoti attho. Kammanti paṭisandhijanakaṃ kammaṃ. Saṅkhārāti cutiāsannajavanaviññāṇasahagatā khipanakasaṅkhārā.

    សទ្ទាទិហេតុកាតិ ឯត្ថ បដិឃោសោ សទ្ទហេតុកោ, បទីបោ បទីបន្តរាទិហេតុកោ, មុទ្ទា លញ្ឆនហេតុកា, ឆាយា អាទាសាទិគតមុខាទិហេតុកា។ អញ្ញត្រ អគន្ត្វា ហោន្តីតិ សទ្ទាទិបច្ចយទេសំ អគន្ត្វា សទ្ទាទិហេតុកា ហោន្តិ តតោ បុព្ពេ អភាវា, ឯវមិទម្បិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ ន ហេតុទេសំ គន្ត្វា តំហេតុកំ ហោតិ តតោ បុព្ពេ អភាវា, តស្មា ន ឥទំ ហេតុទេសតោ បុរិមភវតោ អាគតំ បដិឃោសាទយោ វិយ សទ្ទាទិទេសតោ, នាបិ តត្ថ ហេតុនា វិនា ឧប្បន្នំ សទ្ទាទីហិ វិនា បដិឃោសាទយោ វិយាតិ អត្ថោ។ អថ វា អញ្ញត្រ អគន្ត្វា ហោន្តីតិ បុព្ពេ បច្ចយទេសេ សន្និហិតា ហុត្វា តតោ អញ្ញត្រ គន្ត្វា តប្បច្ចយា ន ហោន្តិ ឧប្បត្តិតោ បុព្ពេ អភាវា, នាបិ សទ្ទាទិបច្ចយា ន ហោន្តិ, ឯវមិទម្បីតិ វុត្តនយេន យោជេតព្ពំ។ ឯស នយោតិ ពីជង្កុរាទីសុ សព្ពហេតុហេតុសមុប្បន្នេសុ យថាសម្ភវំ យោជនា កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ។ ឥធាបិ ហិ ហេតុហេតុសមុប្បន្នវិញ្ញាណានំ ឯកន្តមេកត្តេ សតិ ន មនុស្សគតិកោ ទេវគតិភូតោ សិយា, ឯកន្តនានត្តេ ន កម្មវតោ ផលំ សិយា។ តតោ ‘‘រត្តស្ស ពីជំ, រត្តស្ស ផល’’ន្តិអាទិកស្ស វិយ ‘‘ភូតបុព្ពាហំ, ភន្តេ, រោហិតស្សោ នាម ឥសី’’តិអាទិកស្ស (សំ. និ. ១.១០៧) វោហារស្ស លោបោ សិយា, តស្មា ឯត្ថ សន្តានពន្ធេ សតិ ហេតុហេតុសមុប្បន្នេសុ ន ឯកន្តមេវ ឯកតា វា នានតា វា ឧបគន្តព្ពា។ ឯត្ថ ច ឯកន្តឯកតាបដិសេធេន ‘‘សយំកតំ សុខំ ទុក្ខ’’ន្តិ ឥមំ ទិដ្ឋិំ និវារេតិ, ឯកន្តនានតាបដិសេធេន ‘‘បរំកតំ សុខំ ទុក្ខ’’ន្តិ, ហេតុហេតុសមុប្បន្នភាវវចនេន ‘‘អធិច្ចសមុប្បន្ន’’ន្តិ។ ឯត្ថាតិ ឯកសន្តានេ។

    Saddādihetukāti ettha paṭighoso saddahetuko, padīpo padīpantarādihetuko, muddā lañchanahetukā, chāyā ādāsādigatamukhādihetukā. Aññatra agantvā hontīti saddādipaccayadesaṃ agantvā saddādihetukā honti tato pubbe abhāvā, evamidampi paṭisandhiviññāṇaṃ na hetudesaṃ gantvā taṃhetukaṃ hoti tato pubbe abhāvā, tasmā na idaṃ hetudesato purimabhavato āgataṃ paṭighosādayo viya saddādidesato, nāpi tattha hetunā vinā uppannaṃ saddādīhi vinā paṭighosādayo viyāti attho. Atha vā aññatra agantvā hontīti pubbe paccayadese sannihitā hutvā tato aññatra gantvā tappaccayā na honti uppattito pubbe abhāvā, nāpi saddādipaccayā na honti, evamidampīti vuttanayena yojetabbaṃ. Esa nayoti bījaṅkurādīsu sabbahetuhetusamuppannesu yathāsambhavaṃ yojanā kātabbāti dasseti. Idhāpi hi hetuhetusamuppannaviññāṇānaṃ ekantamekatte sati na manussagatiko devagatibhūto siyā, ekantanānatte na kammavato phalaṃ siyā. Tato ‘‘rattassa bījaṃ, rattassa phala’’ntiādikassa viya ‘‘bhūtapubbāhaṃ, bhante, rohitasso nāma isī’’tiādikassa (saṃ. ni. 1.107) vohārassa lopo siyā, tasmā ettha santānabandhe sati hetuhetusamuppannesu na ekantameva ekatā vā nānatā vā upagantabbā. Ettha ca ekantaekatāpaṭisedhena ‘‘sayaṃkataṃ sukhaṃ dukkha’’nti imaṃ diṭṭhiṃ nivāreti, ekantanānatāpaṭisedhena ‘‘paraṃkataṃ sukhaṃ dukkha’’nti, hetuhetusamuppannabhāvavacanena ‘‘adhiccasamuppanna’’nti. Etthāti ekasantāne.

    ចតុមធុរអលត្តករសាទិភាវនា អម្ពមាតុលុង្គាទិពីជានំ អភិសង្ខារោ។ ឯត្ថ ពីជំ វិយ កម្មវា សត្តោ, អភិសង្ខារោ វិយ កម្មំ, ពីជស្ស អង្កុរាទិប្បពន្ធោ វិយ សត្តស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណាទិប្បពន្ធោ, តត្ថុប្បន្នស្ស មធុរស្ស រត្តកេសរស្ស វា ផលស្ស វា តស្សេវ ពីជស្ស, តតោ ឯវ ច អភិសង្ខារតោ ភាវោ វិយ កម្មការកស្សេវ សត្តស្ស, តំកម្មតោ ឯវ ច ផលស្ស ភាវោ វេទិតព្ពោ។ ពាលសរីរេ កតំ វិជ្ជាបរិយាបុណនំ សិប្បសិក្ខនំ ឱសធប្បយោគោ ច ន វុឌ្ឍសរីរំ គច្ឆន្តិ។ អថ ច តំនិមិត្តំ វិជ្ជាបាដវំ សិប្បជាននំ អនាមយតា ច វុឌ្ឍសរីរេ ហោតិ, ន ច តំ អញ្ញស្ស ហោតិ តំសន្តតិបរិយាបន្នេ ឯវ វុឌ្ឍសរីរេ ឧប្បជ្ជនតោ, ន ច យថាបយុត្តេន វិជ្ជាបរិយាបុណនាទិនា វិនា អញ្ញតោ ហោតិ តទភាវេ អភាវតោ។ ឯវមិធាបិ សន្តានេ យំ ផលំ, ឯតំ នាញ្ញស្ស, ន ច អញ្ញតោតិ យោជេតព្ពំ។ ន អញ្ញតោតិ ឯតេន ច សង្ខារាភាវេ ផលាភាវមេវ ទស្សេតិ, នាញ្ញបច្ចយនិវារណំ ករោតិ។

    Catumadhuraalattakarasādibhāvanā ambamātuluṅgādibījānaṃ abhisaṅkhāro. Ettha bījaṃ viya kammavā satto, abhisaṅkhāro viya kammaṃ, bījassa aṅkurādippabandho viya sattassa paṭisandhiviññāṇādippabandho, tatthuppannassa madhurassa rattakesarassa vā phalassa vā tasseva bījassa, tato eva ca abhisaṅkhārato bhāvo viya kammakārakasseva sattassa, taṃkammato eva ca phalassa bhāvo veditabbo. Bālasarīre kataṃ vijjāpariyāpuṇanaṃ sippasikkhanaṃ osadhappayogo ca na vuḍḍhasarīraṃ gacchanti. Atha ca taṃnimittaṃ vijjāpāṭavaṃ sippajānanaṃ anāmayatā ca vuḍḍhasarīre hoti, na ca taṃ aññassa hoti taṃsantatipariyāpanne eva vuḍḍhasarīre uppajjanato, na ca yathāpayuttena vijjāpariyāpuṇanādinā vinā aññato hoti tadabhāve abhāvato. Evamidhāpi santāne yaṃ phalaṃ, etaṃ nāññassa, na ca aññatoti yojetabbaṃ. Na aññatoti etena ca saṅkhārābhāve phalābhāvameva dasseti, nāññapaccayanivāraṇaṃ karoti.

    យម្បិ វុត្តំ, តត្ថ វទាមាតិ វចនសេសោ។ តត្ថ វា ឧបភុញ្ជកេ អសតិ សិទ្ធា ភុញ្ជកសម្មុតីតិ សម្ពន្ធោ។ ផលតីតិ សម្មុតិ ផលតិសម្មុតិ។

    Yampi vuttaṃ, tattha vadāmāti vacanaseso. Tattha vā upabhuñjake asati siddhā bhuñjakasammutīti sambandho. Phalatīti sammuti phalatisammuti.

    ឯវំ សន្តេបីតិ អសង្កន្តិបាតុភាវេ, តត្ថ ច យថាវុត្តទោសបរិហរណេ សតិ សិទ្ធេតិ អត្ថោ។ បវត្តិតោ បុព្ពេតិ កម្មាយូហនក្ខណតោ បុព្ពេ។ បច្ឆា ចាតិ វិបច្ចនបវត្តិតោ បច្ឆា ច។ អវិបក្កវិបាកា កតត្តា ចេ បច្ចយា, វិបក្កវិបាកានម្បិ កតត្តំ សមានន្តិ តេសម្បិ ផលាវហតា សិយាតិ អាសង្កានិវត្តនត្ថំ អាហ ‘‘ន ច និច្ចំ ផលាវហា’’តិ។ ន វិជ្ជមានត្តា វា អវិជ្ជមានត្តា វាតិ ឯតេន វិជ្ជមានត្តំ អវិជ្ជមានត្តញ្ច និស្សាយ វុត្តទោសេវ បរិហរតិ។

    Evaṃsantepīti asaṅkantipātubhāve, tattha ca yathāvuttadosapariharaṇe sati siddheti attho. Pavattito pubbeti kammāyūhanakkhaṇato pubbe. Pacchā cāti vipaccanapavattito pacchā ca. Avipakkavipākā katattā ce paccayā, vipakkavipākānampi katattaṃ samānanti tesampi phalāvahatā siyāti āsaṅkānivattanatthaṃ āha ‘‘na ca niccaṃ phalāvahā’’ti. Na vijjamānattā vā avijjamānattā vāti etena vijjamānattaṃ avijjamānattañca nissāya vuttadoseva pariharati.

    តស្សា បាដិភោគកិរិយាយ, ភណ្ឌកីណនកិរិយាយ, ឥណគហណាទិកិរិយាយ វា ករណមត្តំ តំកិរិយាករណមត្តំ។ តទេវ តទត្ថនិយ្យាតនេ បដិភណ្ឌទានេ ឥណទានេ ច បច្ចយោ ហោតិ, អផលិតនិយ្យាតនាទិផលន្តិ អត្ថោ។

    Tassā pāṭibhogakiriyāya, bhaṇḍakīṇanakiriyāya, iṇagahaṇādikiriyāya vā karaṇamattaṃ taṃkiriyākaraṇamattaṃ. Tadeva tadatthaniyyātane paṭibhaṇḍadāne iṇadāne ca paccayo hoti, aphalitaniyyātanādiphalanti attho.

    អវិសេសេនាតិ ‘‘តិហេតុកោ តិហេតុកស្សា’’តិអាទិកំ ភេទំ អកត្វាវ សាមញ្ញតោ, បិណ្ឌវសេនាតិ អត្ថោ។ សព្ពត្ថ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ពលវកម្មស្ស វសេន យោជេតព្ពោ។ ‘‘ទុព្ពលញ្ហិ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ន ហោតី’’តិ វក្ខមានមេវេតំ បដ្ឋានវណ្ណនាយន្តិ។ អវិសេសេនាតិ សព្ពបុញ្ញាភិសង្ខារំ សហ សង្គណ្ហាតិ។ ទ្វាទសាកុសលចេតនាភេទោតិ ឯត្ថ ឧទ្ធច្ចសហគតា កស្មា គហិតាតិ វិចារេតព្ពមេតំ។ ឯកស្ស វិញ្ញាណស្ស តថេវ បច្ចយោ បដិសន្ធិយំ, នោ បវត្តេតិ ឯកស្សេវ បច្ចយភាវនិយមោ បដិសន្ធិយំ, នោ បវត្តេ។ បវត្តេ ហិ សត្តន្នម្បិ បច្ចយោតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘តថា កាមាវចរទេវលោកេបិ អនិដ្ឋា រូបាទយោ នត្ថី’’តិ វុត្តំ, ទេវានំ បន បុព្ពនិមិត្តបាតុភាវកាលេ មិលាតមាលាទីនំ អនិដ្ឋតា កថំ ន សិយា។

    Avisesenāti ‘‘tihetuko tihetukassā’’tiādikaṃ bhedaṃ akatvāva sāmaññato, piṇḍavasenāti attho. Sabbattha upanissayapaccayo balavakammassa vasena yojetabbo. ‘‘Dubbalañhi upanissayapaccayo na hotī’’ti vakkhamānamevetaṃ paṭṭhānavaṇṇanāyanti. Avisesenāti sabbapuññābhisaṅkhāraṃ saha saṅgaṇhāti. Dvādasākusalacetanābhedoti ettha uddhaccasahagatā kasmā gahitāti vicāretabbametaṃ. Ekassa viññāṇassa tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ, no pavatteti ekasseva paccayabhāvaniyamo paṭisandhiyaṃ, no pavatte. Pavatte hi sattannampi paccayoti adhippāyo. ‘‘Tathā kāmāvacaradevalokepi aniṭṭhā rūpādayo natthī’’ti vuttaṃ, devānaṃ pana pubbanimittapātubhāvakāle milātamālādīnaṃ aniṭṭhatā kathaṃ na siyā.

    ស្វេវ ទ្វីសុ ភវេសូតិ ឯត្ថ ឯកូនតិំសចេតនាភេទម្បិ ចិត្តសង្ខារំ ចិត្តសង្ខារភាវេន ឯកត្តំ ឧបនេត្វា ‘‘ស្វេវា’’តិ វុត្តំ។ តទេកទេសោ បន កាមាវចរចិត្តសង្ខារោវ តេរសន្នំ នវន្នញ្ច បច្ចយោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯកទេសបច្ចយភាវេន ហិ សមុទាយោ វុត្តោតិ។

    Sveva dvīsu bhavesūti ettha ekūnatiṃsacetanābhedampi cittasaṅkhāraṃ cittasaṅkhārabhāvena ekattaṃ upanetvā ‘‘svevā’’ti vuttaṃ. Tadekadeso pana kāmāvacaracittasaṅkhārova terasannaṃ navannañca paccayo daṭṭhabbo. Ekadesapaccayabhāvena hi samudāyo vuttoti.

    យត្ថ ច វិត្ថារប្បកាសនំ កតំ, តតោ ភវតោ បដ្ឋាយ មុខមត្តប្បកាសនំ កាតុកាមោ អាហ ‘‘អាទិតោ បដ្ឋាយា’’តិ។ តេន ‘‘ទ្វីសុ ភវេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តតិយជ្ឈានភូមិវសេនាតិ ឯតេន ឯកត្តកាយឯកត្តសញ្ញីសាមញ្ញេន ចតុត្ថជ្ឈានភូមិ ច អសញ្ញារុប្បវជ្ជា គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ យថាសម្ភវន្តិ ឯកវីសតិយា កាមាវចររូបាវចរកុសលវិបាកេសុ ចុទ្ទសន្នំ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច, សត្តន្នំ បវត្តេ ឯវ។ អយំ យថាសម្ភវោ។

    Yattha ca vitthārappakāsanaṃ kataṃ, tato bhavato paṭṭhāya mukhamattappakāsanaṃ kātukāmo āha ‘‘ādito paṭṭhāyā’’ti. Tena ‘‘dvīsu bhavesū’’tiādi vuttaṃ. Tatiyajjhānabhūmivasenāti etena ekattakāyaekattasaññīsāmaññena catutthajjhānabhūmi ca asaññāruppavajjā gahitāti veditabbā. Yathāsambhavanti ekavīsatiyā kāmāvacararūpāvacarakusalavipākesu cuddasannaṃ paṭisandhiyaṃ pavatte ca, sattannaṃ pavatte eva. Ayaṃ yathāsambhavo.

    ចតុន្នំ វិញ្ញាណានន្តិ ភវាទយោ អបេក្ខិត្វា វុត្តំ, ចតូសុ អន្តោគធានំ បន តិណ្ណំ វិញ្ញាណានំ តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ច បច្ចយភាវោ យោជេតព្ពោ, អវិញ្ញាណកេ សត្តាវាសេ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណេ អវិជ្ជមានេបិ តស្ស សង្ខារហេតុកត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ។ ឯតស្មិញ្ច មុខមត្តប្បកាសនេ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ ទុគ្គតិអាទីសុ បវត្តិយំ កុសលវិបាកាទិវិញ្ញាណានំ បច្ចយភាវោ ភវេសុ វុត្តនយេនេវ វិញ្ញាយតីតិ ន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។

    Catunnaṃviññāṇānanti bhavādayo apekkhitvā vuttaṃ, catūsu antogadhānaṃ pana tiṇṇaṃ viññāṇānaṃ tīsu viññāṇaṭṭhitīsu ca paccayabhāvo yojetabbo, aviññāṇake sattāvāse saṅkhārapaccayā viññāṇe avijjamānepi tassa saṅkhārahetukattaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Etasmiñca mukhamattappakāsane puññābhisaṅkhārādīnaṃ duggatiādīsu pavattiyaṃ kusalavipākādiviññāṇānaṃ paccayabhāvo bhavesu vuttanayeneva viññāyatīti na vuttoti veditabbo.

    វិញ្ញាណបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Viññāṇapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    នាមរូបបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Nāmarūpapadaniddesavaṇṇanā

    ២២៨. សុត្តន្តាភិធម្មេសុ នាមរូបទេសនាវិសេសោ ទេសនាភេទោ។ តយោ ខន្ធាតិ ឯតំ យទិបិ បាឡិយំ នត្ថិ, អត្ថតោ បន វុត្តមេវ ហោតីតិ កត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។

    228. Suttantābhidhammesu nāmarūpadesanāviseso desanābhedo. Tayo khandhāti etaṃ yadipi pāḷiyaṃ natthi, atthato pana vuttameva hotīti katvā vuttanti veditabbaṃ.

    អណ្ឌជានញ្ច អភាវកានន្តិ យោជេតព្ពំ។ សន្តតិសីសានីតិ កលាបសន្តានមូលានិ។ យទិបិ វិការរូបានិ បដិសន្ធិក្ខណេ ន សន្តិ, លក្ខណបរិច្ឆេទរូបានិ បន សន្តីតិ តានិ អបរិនិប្ផន្នានិ បរមត្ថតោ វិវជ្ជេន្តោ អាហ ‘‘រូបរូបតោ’’តិ។

    Aṇḍajānañca abhāvakānanti yojetabbaṃ. Santatisīsānīti kalāpasantānamūlāni. Yadipi vikārarūpāni paṭisandhikkhaṇe na santi, lakkhaṇaparicchedarūpāni pana santīti tāni aparinipphannāni paramatthato vivajjento āha ‘‘rūparūpato’’ti.

    កាមភវេ បន យស្មា សេសឱបបាតិកានន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ កាមភវេ ‘‘ឱបបាតិកា’’តិ វុត្តា ន សន្តិ, យេន សេសគ្គហណំ សាត្ថកំ ភវេយ្យ, អណ្ឌជគព្ភសេយ្យកេហិ បន ឱបបាតិកសំសេទជា សេសា ហោន្តីតិ សេសគ្គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ។ អថ វា ព្រហ្មកាយិកាទិកេហិ ឱបបាតិកេហិ វុត្តេហិ សេសេ សន្ធាយ ‘‘សេសឱបបាតិកាន’’ន្តិ អាហ។ តេ បន អរូបិនោបិ សន្តីតិ ‘‘កាមភវេ’’តិ វុត្តំ, អបរិបុណ្ណាយតនានំ បន នាមរូបំ យថាសម្ភវំ រូបមិស្សកវិញ្ញាណនិទ្ទេសេ វុត្តនយេន សក្កា ធម្មគណនាតោ វិញ្ញាតុន្តិ ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Kāmabhave pana yasmā sesaopapātikānanti ettha kiñcāpi kāmabhave ‘‘opapātikā’’ti vuttā na santi, yena sesaggahaṇaṃ sātthakaṃ bhaveyya, aṇḍajagabbhaseyyakehi pana opapātikasaṃsedajā sesā hontīti sesaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ. Atha vā brahmakāyikādikehi opapātikehi vuttehi sese sandhāya ‘‘sesaopapātikāna’’nti āha. Te pana arūpinopi santīti ‘‘kāmabhave’’ti vuttaṃ, aparipuṇṇāyatanānaṃ pana nāmarūpaṃ yathāsambhavaṃ rūpamissakaviññāṇaniddese vuttanayena sakkā dhammagaṇanāto viññātunti na vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    អវកំសតោ ទ្វេ អដ្ឋកានេវ ឧតុចិត្តសមុដ្ឋានានិ ហោន្តីតិ សសទ្ទកាលំ សន្ធាយ ‘‘ឧក្កំសតោ ទ្វិន្នំ នវកាន’’ន្តិ វុត្តំ។ បុព្ពេតិ ខន្ធវិភង្គេតិ វទន្តិ។ តត្ថ ហិ ‘‘ឯកេកចិត្តក្ខណេ តិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជមាន’’ន្តិ វុត្តំ។ ឥធេវ វា វុត្តំ សន្តតិទ្វយាទិកំ សត្តកបរិយោសានំ សន្ធាយាហ ‘‘បុព្ពេ វុត្តំ កម្មសមុដ្ឋានំ សត្តតិវិធ’’ន្តិ, តំ បនុប្បជ្ជមានំ ឯកេកចិត្តក្ខណេ តិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥមិនាធិប្បាយេន វុត្តំ ‘‘ឯកេកចិត្តក្ខណេ តិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជមាន’’ន្តិ។ ចតុទ្ទិសា វវត្ថាបិតាតិ អញ្ញមញ្ញសំសដ្ឋសីសា មូលេន ចតូសុ ទិសាសុ វវត្ថាបិតា អញ្ញមញ្ញំ អាលិង្គេត្វា ឋិតា ភិន្នវាហនិកា វិយ។

    Avakaṃsato dve aṭṭhakāneva utucittasamuṭṭhānāni hontīti sasaddakālaṃ sandhāya ‘‘ukkaṃsato dvinnaṃ navakāna’’nti vuttaṃ. Pubbeti khandhavibhaṅgeti vadanti. Tattha hi ‘‘ekekacittakkhaṇe tikkhattuṃ uppajjamāna’’nti vuttaṃ. Idheva vā vuttaṃ santatidvayādikaṃ sattakapariyosānaṃ sandhāyāha ‘‘pubbe vuttaṃ kammasamuṭṭhānaṃ sattatividha’’nti, taṃ panuppajjamānaṃ ekekacittakkhaṇe tikkhattuṃ uppajjatīti iminādhippāyena vuttaṃ ‘‘ekekacittakkhaṇe tikkhattuṃ uppajjamāna’’nti. Catuddisā vavatthāpitāti aññamaññasaṃsaṭṭhasīsā mūlena catūsu disāsu vavatthāpitā aññamaññaṃ āliṅgetvā ṭhitā bhinnavāhanikā viya.

    បញ្ចវោការភវេ ច បវត្តិយន្តិ រូបាជនកកម្មជំ បញ្ចវិញ្ញាណប្បវត្តិកាលំ សហជាតវិញ្ញាណបច្ចយញ្ច សន្ធាយាហ។ តទា ហិ តតោ នាមមេវ ហោតីតិ, កម្មវិញ្ញាណបច្ចយា បន សទាបិ ឧភយំ ហោតីតិ សក្កា វត្តុំ, បច្ឆាជាតវិញ្ញាណបច្ចយា ច រូបំ ឧបត្ថទ្ធំ ហោតីតិ។ អសញ្ញេសូតិអាទិ កម្មវិញ្ញាណបច្ចយំ សន្ធាយ វុត្តំ, បញ្ចវោការភវេ ច បវត្តិយន្តិ ភវង្គាទិជនកកម្មតោ អញ្ញេន រូបុប្បត្តិកាលំ និរោធសមាបត្តិកាលំ ភវង្គាទិឧប្បត្តិកាលតោ អញ្ញកាលញ្ច សន្ធាយ វុត្តន្តិ យុត្តំ។ ភវង្គាទិឧប្បត្តិកាលេ ហិ តំជនកេនេវ កម្មុនា ឧប្បជ្ជមានំ រូបំ, សោ ច វិបាកោ កម្មវិញ្ញាណបច្ចយោ ហោតីតិ សក្កា វត្តុំ។ សហជាតវិញ្ញាណបច្ចយានបេក្ខម្បិ ហិ បវត្តិយំ កម្មេន បវត្តមានំ រូបំ នាមញ្ច ន កម្មវិញ្ញាណានបេក្ខំ ហោតីតិ។ សព្ពត្ថាតិ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច។ សហជាតវិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, កម្មវិញ្ញាណបច្ចយា ច នាមរូបញ្ច យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពំ។ នាមញ្ច រូបញ្ច នាមរូបញ្ច នាមរូបន្តិ ឯត្ថ នាមរូប-សទ្ទោ អត្តនោ ឯកទេសេន នាម-សទ្ទេន នាម-សទ្ទស្ស សរូបោ, រូប-សទ្ទេន ច រូប-សទ្ទស្ស, តស្មា ‘‘សរូបានំ ឯកសេសោ’’តិ នាមរូប-សទ្ទស្ស ឋានំ ឥតរេសញ្ច នាមរូប-សទ្ទានំ អទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ។

    Pañcavokārabhave ca pavattiyanti rūpājanakakammajaṃ pañcaviññāṇappavattikālaṃ sahajātaviññāṇapaccayañca sandhāyāha. Tadā hi tato nāmameva hotīti, kammaviññāṇapaccayā pana sadāpi ubhayaṃ hotīti sakkā vattuṃ, pacchājātaviññāṇapaccayā ca rūpaṃ upatthaddhaṃ hotīti. Asaññesūtiādi kammaviññāṇapaccayaṃ sandhāya vuttaṃ, pañcavokārabhave ca pavattiyanti bhavaṅgādijanakakammato aññena rūpuppattikālaṃ nirodhasamāpattikālaṃ bhavaṅgādiuppattikālato aññakālañca sandhāya vuttanti yuttaṃ. Bhavaṅgādiuppattikāle hi taṃjanakeneva kammunā uppajjamānaṃ rūpaṃ, so ca vipāko kammaviññāṇapaccayo hotīti sakkā vattuṃ. Sahajātaviññāṇapaccayānapekkhampi hi pavattiyaṃ kammena pavattamānaṃ rūpaṃ nāmañca na kammaviññāṇānapekkhaṃ hotīti. Sabbatthāti paṭisandhiyaṃ pavatte ca. Sahajātaviññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, kammaviññāṇapaccayā ca nāmarūpañca yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Nāmañcarūpañca nāmarūpañca nāmarūpanti ettha nāmarūpa-saddo attano ekadesena nāma-saddena nāma-saddassa sarūpo, rūpa-saddena ca rūpa-saddassa, tasmā ‘‘sarūpānaṃ ekaseso’’ti nāmarūpa-saddassa ṭhānaṃ itaresañca nāmarūpa-saddānaṃ adassanaṃ daṭṭhabbaṃ.

    វិបាកតោ អញ្ញំ អវិបាកំ។ យតោ ទ្វិធា មតំ, តតោ យុត្តមេវ ឥទន្តិ យោជេតព្ពំ។ កុសលាទិចិត្តក្ខណេតិ អាទិ-សទ្ទេន អកុសលកិរិយចិត្តក្ខណេ វិយ វិបាកចិត្តក្ខណេបិ វិបាកាជនកកម្មសមុដ្ឋានំ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ វិបាកចិត្តក្ខណេ បន អភិសង្ខារវិញ្ញាណបច្ចយា បុព្ពេ វុត្តនយេន ឧភយញ្ច ឧបលព្ភតីតិ តាទិសវិបាកចិត្តក្ខណវជ្ជនត្ថំ ‘‘កុសលាទិចិត្តក្ខណេ’’តិ វុត្តំ។

    Vipākato aññaṃ avipākaṃ. Yato dvidhā mataṃ, tato yuttameva idanti yojetabbaṃ. Kusalādicittakkhaṇeti ādi-saddena akusalakiriyacittakkhaṇe viya vipākacittakkhaṇepi vipākājanakakammasamuṭṭhānaṃ saṅgahitanti veditabbaṃ. Vipākacittakkhaṇe pana abhisaṅkhāraviññāṇapaccayā pubbe vuttanayena ubhayañca upalabbhatīti tādisavipākacittakkhaṇavajjanatthaṃ ‘‘kusalādicittakkhaṇe’’ti vuttaṃ.

    សុត្តន្តិកបរិយាយេនាតិ បដ្ឋានេ រូបានំ ឧបនិស្សយបច្ចយស្ស អវុត្តត្តា វុត្តំ, សុត្តន្តេ បន ‘‘យស្មិំ សតិ យំ ហោតិ, អសតិ ច ន ហោតិ, សោ តស្ស ឧបនិស្សយោ និទានំ ហេតុ បភវោ’’តិ កត្វា ‘‘វិញ្ញាណូបនិសំ នាមរូប’’ន្តិ រូបស្ស ច វិញ្ញាណូបនិស្សយតា វុត្តា។ វនបត្ថបរិយាយេ ច វនសណ្ឌគាមនិគមនគរជនបទបុគ្គលូបនិស្សយោ ឥរិយាបថវិហារោ, តតោ ច ចីវរាទីនំ ជីវិតបរិក្ខារានំ កសិរេន ច អប្បកសិរេន ច សមុទាគមនំ វុត្តំ, ន ច វនសណ្ឌាទយោ អារម្មណូបនិស្សយាទិភាវំ ឥរិយាបថានំ ចីវរាទិសមុទាគមនស្ស ច ភជន្តិ, តស្មា វិនា អភាវោ ឯវ ច សុត្តន្តបរិយាយតោ ឧបនិស្សយភាវោ ទដ្ឋព្ពោ។ នាមស្ស អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ កម្មារម្មណបដិសន្ធិអាទិកាលេ អារម្មណបច្ចយោវ ហោតីតិ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ រូបស្សេវ សុត្តន្តិកបរិយាយតោ ឯកធា បច្ចយភាវោ វុត្តោ។ សសំសយស្ស ហិ រូបស្ស តំបច្ចយោ ហោតីតិ វុត្តេ នាមស្ស ហោតីតិ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ។

    Suttantikapariyāyenāti paṭṭhāne rūpānaṃ upanissayapaccayassa avuttattā vuttaṃ, suttante pana ‘‘yasmiṃ sati yaṃ hoti, asati ca na hoti, so tassa upanissayo nidānaṃ hetu pabhavo’’ti katvā ‘‘viññāṇūpanisaṃ nāmarūpa’’nti rūpassa ca viññāṇūpanissayatā vuttā. Vanapatthapariyāye ca vanasaṇḍagāmanigamanagarajanapadapuggalūpanissayo iriyāpathavihāro, tato ca cīvarādīnaṃ jīvitaparikkhārānaṃ kasirena ca appakasirena ca samudāgamanaṃ vuttaṃ, na ca vanasaṇḍādayo ārammaṇūpanissayādibhāvaṃ iriyāpathānaṃ cīvarādisamudāgamanassa ca bhajanti, tasmā vinā abhāvo eva ca suttantapariyāyato upanissayabhāvo daṭṭhabbo. Nāmassa abhisaṅkhāraviññāṇaṃ kammārammaṇapaṭisandhiādikāle ārammaṇapaccayova hotīti vattabbameva natthīti rūpasseva suttantikapariyāyato ekadhā paccayabhāvo vutto. Sasaṃsayassa hi rūpassa taṃpaccayo hotīti vutte nāmassa hotīti vattabbameva natthīti.

    បវត្តស្ស បាកដត្តា អបាកដំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា បុច្ឆតិ ‘‘កថំ បនេត’’ន្តិអាទិនា។ សុត្តតោ នាមំ, យុត្តិតោ រូបំ វិញ្ញាណបច្ចយា ហោតីតិ ជានិតព្ពំ។ យុត្តិតោ សាធេត្វា សុត្តេន តំ ទឡ្ហំ ករោន្តោ ‘‘កម្មសមុដ្ឋានស្សបិ ហី’’តិអាទិមាហ។ ចិត្តសមុដ្ឋានស្សេវាតិ ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស វិយ។ យស្មា នាមរូបមេវ បវត្តមានំ ទិស្សតិ, តស្មា តទេវ វទន្តេន អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ។ សុញ្ញតាបកាសនញ្ហិ ធម្មចក្កប្បវត្តនន្តិ អធិប្បាយោ។ នាមរូបមត្តតាវចនេនេវ វា បវត្តិយា ទុក្ខសច្ចមត្តតា វុត្តា, ទុក្ខសច្ចប្បកាសនេន ច តស្ស សមុទយោ, តស្ស ច និរោធោ, និរោធគាមី ច មគ្គោ បកាសិតោ ឯវ ហោតិ។ អហេតុកស្ស ទុក្ខស្ស ហេតុនិរោធា, អនិរុជ្ឈនកស្ស ច អភាវា, និរោធស្ស ច ឧបាយេន វិនា អនធិគន្តព្ពត្តាតិ ចតុសច្ចប្បកាសនំ ធម្មចក្កប្បវត្តនំ យោជេតព្ពំ។

    Pavattassa pākaṭattā apākaṭaṃ paṭisandhiṃ gahetvā pucchati ‘‘kathaṃ paneta’’ntiādinā. Suttato nāmaṃ, yuttito rūpaṃ viññāṇapaccayā hotīti jānitabbaṃ. Yuttito sādhetvā suttena taṃ daḷhaṃ karonto ‘‘kammasamuṭṭhānassapi hī’’tiādimāha. Cittasamuṭṭhānassevāti cittasamuṭṭhānassa viya. Yasmā nāmarūpameva pavattamānaṃ dissati, tasmā tadeva vadantena anuttaraṃ dhammacakkaṃ pavattitaṃ. Suññatāpakāsanañhi dhammacakkappavattananti adhippāyo. Nāmarūpamattatāvacaneneva vā pavattiyā dukkhasaccamattatā vuttā, dukkhasaccappakāsanena ca tassa samudayo, tassa ca nirodho, nirodhagāmī ca maggo pakāsito eva hoti. Ahetukassa dukkhassa hetunirodhā, anirujjhanakassa ca abhāvā, nirodhassa ca upāyena vinā anadhigantabbattāti catusaccappakāsanaṃ dhammacakkappavattanaṃ yojetabbaṃ.

    នាមរូបបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Nāmarūpapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    សឡាយតនបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Saḷāyatanapadaniddesavaṇṇanā

    ២២៩. និយមតោតិ ច ឥទំ ចតុន្នំ ភូតានំ, ឆន្នំ វត្ថូនំ, ជីវិតស្ស ច យថាសម្ភវំ សហជាតនិស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយាទិនា ឯកន្តេន សឡាយតនស្ស បវត្តមានស្ស បច្ចយភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ រូបាយតនាទីនំ បន សហជាតនិស្សយានុបាលនភាវោ នត្ថីតិ អគ្គហណំ វេទិតព្ពំ។ អារម្មណារម្មណបុរេជាតាទិភាវោ ច តេសំ ន សន្តតិបរិយាបន្នានមេវ, ន ច ចក្ខាទីនំ វិយ ឯកប្បការេនេវាតិ អនិយមតោ បច្ចយភាវោ។ និយមតោ…បេ.… ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ឯវន្តិ ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទេន វា រូបាយតនាទីនម្បិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ។ ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ច សឡាយតនន្តិ ឯត្ថ យទិបិ ឆដ្ឋាយតនសឡាយតន-សទ្ទានំ សទ្ទតោ សរូបតា នត្ថិ, អត្ថតោ បន សឡាយតនេកទេសោវ ឆដ្ឋាយតនន្តិ ឯកទេសសរូបតា អត្ថីតិ ឯកទេសសរូបេកសេសោ កតោតិ វេទិតព្ពោ។ អត្ថតោបិ ហិ សរូបានំ ឯកទេសសរូបេកសេសំ ឥច្ឆន្តិ ‘‘វង្កោ ច កុដិលោ ច កុដិលា’’តិ, តស្មា អត្ថតោ ឯកទេសសរូបានញ្ច ឯកសេសេន ភវិតព្ពន្តិ។

    229. Niyamatoti ca idaṃ catunnaṃ bhūtānaṃ, channaṃ vatthūnaṃ, jīvitassa ca yathāsambhavaṃ sahajātanissayapurejātaindriyādinā ekantena saḷāyatanassa pavattamānassa paccayabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Rūpāyatanādīnaṃ pana sahajātanissayānupālanabhāvo natthīti aggahaṇaṃ veditabbaṃ. Ārammaṇārammaṇapurejātādibhāvo ca tesaṃ na santatipariyāpannānameva, na ca cakkhādīnaṃ viya ekappakārenevāti aniyamato paccayabhāvo. Niyamato…pe… jīvitindriyanti evanti ettha evaṃ-saddena vā rūpāyatanādīnampi saṅgaho veditabbo. Chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatananti ettha yadipi chaṭṭhāyatanasaḷāyatana-saddānaṃ saddato sarūpatā natthi, atthato pana saḷāyatanekadesova chaṭṭhāyatananti ekadesasarūpatā atthīti ekadesasarūpekaseso katoti veditabbo. Atthatopi hi sarūpānaṃ ekadesasarūpekasesaṃ icchanti ‘‘vaṅko ca kuṭilo ca kuṭilā’’ti, tasmā atthato ekadesasarūpānañca ekasesena bhavitabbanti.

    អថ វា ឆដ្ឋាយតនញ្ច មនាយតនញ្ច ឆដ្ឋាយតនន្តិ វា, មនាយតនន្តិ វា, ឆដ្ឋាយតនញ្ច ឆដ្ឋាយតនញ្ច ឆដ្ឋាយតនន្តិ វា, មនាយតនញ្ច មនាយតនញ្ច មនាយតនន្តិ វា ឯកសេសំ កត្វា ចក្ខាទីហិ សហ ‘‘សឡាយតន’’ន្តិ វុត្តន្តិ តមេវ ឯកសេសំ នាមមត្តបច្ចយស្ស, នាមរូបបច្ចយស្ស ច មនាយតនស្ស វសេន កតំ អត្ថតោ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ច សឡាយតនន្តិ ឯវំ កតេកសេសស្សា’’តិ។ យថាវុត្តោបិ ហិ ឯកសេសោ អត្ថតោ ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ចាតិ ឯវំ កតោ នាម ហោតីតិ។ សព្ពត្ថ ច ឯកសេសេ កតេ ឯកវចននិទ្ទេសោ កតេកសេសានំ សឡាយតនាទិសទ្ទវចនីយតាសាមញ្ញវសេន កតោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ អព្យាកតវារេ វក្ខតីតិ កិញ្ចាបិ អកុសលវារេ កុសលវារេ ច ‘‘នាមបច្ចយា ឆដ្ឋាយតន’’ន្តិ វុត្តំ, សុត្តន្តភាជនីយេ បន វិបាកឆដ្ឋាយតនមេវ គហិតន្តិ អធិប្បាយេន អព្យាកតវារមេវ សាធកភាវេន ឧទាហដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ បច្ចយនយេ បន ‘‘ឆដ្ឋា ហោតិ តំ អវកំសតោ’’តិអាទិនា អវិបាកស្សបិ បច្ចយោ ឧទ្ធដោ, សោ និរវសេសំ វត្តុកាមតាយ ឧទ្ធដោតិ វេទិតព្ពោ។ ឥធ សង្គហិតន្តិ ឥធ ឯកសេសនយេន សង្គហិតំ, តត្ថ អព្យាកតវារេ លោកិយវិបាកភាជនីយេ វិភត្តន្តិ វេទិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ។

    Atha vā chaṭṭhāyatanañca manāyatanañca chaṭṭhāyatananti vā, manāyatananti vā, chaṭṭhāyatanañca chaṭṭhāyatanañca chaṭṭhāyatananti vā, manāyatanañca manāyatanañca manāyatananti vā ekasesaṃ katvā cakkhādīhi saha ‘‘saḷāyatana’’nti vuttanti tameva ekasesaṃ nāmamattapaccayassa, nāmarūpapaccayassa ca manāyatanassa vasena kataṃ atthato dassento āha ‘‘chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatananti evaṃ katekasesassā’’ti. Yathāvuttopi hi ekaseso atthato chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañcāti evaṃ kato nāma hotīti. Sabbattha ca ekasese kate ekavacananiddeso katekasesānaṃ saḷāyatanādisaddavacanīyatāsāmaññavasena katoti daṭṭhabbo. Abyākatavāre vakkhatīti kiñcāpi akusalavāre kusalavāre ca ‘‘nāmapaccayā chaṭṭhāyatana’’nti vuttaṃ, suttantabhājanīye pana vipākachaṭṭhāyatanameva gahitanti adhippāyena abyākatavārameva sādhakabhāvena udāhaṭanti daṭṭhabbaṃ. Paccayanaye pana ‘‘chaṭṭhā hoti taṃ avakaṃsato’’tiādinā avipākassapi paccayo uddhaṭo, so niravasesaṃ vattukāmatāya uddhaṭoti veditabbo. Idha saṅgahitanti idha ekasesanayena saṅgahitaṃ, tattha abyākatavāre lokiyavipākabhājanīye vibhattanti veditabbanti adhippāyo.

    នេយ្យន្តិ ញេយ្យំ។ ឧក្កំសាវកំសោតិ ឯត្ថ សត្តធា បច្ចយភាវតោ ឧក្កំសោ អដ្ឋធា បច្ចយភាវោ, តតោ បន នវធា តតោ វា ទសធាតិ អយំ ឧក្កំសោ, អវកំសោ បន ទសធា បច្ចយភាវតោ នវធា បច្ចយភាវោ, តតោ អដ្ឋធា, តតោ សត្តធាតិ ឯវំ វេទិតព្ពោ, ន បន សត្តធា បច្ចយភាវតោ ឯវ ទ្វេបិ ឧក្កំសាវកំសា យោជេតព្ពា តតោ អវកំសាភាវតោតិ។

    Neyyanti ñeyyaṃ. Ukkaṃsāvakaṃsoti ettha sattadhā paccayabhāvato ukkaṃso aṭṭhadhā paccayabhāvo, tato pana navadhā tato vā dasadhāti ayaṃ ukkaṃso, avakaṃso pana dasadhā paccayabhāvato navadhā paccayabhāvo, tato aṭṭhadhā, tato sattadhāti evaṃ veditabbo, na pana sattadhā paccayabhāvato eva dvepi ukkaṃsāvakaṃsā yojetabbā tato avakaṃsābhāvatoti.

    ហទយវត្ថុនោ សហាយំ ហុត្វាតិ ឯតេន អរូបេ វិយ អសហាយំ នាមំ ន ហោតិ, ហទយវត្ថុ ច នាមេន សហ ឆដ្ឋាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ឯត្តកមេវ ទស្សេតិ, ន បន យថា ហទយវត្ថុ បច្ចយោ ហោតិ, តថា នាមម្បីតិ អយមត្ថោ អធិប្បេតោ។ វត្ថុ ហិ វិប្បយុត្តបច្ចយោ ហោតិ, ន នាមំ, នាមញ្ច វិបាកហេតាទិបច្ចយោ ហោតិ, ន វត្ថូតិ។ បវត្តេ អរូបធម្មា កម្មជរូបស្ស ឋិតិប្បត្តស្សេវ បច្ចយា ហោន្តិ, ន ឧប្បជ្ជមានស្សាតិ វិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតា ច បច្ឆាជាតវិប្បយុត្តាទយោ ឯវ ចក្ខាទីនំ យោជេតព្ពា។

    Hadayavatthuno sahāyaṃ hutvāti etena arūpe viya asahāyaṃ nāmaṃ na hoti, hadayavatthu ca nāmena saha chaṭṭhāyatanassa paccayo hotīti ettakameva dasseti, na pana yathā hadayavatthu paccayo hoti, tathā nāmampīti ayamattho adhippeto. Vatthu hi vippayuttapaccayo hoti, na nāmaṃ, nāmañca vipākahetādipaccayo hoti, na vatthūti. Pavatte arūpadhammā kammajarūpassa ṭhitippattasseva paccayā honti, na uppajjamānassāti vippayuttaatthiavigatā ca pacchājātavippayuttādayo eva cakkhādīnaṃ yojetabbā.

    អវសេសមនាយតនស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធភវេ បនា’’តិ ឯតស្ស អនុវត្តមានត្តា បញ្ចវោការភវេ ឯវ បវត្តមានំ បញ្ចវិញ្ញាណេហិ អវសេសមនាយតនំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ នាមរូបស្ស សហជាតាទិសាធារណបច្ចយភាវោ សម្បយុត្តាទិអសាធារណបច្ចយភាវោ ច យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពោ។

    Avasesamanāyatanassāti ettha ‘‘pañcakkhandhabhave panā’’ti etassa anuvattamānattā pañcavokārabhave eva pavattamānaṃ pañcaviññāṇehi avasesamanāyatanaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nāmarūpassa sahajātādisādhāraṇapaccayabhāvo sampayuttādiasādhāraṇapaccayabhāvo ca yathāsambhavaṃ yojetabbo.

    សឡាយតនបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Saḷāyatanapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ផស្សបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Phassapadaniddesavaṇṇanā

    ២៣០. ‘‘ឆដ្ឋាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ អភិធម្មភាជនីយបាឡិ អារុប្បំ សន្ធាយ វុត្តាតិ ‘‘ឆដ្ឋាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ បាឡិអនុសារតោ’’តិ អាហ។ អជ្ឈត្តន្តិ សសន្តតិបរិយាបន្នមេវ គណ្ហាតិ។ តញ្ហិ សសន្តតិបរិយាបន្នកម្មនិព្ពត្តំ តាទិសស្ស ផស្សស្ស បច្ចយោ ហោតិ, រូបាទីនិ បន ពហិទ្ធា អនុបាទិន្នានិ ច ផស្សស្ស អារម្មណំ ហោន្តិ, ន តានិ ចក្ខាទីនិ វិយ សសន្តតិបរិយាបន្នកម្មកិលេសនិមិត្តបវត្តិភាវេន ផស្សស្ស បច្ចយោតិ បឋមាចរិយវាទេ ន គហិតានិ, ទុតិយាចរិយវាទេ បន យថា តថា វា បច្ចយភាវេ សតិ ន សក្កា វជ្ជេតុន្តិ គហិតានីតិ។

    230. ‘‘Chaṭṭhāyatanapaccayā phasso’’ti abhidhammabhājanīyapāḷi āruppaṃ sandhāya vuttāti ‘‘chaṭṭhāyatanapaccayā phassoti pāḷianusārato’’ti āha. Ajjhattanti sasantatipariyāpannameva gaṇhāti. Tañhi sasantatipariyāpannakammanibbattaṃ tādisassa phassassa paccayo hoti, rūpādīni pana bahiddhā anupādinnāni ca phassassa ārammaṇaṃ honti, na tāni cakkhādīni viya sasantatipariyāpannakammakilesanimittapavattibhāvena phassassa paccayoti paṭhamācariyavāde na gahitāni, dutiyācariyavāde pana yathā tathā vā paccayabhāve sati na sakkā vajjetunti gahitānīti.

    យទិ សព្ពាយតនេហិ ឯកោ ផស្សោ សម្ភវេយ្យ, ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ឯកស្ស វចនំ យុជ្ជេយ្យ។ អថាបិ ឯកម្ហា អាយតនា សព្ពេ ផស្សា សម្ភវេយ្យុំ, តថាបិ សព្ពាយតនេហិ សព្ពផស្សសម្ភវតោ អាយតនភេទេន ផស្សភេទោ នត្ថីតិ តទភេទវសេន ឯកស្ស វចនំ យុជ្ជេយ្យ, តថា បន អសម្ភវតោ ន យុត្តន្តិ ចោទេតិ ‘‘ន សព្ពាយតនេហី’’តិអាទិនា។ អញ្ញស្សបិ វា អសម្ភវន្តស្ស វិធានស្ស ពោធនត្ថមេវ ‘‘នាបិ ឯកម្ហា អាយតនា សព្ពេ ផស្សា’’តិ វុត្តំ, ‘‘ន សព្ពាយតនេហិ ឯកោ ផស្សោ សម្ភោតី’’តិ ឥទមេវ បន ឯកផស្សវចនស្ស អយុត្តទីបកំ ការណន្តិ វេទិតព្ពំ។ និទស្សនវសេន វា ឯតំ វុត្តំ, នាបិ ឯកម្ហា អាយតនា សព្ពេ ផស្សា សម្ភោន្តិ, ឯវំ ន សព្ពាយតនេហិ ឯកោ ផស្សោ សម្ភោតិ, តស្មា ឯកស្ស វចនំ អយុត្តន្តិ។ បរិហារំ បន អនេកាយតនេហិ ឯកផស្សស្ស សម្ភវតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្រិទំ វិស្សជ្ជន’’ន្តិអាទិមាហ។ ឯកោបិ អនេកាយតនប្បភវោ ឯកោបនេកាយតនប្បភវោ។ ឆធាបច្ចយត្តេ បញ្ចវិភាវយេតិ ឯវំ សេសេសុបិ យោជនា។ តថា ចាតិ បច្ចុប្បន្នានិ រូបាទីនិ បច្ចុប្បន្នញ្ច ធម្មាយតនបរិយាបន្នំ រូបរូបំ សន្ធាយ វុត្តំ។ អារម្មណបច្ចយមត្តេនាតិ តំ សព្ពំ អបច្ចុប្បន្នំ អញ្ញញ្ច ធម្មាយតនំ សន្ធាយ វុត្តំ។

    Yadi sabbāyatanehi eko phasso sambhaveyya, ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti ekassa vacanaṃ yujjeyya. Athāpi ekamhā āyatanā sabbe phassā sambhaveyyuṃ, tathāpi sabbāyatanehi sabbaphassasambhavato āyatanabhedena phassabhedo natthīti tadabhedavasena ekassa vacanaṃ yujjeyya, tathā pana asambhavato na yuttanti codeti ‘‘na sabbāyatanehī’’tiādinā. Aññassapi vā asambhavantassa vidhānassa bodhanatthameva ‘‘nāpi ekamhā āyatanā sabbe phassā’’ti vuttaṃ, ‘‘na sabbāyatanehi eko phasso sambhotī’’ti idameva pana ekaphassavacanassa ayuttadīpakaṃ kāraṇanti veditabbaṃ. Nidassanavasena vā etaṃ vuttaṃ, nāpi ekamhā āyatanā sabbe phassā sambhonti, evaṃ na sabbāyatanehi eko phasso sambhoti, tasmā ekassa vacanaṃ ayuttanti. Parihāraṃ pana anekāyatanehi ekaphassassa sambhavatoti dassento ‘‘tatridaṃ vissajjana’’ntiādimāha. Ekopi anekāyatanappabhavo ekopanekāyatanappabhavo. Chadhāpaccayatte pañcavibhāvayeti evaṃ sesesupi yojanā. Tathā cāti paccuppannāni rūpādīni paccuppannañca dhammāyatanapariyāpannaṃ rūparūpaṃ sandhāya vuttaṃ. Ārammaṇapaccayamattenāti taṃ sabbaṃ apaccuppannaṃ aññañca dhammāyatanaṃ sandhāya vuttaṃ.

    ផស្សបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Phassapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    វេទនាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Vedanāpadaniddesavaṇṇanā

    ២៣១. ‘‘សេសាន’’ន្តិ ឯត្ថ សម្បដិច្ឆនស្ស ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ បញ្ច យទិបិ អនន្តរាទីហិបិ បច្ចយា ហោន្តិ, អនន្តរាទីនំ បន ឧបនិស្សយេ អន្តោគធត្តា សន្តីរណតទារម្មណានញ្ច សាធារណស្ស តស្ស វសេន ‘‘ឯកធា’’តិ វុត្តំ។

    231. ‘‘Sesāna’’nti ettha sampaṭicchanassa cakkhusamphassādayo pañca yadipi anantarādīhipi paccayā honti, anantarādīnaṃ pana upanissaye antogadhattā santīraṇatadārammaṇānañca sādhāraṇassa tassa vasena ‘‘ekadhā’’ti vuttaṃ.

    តេភូមកវិបាកវេទនានម្បិ សហជាតមនោសម្ផស្សសង្ខាតោ សោ ផស្សោ អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតីតិ យោជេតព្ពំ។ បច្ចយំ អនុបាទិន្នម្បិ កេចិ ឥច្ឆន្តីតិ ‘‘យា បនា’’តិអាទិនា មនោទ្វារាវជ្ជនផស្សស្ស បច្ចយភាវោ វុត្តោ, តញ្ច មុខមត្តទស្សនត្ថំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯតេន នយេន សព្ពស្ស អនន្តរស្ស អនានន្តរស្ស ច ផស្សស្ស តស្សា តស្សា វិបាកវេទនាយ ឧបនិស្សយតា យោជេតព្ពាតិ។

    Tebhūmakavipākavedanānampi sahajātamanosamphassasaṅkhāto so phasso aṭṭhadhā paccayo hotīti yojetabbaṃ. Paccayaṃ anupādinnampi keci icchantīti ‘‘yā panā’’tiādinā manodvārāvajjanaphassassa paccayabhāvo vutto, tañca mukhamattadassanatthaṃ daṭṭhabbaṃ. Etena nayena sabbassa anantarassa anānantarassa ca phassassa tassā tassā vipākavedanāya upanissayatā yojetabbāti.

    វេទនាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Vedanāpadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    តណ្ហាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Taṇhāpadaniddesavaṇṇanā

    ២៣២. មមត្តេនាតិ សម្បិយាយមានេន, អស្សាទនតណ្ហាយាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្ថ បុត្តោ វិយ វេទនា ទដ្ឋព្ពា, ខីរាទយោ វិយ វេទនាយ បច្ចយភូតា រូបាទយោ, ខីរាទិទាយិកា ធាតិ វិយ រូបាទិឆឡារម្មណទាយកា ចិត្តការាទយោ ឆ។ តត្ថ វេជ្ជោ រសាយនោជាវសេន តទុបត្ថម្ភិតជីវិតវសេន ច ធម្មារម្មណស្ស ទាយកោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ អារម្មណបច្ចយោ ឧប្បជ្ជមានស្ស អារម្មណមត្តមេវ ហោតិ, ន ឧបនិស្សយោ វិយ ឧប្បាទកោតិ ឧប្បាទកស្ស ឧបនិស្សយស្សេវ វសេន ‘‘ឯកធាវា’’តិ វុត្តំ។ ឧបនិស្សយេន វា អារម្មណូបនិស្សយោ សង្គហិតោ, តេន ច អារម្មណភាវេន តំសភាវោ អញ្ញោបិ អារម្មណភាវោ ទីបិតោ ហោតីតិ ឧបនិស្សយវសេនេវ បច្ចយភាវោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។

    232. Mamattenāti sampiyāyamānena, assādanataṇhāyāti vuttaṃ hoti. Tattha putto viya vedanā daṭṭhabbā, khīrādayo viya vedanāya paccayabhūtā rūpādayo, khīrādidāyikā dhāti viya rūpādichaḷārammaṇadāyakā cittakārādayo cha. Tattha vejjo rasāyanojāvasena tadupatthambhitajīvitavasena ca dhammārammaṇassa dāyakoti daṭṭhabbo. Ārammaṇapaccayo uppajjamānassa ārammaṇamattameva hoti, na upanissayo viya uppādakoti uppādakassa upanissayasseva vasena ‘‘ekadhāvā’’ti vuttaṃ. Upanissayena vā ārammaṇūpanissayo saṅgahito, tena ca ārammaṇabhāvena taṃsabhāvo aññopi ārammaṇabhāvo dīpito hotīti upanissayavaseneva paccayabhāvo vuttoti veditabbo.

    យស្មា វាតិអាទិនា ន កេវលំ វិបាកសុខវេទនា ឯវ, តិស្សោបិ បន វេទនា វិបាកា វិសេសេន តណ្ហាយ ឧបនិស្សយបច្ចយោ, អវិសេសេន ឥតរា ចាតិ ទស្សេតិ។ ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតាតិ តស្មា សាបិ ភិយ្យោ ឥច្ឆនវសេន តណ្ហាយ ឧបនិស្សយោតិ អធិប្បាយោ ។ ឧបេក្ខា បន អកុសលវិបាកភូតា អនិដ្ឋត្តា ទុក្ខេ អវរោធេតព្ពា, ឥតរា ឥដ្ឋត្តា សុខេតិ សា ទុក្ខំ វិយ សុខំ វិយ ច ឧបនិស្សយោ ហោតីតិ សក្កា វត្តុន្តិ។ ‘‘វេទនាបច្ចយា តណ្ហា’’តិ វចនេន សព្ពស្ស វេទនាវតោ បច្ចយស្ស អត្ថិតាយ តណ្ហុប្បត្តិប្បសង្គេ តំនិវារណត្ថមាហ ‘‘វេទនាបច្ចយា ចាបី’’តិអាទិ។

    Yasmā vātiādinā na kevalaṃ vipākasukhavedanā eva, tissopi pana vedanā vipākā visesena taṇhāya upanissayapaccayo, avisesena itarā cāti dasseti. Upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitāti tasmā sāpi bhiyyo icchanavasena taṇhāya upanissayoti adhippāyo . Upekkhā pana akusalavipākabhūtā aniṭṭhattā dukkhe avarodhetabbā, itarā iṭṭhattā sukheti sā dukkhaṃ viya sukhaṃ viya ca upanissayo hotīti sakkā vattunti. ‘‘Vedanāpaccayā taṇhā’’ti vacanena sabbassa vedanāvato paccayassa atthitāya taṇhuppattippasaṅge taṃnivāraṇatthamāha ‘‘vedanāpaccayā cāpī’’tiādi.

    ននុ ‘‘អនុសយសហាយា វេទនា តណ្ហាយ បច្ចយោ ហោតី’’តិ វចនស្ស អភាវា អតិប្បសង្គនិវត្តនំ ន សក្កា កាតុន្តិ? ន, វដ្ដកថាយ បវត្តត្តា។ វដ្ដស្ស ហិ អនុសយវិរហេ អភាវតោ អនុសយសហិតាយេវ បច្ចយោតិ អត្ថតោ វុត្តមេតំ ហោតីតិ។ អថ វា ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា’’តិ អនុវត្តមានត្តា អនុសយសហិតាវ បច្ចយោតិ វិញ្ញាយតិ។ ‘‘វេទនាបច្ចយា តណ្ហា’’តិ ច ឯត្ថ វេទនាបច្ចយា ឯវ តណ្ហា, ន វេទនាយ វិនាតិ អយំ និយមោ វិញ្ញាយតិ, ន វេទនាបច្ចយា តណ្ហា ហោតិ ឯវាតិ, តស្មា អតិប្បសង្គោ នត្ថិ ឯវាតិ។

    Nanu ‘‘anusayasahāyā vedanā taṇhāya paccayo hotī’’ti vacanassa abhāvā atippasaṅganivattanaṃ na sakkā kātunti? Na, vaṭṭakathāya pavattattā. Vaṭṭassa hi anusayavirahe abhāvato anusayasahitāyeva paccayoti atthato vuttametaṃ hotīti. Atha vā ‘‘avijjāpaccayā’’ti anuvattamānattā anusayasahitāva paccayoti viññāyati. ‘‘Vedanāpaccayā taṇhā’’ti ca ettha vedanāpaccayā eva taṇhā, na vedanāya vināti ayaṃ niyamo viññāyati, na vedanāpaccayā taṇhā hoti evāti, tasmā atippasaṅgo natthi evāti.

    វុសីមតោតិ វុសិតវតោ, វុសិតព្រហ្មចរិយវាសស្សាតិ អត្ថោ។ វុស្សតីតិ វា ‘‘វុសី’’តិ មគ្គោ វុច្ចតិ, សោ ឯតស្ស វុត្ថោ អត្ថីតិ វុសីមា។ អគ្គផលំ វា បរិនិដ្ឋិតវាសត្តា ‘‘វុសី’’តិ វុច្ចតិ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ វុសីមា។

    Vusīmatoti vusitavato, vusitabrahmacariyavāsassāti attho. Vussatīti vā ‘‘vusī’’ti maggo vuccati, so etassa vuttho atthīti vusīmā. Aggaphalaṃ vā pariniṭṭhitavāsattā ‘‘vusī’’ti vuccati, taṃ etassa atthīti vusīmā.

    តណ្ហាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Taṇhāpadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ឧបាទានបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Upādānapadaniddesavaṇṇanā

    ២៣៣. សស្សតោ អត្តាតិ ឥទំ បុរិមទិដ្ឋិំ ឧបាទិយមានំ ឧត្តរទិដ្ឋិំ និទស្សេតុំ វុត្តំ។ យថា ហិ ឯសា ទិដ្ឋិ ទឡ្ហីករណវសេន បុរិមំ ឧត្តរា ឧបាទិយតិ, ឯវំ ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិកាបីតិ។ អត្តគ្គហណំ បន អត្តវាទុបាទានន្តិ ន ឥទំ ទិដ្ឋុបាទានទស្សនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ លោកោ ចាតិ វា អត្តគ្គហណវិនិមុត្តំ គហណំ ទិដ្ឋុបាទានភូតំ ឥធ បុរិមទិដ្ឋិឧត្តរទិដ្ឋិវចនេហិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ‘‘ធម្មសង្ខេបវិត្ថារេ បន សង្ខេបតោ តណ្ហាទឡ្ហត្តំ, សង្ខេបតោ ទិដ្ឋិមត្តមេវ, វិត្ថារតោ បនា’’តិ ឯវំ ធម្មសង្ខេបវិត្ថារតោ សង្ខេបំ វិត្ថារញ្ច និទ្ធារេតីតិ។ ធម្មសង្ខេបវិត្ថារេតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ ទដ្ឋព្ពំ។

    233. Sassato attāti idaṃ purimadiṭṭhiṃ upādiyamānaṃ uttaradiṭṭhiṃ nidassetuṃ vuttaṃ. Yathā hi esā diṭṭhi daḷhīkaraṇavasena purimaṃ uttarā upādiyati, evaṃ ‘‘natthi dinna’’ntiādikāpīti. Attaggahaṇaṃ pana attavādupādānanti na idaṃ diṭṭhupādānadassananti daṭṭhabbaṃ. Loko cāti vā attaggahaṇavinimuttaṃ gahaṇaṃ diṭṭhupādānabhūtaṃ idha purimadiṭṭhiuttaradiṭṭhivacanehi vuttanti veditabbaṃ. ‘‘Dhammasaṅkhepavitthāre pana saṅkhepato taṇhādaḷhattaṃ, saṅkhepato diṭṭhimattameva, vitthārato panā’’ti evaṃ dhammasaṅkhepavitthārato saṅkhepaṃ vitthārañca niddhāretīti. Dhammasaṅkhepavitthāreti niddhāraṇe bhummaṃ daṭṭhabbaṃ.

    បកតិអណុអាទីនំ សស្សតគាហបុព្ពង្គមោ, សរីរស្ស ឧច្ឆេទគ្គាហបុព្ពង្គមោ ច តេសំ សាមិភូតោ កោចិ សស្សតោ ឧច្ឆិជ្ជមានោ វា អត្តា អត្ថីតិ អត្តគ្គាហោ កទាចិ ហោតីតិ ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិ វុត្តំ។ យេភុយ្យេន បឋមំ អត្តវាទុបាទានន្តិអាទិនា វា សម្ពន្ធោ។

    Pakatiaṇuādīnaṃ sassatagāhapubbaṅgamo, sarīrassa ucchedaggāhapubbaṅgamo ca tesaṃ sāmibhūto koci sassato ucchijjamāno vā attā atthīti attaggāho kadāci hotīti ‘‘yebhuyyenā’’ti vuttaṃ. Yebhuyyena paṭhamaṃ attavādupādānantiādinā vā sambandho.

    យទិបិ ភវរាគជវនវីថិ សព្ពបឋមំ បវត្តតិ គហិតប្បដិសន្ធិកស្ស ភវនិកន្តិយា បវត្តិតព្ពត្តា, សោ បន ភវរាគោ តណ្ហាទឡ្ហត្តំ ន ហោតីតិ មញ្ញមានោ ន កាមុបាទានស្ស បឋមុប្បត្តិមាហ។ តណ្ហា កាមុបាទានន្តិ បន វិភាគស្ស អករណេ សព្ពាបិ តណ្ហា កាមុបាទានន្តិ, ករណេបិ កាមរាគតោ អញ្ញាបិ តណ្ហា ទឡ្ហភាវំ បត្តា កាមុបាទានន្តិ តស្ស អរហត្តមគ្គវជ្ឈតា វុត្តា។

    Yadipi bhavarāgajavanavīthi sabbapaṭhamaṃ pavattati gahitappaṭisandhikassa bhavanikantiyā pavattitabbattā, so pana bhavarāgo taṇhādaḷhattaṃ na hotīti maññamāno na kāmupādānassa paṭhamuppattimāha. Taṇhā kāmupādānanti pana vibhāgassa akaraṇe sabbāpi taṇhā kāmupādānanti, karaṇepi kāmarāgato aññāpi taṇhā daḷhabhāvaṃ pattā kāmupādānanti tassa arahattamaggavajjhatā vuttā.

    ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតា ចិត្តុប្បាទា វិសយោ។ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា អាលយោ, តត្ថ រមតីតិ អាលយរាមា , បជា។ តេនេវ សា អាលយរាមតា ច សកសន្តានេ បរសន្តានេ ច បាកដា ហោតីតិ។ ឧបនិស្សយវចនេន អារម្មណានន្តរបកតូបនិស្សយា វុត្តាតិ អនន្តរបច្ចយាទីនម្បិ សង្គហោ កតោ ហោតិ។

    Uppattiṭṭhānabhūtā cittuppādā visayo. Pañcupādānakkhandhā ālayo, tattha ramatīti ālayarāmā, pajā. Teneva sā ālayarāmatā ca sakasantāne parasantāne ca pākaṭā hotīti. Upanissayavacanena ārammaṇānantarapakatūpanissayā vuttāti anantarapaccayādīnampi saṅgaho kato hoti.

    ឧបាទានបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Upādānapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ភវបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Bhavapadaniddesavaṇṇanā

    ២៣៤. ផលវោហារេន កម្មភវោ ភវោតិ វុត្តោតិ ឧបបត្តិភវនិព្ពចនមេវ ទ្វយស្សបិ សាធារណំ កត្វា វទន្តោ អាហ ‘‘ភវតីតិ ភវោ’’តិ។ ភវំ គច្ឆតីតិ និប្ផាទនផលវសេន អត្តនោ បវត្តិកាលេ ភវាភិមុខំ ហុត្វា បវត្តតីតិ អត្ថោ, និព្ពត្តនមេវ វា ឯត្ថ គមនំ អធិប្បេតំ។

    234. Phalavohārena kammabhavo bhavoti vuttoti upapattibhavanibbacanameva dvayassapi sādhāraṇaṃ katvā vadanto āha ‘‘bhavatīti bhavo’’ti. Bhavaṃ gacchatīti nipphādanaphalavasena attano pavattikāle bhavābhimukhaṃ hutvā pavattatīti attho, nibbattanameva vā ettha gamanaṃ adhippetaṃ.

    សញ្ញាវតំ ភវោ សញ្ញាភវោតិ ឯត្ថ វន្តុ-សទ្ទស្ស លោបោ ទដ្ឋព្ពោ, តស្ស វា អត្ថេ អការំ កត្វា ‘‘សញ្ញភវោ’’តិបិ បាឋោ។ វោកិរីយតិ បសារីយតិ វិត្ថារីយតីតិ វោការោ, វោកិរណំ វា វោការោ, សោ ឯកស្មិំ បវត្តត្តា ឯកោ វោការោតិ វុត្តោ, បទេសបសដុប្បត្តីតិ អត្ថោ។

    Saññāvataṃ bhavo saññābhavoti ettha vantu-saddassa lopo daṭṭhabbo, tassa vā atthe akāraṃ katvā ‘‘saññabhavo’’tipi pāṭho. Vokirīyati pasārīyati vitthārīyatīti vokāro, vokiraṇaṃ vā vokāro, so ekasmiṃ pavattattā eko vokāroti vutto, padesapasaṭuppattīti attho.

    ចេតនាសម្បយុត្តា វា…បេ.… សង្គហិតាតិ អាចយគាមិតាយ កម្មសង្ខាតតំ ទស្សេត្វា កម្មភវេ សង្គហិតភាវំ បរិយាយេន វទតិ, និប្បរិយាយេន បន ចេតនាវ កម្មភវោ។ វុត្តញ្ហិ ‘‘កម្មភវោ តីហិ ខន្ធេហិ ឯកេនាយតនេន ឯកាយ ធាតុយា សម្បយុត្តោ, ឯកេន ខន្ធេន ឯកេនាយតនេន ឯកាយ ធាតុយា កេហិចិ សម្បយុត្តោ’’តិ (ធាតុ. ២៤៤)។ ឧបបត្តិភវោ តីហិបិ តិកេហិ វុត្តា ឧបបត្តិក្ខន្ធាវ។ យថាហ ‘‘ឧបបត្តិភវោ កាមភវោ សញ្ញាភវោ បញ្ចវោការភវោ បញ្ចហិ ខន្ធេហិ ឯកាទសហាយតនេហិ សត្តរសហិ ធាតូហិ សង្គហិតោ’’តិអាទិ (ធាតុ. ៦៧)។ យទិ ហិ អនុបាទិន្នកានម្បិ គហណំ សិយា, ‘‘ទ្វាទសហាយតនេហិ អដ្ឋារសហិ ធាតូហី’’តិ វត្តព្ពំ សិយាតិ។

    Cetanāsampayuttāvā…pe… saṅgahitāti ācayagāmitāya kammasaṅkhātataṃ dassetvā kammabhave saṅgahitabhāvaṃ pariyāyena vadati, nippariyāyena pana cetanāva kammabhavo. Vuttañhi ‘‘kammabhavo tīhi khandhehi ekenāyatanena ekāya dhātuyā sampayutto, ekena khandhena ekenāyatanena ekāya dhātuyā kehici sampayutto’’ti (dhātu. 244). Upapattibhavo tīhipi tikehi vuttā upapattikkhandhāva. Yathāha ‘‘upapattibhavo kāmabhavo saññābhavo pañcavokārabhavo pañcahi khandhehi ekādasahāyatanehi sattarasahi dhātūhi saṅgahito’’tiādi (dhātu. 67). Yadi hi anupādinnakānampi gahaṇaṃ siyā, ‘‘dvādasahāyatanehi aṭṭhārasahi dhātūhī’’ti vattabbaṃ siyāti.

    សង្ខារភវានំ ធម្មភេទតោ ន សង្ខារា ឯវ បុន វុត្តាតិ ‘‘សាត្ថកមេវិទំ បុនវចន’’ន្តិ ឯតំ ន យុត្តន្តិ ចេ? ន, ភវេកទេសភាវេន សង្ខារានំ ភវោតិ បុន វុត្តត្តា។ បរេន វា ធម្មវិសេសំ អគណេត្វា បុនវចនំ ចោទិតន្តិ ចោទកាភិលាសវសេន ‘‘សាត្ថកមេវិទំ បុនវចន’’ន្តិ វុត្តំ។

    Saṅkhārabhavānaṃ dhammabhedato na saṅkhārā eva puna vuttāti ‘‘sātthakamevidaṃ punavacana’’nti etaṃ na yuttanti ce? Na, bhavekadesabhāvena saṅkhārānaṃ bhavoti puna vuttattā. Parena vā dhammavisesaṃ agaṇetvā punavacanaṃ coditanti codakābhilāsavasena ‘‘sātthakamevidaṃ punavacana’’nti vuttaṃ.

    កាមភវាទិនិព្ពត្តនកស្ស កម្មស្ស កាមភវាទិភាវោ ផលវោហារេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ។ អន្តោគធេ វិសុំ អគណេត្វា អព្ភន្តរគតេ ឯវ កត្វា កាមភវាទិកេ កម្មុបបត្តិភវវសេន ទុគុណេ កត្វា អាហ ‘‘ឆ ភវា’’តិ។

    Kāmabhavādinibbattanakassa kammassa kāmabhavādibhāvo phalavohārena aṭṭhakathāyaṃ vutto. Antogadhe visuṃ agaṇetvā abbhantaragate eva katvā kāmabhavādike kammupapattibhavavasena duguṇe katvā āha ‘‘cha bhavā’’ti.

    អវិសេសេនាតិ ឧបាទានភេទំ អកត្វាតិ អត្ថោ។ ឧបាទានភេទាករណេនេវ ច ទ្វាទសប្បភេទស្ស សង្គហវសេន សង្គហតោ ‘‘ឆ ភវា’’តិ វុត្តំ។

    Avisesenāti upādānabhedaṃ akatvāti attho. Upādānabhedākaraṇeneva ca dvādasappabhedassa saṅgahavasena saṅgahato ‘‘cha bhavā’’ti vuttaṃ.

    គោសីលេន កុក្កុរសីលេន ច សមត្តេន សមាទិន្នេន គុន្នំ កុក្កុរានញ្ច សហព្យតា វុត្តាតិ សីលព្ពតុបាទានវតោ ឈានភាវនា ន ឥជ្ឈតីតិ មញ្ញមានា តេន រូបារូបភវា ន ហោន្តីតិ កេចិ វទន្តិ, វក្ខមានេន បន បការេន បច្ចយភាវតោ ‘‘តំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ អាហ។ អសុទ្ធិមគ្គេ ច សុទ្ធិមគ្គបរាមសនំ សីលព្ពតុបាទានន្តិ សុទ្ធិមគ្គបរាមសនេន រូបារូបាវចរជ្ឈានានំ និព្ពត្តនំ ន យុជ្ជតីតិ។ បុរាណភារតសីតាហរណបសុពន្ធវិធិអាទិសវនំ អសទ្ធម្មសវនំ។ អាទិ-សទ្ទេន អសប្បុរិសូបនិស្សយំ បុព្ពេ ច អកតបុញ្ញតំ អត្តមិច្ឆាបណិធិតញ្ច សង្គណ្ហាតិ។ តទន្តោគធា ឯវាតិ តស្មិំ ទុច្ចរិតនិព្ពត្តេ សុចរិតនិព្ពត្តេ ច កាមភវេ អន្តោគធា ឯវាតិ អត្ថោ។

    Gosīlena kukkurasīlena ca samattena samādinnena gunnaṃ kukkurānañca sahabyatā vuttāti sīlabbatupādānavato jhānabhāvanā na ijjhatīti maññamānā tena rūpārūpabhavā na hontīti keci vadanti, vakkhamānena pana pakārena paccayabhāvato ‘‘taṃ na gahetabba’’nti āha. Asuddhimagge ca suddhimaggaparāmasanaṃ sīlabbatupādānanti suddhimaggaparāmasanena rūpārūpāvacarajjhānānaṃ nibbattanaṃ na yujjatīti. Purāṇabhāratasītāharaṇapasubandhavidhiādisavanaṃ asaddhammasavanaṃ. Ādi-saddena asappurisūpanissayaṃ pubbe ca akatapuññataṃ attamicchāpaṇidhitañca saṅgaṇhāti. Tadantogadhā evāti tasmiṃ duccaritanibbatte sucaritanibbatte ca kāmabhave antogadhā evāti attho.

    អន្តោគធាតិ ច សញ្ញាភវបញ្ចវោការភវានំ ឯកទេសេន អន្តោគធត្តា វុត្តំ។ ន ហិ តេ និរវសេសា កាមភវេ អន្តោគធាតិ។ សប្បភេទស្សាតិ សុគតិទុគ្គតិមនុស្សាទិប្បភេទវតោ។ កមេន ច អវត្វា សីលព្ពតុបាទានស្ស អន្តេ ភវបច្ចយភាវវចនំ អត្តវាទុបាទានំ វិយ អភិណ្ហំ អសមុទាចរណតោ អត្តវាទុបាទាននិមិត្តត្តា ច។

    Antogadhāti ca saññābhavapañcavokārabhavānaṃ ekadesena antogadhattā vuttaṃ. Na hi te niravasesā kāmabhave antogadhāti. Sappabhedassāti sugatiduggatimanussādippabhedavato. Kamena ca avatvā sīlabbatupādānassa ante bhavapaccayabhāvavacanaṃ attavādupādānaṃ viya abhiṇhaṃ asamudācaraṇato attavādupādānanimittattā ca.

    ហេតុបច្ចយប្បភេទេហីតិ ឯត្ថ មគ្គបច្ចយោ ច វត្តព្ពោ។ ទិដ្ឋុបាទានាទីនិ ហិ មគ្គបច្ចយា ហោន្តីតិ។

    Hetupaccayappabhedehīti ettha maggapaccayo ca vattabbo. Diṭṭhupādānādīni hi maggapaccayā hontīti.

    ភវបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Bhavapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ជាតិជរាមរណាទិបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Jātijarāmaraṇādipadaniddesavaṇṇanā

    ២៣៥. ឧបបត្តិភវុប្បត្តិយេវ ជាតីតិ អាហ ‘‘ន ឧបបត្តិភវោ’’តិ។ ជាយមានស្ស បន ជាតិ ជាតីតិ ឧបបត្តិភវោបិ អសតិ អភាវា ជាតិយា បច្ចយោតិ សក្កា វត្តុំ។ ជាយមានរូបបទដ្ឋានតាបិ ហិ រូបជាតិយា វុត្តា ‘‘ឧបចិតរូបបទដ្ឋានោ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦៤១) ឧបចយោ, អនុប្បពន្ធរូបបទដ្ឋានា សន្តតី’’តិ។

    235. Upapattibhavuppattiyeva jātīti āha ‘‘na upapattibhavo’’ti. Jāyamānassa pana jāti jātīti upapattibhavopi asati abhāvā jātiyā paccayoti sakkā vattuṃ. Jāyamānarūpapadaṭṭhānatāpi hi rūpajātiyā vuttā ‘‘upacitarūpapadaṭṭhāno (dha. sa. aṭṭha. 641) upacayo, anuppabandharūpapadaṭṭhānā santatī’’ti.

    ខន្ធានំ ជាតានំ ឧញ្ញាតតានុញ្ញាតតាច ហីនបណីតតា។ អាទិ-សទ្ទេន សុវណ្ណទុព្ពណ្ណាទិវិសេសំ សង្គណ្ហាតិ។ អជ្ឈត្តសន្តានគតតោ អញ្ញស្ស វិសេសការកស្ស ការណស្ស អភាវា ‘‘អជ្ឈត្តសន្តានេ’’តិ អាហ។

    Khandhānaṃ jātānaṃ uññātatānuññātatāca hīnapaṇītatā. Ādi-saddena suvaṇṇadubbaṇṇādivisesaṃ saṅgaṇhāti. Ajjhattasantānagatato aññassa visesakārakassa kāraṇassa abhāvā ‘‘ajjhattasantāne’’ti āha.

    តេន តេនាតិ ញាតិព្យសនាទិនា ជរាមរណតោ អញ្ញេន ទុក្ខធម្មេន។ ឧបនិស្សយកោដិយាតិ ឧបនិស្សយំសេន, ឧបនិស្សយលេសេនាតិ អត្ថោ។ យោ ហិ បដ្ឋានេ អនាគតោ សតិ ភាវា អសតិ ច អភាវា សុត្តន្តិកបរិយាយេន ឧបនិស្សយោ, សោ ‘‘ឧបនិស្សយកោដី’’តិ វុច្ចតិ។

    Tena tenāti ñātibyasanādinā jarāmaraṇato aññena dukkhadhammena. Upanissayakoṭiyāti upanissayaṃsena, upanissayalesenāti attho. Yo hi paṭṭhāne anāgato sati bhāvā asati ca abhāvā suttantikapariyāyena upanissayo, so ‘‘upanissayakoṭī’’ti vuccati.

    ជាតិជរាមរណាទិបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Jātijarāmaraṇādipadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ភវចក្កកថាវណ្ណនា

    Bhavacakkakathāvaṇṇanā

    ២៤២. សមិតន្តិ សង្គតំ, អព្ពោច្ឆិន្នន្តិ អត្ថោ។ កាមយានស្សាតិ កាមយមានស្ស, កាមោ យានំ ឯតស្សាតិ វា កាមយានោ, តស្ស កាមយានស្ស។ រុប្បតីតិ សោកេន រុប្បតិ។

    242. Samitanti saṅgataṃ, abbocchinnanti attho. Kāmayānassāti kāmayamānassa, kāmo yānaṃ etassāti vā kāmayāno, tassa kāmayānassa. Ruppatīti sokena ruppati.

    បរិយុដ្ឋានតាយ តិដ្ឋនសីលោ បរិយុដ្ឋានដ្ឋាយី។ ‘‘បរិយុដ្ឋដ្ឋាយិនោ’’តិ វា បាឋោ, តត្ថ បរិយុដ្ឋាតីតិ បរិយុដ្ឋំ, ទិដ្ឋិបរិយុដ្ឋំ, តេន តិដ្ឋតីតិ បរិយុដ្ឋដ្ឋាយីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ បញ្ច បុព្ពនិមិត្តានីតិ ‘‘មាលា មិលាយន្តិ, វត្ថានិ កិលិស្សន្តិ, កច្ឆេហិ សេទា មុច្ចន្តិ, កាយេ វេវណ្ណិយំ ឱក្កមតិ, ទេវោ ទេវាសនេ នាភិរមតី’’តិ (ឥតិវុ. ៨៣) វុត្តានិ បញ្ច មរណបុព្ពនិមិត្តានីតិ អត្ថោ។ តានិ ហិ ទិស្វា កម្មនិព្ពត្តក្ខន្ធសង្ខាតេ ឧបបត្តិភវេ ភវឆន្ទពលេន ទេវានំ ពលវសោកោ ឧប្បជ្ជតីតិ។ ពាលោតិ អវិទ្វា។ តេន អវិជ្ជាយ ការណភាវំ ទស្សេតិ។ តិវិធន្តិ តស្សារុប្បកថាសវនកម្មការណាទស្សនមរណកាលកម្មោបដ្ឋាននិទានំ សោកាទិទុក្ខំ។ អាសវេ សាធេន្តីតិ អាសវេ គមេន្តិ ពោធេន្តីតិ អត្ថោ។

    Pariyuṭṭhānatāya tiṭṭhanasīlo pariyuṭṭhānaṭṭhāyī. ‘‘Pariyuṭṭhaṭṭhāyino’’ti vā pāṭho, tattha pariyuṭṭhātīti pariyuṭṭhaṃ, diṭṭhipariyuṭṭhaṃ, tena tiṭṭhatīti pariyuṭṭhaṭṭhāyīti attho daṭṭhabbo. Pañca pubbanimittānīti ‘‘mālā milāyanti, vatthāni kilissanti, kacchehi sedā muccanti, kāye vevaṇṇiyaṃ okkamati, devo devāsane nābhiramatī’’ti (itivu. 83) vuttāni pañca maraṇapubbanimittānīti attho. Tāni hi disvā kammanibbattakkhandhasaṅkhāte upapattibhave bhavachandabalena devānaṃ balavasoko uppajjatīti. Bāloti avidvā. Tena avijjāya kāraṇabhāvaṃ dasseti. Tividhanti tassāruppakathāsavanakammakāraṇādassanamaraṇakālakammopaṭṭhānanidānaṃ sokādidukkhaṃ. Āsave sādhentīti āsave gamenti bodhentīti attho.

    ឯវំ សតីតិ អវិទិតាទិតាយ អនាទិភាវេ សតិ។ អាទិមត្តកថនន្តិអាទិ ឯតស្ស អត្ថីតិ អាទិមំ, ភវចក្កំ។ តស្ស ភាវោ អាទិមត្តំ, តស្ស កថនំ អាទិមត្តកថនំ។ វិសេសនិវត្តិអត្ថោ វា មត្ត-សទ្ទោ, សតិ អនាទិភាវេ អវិជ្ជា អាទិម្ហិ មជ្ឈេ បរិយោសានេ ច សព្ពត្ថ សិយាតិ អាទិមត្តាយ អវិជ្ជាយ កថនំ វិរុជ្ឈតីតិ អត្ថោ។ អវិជ្ជាគ្គហណេនាតិ អវិជ្ជាយ ឧប្បាទនេន កថនេន, អប្បហានេន វា, អត្តនោ សន្តានេ សន្និហិតភាវករណេនាតិ អត្ថោ។ កម្មាទីនីតិ កម្មវិបាកវដ្ដានិ។ វដ្ដការណភាវេន បធានត្តា ‘‘បធានធម្មោ’’តិ អវិជ្ជា កថិតា។ វទតីតិ វទោ។ វេទេតិ, វេទិយតីតិ វា វេទេយ្យោ, សុខាទិំ អនុភវតិ, សព្ពវិសយេ វា ជានាតិ, ‘‘សុខិតោ’’តិអាទិនា អត្តនា បរេហិ ច ជានាតិ ញាយតិ ចាតិ អត្ថោ។ ព្រហ្មាទិនា វា អត្តនា វាតិ វា-សទ្ទោ ច-សទ្ទត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ការកវេទករហិត’’ន្តិ ច-សទ្ទត្ថសមាសំ។

    Evaṃ satīti aviditāditāya anādibhāve sati. Ādimattakathanantiādi etassa atthīti ādimaṃ, bhavacakkaṃ. Tassa bhāvo ādimattaṃ, tassa kathanaṃ ādimattakathanaṃ. Visesanivattiattho vā matta-saddo, sati anādibhāve avijjā ādimhi majjhe pariyosāne ca sabbattha siyāti ādimattāya avijjāya kathanaṃ virujjhatīti attho. Avijjāggahaṇenāti avijjāya uppādanena kathanena, appahānena vā, attano santāne sannihitabhāvakaraṇenāti attho. Kammādīnīti kammavipākavaṭṭāni. Vaṭṭakāraṇabhāvena padhānattā ‘‘padhānadhammo’’ti avijjā kathitā. Vadatīti vado. Vedeti, vediyatīti vā vedeyyo, sukhādiṃ anubhavati, sabbavisaye vā jānāti, ‘‘sukhito’’tiādinā attanā parehi ca jānāti ñāyati cāti attho. Brahmādinā vā attanā vāti vā-saddo ca-saddattho. Tenāha ‘‘kārakavedakarahita’’nti ca-saddatthasamāsaṃ.

    ទ្វាទសវិធសុញ្ញតាសុញ្ញន្តិ អវិជ្ជាទីនំ ទ្វាទសវិធានំ សុញ្ញតាយ សុញ្ញំ, ចតុព្ពិធម្បិ វា សុញ្ញតំ ឯកំ កត្វា ទ្វាទសង្គតាយ ទ្វាទសវិធាតិ តាយ ទ្វាទសវិធាយ សុញ្ញតាយ សុញ្ញន្តិ អត្ថោ។

    Dvādasavidhasuññatāsuññanti avijjādīnaṃ dvādasavidhānaṃ suññatāya suññaṃ, catubbidhampi vā suññataṃ ekaṃ katvā dvādasaṅgatāya dvādasavidhāti tāya dvādasavidhāya suññatāya suññanti attho.

    បុព្ពន្តាហរណតោតិ បុព្ពន្តតោ បច្ចុប្បន្នវិបាកស្ស អាហរណតោ បរិច្ឆិន្នវេទនាវសានំ ឯតំ ភវចក្កន្តិ អត្ថោ។ ភវចក្កេកទេសោបិ ហិ ភវចក្កន្តិ វុច្ចតិ។ វេទនា វា តណ្ហាសហាយាយ អវិជ្ជាយ បច្ចយោ ហោតីតិ វេទនាតោ អវិជ្ជា, តតោ សង្ខារាតិ សម្ពជ្ឈនតោ វេទនាវសានំ ភវចក្កន្តិ យុត្តមេតំ, ឯវំ តណ្ហាមូលកេ ច យោជេតព្ពំ។ ទ្វិន្នម្បិ ហិ អញ្ញមញ្ញំ អនុប្បវេសោ ហោតីតិ។ អវិជ្ជា ធម្មសភាវំ បដិច្ឆាទេត្វា វិបរីតាភិនិវេសំ ករោន្តី ទិដ្ឋិចរិតេ សំសារេ នយតិ, តេសំ វា សំសារំ សង្ខារាទិបវត្តិំ នយតិ បវត្តេតីតិ ‘‘សំសារនាយិកា’’តិ វុត្តា។ ផលុប្បត្តិយាតិ កត្តុនិទ្ទេសោ។ វិញ្ញាណាទិបច្ចុប្បន្នផលុប្បត្តិ ហិ ឥធ ទិដ្ឋា, អទិដ្ឋានញ្ច បុរិមភវេ អត្តនោ ហេតូនំ អវិជ្ជាសង្ខារានំ ផលំ អជនេត្វា អនុបច្ឆិជ្ជនំ បកាសេតិ។ អថ វា បុរិមភវចក្កំ ទុតិយេន សម្ពន្ធំ វុត្តន្តិ វេទនាសង្ខាតស្ស ផលស្ស ឧប្បត្តិយា តណ្ហាទីនំ ហេតូនំ អនុបច្ឆេទំ បកាសេតិ, តស្មា ផលុប្បត្តិយា ការណភូតាយ បឋមស្ស ភវចក្កស្ស ហេតូនំ អនុបច្ឆេទប្បកាសនតោតិ អត្ថោ។ សង្ខារាទីនមេវ វា ផលានំ ឧប្បត្តិយា អវិជ្ជាទីនំ ហេតូនំ ផលំ អជនេត្វា អនុបច្ឆេទមេវ, វិញ្ញាណាទិហេតូនំ វា សង្ខារាទីនំ អនុពន្ធនមេវ បកាសេតិ បឋមំ ភវចក្កំ, ន ទុតិយំ វិយ បរិយោសានម្បីតិ ‘‘ផលុប្បត្តិយា ហេតូនំ អនុបច្ឆេទប្បកាសនតោ’’តិ វុត្តំ។ ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ ឯត្ថ អបរិបុណ្ណាយតនកលលរូបំ វត្វា តតោ ឧទ្ធំ ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ សឡាយតនប្បវត្តិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘អនុបុព្ពបវត្តិទីបនតោ’’តិ។ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ ឯត្ថ ន អាយតនានំ កមេន ឧប្បត្តិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘សហុប្បត្តិទីបនតោ’’តិ។

    Pubbantāharaṇatoti pubbantato paccuppannavipākassa āharaṇato paricchinnavedanāvasānaṃ etaṃ bhavacakkanti attho. Bhavacakkekadesopi hi bhavacakkanti vuccati. Vedanā vā taṇhāsahāyāya avijjāya paccayo hotīti vedanāto avijjā, tato saṅkhārāti sambajjhanato vedanāvasānaṃ bhavacakkanti yuttametaṃ, evaṃ taṇhāmūlake ca yojetabbaṃ. Dvinnampi hi aññamaññaṃ anuppaveso hotīti. Avijjā dhammasabhāvaṃ paṭicchādetvā viparītābhinivesaṃ karontī diṭṭhicarite saṃsāre nayati, tesaṃ vā saṃsāraṃ saṅkhārādipavattiṃ nayati pavattetīti ‘‘saṃsāranāyikā’’ti vuttā. Phaluppattiyāti kattuniddeso. Viññāṇādipaccuppannaphaluppatti hi idha diṭṭhā, adiṭṭhānañca purimabhave attano hetūnaṃ avijjāsaṅkhārānaṃ phalaṃ ajanetvā anupacchijjanaṃ pakāseti. Atha vā purimabhavacakkaṃ dutiyena sambandhaṃ vuttanti vedanāsaṅkhātassa phalassa uppattiyā taṇhādīnaṃ hetūnaṃ anupacchedaṃ pakāseti, tasmā phaluppattiyā kāraṇabhūtāya paṭhamassa bhavacakkassa hetūnaṃ anupacchedappakāsanatoti attho. Saṅkhārādīnameva vā phalānaṃ uppattiyā avijjādīnaṃ hetūnaṃ phalaṃ ajanetvā anupacchedameva, viññāṇādihetūnaṃ vā saṅkhārādīnaṃ anubandhanameva pakāseti paṭhamaṃ bhavacakkaṃ, na dutiyaṃ viya pariyosānampīti ‘‘phaluppattiyā hetūnaṃ anupacchedappakāsanato’’ti vuttaṃ. ‘‘Viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti ettha aparipuṇṇāyatanakalalarūpaṃ vatvā tato uddhaṃ ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti saḷāyatanappavatti vuttāti āha ‘‘anupubbapavattidīpanato’’ti. ‘‘Bhavapaccayā jātī’’ti ettha na āyatanānaṃ kamena uppatti vuttāti āha ‘‘sahuppattidīpanato’’ti.

    ហេតុអាទិបុព្ពកា តយោ សន្ធី ឯតស្សាតិ ហេតុផលហេតុបុព្ពកតិសន្ធិ, ភវចក្កំ។ ហេតុផលហេតុផលវសេន ចតុប្បភេទោ អង្គានំ សង្គហោ ឯតស្សាតិ ចតុភេទសង្គហំ។ សរូបតោ អវុត្តាបិ តស្មិំ តស្មិំ សង្គហេ អាកិរីយន្តិ អវិជ្ជាសង្ខារាទិគ្គហណេហិ បកាសីយន្តីតិ អាការា, អតីតហេតុអាទីនំ វា បការា អាការា។ កិលេសកម្មវិបាកា វិបាកកិលេសកម្មេហិ សម្ពន្ធា ហុត្វា បុនប្បុនំ បរិវត្តន្តីតិ តេសុ វដ្ដនាមំ អារោបេត្វា ‘‘តិវដ្ដ’’ន្តិ វុត្តំ, វដ្ដេកទេសត្តា វា ‘‘វដ្ដានី’’តិ វុត្តានិ។

    Hetuādipubbakā tayo sandhī etassāti hetuphalahetupubbakatisandhi, bhavacakkaṃ. Hetuphalahetuphalavasena catuppabhedo aṅgānaṃ saṅgaho etassāti catubhedasaṅgahaṃ. Sarūpato avuttāpi tasmiṃ tasmiṃ saṅgahe ākirīyanti avijjāsaṅkhārādiggahaṇehi pakāsīyantīti ākārā, atītahetuādīnaṃ vā pakārā ākārā. Kilesakammavipākā vipākakilesakammehi sambandhā hutvā punappunaṃ parivattantīti tesu vaṭṭanāmaṃ āropetvā ‘‘tivaṭṭa’’nti vuttaṃ, vaṭṭekadesattā vā ‘‘vaṭṭānī’’ti vuttāni.

    សន្ធីនំ អាទិបរិយោសានវវត្ថិតាតិ សន្ធីនំ បុព្ពាបរវវត្ថិតាតិ អត្ថោ។

    Sandhīnaṃ ādipariyosānavavatthitāti sandhīnaṃ pubbāparavavatthitāti attho.

    ‘‘យា កាចិ វា បន ចេតនា ភវោ, ចេតនាសម្បយុត្តា អាយូហនសង្ខារា’’តិ ឥទំ ឥមិស្សា ធម្មដ្ឋិតិញាណភាជនីយេ វុត្តាយ បដិសម្ភិទាបាឡិយា (បដិ. ម. ១.៤៧) វសេន វុត្តំ។ ឯត្ថ ហិ ‘‘ចេតនា ភវោ’’តិ អាគតាតិ។ ភវនិទ្ទេសេ បន ‘‘សាត្ថតោ’’តិ ឯត្ថ ‘‘ចេតនាវ សង្ខារា, ភវោ បន ចេតនាសម្បយុត្តាបី’’តិ វិភង្គបាឡិយា វសេន ទស្សិតំ។ ‘‘តត្ថ កតមោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ? កុសលា ចេតនា កាមាវចរា’’តិអាទិនា ហិ សង្ខារានំ ចេតនាភាវោ វិភង្គបាឡិយំ (វិភ. ២២៦) វុត្តោតិ។ តត្ថ បដិសម្ភិទាបាឡិយំ ‘‘ចេតនាសម្បយុត្តា វិបាកធម្មត្តា សវិបាកេន អាយូហនសង្ខាតេន សង្ខតាភិសង្ខរណកិច្ចេន សង្ខារា’’តិ វុត្តា។ វិភង្គបាឡិយំ (វិភ. ២៣៤) ‘‘សព្ពម្បិ ភវគាមិកម្មំ កម្មភវោ’’តិ ភវស្ស បច្ចយភាវេន ភវគាមិភាវតោ កម្មសំសដ្ឋសហាយតាយ កម្មភាវតោ ច ឧបបត្តិភវំ ភាវេន្តីតិ ភវោតិ វុត្តា, ឧបបត្តិភវភាវនកិច្ចំ បន ចេតនាយ សាតិសយន្តិ បដិសម្ភិទាបាឡិយំ ចេតនា ‘‘ភវោ’’តិ វុត្តា, ភវាភិសង្ខរណកិច្ចំ ចេតនាយ សាតិសយន្តិ វិភង្គបាឡិយំ ‘‘កុសលា ចេតនា’’តិអាទិនា ចេតនា ‘‘សង្ខារា’’តិ វុត្តា, តស្មា តេន តេន បរិយាយេន ឧភយំ ឧភយត្ថ វត្តុំ យុត្តន្តិ នត្ថេត្ថ វិរោធោ ។ គហណន្តិ កាមុបាទានំ កិច្ចេនាហ។ បរាមសនន្តិ ឥតរានិ។ អាយូហនាវសានេតិ តីសុបិ អត្ថវិកប្បេសុ វុត្តស្ស អាយូហនស្ស អវសានេ។

    ‘‘Yākāci vā pana cetanā bhavo, cetanāsampayuttā āyūhanasaṅkhārā’’ti idaṃ imissā dhammaṭṭhitiñāṇabhājanīye vuttāya paṭisambhidāpāḷiyā (paṭi. ma. 1.47) vasena vuttaṃ. Ettha hi ‘‘cetanā bhavo’’ti āgatāti. Bhavaniddese pana ‘‘sātthato’’ti ettha ‘‘cetanāva saṅkhārā, bhavo pana cetanāsampayuttāpī’’ti vibhaṅgapāḷiyā vasena dassitaṃ. ‘‘Tattha katamo puññābhisaṅkhāro? Kusalā cetanā kāmāvacarā’’tiādinā hi saṅkhārānaṃ cetanābhāvo vibhaṅgapāḷiyaṃ (vibha. 226) vuttoti. Tattha paṭisambhidāpāḷiyaṃ ‘‘cetanāsampayuttā vipākadhammattā savipākena āyūhanasaṅkhātena saṅkhatābhisaṅkharaṇakiccena saṅkhārā’’ti vuttā. Vibhaṅgapāḷiyaṃ (vibha. 234) ‘‘sabbampi bhavagāmikammaṃ kammabhavo’’ti bhavassa paccayabhāvena bhavagāmibhāvato kammasaṃsaṭṭhasahāyatāya kammabhāvato ca upapattibhavaṃ bhāventīti bhavoti vuttā, upapattibhavabhāvanakiccaṃ pana cetanāya sātisayanti paṭisambhidāpāḷiyaṃ cetanā ‘‘bhavo’’ti vuttā, bhavābhisaṅkharaṇakiccaṃ cetanāya sātisayanti vibhaṅgapāḷiyaṃ ‘‘kusalā cetanā’’tiādinā cetanā ‘‘saṅkhārā’’ti vuttā, tasmā tena tena pariyāyena ubhayaṃ ubhayattha vattuṃ yuttanti natthettha virodho . Gahaṇanti kāmupādānaṃ kiccenāha. Parāmasananti itarāni. Āyūhanāvasāneti tīsupi atthavikappesu vuttassa āyūhanassa avasāne.

    ទ្វីសុ អត្ថវិកប្បេសុ វុត្តេ អាយូហនសង្ខារេ ‘‘តស្ស បុព្ពភាគា’’តិ អាហ, តតិយេ វុត្តេ ‘‘តំសម្បយុត្តា’’តិ។ ទហរស្ស ចិត្តប្បវត្តិ ភវង្គពហុលា យេភុយ្យេន ភវន្តរជនកកម្មាយូហនសមត្ថា ន ហោតីតិ ‘‘ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនាន’’ន្តិ វុត្តំ។ កម្មករណកាលេ សម្មោហោតិ ឯតេន កម្មស្ស បច្ចយភូតំ សម្មោហំ ទស្សេតិ, ន កម្មសម្បយុត្តមេវ។

    Dvīsu atthavikappesu vutte āyūhanasaṅkhāre ‘‘tassa pubbabhāgā’’ti āha, tatiye vutte ‘‘taṃsampayuttā’’ti. Daharassa cittappavatti bhavaṅgabahulā yebhuyyena bhavantarajanakakammāyūhanasamatthā na hotīti ‘‘idha paripakkattā āyatanāna’’nti vuttaṃ. Kammakaraṇakāle sammohoti etena kammassa paccayabhūtaṃ sammohaṃ dasseti, na kammasampayuttameva.

    កម្មានេវ វិបាកំ សម្ភរន្តិ វឌ្ឍេន្តីតិ កម្មសម្ភារា, កម្មំ វា សង្ខារភវា, តទុបការកានិ អវិជ្ជាតណ្ហុបាទានានិ កម្មសម្ភារា, បដិសន្ធិទាយកោ វា ភវោ កម្មំ, តទុបការកា យថាវុត្តអាយូហនសង្ខារា អវិជ្ជាទយោ ច កម្មសម្ភារាតិ កម្មញ្ច កម្មសម្ភារា ច កម្មសម្ភារាតិ ឯកសេសំ កត្វា ‘‘កម្មសម្ភារា’’តិ អាហ។ ទស ធម្មា កម្មន្តិ អវិជ្ជាទយោបិ កម្មសហាយតាយ កម្មសរិក្ខកា តទុបការកា ចាតិ ‘‘កម្ម’’ន្តិ វុត្តា។

    Kammāneva vipākaṃ sambharanti vaḍḍhentīti kammasambhārā, kammaṃ vā saṅkhārabhavā, tadupakārakāni avijjātaṇhupādānāni kammasambhārā, paṭisandhidāyako vā bhavo kammaṃ, tadupakārakā yathāvuttaāyūhanasaṅkhārā avijjādayo ca kammasambhārāti kammañca kammasambhārā ca kammasambhārāti ekasesaṃ katvā ‘‘kammasambhārā’’ti āha. Dasa dhammā kammanti avijjādayopi kammasahāyatāya kammasarikkhakā tadupakārakā cāti ‘‘kamma’’nti vuttā.

    សង្ខិប្បន្តិ ឯត្ថ អវិជ្ជាទយោ វិញ្ញាណាទយោ ចាតិ សង្ខេបោ, កម្មំ វិបាកោ ច។ កម្មំ វិបាកោតិ ឯវំ សង្ខិបីយតីតិ វា សង្ខេបោ, អវិជ្ជាទយោ វិញ្ញាណាទយោ ច។ សង្ខេបភាវសាមញ្ញេន បន ឯកវចនំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ សង្ខេបសទ្ទោ វា ភាគាធិវចនន្តិ កម្មភាគោ កម្មសង្ខេបោ។

    Saṅkhippanti ettha avijjādayo viññāṇādayo cāti saṅkhepo, kammaṃ vipāko ca. Kammaṃ vipākoti evaṃ saṅkhipīyatīti vā saṅkhepo, avijjādayo viññāṇādayo ca. Saṅkhepabhāvasāmaññena pana ekavacanaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Saṅkhepasaddo vā bhāgādhivacananti kammabhāgo kammasaṅkhepo.

    ឯវំ សមុប្បន្នន្តិ កម្មតោ វិបាកោ។ តត្ថាបិ អវិជ្ជាតោ សង្ខារាតិ ឯវំ សមុប្បន្នំ, តិសន្ធិអាទិវសេន វា សមុប្បន្នំ ឥទំ ភវចក្កន្តិ អត្ថោ។ ឥត្តរន្តិ គមនធម្មំ, វិនស្សធម្មន្តិ អត្ថោ។ តេន ឧប្បាទវយវន្តតាទីបកេន អនិច្ច-សទ្ទេន វិការាបត្តិទីបកេន ចល-សទ្ទេន ច អទីបិតំ កាលន្តរដ្ឋាយិតាបដិក្ខេបំ ទីបេតិ, អធុវន្តិ ឯតេន ថិរភាវបដិក្ខេបំ និស្សារតំ។ ហេតូ ឯវ សម្ភារា ហេតុសម្ភារា។ ‘‘ឋានសោ ហេតុសោ’’តិ ឯត្ថ ឯវំ វុត្តំ វា ឋានំ, អញ្ញម្បិ តស្ស តស្ស សាធារណំ ការណំ សម្ភារោ, អសាធារណំ ហេតុ។ ឯវន្តិ ឯវំ ហេតុតោ ធម្មមត្តសម្ភវេ ហេតុនិរោធា ច វដ្ដុបច្ឆេទេ ធម្មេ ច តំនិរោធាយ ទេសិតេ សតីតិ អត្ថោ។ ព្រហ្មចរិយំ ឥធ ព្រហ្មចរិយិធ។ សត្តេ ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ឯវំ ព្រហ្មចរិយញ្ច វិជ្ជតិ, សស្សតុច្ឆេទា ច ន ហោន្តីតិ សមុច្ចយត្ថោ។ ឯវញ្ហិ ហេតុអាយត្តេ ធម្មមត្តសម្ភវេ សត្តោ នុបលព្ភតិ, តស្មិញ្ច ឧបលព្ភន្តេ សស្សតោ ឧច្ឆេទោ វា សិយា, នុបលព្ភន្តេ តស្មិំ នេវុច្ឆេទោ ន សស្សតន្តិ វុត្តំ ហោតិ។

    Evaṃ samuppannanti kammato vipāko. Tatthāpi avijjāto saṅkhārāti evaṃ samuppannaṃ, tisandhiādivasena vā samuppannaṃ idaṃ bhavacakkanti attho. Ittaranti gamanadhammaṃ, vinassadhammanti attho. Tena uppādavayavantatādīpakena anicca-saddena vikārāpattidīpakena cala-saddena ca adīpitaṃ kālantaraṭṭhāyitāpaṭikkhepaṃ dīpeti, adhuvanti etena thirabhāvapaṭikkhepaṃ nissārataṃ. Hetū eva sambhārā hetusambhārā. ‘‘Ṭhānaso hetuso’’ti ettha evaṃ vuttaṃ vā ṭhānaṃ, aññampi tassa tassa sādhāraṇaṃ kāraṇaṃ sambhāro, asādhāraṇaṃ hetu. Evanti evaṃ hetuto dhammamattasambhave hetunirodhā ca vaṭṭupacchede dhamme ca taṃnirodhāya desite satīti attho. Brahmacariyaṃ idha brahmacariyidha. Satte cāti ettha ca-saddo evaṃ brahmacariyañca vijjati, sassatucchedā ca na hontīti samuccayattho. Evañhi hetuāyatte dhammamattasambhave satto nupalabbhati, tasmiñca upalabbhante sassato ucchedo vā siyā, nupalabbhante tasmiṃ nevucchedo na sassatanti vuttaṃ hoti.

    សច្ចប្បភវតោតិ សច្ចតោ, សច្ចានំ វា បភវតោ។ កុសលាកុសលំ កម្មន្តិ វដ្ដកថាយ វត្តមានត្តា សាសវន្តិ វិញ្ញាយតិ។ អវិសេសេនាតិ ចេតនា ចេតនាសម្បយុត្តកាតិ វិសេសំ អកត្វា សព្ពម្បិ តំ កុសលាកុសលំ កម្មំ ‘‘សមុទយសច្ច’’ន្តិ វុត្តន្តិ អត្ថោ។ ‘‘តណ្ហា ច…បេ.… អវសេសា ច សាសវា កុសលា ធម្មា’’តិ ហិ ចេតនាចេតនាសម្បយុត្តវិសេសំ អកត្វា វុត្តន្តិ, អរិយសច្ចវិសេសំ វា អកត្វា សមុទយសច្ចន្តិ វុត្តន្តិ អត្ថោ។

    Saccappabhavatoti saccato, saccānaṃ vā pabhavato. Kusalākusalaṃ kammanti vaṭṭakathāya vattamānattā sāsavanti viññāyati. Avisesenāti cetanā cetanāsampayuttakāti visesaṃ akatvā sabbampi taṃ kusalākusalaṃ kammaṃ ‘‘samudayasacca’’nti vuttanti attho. ‘‘Taṇhā ca…pe… avasesā ca sāsavā kusalā dhammā’’ti hi cetanācetanāsampayuttavisesaṃ akatvā vuttanti, ariyasaccavisesaṃ vā akatvā samudayasaccanti vuttanti attho.

    វត្ថូសូតិ អារម្មណេសុ, ចក្ខាទីសុ វា បដិច្ឆាទេតព្ពេសុ វត្ថូសុ។ សោកាទីនំ អធិដ្ឋានត្តាតិ តេសំ ការណត្តា, តេហិ សិទ្ធាយ អវិជ្ជាយ សហិតេហិ សង្ខារេហិ បច្ចយោ ច ហោតិ ភវន្តរបាតុភាវាយាតិ អធិប្បាយោ។ ចុតិចិត្តំ វា បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស អនន្តរបច្ចយោ ហោតីតិ ‘‘បច្ចយោ ច ហោតិ ភវន្តរបាតុភាវាយា’’តិ វុត្តំ ។ តំ បន ចុតិចិត្តំ អវិជ្ជាសង្ខាររហិតំ ភវន្តរស្ស បច្ចយោ ន ហោតីតិ តស្ស សហាយទស្សនត្ថមាហ ‘‘សោកាទីនំ អធិដ្ឋានត្តា’’តិ។ ទ្វិធាតិ អត្តនោយេវ សរសេន ធម្មន្តរបច្ចយភាវេន ចាតិ ទ្វិធា។

    Vatthūsūti ārammaṇesu, cakkhādīsu vā paṭicchādetabbesu vatthūsu. Sokādīnaṃ adhiṭṭhānattāti tesaṃ kāraṇattā, tehi siddhāya avijjāya sahitehi saṅkhārehi paccayo ca hoti bhavantarapātubhāvāyāti adhippāyo. Cuticittaṃ vā paṭisandhiviññāṇassa anantarapaccayo hotīti ‘‘paccayo ca hoti bhavantarapātubhāvāyā’’ti vuttaṃ . Taṃ pana cuticittaṃ avijjāsaṅkhārarahitaṃ bhavantarassa paccayo na hotīti tassa sahāyadassanatthamāha ‘‘sokādīnaṃ adhiṭṭhānattā’’ti. Dvidhāti attanoyeva sarasena dhammantarapaccayabhāvena cāti dvidhā.

    អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឯតេន សង្ខារានំ បច្ចយុប្បន្នតាទស្សនេន ‘‘កោ នុ ខោ អភិសង្ខរោតីតិ ឯស នោ កល្លោ បញ្ហោ’’តិ ទស្សេតិ។ តេនេតំ ការកទស្សននិវារណន្តិ។ ឯវមាទិទស្សននិវារណន្តិ ឯតេន ‘‘សោចតិ បរិទេវតិ ទុក្ខិតោ’’តិអាទិទស្សននិវារណមាហ។ សោកាទយោបិ ហិ បច្ចយាយត្តា អវសវត្តិនោតិ ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ សោក…បេ.… សម្ភវន្តី’’តិ ឯតេន វុត្តន្តិ។

    Avijjāpaccayā saṅkhārāti etena saṅkhārānaṃ paccayuppannatādassanena ‘‘ko nu kho abhisaṅkharotīti esa no kallo pañho’’ti dasseti. Tenetaṃ kārakadassananivāraṇanti. Evamādidassananivāraṇanti etena ‘‘socati paridevati dukkhito’’tiādidassananivāraṇamāha. Sokādayopi hi paccayāyattā avasavattinoti ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇaṃ soka…pe… sambhavantī’’ti etena vuttanti.

    គណ្ឌភេទបីឡកា វិយាតិ គណ្ឌភេទនត្ថំ បច្ចមានេ គណ្ឌេ តស្សបិ ឧបរិ ជាយមានខុទ្ទកបីឡកា វិយ, គណ្ឌស្ស វា អនេកធាភេទេ បីឡកា វិយ។ គណ្ឌវិការា សូនតាសរាគបុព្ពគហណាទយោ។

    Gaṇḍabhedapīḷakā viyāti gaṇḍabhedanatthaṃ paccamāne gaṇḍe tassapi upari jāyamānakhuddakapīḷakā viya, gaṇḍassa vā anekadhābhede pīḷakā viya. Gaṇḍavikārā sūnatāsarāgapubbagahaṇādayo.

    បដលាភិភូតចក្ខុកោ រូបានិ ន បស្សតិ, កិញ្ចិបិ បស្សន្តោ ច វិបរីតំ បស្សតិ, ឯវំ អវិជ្ជាភិភូតោ ទុក្ខាទីនិ ន បដិបជ្ជតិ ន បស្សតិ, មិច្ឆា វា បដិបជ្ជតីតិ បដលំ វិយ អវិជ្ជា , កិមិនា វិយ អត្តនា កតត្តា វដ្ដស្ស អត្តនោយេវ បរិព្ភមនការណត្តា ច កោសប្បទេសា វិយ សង្ខារា, សង្ខារបរិគ្គហំ វិនា បតិដ្ឋំ អលភមានំ វិញ្ញាណំ បរិណាយកបរិគ្គហំ វិនា បតិដ្ឋំ អលភមានោ រាជកុមារោ វិយាតិ បរិគ្គហេន វិនា បតិដ្ឋាលាភោ ឯត្ថ សាមញ្ញំ។ ឧបបត្តិនិមិត្តន្តិ កម្មាទិអារម្មណមាហ។ បរិកប្បនតោតិ អារម្មណករណតោ, សម្បយុត្តេន វា វិតក្កេន វិតក្កនតោ។ ទេវមនុស្សមិគវិហង្គាទិវិវិធប្បការតាយ មាយា វិយ នាមរូបំ, បតិដ្ឋាវិសេសេន វុឌ្ឍិវិសេសាបត្តិតោ វនប្បគុម្ពោ វិយ សឡាយតនំ។ អាយតនានំ វិសយិវិសយភូតានំ អញ្ញមញ្ញាភិមុខភាវតោ អាយតនឃដ្ដនតោ។ ឯត្ថ ច សង្ខារាទីនំ កោសប្បទេសបរិណាយកាទីហិ ទ្វីហិ ទ្វីហិ សទិសតាយ ទ្វេ ទ្វេ ឧបមា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា។

    Paṭalābhibhūtacakkhuko rūpāni na passati, kiñcipi passanto ca viparītaṃ passati, evaṃ avijjābhibhūto dukkhādīni na paṭipajjati na passati, micchā vā paṭipajjatīti paṭalaṃ viya avijjā, kiminā viya attanā katattā vaṭṭassa attanoyeva paribbhamanakāraṇattā ca kosappadesā viya saṅkhārā, saṅkhārapariggahaṃ vinā patiṭṭhaṃ alabhamānaṃ viññāṇaṃ pariṇāyakapariggahaṃ vinā patiṭṭhaṃ alabhamāno rājakumāro viyāti pariggahena vinā patiṭṭhālābho ettha sāmaññaṃ. Upapattinimittanti kammādiārammaṇamāha. Parikappanatoti ārammaṇakaraṇato, sampayuttena vā vitakkena vitakkanato. Devamanussamigavihaṅgādivividhappakāratāya māyā viya nāmarūpaṃ, patiṭṭhāvisesena vuḍḍhivisesāpattito vanappagumbo viya saḷāyatanaṃ. Āyatanānaṃ visayivisayabhūtānaṃ aññamaññābhimukhabhāvato āyatanaghaṭṭanato. Ettha ca saṅkhārādīnaṃ kosappadesapariṇāyakādīhi dvīhi dvīhi sadisatāya dve dve upamā vuttāti daṭṭhabbā.

    គម្ភីរោ ឯវ ហុត្វា ឱភាសតិ បកាសតិ ទិស្សតីតិ គម្ភីរាវភាសោ។ ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោតិ ជាតិបច្ចយា សម្ភូតំ ហុត្វា សហិតស្ស អត្តនោ បច្ចយានុរូបស្ស ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ អាគតភាវោ, អនុប្បពន្ធោតិ អត្ថោ។ អថ វា សម្ភូតដ្ឋោ ច សមុទាគតដ្ឋោ ច សម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ។ ‘‘ន ជាតិតោ ជរាមរណំ ន ហោតិ, ន ច ជាតិំ វិនា អញ្ញតោ ហោតី’’តិ ហិ ជាតិបច្ចយសម្ភូតដ្ឋោ វុត្តោ។ ឥត្ថញ្ច ជាតិតោ សមុទាគច្ឆតីតិ បច្ចយសមុទាគតដ្ឋោ, យា យា ជាតិ យថា យថា បច្ចយោ ហោតិ, តទនុរូបបាតុភាវោតិ អត្ថោ។

    Gambhīro eva hutvā obhāsati pakāsati dissatīti gambhīrāvabhāso. Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭhoti jātipaccayā sambhūtaṃ hutvā sahitassa attano paccayānurūpassa uddhaṃ uddhaṃ āgatabhāvo, anuppabandhoti attho. Atha vā sambhūtaṭṭho ca samudāgataṭṭho ca sambhūtasamudāgataṭṭho. ‘‘Na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hotī’’ti hi jātipaccayasambhūtaṭṭho vutto. Itthañca jātito samudāgacchatīti paccayasamudāgataṭṭho, yā yā jāti yathā yathā paccayo hoti, tadanurūpapātubhāvoti attho.

    អនុលោមបដិលោមតោតិ ឥធ បន បច្ចយុប្បាទា បច្ចយុប្បន្នុប្បាទសង្ខាតំ អនុលោមំ, និរោធា និរោធសង្ខាតំ បដិលោមញ្ចាហ។ អាទិតោ បន អន្តគមនំ អនុលោមំ, អន្តតោ ច អាទិគមនំ បដិលោមមាហាតិ។ ‘‘ឥមេ ចត្តារោ អាហារា កិំនិទានា’’តិអាទិកាយ (សំ. និ. ២.១១) វេមជ្ឈតោ បដ្ឋាយ បដិលោមទេសនាយ, ‘‘ចក្ខុំ បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិអាទិកាយ (សំ. និ. ២.៤៣-៤៤; ២.៤.៦០) អនុលោមទេសនាយ ច ទ្វិសន្ធិតិសង្ខេបំ, ‘‘សំយោជនីយេសុ, ភិក្ខវេ, ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សិនោ វិហរតោ តណ្ហា បវឌ្ឍតិ, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៥៣-៥៤) ឯកសន្ធិទ្វិសង្ខេបំ។

    Anulomapaṭilomatoti idha pana paccayuppādā paccayuppannuppādasaṅkhātaṃ anulomaṃ, nirodhā nirodhasaṅkhātaṃ paṭilomañcāha. Ādito pana antagamanaṃ anulomaṃ, antato ca ādigamanaṃ paṭilomamāhāti. ‘‘Ime cattāro āhārā kiṃnidānā’’tiādikāya (saṃ. ni. 2.11) vemajjhato paṭṭhāya paṭilomadesanāya, ‘‘cakkhuṃ paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso, phassapaccayā vedanā’’tiādikāya (saṃ. ni. 2.43-44; 2.4.60) anulomadesanāya ca dvisandhitisaṅkhepaṃ, ‘‘saṃyojanīyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino viharato taṇhā pavaḍḍhati, taṇhāpaccayā upādāna’’ntiādīsu (saṃ. ni. 2.53-54) ekasandhidvisaṅkhepaṃ.

    អវិជ្ជាទីនំ សភាវោ បដិវិជ្ឈីយតីតិ បដិវេធោ។ វុត្តញ្ហិ ‘‘តេសំ តេសំ វា តត្ថ តត្ថ វុត្តធម្មានំ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ សលក្ខណសង្ខាតោ អវិបរីតសភាវោ បដិវេធោ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា)។ អបុញ្ញាភិសង្ខារេកទេសោ សរាគោ, អញ្ញោ វិរាគោ, រាគស្ស វា អបដិបក្ខភាវតោ រាគប្បវឌ្ឍកោ សព្ពោបិ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ សរាគោ, ឥតរោ បដិបក្ខភាវតោ វិរាគោ។ ‘‘ទីឃរត្តញ្ហេតំ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស អជ្ឈោសិតំ មមាយិតំ បរាមដ្ឋំ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ (សំ. និ. ២.៦២) អត្តបរាមាសស្ស វិញ្ញាណំ វិសិដ្ឋំ វត្ថុ វុត្តន្តិ វិញ្ញាណស្ស សុញ្ញតដ្ឋោ គម្ភីរោ, អត្តា វិជានាតិ សំសរតីតិ សព្យាបារតាសង្កន្តិអភិនិវេសពលវតាយ អព្យាបារដ្ឋអសង្កន្តិបដិសន្ធិបាតុភាវដ្ឋា ច គម្ភីរា, នាមស្ស រូបេន, រូបស្ស ច នាមេន អសម្បយោគតោ វិនិព្ភោគោ, នាមស្ស នាមេន អវិនិព្ភោគោ យោជេតព្ពោ។ ឯកុប្បាទេកនិរោធេហិ អវិនិព្ភោគេ អធិប្បេតេ រូបស្ស ច រូបេន លព្ភតិ។ អថ វា ឯកចតុវោការភវេសុ នាមរូបានំ អសហវត្តនតោ អញ្ញមញ្ញវិនិព្ភោគោ, បញ្ចវោការភវេ សហវត្តនតោ អវិនិព្ភោគោ ច វេទិតព្ពោ។

    Avijjādīnaṃ sabhāvo paṭivijjhīyatīti paṭivedho. Vuttañhi ‘‘tesaṃ tesaṃ vā tattha tattha vuttadhammānaṃ paṭivijjhitabbo salakkhaṇasaṅkhāto aviparītasabhāvo paṭivedho’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā). Apuññābhisaṅkhārekadeso sarāgo, añño virāgo, rāgassa vā apaṭipakkhabhāvato rāgappavaḍḍhako sabbopi apuññābhisaṅkhāro sarāgo, itaro paṭipakkhabhāvato virāgo. ‘‘Dīgharattañhetaṃ, bhikkhave, assutavato puthujjanassa ajjhositaṃ mamāyitaṃ parāmaṭṭhaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti (saṃ. ni. 2.62) attaparāmāsassa viññāṇaṃ visiṭṭhaṃ vatthu vuttanti viññāṇassa suññataṭṭho gambhīro, attā vijānāti saṃsaratīti sabyāpāratāsaṅkantiabhinivesabalavatāya abyāpāraṭṭhaasaṅkantipaṭisandhipātubhāvaṭṭhā ca gambhīrā, nāmassa rūpena, rūpassa ca nāmena asampayogato vinibbhogo, nāmassa nāmena avinibbhogo yojetabbo. Ekuppādekanirodhehi avinibbhoge adhippete rūpassa ca rūpena labbhati. Atha vā ekacatuvokārabhavesu nāmarūpānaṃ asahavattanato aññamaññavinibbhogo, pañcavokārabhave sahavattanato avinibbhogo ca veditabbo.

    អធិបតិយដ្ឋោ នាម ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវោ។ ‘‘លោកោបេសោ ទ្វារាបេសា ខេត្តម្បេត’’ន្តិ (ធ. ស. ៥៩៨-៥៩៩) វុត្តា លោកាទិអត្ថា ចក្ខាទីសុ បញ្ចសុ យោជេតព្ពា។ មនាយតនស្សបិ លុជ្ជនតោ មនោសម្ផស្សាទីនំ ទ្វារខេត្តភាវតោ ច ឯតេ អត្ថា សម្ភវន្តេវ។ អាបាថគតានំ រូបាទីនំ បកាសនយោគ្យតាលក្ខណំ ឱភាសនំ ចក្ខាទីនំ វិសយិភាវោ, មនាយតនស្ស វិជាននំ។ សង្ឃដ្ដនដ្ឋោ វិសេសេន ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ បញ្ចន្នំ, ឥតរេ ឆន្នម្បិ យោជេតព្ពា។ ផុសនញ្ច ផស្សស្ស សភាវោ, សង្ឃដ្ដនំ រសោ, ឥតរេ ឧបដ្ឋានាការា។ អារម្មណរសានុភវនដ្ឋោ រសវសេន វុត្តោ, វេទយិតដ្ឋោ លក្ខណវសេន។ អត្តា វេទយតីតិ អភិនិវេសស្ស ពលវតាយ និជ្ជីវដ្ឋោ វេទនាយ គម្ភីរោ។ និជ្ជីវាយ វេទនាយ វេទយិតំ និជ្ជីវវេទយិតំ, និជ្ជីវវេទយិតមេវ អត្ថោ និជ្ជីវវេទយិតដ្ឋោ។

    Adhipatiyaṭṭho nāma indriyapaccayabhāvo. ‘‘Lokopeso dvārāpesā khettampeta’’nti (dha. sa. 598-599) vuttā lokādiatthā cakkhādīsu pañcasu yojetabbā. Manāyatanassapi lujjanato manosamphassādīnaṃ dvārakhettabhāvato ca ete atthā sambhavanteva. Āpāthagatānaṃ rūpādīnaṃ pakāsanayogyatālakkhaṇaṃ obhāsanaṃ cakkhādīnaṃ visayibhāvo, manāyatanassa vijānanaṃ. Saṅghaṭṭanaṭṭho visesena cakkhusamphassādīnaṃ pañcannaṃ, itare channampi yojetabbā. Phusanañca phassassa sabhāvo, saṅghaṭṭanaṃ raso, itare upaṭṭhānākārā. Ārammaṇarasānubhavanaṭṭho rasavasena vutto, vedayitaṭṭho lakkhaṇavasena. Attā vedayatīti abhinivesassa balavatāya nijjīvaṭṭho vedanāya gambhīro. Nijjīvāya vedanāya vedayitaṃ nijjīvavedayitaṃ, nijjīvavedayitameva attho nijjīvavedayitaṭṭho.

    អាទានដ្ឋោ ចតុន្នម្បិ ឧបាទានានំ សមានោ, គហណដ្ឋោ កាមុបាទានស្ស, ឥតរេសំ តិណ្ណំ អភិនិវេសាទិអត្ថោ។ ‘‘ទិដ្ឋិកន្តារោ’’តិ ហិ វចនតោ ទិដ្ឋីនំ ទុរតិក្កមនដ្ឋោបីតិ។ ទឡ្ហគហណត្តា វា ចតុន្នម្បិ ទុរតិក្កមនដ្ឋោ យោជេតព្ពោ។ យោនិគតិឋិតិនិវាសេសុខិបនន្តិ សមាសេ ភុម្មវចនស្ស អលោបោ ទដ្ឋព្ពោ, តស្មា តេន អាយូហនាភិសង្ខរណបទានំ សមាសោ ហោតិ។ ជរាមរណង្គំ មរណប្បធានន្តិ មរណដ្ឋា ឯវ ខយាទយោ គម្ភីរា ទស្សិតា។ នវនវានញ្ហិ បរិក្ខយេន ខណ្ឌិច្ចាទិបរិបក្កប្បវត្តិ ជរាតិ, ខយដ្ឋោ វា ជរាយ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ នវភាវាបគមោ ហិ ខយោតិ វត្តុំ យុត្តោតិ។ វិបរិណាមដ្ឋោ ទ្វិន្នម្បិ។ សន្តតិវសេន វា ជរាយ ខយវយភាវោ, សម្មុតិខណិកវសេន មរណស្ស ភេទវិបរិណាមតា យោជេតព្ពា។

    Ādānaṭṭho catunnampi upādānānaṃ samāno, gahaṇaṭṭho kāmupādānassa, itaresaṃ tiṇṇaṃ abhinivesādiattho. ‘‘Diṭṭhikantāro’’ti hi vacanato diṭṭhīnaṃ duratikkamanaṭṭhopīti. Daḷhagahaṇattā vā catunnampi duratikkamanaṭṭho yojetabbo. Yonigatiṭhitinivāsesukhipananti samāse bhummavacanassa alopo daṭṭhabbo, tasmā tena āyūhanābhisaṅkharaṇapadānaṃ samāso hoti. Jarāmaraṇaṅgaṃ maraṇappadhānanti maraṇaṭṭhā eva khayādayo gambhīrā dassitā. Navanavānañhi parikkhayena khaṇḍiccādiparipakkappavatti jarāti, khayaṭṭho vā jarāya vuttoti daṭṭhabbo. Navabhāvāpagamo hi khayoti vattuṃ yuttoti. Vipariṇāmaṭṭho dvinnampi. Santativasena vā jarāya khayavayabhāvo, sammutikhaṇikavasena maraṇassa bhedavipariṇāmatā yojetabbā.

    អត្ថនយាតិ អត្ថានំ នយា។ អវិជ្ជាទិអត្ថេហិ ឯកត្តាទី សេន ភាវេន នីយន្តិ គម្មេន្តីតិ ឯកត្តាទយោ តេសំ នយាតិ វុត្តា។ នីយន្តីតិ ហិ នយាតិ។ អត្ថា ឯវ វា ឯកត្តាទិភាវេន នីយមានា ញាយមានា ‘‘អត្ថនយា’’តិ វុត្តា។ នីយន្តិ ឯតេហីតិ វា នយា, ឯកត្តាទីហិ ច អត្ថា ‘‘ឯក’’ន្តិអាទិនា នីយន្តិ, តស្មា ឯកត្តាទយោ អត្ថានំ នយាតិ អត្ថនយា។ សន្តានានុបច្ឆេទេន ពីជំ រុក្ខភាវំ បត្តំ រុក្ខភាវេន បវត្តន្តិ ឯកត្តេន វុច្ចតីតិ សន្តានានុបច្ឆេទោ ឯកត្តំ, ឯវមិធាបិ អវិជ្ជាទីនំ សន្តានានុបច្ឆេទោ ឯកត្តន្តិ ទស្សេតិ។

    Atthanayāti atthānaṃ nayā. Avijjādiatthehi ekattādī sena bhāvena nīyanti gammentīti ekattādayo tesaṃ nayāti vuttā. Nīyantīti hi nayāti. Atthā eva vā ekattādibhāvena nīyamānā ñāyamānā ‘‘atthanayā’’ti vuttā. Nīyanti etehīti vā nayā, ekattādīhi ca atthā ‘‘eka’’ntiādinā nīyanti, tasmā ekattādayo atthānaṃ nayāti atthanayā. Santānānupacchedena bījaṃ rukkhabhāvaṃ pattaṃ rukkhabhāvena pavattanti ekattena vuccatīti santānānupacchedo ekattaṃ, evamidhāpi avijjādīnaṃ santānānupacchedo ekattanti dasseti.

    ភិន្នសន្តានស្សេវាតិ សម្ពន្ធរហិតស្ស នានត្តស្ស គហណតោ សត្តន្តរោ ឧច្ឆិន្នោ សត្តន្តរោ ឧប្បន្នោតិ គណ្ហន្តោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិមុបាទិយតិ។

    Bhinnasantānassevāti sambandharahitassa nānattassa gahaṇato sattantaro ucchinno sattantaro uppannoti gaṇhanto ucchedadiṭṭhimupādiyati.

    យតោ កុតោចីតិ យទិ អញ្ញស្មា អញ្ញស្សុប្បត្តិ សិយា, វាលិកតោ តេលស្ស, ឧច្ឆុតោ ខីរស្ស កស្មា ឧប្បត្តិ ន សិយា, តស្មា ន កោចិ កស្សចិ ហេតុ អត្ថីតិ អហេតុកទិដ្ឋិំ, អវិជ្ជមានេបិ ហេតុម្ហិ និយតតាយ តិលគាវីសុក្កសោណិតាទីហិ តេលខីរសរីរាទីនិ បវត្តន្តីតិ និយតិវាទញ្ច ឧបាទិយតីតិ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ។

    Yato kutocīti yadi aññasmā aññassuppatti siyā, vālikato telassa, ucchuto khīrassa kasmā uppatti na siyā, tasmā na koci kassaci hetu atthīti ahetukadiṭṭhiṃ, avijjamānepi hetumhi niyatatāya tilagāvīsukkasoṇitādīhi telakhīrasarīrādīni pavattantīti niyativādañca upādiyatīti viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    កស្មា? យស្មា ឥទញ្ហិ ភវចក្កំ អបទាលេត្វា សំសារភយមតីតោ ន កោចិ សុបិនន្តរេបិ អត្ថីតិ សម្ពន្ធោ។ ទុរភិយានន្តិ ទុរតិក្កមំ។ អសនិវិចក្កមិវាតិ អសនិមណ្ឌលមិវ។ តញ្ហិ និម្មថនមេវ, នានិម្មថនំ បវត្តមានំ អត្ថិ, ឯវំ ភវចក្កម្បិ ឯកន្តំ ទុក្ខុប្បាទនតោ ‘‘និច្ចនិម្មថន’’ន្តិ វុត្តំ។

    Kasmā? Yasmā idañhi bhavacakkaṃ apadāletvā saṃsārabhayamatīto na koci supinantarepi atthīti sambandho. Durabhiyānanti duratikkamaṃ. Asanivicakkamivāti asanimaṇḍalamiva. Tañhi nimmathanameva, nānimmathanaṃ pavattamānaṃ atthi, evaṃ bhavacakkampi ekantaṃ dukkhuppādanato ‘‘niccanimmathana’’nti vuttaṃ.

    ញាណាសិនា អបទាលេត្វា សំសារភយំ អតីតោ នត្ថីតិ ឯតស្ស សាធកំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិ។ តន្តូនំ អាកុលកំ តន្តាកុលកំ, តន្តាកុលកមិវ ជាតា តន្តាកុលកជាតា, កិលេសកម្មវិបាកេហិ អតីវ ជដិតាតិ អត្ថោ។ គុណាយ សកុណិយា នីឌំ គុណាគុណ្ឌិកំ។ វឌ្ឍិអភាវតោ អបាយំ ទុក្ខគតិភាវតោ ទុគ្គតិំ សុខសមុស្សយតោ វិនិបាតត្តា វិនិបាតញ្ច ចតុព្ពិធំ អបាយំ, ‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដី’’តិអាទិនា វុត្តំ សំសារញ្ច នាតិវត្តតិ។ សំសារោ ឯវ វា សព្ពោ ឥធ វឌ្ឍិអបគមាទីហិ អត្ថេហិ អបាយាទិនាមកោ វុត្តោ កេវលំ ទុក្ខក្ខន្ធភាវតោ។

    Ñāṇāsinā apadāletvā saṃsārabhayaṃ atīto natthīti etassa sādhakaṃ dassento āha ‘‘vuttampi ceta’’ntiādi. Tantūnaṃ ākulakaṃ tantākulakaṃ, tantākulakamiva jātā tantākulakajātā, kilesakammavipākehi atīva jaṭitāti attho. Guṇāya sakuṇiyā nīḍaṃ guṇāguṇḍikaṃ. Vaḍḍhiabhāvato apāyaṃ dukkhagatibhāvato duggatiṃ sukhasamussayato vinipātattā vinipātañca catubbidhaṃ apāyaṃ, ‘‘khandhānañca paṭipāṭī’’tiādinā vuttaṃ saṃsārañca nātivattati. Saṃsāro eva vā sabbo idha vaḍḍhiapagamādīhi atthehi apāyādināmako vutto kevalaṃ dukkhakkhandhabhāvato.

    ភវចក្កកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Bhavacakkakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

    2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ២៤៣. បថវីអាកាសា វិយ បដិច្ចសមុប្បាទោ មហាបត្ថដវិត្ថារិតានំ អត្ថានំ បរិកប្បវសេន កថិតោ។ តញ្ហិ អបត្ថដំ អវិត្ថតញ្ច បថវិំ អាកាសញ្ច បត្ថរន្តោ វិត្ថារយន្តោ វិយ ច ឯកេកចិត្តាវរុទ្ធំ អកត្វា សព្ពសត្តសព្ពចិត្តសាធារណវសេន បត្ថដវិត្ថតំ កត្វា សុត្តន្តភាជនីយេន ភគវា ទស្សេតិ។ តត្ថ នានាចិត្តវសេនាតិ អសហជាតានំ សហជាតានញ្ច បច្ចយបច្ចយុប្បន្នានំ នានាចិត្តគតានំ ទស្សិតភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ នវ មូលបទានិ ឯតេសន្តិ នវមូលបទា, នយា។ ‘‘ឯកេកេន នយេន ចតុន្នំ ចតុន្នំ វារានំ សង្គហិតត្តា’’តិ វុត្តំ, ឯត្ថ ‘‘ឯកេកេន ចតុក្កេនា’’តិ វត្តព្ពំ។ នយចតុក្កវារា ហិ ឯត្ថ វវត្ថិតា ទស្សិតានំ ចតុក្កានំ នយភាវាតិ។

    243. Pathavīākāsā viya paṭiccasamuppādo mahāpatthaṭavitthāritānaṃ atthānaṃ parikappavasena kathito. Tañhi apatthaṭaṃ avitthatañca pathaviṃ ākāsañca pattharanto vitthārayanto viya ca ekekacittāvaruddhaṃ akatvā sabbasattasabbacittasādhāraṇavasena patthaṭavitthataṃ katvā suttantabhājanīyena bhagavā dasseti. Tattha nānācittavasenāti asahajātānaṃ sahajātānañca paccayapaccayuppannānaṃ nānācittagatānaṃ dassitabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Nava mūlapadāni etesanti navamūlapadā, nayā. ‘‘Ekekena nayena catunnaṃ catunnaṃ vārānaṃ saṅgahitattā’’ti vuttaṃ, ettha ‘‘ekekena catukkenā’’ti vattabbaṃ. Nayacatukkavārā hi ettha vavatthitā dassitānaṃ catukkānaṃ nayabhāvāti.

    ១. បច្ចយចតុក្កវណ្ណនា

    1. Paccayacatukkavaṇṇanā

    អវិជ្ជំ អង្គំ អគ្គហេត្វា តតោ បរំ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារោ’’តិអាទីនិ បច្ចយសហិតានិ បច្ចយុប្បន្នានិ អង្គភាវេន វុត្តានីតិ អាហ ‘‘ន, តស្ស អនង្គត្តា’’តិ។ ឯវញ្ច កត្វា និទ្ទេសេ (វិភ. ២២៦) ‘‘តត្ថ កតមា អវិជ្ជា’’តិ អវិជ្ជំ វិសុំ វិស្សជ្ជេត្វា ‘‘តត្ថ កតមោ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារោ’’តិអាទិនា តំតំបច្ចយវន្តោ សង្ខារាទយោ វិស្សជ្ជិតាតិ។ តីសុ បការេសុ បឋមបឋមវារោ ទុតិយវារាទីសុ បវិសន្តោ បច្ចយវិសេសាទិសព្ពនានត្តសាធារណត្តា តេ វារវិសេសេ គណ្ហាតីតិ ‘‘សព្ពសង្គាហកោ’’តិ វុត្តោ។ បឋមវារោ ឯវ ហិ ន កេវលំ ឆដ្ឋាយតនមេវ, អថ ខោ នាមញ្ច ផស្សស្ស បច្ចយោ, នាមំ វា ន កេវលំ ឆដ្ឋាយតនស្សេវ, អថ ខោ ផស្សស្សាបីតិ បច្ចយវិសេសទស្សនត្ថំ, យេន អត្ថវិសេសេន មហានិទានសុត្តទេសនា បវត្តា, តំទស្សនត្ថញ្ច ឆដ្ឋាយតនង្គំ បរិហាបេត្វា វុត្តោតិ តស្ស ទុតិយវារេ ច បវេសោ វុត្តោ, ន សព្ពង្គសមោរោធតោ។

    Avijjaṃ aṅgaṃ aggahetvā tato paraṃ ‘‘avijjāpaccayā saṅkhāro’’tiādīni paccayasahitāni paccayuppannāni aṅgabhāvena vuttānīti āha ‘‘na, tassa anaṅgattā’’ti. Evañca katvā niddese (vibha. 226) ‘‘tattha katamā avijjā’’ti avijjaṃ visuṃ vissajjetvā ‘‘tattha katamo avijjāpaccayā saṅkhāro’’tiādinā taṃtaṃpaccayavanto saṅkhārādayo vissajjitāti. Tīsu pakāresu paṭhamapaṭhamavāro dutiyavārādīsu pavisanto paccayavisesādisabbanānattasādhāraṇattā te vāravisese gaṇhātīti ‘‘sabbasaṅgāhako’’ti vutto. Paṭhamavāro eva hi na kevalaṃ chaṭṭhāyatanameva, atha kho nāmañca phassassa paccayo, nāmaṃ vā na kevalaṃ chaṭṭhāyatanasseva, atha kho phassassāpīti paccayavisesadassanatthaṃ, yena atthavisesena mahānidānasuttadesanā pavattā, taṃdassanatthañca chaṭṭhāyatanaṅgaṃ parihāpetvā vuttoti tassa dutiyavāre ca paveso vutto, na sabbaṅgasamorodhato.

    យត្ថាតិ វារចតុក្កេ ឯកេកវារេ ច។ អញ្ញថាតិ សុត្តន្តភាជនីយតោ អញ្ញថា សង្ខារោតិ វុត្តំ។ អវុត្តន្តិ ‘‘រូបំ សឡាយតន’’ន្តិ, តេសុបិ ច វារេសុ ចតូសុបិ សោកាទយោ អវុត្តា សុត្តន្តភាជនីយេសុ វុត្តា។ តត្ថ ច វុត្តមេវ ឥធ ‘‘ឆដ្ឋាយតន’’ន្តិ អញ្ញថា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Yatthāti vāracatukke ekekavāre ca. Aññathāti suttantabhājanīyato aññathā saṅkhāroti vuttaṃ. Avuttanti ‘‘rūpaṃ saḷāyatana’’nti, tesupi ca vāresu catūsupi sokādayo avuttā suttantabhājanīyesu vuttā. Tattha ca vuttameva idha ‘‘chaṭṭhāyatana’’nti aññathā vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    សព្ពដ្ឋានសាធារណតោតិ វុត្តនយេន សព្ពវារសាធារណតោ, សព្ពវិញ្ញាណបវត្តិដ្ឋានភវសាធារណតោ វា។ វិនា អភាវេន វិញ្ញាណស្ស ខន្ធត្តយម្បិ សមានំ ផលំ បច្ចយោ ចាតិ អាហ ‘‘អវិសេសេនា’’តិ។ ‘‘តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិ (ម. និ. ១.២០៤; សំ. និ. ២.៤៣) វចនតោ បន វិញ្ញាណំ ផស្សស្ស វិសេសបច្ចយោតិ តស្ស ផស្សោ វិសិដ្ឋំ ផលំ, សតិបិ បច្ចយសម្បយុត្តានំ អាហារបច្ចយភាវេ មនោសញ្ចេតនាយ វិញ្ញាណាហរណំ វិសិដ្ឋំ កិច្ចន្តិ សង្ខារោ ចស្ស វិសិដ្ឋោ បច្ចយោ។ អចិត្តក្ខណមត្តានីតិ ចិត្តក្ខណប្បមាណរហិតានិ។ តស្សត្ថោតិ តស្ស វុត្តស្ស អវិជ្ជាទិកស្ស អត្ថោ សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។

    Sabbaṭṭhānasādhāraṇatoti vuttanayena sabbavārasādhāraṇato, sabbaviññāṇapavattiṭṭhānabhavasādhāraṇato vā. Vinā abhāvena viññāṇassa khandhattayampi samānaṃ phalaṃ paccayo cāti āha ‘‘avisesenā’’ti. ‘‘Tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’ti (ma. ni. 1.204; saṃ. ni. 2.43) vacanato pana viññāṇaṃ phassassa visesapaccayoti tassa phasso visiṭṭhaṃ phalaṃ, satipi paccayasampayuttānaṃ āhārapaccayabhāve manosañcetanāya viññāṇāharaṇaṃ visiṭṭhaṃ kiccanti saṅkhāro cassa visiṭṭho paccayo. Acittakkhaṇamattānīti cittakkhaṇappamāṇarahitāni. Tassatthoti tassa vuttassa avijjādikassa attho suttantabhājanīyavaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva veditabbo.

    ហេតុកាទីនីតិ ឯត្ថ យស្មិំ ចតុក្កេ ហេតុក-សទ្ទោ វុត្តោ, តំ ហេតុក-សទ្ទសហចរិតត្តា ‘‘ហេតុក’’ន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ហេតុ-សទ្ទោ គតិសូចកោ អវិគតតា ច វិគតតានិវារណវសេន គតិ ឯវ ហោតីតិ ហេតុកចតុក្កំ អវិគតបច្ចយវសេន វុត្តន្តិ វុត្តំ។

    Hetukādīnīti ettha yasmiṃ catukke hetuka-saddo vutto, taṃ hetuka-saddasahacaritattā ‘‘hetuka’’nti vuttanti veditabbaṃ. Hetu-saddo gatisūcako avigatatā ca vigatatānivāraṇavasena gati eva hotīti hetukacatukkaṃ avigatapaccayavasena vuttanti vuttaṃ.

    តិធា ចតុធា បញ្ចធា វាតិ វា-សទ្ទោ ‘‘ឆធា វា’’តិបិ វិកប្បេតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។ សមាធិ ហិ សាធារណេហិ តីហិ ឈានិន្ទ្រិយមគ្គបច្ចយេហិ ច បច្ចយោតិ។ ឧបាទានំ ភវស្ស មគ្គបច្ចយេន ចាតិ សត្តធាតិ កាមុបាទានវជ្ជានំ វសេន វទតិ។ កាមុបាទានំ បន យថា ភវស្ស បច្ចយោ ហោតិ, សោ បការោ តណ្ហាយំ វុត្តោ ឯវាតិ ន វុត្តោ។

    Tidhā catudhā pañcadhā vāti vā-saddo ‘‘chadhā vā’’tipi vikappetīti daṭṭhabbo. Samādhi hi sādhāraṇehi tīhi jhānindriyamaggapaccayehi ca paccayoti. Upādānaṃ bhavassa maggapaccayena cāti sattadhāti kāmupādānavajjānaṃ vasena vadati. Kāmupādānaṃ pana yathā bhavassa paccayo hoti, so pakāro taṇhāyaṃ vutto evāti na vutto.

    ឥមស្មិំ ចតុក្កេ សហជាតបច្ចយេន បច្ចយា ហោន្តីតិ វចនវសេនាតិ អធិប្បាយោ។ អត្ថោ ហិ ន កត្ថចិ អត្តនោ បច្ចយុប្បន្នស្ស យថាសកេហិ បច្ចយោ ន ហោតិ, សហជាតបច្ចយវសេនេវ បន ឥមស្ស ចតុក្កស្ស វុត្តត្តា សោយេវេត្ថ ហោតីតិ វទន្តិ។ បឋមវារោតិ បឋមចតុក្កោតិ ឯវំ វត្តព្ពំ។ ភវាទីនំ តថា អភាវន្តិ យទិ សហជាតបច្ចយវសេនេវ បឋមចតុក្កោ វុត្តោ, ភវោ ជាតិយា, ជាតិ ច មរណស្ស សហជាតបច្ចយោ ន ហោតីតិ យថា អវិគតចតុក្កាទីសុ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតិ ភវហេតុកា’’តិអាទិ ន វុត្តំ ភវាទីនំ អវិគតាទិបច្ចយតាយ អភាវតោ, ឯវមិធាបិ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិអាទិ ន វត្តព្ពំ សិយា។ បច្ចយវចនមេវ ហិ តេសំ សហជាតសូចកំ អាបន្នំ អវិគតចតុក្កាទីសុ វិយ ឥធ បច្ចយវិសេសសូចកស្ស វចនន្តរស្ស អភាវា, ន ច តំ ន វុត្តំ, ន ច ភវាទយោ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, តស្មា ន សហជាតបច្ចយវសេនេវាយំ ចតុក្កោ វុត្តោ។ សេសបច្ចយានញ្ច សម្ភវន្តិ ឥទំ ‘‘ភវាទីន’’ន្តិ ឯតេន សហ អយោជេត្វា សាមញ្ញេន អវិជ្ជាទីនំ សហជាតេន សហ សេសបច្ចយភាវានញ្ច សម្ភវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – បច្ចយវិសេសសូចកស្ស វចនន្តរស្ស អភាវា សហជាតតោ អញ្ញេ បច្ចយភាវា អវិជ្ជាទីនំ ន សម្ភវន្តីតិ សហជាតបច្ចយវសេនេវាយំ ចតុក្កោ អារទ្ធោតិ វុច្ចេយ្យ, ន ច តេ ន សម្ភវន្តិ, តស្មា នាយំ តថា អារទ្ធោតិ។

    Imasmiṃ catukke sahajātapaccayena paccayā hontīti vacanavasenāti adhippāyo. Attho hi na katthaci attano paccayuppannassa yathāsakehi paccayo na hoti, sahajātapaccayavaseneva pana imassa catukkassa vuttattā soyevettha hotīti vadanti. Paṭhamavāroti paṭhamacatukkoti evaṃ vattabbaṃ. Bhavādīnaṃ tathā abhāvanti yadi sahajātapaccayavaseneva paṭhamacatukko vutto, bhavo jātiyā, jāti ca maraṇassa sahajātapaccayo na hotīti yathā avigatacatukkādīsu ‘‘bhavapaccayā jāti bhavahetukā’’tiādi na vuttaṃ bhavādīnaṃ avigatādipaccayatāya abhāvato, evamidhāpi ‘‘bhavapaccayā jātī’’tiādi na vattabbaṃ siyā. Paccayavacanameva hi tesaṃ sahajātasūcakaṃ āpannaṃ avigatacatukkādīsu viya idha paccayavisesasūcakassa vacanantarassa abhāvā, na ca taṃ na vuttaṃ, na ca bhavādayo sahajātapaccayā honti, tasmā na sahajātapaccayavasenevāyaṃ catukko vutto. Sesapaccayānañca sambhavanti idaṃ ‘‘bhavādīna’’nti etena saha ayojetvā sāmaññena avijjādīnaṃ sahajātena saha sesapaccayabhāvānañca sambhavaṃ sandhāya vuttaṃ. Ayañhettha attho – paccayavisesasūcakassa vacanantarassa abhāvā sahajātato aññe paccayabhāvā avijjādīnaṃ na sambhavantīti sahajātapaccayavasenevāyaṃ catukko āraddhoti vucceyya, na ca te na sambhavanti, tasmā nāyaṃ tathā āraddhoti.

    ‘‘មហានិទានសុត្តន្តេ ឯកាទសង្គិកោ បដិច្ចសមុប្បាទោ វុត្តោ’’តិ វុត្តំ, តត្ថ បន ‘‘នាមរូបបច្ចយា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, នាមបច្ចយា ផស្សោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៩៧) ទ្វិក្ខត្តុំ អាគតេ នាមរូបេ ឯកធា គហិតេ នវង្គិកោ, ទ្វិធា គហិតេ ទសង្គិកោ វុត្តោ, អញ្ញត្ថ បន វុត្តេសុ អវិជ្ជាសង្ខារេសុ អទ្ធត្តយទស្សនត្ថំ យោជិយមានេសុ ឯកាទសង្គិកោ ហោតីតិ កត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ មហានិទានសុត្តន្តទេសនាយ បរិគ្គហត្ថន្តិ តត្ថ ហិ ចក្ខាយតនាទីនិ វិយ រូបេ ឆដ្ឋាយតនញ្ច នាមេ អន្តោគធំ កត្វា ផស្សស្ស និរវសេសរូបបច្ចយំ វិយ និរវសេសនាមបច្ចយញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘នាមរូបបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វុត្តំ, ឯវមិធាបិ តត្ថ ទស្សិតវិសេសទស្សនេន តំទេសនាបរិគ្គហត្ថំ ឯកចិត្តក្ខណិកេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ឆដ្ឋាយតនំ នាមន្តោគធំ កត្វា ‘‘នាមបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វុត្តន្តិ អត្ថោ។

    ‘‘Mahānidānasuttante ekādasaṅgiko paṭiccasamuppādo vutto’’ti vuttaṃ, tattha pana ‘‘nāmarūpapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, nāmapaccayā phasso’’tiādinā (dī. ni. 2.97) dvikkhattuṃ āgate nāmarūpe ekadhā gahite navaṅgiko, dvidhā gahite dasaṅgiko vutto, aññattha pana vuttesu avijjāsaṅkhāresu addhattayadassanatthaṃ yojiyamānesu ekādasaṅgiko hotīti katvā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Mahānidānasuttantadesanāya pariggahatthanti tattha hi cakkhāyatanādīni viya rūpe chaṭṭhāyatanañca nāme antogadhaṃ katvā phassassa niravasesarūpapaccayaṃ viya niravasesanāmapaccayañca dassetuṃ ‘‘nāmarūpapaccayā phasso’’ti vuttaṃ, evamidhāpi tattha dassitavisesadassanena taṃdesanāpariggahatthaṃ ekacittakkhaṇike paṭiccasamuppāde chaṭṭhāyatanaṃ nāmantogadhaṃ katvā ‘‘nāmapaccayā phasso’’ti vuttanti attho.

    រូបប្បវត្តិទេសំ សន្ធាយ ទេសិតត្តា ‘‘ឥមស្សា’’តិ វចនសេសោ, ន បុរិមានន្តិ, តេនេវ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិមាហ។

    Rūpappavattidesaṃ sandhāya desitattā ‘‘imassā’’ti vacanaseso, na purimānanti, teneva ‘‘ayañhī’’tiādimāha.

    យោនិវសេន ឱបបាតិកានន្តិ ចេត្ថ សំសេទជយោនិកាបិ បរិបុណ្ណាយតនភាវេន ឱបបាតិកសង្គហំ កត្វា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា។ បធានាយ វា យោនិយា សព្ពបរិបុណ្ណាយតនយោនិំ ទស្សេតុំ ‘‘ឱបបាតិកាន’’ន្តិ វុត្តំ។ ឯវំ សង្គហនិទស្សនវសេនេវ ហិ ធម្មហទយវិភង្គេបិ (វិភ. ១០០៩) ‘‘ឱបបាតិកានំ បេតាន’’ន្តិអាទិនា ឱបបាតិកគ្គហណមេវ កតំ, ន សំសេទជគ្គហណន្តិ។ ឯកចិត្តក្ខណេ ឆហាយតនេហិ ផស្សស្ស បវត្តិ នត្ថិ, ន ចេកស្ស អកុសលផស្សស្ស ឆដ្ឋាយតនវជ្ជំ អាយតនំ សមានក្ខណេ បវត្តមានំ បច្ចយភូតំ អត្ថិ, អារម្មណបច្ចយោ ចេត្ថ បវត្តកោ ន ហោតីតិ ន គយ្ហតិ, តស្មា ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ន សក្កា វត្តុន្តិ ទស្សនត្ថំ ‘‘យស្មា បនេសោ’’តិអាទិមាហ។

    Yonivasena opapātikānanti cettha saṃsedajayonikāpi paripuṇṇāyatanabhāvena opapātikasaṅgahaṃ katvā vuttāti daṭṭhabbā. Padhānāya vā yoniyā sabbaparipuṇṇāyatanayoniṃ dassetuṃ ‘‘opapātikāna’’nti vuttaṃ. Evaṃ saṅgahanidassanavaseneva hi dhammahadayavibhaṅgepi (vibha. 1009) ‘‘opapātikānaṃ petāna’’ntiādinā opapātikaggahaṇameva kataṃ, na saṃsedajaggahaṇanti. Ekacittakkhaṇe chahāyatanehi phassassa pavatti natthi, na cekassa akusalaphassassa chaṭṭhāyatanavajjaṃ āyatanaṃ samānakkhaṇe pavattamānaṃ paccayabhūtaṃ atthi, ārammaṇapaccayo cettha pavattako na hotīti na gayhati, tasmā ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti na sakkā vattunti dassanatthaṃ ‘‘yasmā paneso’’tiādimāha.

    បុរិមយោនិទ្វយេ សម្ភវន្តម្បិ កេសញ្ចិ សឡាយតនំ កលលាទិកាលេ ន សម្ភវតីតិ ‘‘សទា អសម្ភវតោ’’តិ អាហ។ បច្ឆិមយោនិទ្វយេ បន យេសំ សម្ភវតិ, តេសំ សទា សម្ភវតីតិ។ ឥតោតិ ឥមស្មា ចតុក្កតោ, នយតោ វា, យោ វិសេសោ។

    Purimayonidvaye sambhavantampi kesañci saḷāyatanaṃ kalalādikāle na sambhavatīti ‘‘sadā asambhavato’’ti āha. Pacchimayonidvaye pana yesaṃ sambhavati, tesaṃ sadā sambhavatīti. Itoti imasmā catukkato, nayato vā, yo viseso.

    បច្ចយចតុក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Paccayacatukkavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ២. ហេតុចតុក្កវណ្ណនា

    2. Hetucatukkavaṇṇanā

    ២៤៤. ជាតិក្ខណមត្តេ ឯវ អភាវតោតិ តតោ ឧទ្ធំ ភាវតោតិ អត្ថោ។ អវិគតបច្ចយនិយមាភាវតោ ភវេ ឧបាទានហេតុកគ្គហណំ ន កតំ, អភាវតោ អវិគតបច្ចយស្ស ជាតិអាទីសុ ភវហេតុកាទិគ្គហណំ ន កតន្តិ យោជេតព្ពំ។ យថា បន យាវ វត្ថុ, តាវ អនុបលព្ភមានស្ស វិញ្ញាណស្ស វត្ថុ អវិគតបច្ចយោ ហោតិ វិញ្ញាណតោ ឧទ្ធំ បវត្តនកម្បិ, ឯវំ ឧបាទានំ ភវសង្គហិតានំ ជាតិអាទីនំ, ភវោ ច ជាតិយា អវិគតបច្ចយោ សិយា។ អថ ន សិយា, សង្ខារក្ខន្ធេ ជាតិអាទីនំ សង្គហិតត្តា វិញ្ញាណំ នាមស្ស, នាមញ្ច អតក្ខណិកសម្ភវា ឆដ្ឋាយតនស្ស អវិគតបច្ចយោ ន សិយាតិ ឥធ វិយ តត្ថាបិ ហេតុកគ្គហណំ ន កត្តព្ពំ សិយា, តស្មា យាវ ឧបាទានំ, តាវ ជាតិអាទីនំ អនុបលព្ភោ, ជាតិក្ខណមត្តេ ឯវ ភវស្ស អភាវោ ច ការណន្តិ ន សក្កា កាតុំ។ សង្ខតលក្ខណានំ បន ជាតិអាទីនំ អសភាវធម្មានំ ភវេន សង្គហិតត្តា អសភាវធម្មស្ស ច បរមត្ថតោ ភវន្តរស្ស អភាវតោ ហេតុអាទិបច្ចយា ន សន្តីតិ ភវស្ស ឧបាទានំ ន និយមេន អវិគតបច្ចយោ, ភវោ បន ជាតិយា, ជាតិ ជរាមរណស្ស នេវ អវិគតបច្ចយោតិ អវិគតបច្ចយនិយមាភាវតោ អភាវតោ ច អវិគតបច្ចយស្ស ភវាទីសុ ហេតុកគ្គហណំ ន កតន្តិ យុត្តំ។

    244. Jātikkhaṇamatte eva abhāvatoti tato uddhaṃ bhāvatoti attho. Avigatapaccayaniyamābhāvato bhave upādānahetukaggahaṇaṃ na kataṃ, abhāvato avigatapaccayassa jātiādīsu bhavahetukādiggahaṇaṃ na katanti yojetabbaṃ. Yathā pana yāva vatthu, tāva anupalabbhamānassa viññāṇassa vatthu avigatapaccayo hoti viññāṇato uddhaṃ pavattanakampi, evaṃ upādānaṃ bhavasaṅgahitānaṃ jātiādīnaṃ, bhavo ca jātiyā avigatapaccayo siyā. Atha na siyā, saṅkhārakkhandhe jātiādīnaṃ saṅgahitattā viññāṇaṃ nāmassa, nāmañca atakkhaṇikasambhavā chaṭṭhāyatanassa avigatapaccayo na siyāti idha viya tatthāpi hetukaggahaṇaṃ na kattabbaṃ siyā, tasmā yāva upādānaṃ, tāva jātiādīnaṃ anupalabbho, jātikkhaṇamatte eva bhavassa abhāvo ca kāraṇanti na sakkā kātuṃ. Saṅkhatalakkhaṇānaṃ pana jātiādīnaṃ asabhāvadhammānaṃ bhavena saṅgahitattā asabhāvadhammassa ca paramatthato bhavantarassa abhāvato hetuādipaccayā na santīti bhavassa upādānaṃ na niyamena avigatapaccayo, bhavo pana jātiyā, jāti jarāmaraṇassa neva avigatapaccayoti avigatapaccayaniyamābhāvato abhāvato ca avigatapaccayassa bhavādīsu hetukaggahaṇaṃ na katanti yuttaṃ.

    ននុ ឯវំ ‘‘នាមំ វិញ្ញាណហេតុកំ ឆដ្ឋាយតនំ នាមហេតុក’’ន្តិ វចនំ ន វត្តព្ពំ។ ន ហិ នាមសង្គហិតានំ ជាតិអាទីនំ អវិគតបច្ចយោ អញ្ញស្ស អវិគតបច្ចយភាវោ ច អត្ថិ អសភាវធម្មត្តាតិ? ន, តេសំ នាមេន អសង្គហិតត្តា។ នមនកិច្ចបរិច្ឆិន្នញ្ហិ នាមំ, តញ្ច កិច្ចំ សភាវធម្មានមេវ ហោតីតិ សភាវធម្មភូតា ឯវ តយោ ខន្ធា ‘‘នាម’’ន្តិ វុត្តា, តស្មា តត្ថ ហេតុកគ្គហណំ យុត្តំ, ឥធ បន ភវតីតិ ភវោ, ន ច ជាតិអាទីនិ ន ភវន្តិ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតិ សម្ភវតិ, ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ សម្ភវតី’’តិ យោជនតោ , តស្មា សង្ខរណតោ សង្ខារេ វិយ ភវនតោ ភវេ ជាតិអាទីនិ សង្គហិតានីតិ និយមាភាវាភាវេហិ យថាវុត្តេហិ ហេតុកគ្គហណំ ន កតន្តិ។

    Nanu evaṃ ‘‘nāmaṃ viññāṇahetukaṃ chaṭṭhāyatanaṃ nāmahetuka’’nti vacanaṃ na vattabbaṃ. Na hi nāmasaṅgahitānaṃ jātiādīnaṃ avigatapaccayo aññassa avigatapaccayabhāvo ca atthi asabhāvadhammattāti? Na, tesaṃ nāmena asaṅgahitattā. Namanakiccaparicchinnañhi nāmaṃ, tañca kiccaṃ sabhāvadhammānameva hotīti sabhāvadhammabhūtā eva tayo khandhā ‘‘nāma’’nti vuttā, tasmā tattha hetukaggahaṇaṃ yuttaṃ, idha pana bhavatīti bhavo, na ca jātiādīni na bhavanti ‘‘bhavapaccayā jāti sambhavati, jātipaccayā jarāmaraṇaṃ sambhavatī’’ti yojanato , tasmā saṅkharaṇato saṅkhāre viya bhavanato bhave jātiādīni saṅgahitānīti niyamābhāvābhāvehi yathāvuttehi hetukaggahaṇaṃ na katanti.

    កេចិ បនាតិអាទិនា រេវតត្ថេរមតំ វទតិ។ អរូបក្ខន្ធា ហិ ឥធ ភវោតិ អាគតា។ វុត្តញ្ហិ ‘‘តត្ថ កតមោ ឧបាទានបច្ចយា ភវោ, ឋបេត្វា ឧបាទានំ វេទនាក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ (វិភ. ២៤៩)។

    Keci panātiādinā revatattheramataṃ vadati. Arūpakkhandhā hi idha bhavoti āgatā. Vuttañhi ‘‘tattha katamo upādānapaccayā bhavo, ṭhapetvā upādānaṃ vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti (vibha. 249).

    ‘‘វត្តព្ពបទេសាភាវតោ’’តិ វុត្តំ, សតិបិ បន បទេសេ ឧបាទានំ វិយ សភាវានិ ជាតិអាទីនិ ន ហោន្តីតិ ឋបេតព្ពស្ស ភាវន្តរស្ស អភាវតោ ឯវ ឋបនំ ន កាតព្ពន្តិ យុត្តំ។ ជាយមានានំ បន ជាតិ, ជាតានញ្ច ជរាមរណន្តិ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតិ, ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ (វិភ. ២២៥) វុត្តំ។ យថា បន ‘‘នាមបច្ចយា ផស្សោតិ តត្ថ កតមំ នាមំ? ឋបេត្វា ផស្សំ វេទនាក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ។ ឥទំ វុច្ចតិ នាម’’ន្តិ (វិភ. ២៥៩), ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិ អត្ថិ នាមំ អត្ថិ រូបំ។ តត្ថ កតមំ នាមំ? វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ។ ឥទំ វុច្ចតិ នាមំ។ តត្ថ កតមំ រូបំ? ចត្តារោ មហាភូតា យញ្ច រូបំ និស្សាយ មនោធាតុ មនោវិញ្ញាណធាតុ វត្តតិ, ឥទំ វុច្ចតិ រូប’’ន្តិ (វិភ. ២៦១) ច យំ នាមរូបញ្ច ផស្សស្ស សឡាយតនស្ស បច្ចយោ, តស្ស វត្តព្ពបទេសោ និទ្ទិដ្ឋោ, ឯវំ យោ ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ, តស្សបិ ឋបេតព្ពគហេតព្ពវិសេសេ សតិ ន សក្កា វត្តព្ពបទេសោ នត្ថីតិ វត្តុន្តិ។

    ‘‘Vattabbapadesābhāvato’’ti vuttaṃ, satipi pana padese upādānaṃ viya sabhāvāni jātiādīni na hontīti ṭhapetabbassa bhāvantarassa abhāvato eva ṭhapanaṃ na kātabbanti yuttaṃ. Jāyamānānaṃ pana jāti, jātānañca jarāmaraṇanti ‘‘bhavapaccayā jāti, jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti (vibha. 225) vuttaṃ. Yathā pana ‘‘nāmapaccayā phassoti tattha katamaṃ nāmaṃ? Ṭhapetvā phassaṃ vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho. Idaṃ vuccati nāma’’nti (vibha. 259), ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatananti atthi nāmaṃ atthi rūpaṃ. Tattha katamaṃ nāmaṃ? Vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho. Idaṃ vuccati nāmaṃ. Tattha katamaṃ rūpaṃ? Cattāro mahābhūtā yañca rūpaṃ nissāya manodhātu manoviññāṇadhātu vattati, idaṃ vuccati rūpa’’nti (vibha. 261) ca yaṃ nāmarūpañca phassassa saḷāyatanassa paccayo, tassa vattabbapadeso niddiṭṭho, evaṃ yo bhavo jātiyā paccayo, tassapi ṭhapetabbagahetabbavisese sati na sakkā vattabbapadeso natthīti vattunti.

    ហេតុចតុក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Hetucatukkavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ៤. អញ្ញមញ្ញចតុក្កវណ្ណនា

    4. Aññamaññacatukkavaṇṇanā

    ២៤៦. និប្បទេសត្តា ភវេន ឧបាទានំ សង្គហិតន្តិ បច្ចយុប្បន្នស្ស ឧបាទានស្ស វិសុំ ឋិតស្ស អភាវា ‘‘ភវបច្ចយាបិ ឧបាទាន’’ន្តិ ន សក្កា វត្តុន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘យស្មា បន ភវោ និប្បទេសោ’’តិអាទិមាហ។ ឯវំ សតិ ‘‘នាមបច្ចយាបិ វិញ្ញាណ’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ សិយា, នាមំ បន បច្ចយុប្បន្នភូតំ បច្ចយភូតញ្ច សប្បទេសមេវ គហិតន្តិ អធិប្បាយោ។ យថា បន ‘‘នាមបច្ចយា ឆដ្ឋាយតនំ, នាមបច្ចយា ផស្សោ’’តិអាទីសុ (វិភ. ១៥០-១៥៤) បច្ចយុប្បន្នំ ឋបេត្វា នាមំ គហិតំ, ឯវំ ‘‘ភវបច្ចយាបិ ឧបាទាន’’ន្តិ ឥធាបិ បច្ចយុប្បន្នំ ឋបេត្វា ភវស្ស គហណំ ន ន សក្កា កាតុំ, តស្មា ឧបាទានស្ស អវិគតបច្ចយនិយមាភាវោ វិយ អញ្ញមញ្ញបច្ចយនិយមាភាវោ ភវេ បុព្ពេ វុត្តនយេន អត្ថីតិ ‘‘ភវបច្ចយាបិ ឧបាទាន’’ន្តិ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។

    246. Nippadesattā bhavena upādānaṃ saṅgahitanti paccayuppannassa upādānassa visuṃ ṭhitassa abhāvā ‘‘bhavapaccayāpi upādāna’’nti na sakkā vattunti dassetuṃ ‘‘yasmā pana bhavonippadeso’’tiādimāha. Evaṃ sati ‘‘nāmapaccayāpi viññāṇa’’nti na vattabbaṃ siyā, nāmaṃ pana paccayuppannabhūtaṃ paccayabhūtañca sappadesameva gahitanti adhippāyo. Yathā pana ‘‘nāmapaccayā chaṭṭhāyatanaṃ, nāmapaccayā phasso’’tiādīsu (vibha. 150-154) paccayuppannaṃ ṭhapetvā nāmaṃ gahitaṃ, evaṃ ‘‘bhavapaccayāpi upādāna’’nti idhāpi paccayuppannaṃ ṭhapetvā bhavassa gahaṇaṃ na na sakkā kātuṃ, tasmā upādānassa avigatapaccayaniyamābhāvo viya aññamaññapaccayaniyamābhāvo bhave pubbe vuttanayena atthīti ‘‘bhavapaccayāpi upādāna’’nti na vuttanti veditabbaṃ.

    អញ្ញមញ្ញបច្ចយោតិ ចេត្ថ សម្បយុត្តវិប្បយុត្តអត្ថិបច្ចយោ អធិប្បេតោ សិយា។ ‘‘នាមរូបបច្ចយាបិ វិញ្ញាណ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ, ន ច វត្ថុ អកុសលវិញ្ញាណស្ស អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ ហោតិ, បុរេជាតវិប្បយុត្តោ បន ហោតីតិ។ តថា ‘‘ឆដ្ឋាយតនបច្ចយាបិ នាមរូប’’ន្តិ វុត្តំ, ន ច ឆដ្ឋាយតនំ ចក្ខាយតនុបចយាទីនំ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបស្ស ច អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ ហោតិ, បច្ឆាជាតវិប្បយុត្តោ បន ហោតីតិ។

    Aññamaññapaccayoti cettha sampayuttavippayuttaatthipaccayo adhippeto siyā. ‘‘Nāmarūpapaccayāpi viññāṇa’’nti hi vuttaṃ, na ca vatthu akusalaviññāṇassa aññamaññapaccayo hoti, purejātavippayutto pana hotīti. Tathā ‘‘chaṭṭhāyatanapaccayāpi nāmarūpa’’nti vuttaṃ, na ca chaṭṭhāyatanaṃ cakkhāyatanupacayādīnaṃ cittasamuṭṭhānarūpassa ca aññamaññapaccayo hoti, pacchājātavippayutto pana hotīti.

    អញ្ញមញ្ញចតុក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Aññamaññacatukkavaṇṇanā niṭṭhitā.

    សង្ខារាទិមូលកនយមាតិកាវណ្ណនា

    Saṅkhārādimūlakanayamātikāvaṇṇanā

    ២៤៧. ‘‘អបុព្ពស្ស អញ្ញស្ស អវិជ្ជាបច្ចយស្ស វត្តព្ពស្ស អភាវតោ ភវមូលកនយោ ន វុត្តោ’’តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ ‘‘ឆដ្ឋាយតនបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិអាទិកា ឆដ្ឋាយតនាទិមូលកា ច ន វត្តព្ពា សិយុំ។ ‘‘នាមបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ ឯត្ថ ហិ អវិជ្ជាបច្ចយា សព្ពេ ចត្តារោ ខន្ធា នាមន្តិ វុត្តាតិ។ តត្ថាយំ អធិប្បាយោ សិយា – នាមវិសេសានំ ឆដ្ឋាយតនាទីនំ អវិជ្ជាយ បច្ចយភាវោ វត្តព្ពោតិ ឆដ្ឋាយតនាទិមូលកា វុត្តា។ យទេវ បន នាមំ អវិជ្ជាយ បច្ចយោ, តទេវ ភវបច្ចយា អវិជ្ជាតិ ឯត្ថាបិ វុច្ចេយ្យ, ន វត្តព្ពវិសេសោ កោចិ, តស្មា អបុព្ពាភាវតោ ន វុត្តោតិ។ ភវគ្គហណេន ច ឥធ អវិជ្ជាយ បច្ចយភូតា សភាវធម្មា គណ្ហេយ្យំឧ, ន ជាតិអាទីនីតិ អបុព្ពាភាវតោ ន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា អវិជ្ជាតិបិ វុត្តំ សិយា’’តិ វុត្តំ, យថា បន ‘‘នាមបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ផស្សបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វុត្តំ ន ហោតិ បច្ចយុប្បន្នំ ឋបេត្វា បច្ចយស្ស គហណតោ, ឯវមិធាបិ ន សិយា, តស្មា ភវនវសេន សភាវធម្មាសភាវធម្មេសុ សាមញ្ញេន បវត្តោ ភវ-សទ្ទោតិ ន សោ អវិជ្ជាយ បច្ចយោតិ សក្កា វត្តុំ។ តេន ភវមូលកនយោ ន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។

    247. ‘‘Apubbassa aññassa avijjāpaccayassa vattabbassa abhāvato bhavamūlakanayo na vutto’’ti vuttaṃ, evaṃ sati ‘‘chaṭṭhāyatanapaccayā avijjā’’tiādikā chaṭṭhāyatanādimūlakā ca na vattabbā siyuṃ. ‘‘Nāmapaccayā avijjā’’ti ettha hi avijjāpaccayā sabbe cattāro khandhā nāmanti vuttāti. Tatthāyaṃ adhippāyo siyā – nāmavisesānaṃ chaṭṭhāyatanādīnaṃ avijjāya paccayabhāvo vattabboti chaṭṭhāyatanādimūlakā vuttā. Yadeva pana nāmaṃ avijjāya paccayo, tadeva bhavapaccayā avijjāti etthāpi vucceyya, na vattabbaviseso koci, tasmā apubbābhāvato na vuttoti. Bhavaggahaṇena ca idha avijjāya paccayabhūtā sabhāvadhammā gaṇheyyaṃu, na jātiādīnīti apubbābhāvato na vuttoti daṭṭhabbo. ‘‘Avijjāpaccayā avijjātipivuttaṃ siyā’’ti vuttaṃ, yathā pana ‘‘nāmapaccayā phasso’’ti vutte ‘‘phassapaccayā phasso’’ti vuttaṃ na hoti paccayuppannaṃ ṭhapetvā paccayassa gahaṇato, evamidhāpi na siyā, tasmā bhavanavasena sabhāvadhammāsabhāvadhammesu sāmaññena pavatto bhava-saddoti na so avijjāya paccayoti sakkā vattuṃ. Tena bhavamūlakanayo na vuttoti veditabbo.

    ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ឯត្ថ វិយ ភវេកទេសេ វិសុំ បុព្ពេ អគ្គហិតេ ភវ-សទ្ទោ បច្ចយសោធនត្ថំ អាទិតោ វុច្ចមានោ និរវសេសពោធកោ ហោតិ, ន នាម-សទ្ទោ។ ឯវំសភាវា ហិ ឯតា និរុត្តិយោតិ ឥមិនាវា អធិប្បាយេន ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា អវិជ្ជាតិបិ វុត្តំ សិយា’’តិ អាហាតិ ទដ្ឋព្ពំ, ឥមិនាវ អធិប្បាយេន ‘‘ភវស្ស និប្បទេសត្តា ភវបច្ចយាបិ ឧបាទានន្តិ ន វុត្ត’’ន្តិ អយមត្ថោ អញ្ញមញ្ញបច្ចយវារេ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ តត្ថ បច្ឆិន្នត្តាតិ ឯតេន ជាតិជរាមរណានំ អវិជ្ជាយ បច្ចយភាវោ អនុញ្ញាតោ វិយ ហោតិ។ ជាយមានានំ បន ជាតិ, ន ជាតិយា ជាយមានា, ជីយមានមីយមានញ្ច ជរាមរណំ, ន ជរាមរណស្ស ជីយមានមីយមានាតិ ជាតិអាទីនិ ឯកចិត្តក្ខណេ ន អវិជ្ជាយ បច្ចយោ ហោន្តិ, តស្មា អសម្ភវតោ ឯវ តម្មូលកា នយា ន គហិតា, បច្ឆេទោបិ បន អត្ថីតិ ‘‘តត្ថ បច្ឆិន្នត្តា’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនេវ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ។

    ‘‘Upādānapaccayā bhavo’’ti ettha viya bhavekadese visuṃ pubbe aggahite bhava-saddo paccayasodhanatthaṃ ādito vuccamāno niravasesabodhako hoti, na nāma-saddo. Evaṃsabhāvā hi etā niruttiyoti imināvā adhippāyena ‘‘avijjāpaccayā avijjātipi vuttaṃ siyā’’ti āhāti daṭṭhabbaṃ, imināva adhippāyena ‘‘bhavassa nippadesattā bhavapaccayāpi upādānanti na vutta’’nti ayamattho aññamaññapaccayavāre vuttoti daṭṭhabbo. Tattha pacchinnattāti etena jātijarāmaraṇānaṃ avijjāya paccayabhāvo anuññāto viya hoti. Jāyamānānaṃ pana jāti, na jātiyā jāyamānā, jīyamānamīyamānañca jarāmaraṇaṃ, na jarāmaraṇassa jīyamānamīyamānāti jātiādīni ekacittakkhaṇe na avijjāya paccayo honti, tasmā asambhavato eva tammūlakā nayā na gahitā, pacchedopi pana atthīti ‘‘tattha pacchinnattā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Teneva ‘‘apicā’’tiādimāha.

    មាតិកាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Mātikāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    អកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Akusalaniddesavaṇṇanā

    ២៤៨-២៤៩. ឧបាទានស្ស ឧបាទានបច្ចយត្តំ អាបជ្ជេយ្យាតិ ននុ នាយំ ទោសោ។ កាមុបាទានញ្ហិ ទិដ្ឋុបាទានស្ស, តញ្ច ឥតរស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ? សច្ចំ, កាមុបាទានស្ស បន តណ្ហាគហណេន គហិតត្តា នាមេ វិយ វិសេសបច្ចយត្តាភាវា ច ឧបាទានគ្គហណេន តណ្ហាបច្ចយា ភវស្ស ច បច្ចយភូតា ទិដ្ឋិ ឯវ គហិតាតិ អយំ ទោសោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ យស្មា ច ឧបាទានដ្ឋានេ បច្ចយុប្បន្នំ បច្ចយោ ច ឯកមេវ, តស្មា ‘‘នាមបច្ចយា ផស្សោ, នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ ឯតេសំ និទ្ទេសេសុ វិយ ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ឯតស្ស និទ្ទេសេ បច្ចយោ វិសុំ ន វិភត្តោ។ សតិបិ វា ភវស្ស បច្ចយភាវេន កាមុបាទានស្សបិ គហណេ ‘‘ឋបេត្វា ឧបាទាន’’ន្តិ អវុច្ចមានេ កាមុបាទានំ កាមុបាទានស្ស, ទិដ្ឋិ ច ទិដ្ឋិយា បច្ចយោតិ អាបជ្ជេយ្យាតិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នតានិវារណត្ថំ ‘‘ឋបេត្វា ឧបាទាន’’ន្តិ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ។

    248-249. Upādānassa upādānapaccayattaṃ āpajjeyyāti nanu nāyaṃ doso. Kāmupādānañhi diṭṭhupādānassa, tañca itarassa paccayo hotīti? Saccaṃ, kāmupādānassa pana taṇhāgahaṇena gahitattā nāme viya visesapaccayattābhāvā ca upādānaggahaṇena taṇhāpaccayā bhavassa ca paccayabhūtā diṭṭhi eva gahitāti ayaṃ doso vuttoti daṭṭhabbo. Yasmā ca upādānaṭṭhāne paccayuppannaṃ paccayo ca ekameva, tasmā ‘‘nāmapaccayā phasso, nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti etesaṃ niddesesu viya ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti etassa niddese paccayo visuṃ na vibhatto. Satipi vā bhavassa paccayabhāvena kāmupādānassapi gahaṇe ‘‘ṭhapetvā upādāna’’nti avuccamāne kāmupādānaṃ kāmupādānassa, diṭṭhi ca diṭṭhiyā paccayoti āpajjeyyāti paccayapaccayuppannatānivāraṇatthaṃ ‘‘ṭhapetvā upādāna’’nti vuttanti dasseti.

    ២៥២. ចក្ខាយតនាទិឧបត្ថម្ភកស្ស ចិត្តសមុដ្ឋានរូបស្ស ជនកំ វិញ្ញាណំ ចក្ខាយតនុបចយាទីនំ បច្ចយោតិ វុត្តំ តទជនកម្បីតិ អធិប្បាយេន ‘‘យស្ស ចិត្តសមុដ្ឋានរូបស្សា’’តិអាទិមាហ។ តាសម្បិ ហីតិ ឧតុអាហារជសន្តតីនម្បិ ហិ ឧបត្ថម្ភកសមុដ្ឋាបនបច្ឆាជាតបច្ចយវសេន វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ហោតិ ឯវាតិ អត្ថោ។

    252. Cakkhāyatanādiupatthambhakassa cittasamuṭṭhānarūpassa janakaṃ viññāṇaṃ cakkhāyatanupacayādīnaṃ paccayoti vuttaṃ tadajanakampīti adhippāyena ‘‘yassa cittasamuṭṭhānarūpassā’’tiādimāha. Tāsampi hīti utuāhārajasantatīnampi hi upatthambhakasamuṭṭhāpanapacchājātapaccayavasena viññāṇaṃ paccayo hoti evāti attho.

    ២៥៤. យថានុរូបន្តិ មហាភូតសង្ខាតំ បញ្ចន្នំ សហជាតាទិបច្ចយោ, វត្ថុសង្ខាតំ ឆដ្ឋស្ស បុរេជាតាទិបច្ចយោ, នាមំ បញ្ចន្នំ បច្ឆាជាតាទិបច្ចយោ, ឆដ្ឋស្ស សហជាតាទិបច្ចយោតិ ឯសា យថានុរូបតា។

    254. Yathānurūpanti mahābhūtasaṅkhātaṃ pañcannaṃ sahajātādipaccayo, vatthusaṅkhātaṃ chaṭṭhassa purejātādipaccayo, nāmaṃ pañcannaṃ pacchājātādipaccayo, chaṭṭhassa sahajātādipaccayoti esā yathānurūpatā.

    ២៦៤. យស្សាតិ យស្ស បច្ចយុប្បន្នស្ស នាមស្ស វិញ្ញាណស្ស សម្បយុត្តបច្ចយភាវោ ហោតីតិ យោជេតព្ពំ។

    264. Yassāti yassa paccayuppannassa nāmassa viññāṇassa sampayuttapaccayabhāvo hotīti yojetabbaṃ.

    ២៧២. ‘‘ផស្សបច្ចយាបិ នាម’’ន្តិ ផស្សបច្ចយភាវេន វត្តព្ពស្សេវ នាមស្ស អត្តនោ បច្ចយុប្បន្នេន បវត្តិ ទស្សិតាតិ ‘‘ឋបេត្វា ផស្ស’’ន្តិ បុន វចនេ កោចិ អត្ថោ អត្ថីតិ ន វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘តថាបី’’តិអាទិមាហ។

    272. ‘‘Phassapaccayāpi nāma’’nti phassapaccayabhāvena vattabbasseva nāmassa attano paccayuppannena pavatti dassitāti ‘‘ṭhapetvā phassa’’nti puna vacane koci attho atthīti na vuttanti dassento ‘‘tathāpī’’tiādimāha.

    ២៨០. យស្មា អធិមោក្ខោបិ នត្ថិ, តស្មា ឧបាទានដ្ឋានំ បរិហីនមេវាតិ សម្ពន្ធោ។ ពលវកិលេសេន បន បទបូរណស្ស ការណំ តណ្ហាយ អភាវោ ទោមនស្សសហគតេសុ វុត្តោ ឯវាតិ តស្ស តេន សម្ពន្ធោ យោជេតព្ពោ។ សព្ពត្ថាតិ តតិយចិត្តាទីសុ ‘‘តណ្ហាបច្ចយា អធិមោក្ខោ’’តិអាទិម្ហិ វិស្សជ្ជនមេវ វិសេសំ ទស្សេត្វា បាឡិ សំខិត្តា។ ហេដ្ឋាតិ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌាទីសុ។

    280. Yasmā adhimokkhopi natthi, tasmā upādānaṭṭhānaṃ parihīnamevāti sambandho. Balavakilesena pana padapūraṇassa kāraṇaṃ taṇhāya abhāvo domanassasahagatesu vutto evāti tassa tena sambandho yojetabbo. Sabbatthāti tatiyacittādīsu ‘‘taṇhāpaccayā adhimokkho’’tiādimhi vissajjanameva visesaṃ dassetvā pāḷi saṃkhittā. Heṭṭhāti cittuppādakaṇḍādīsu.

    អកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Akusalaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    កុសលាព្យាកតនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Kusalābyākataniddesavaṇṇanā

    ២៩២. បសាទោតិ សទ្ធា។

    292. Pasādoti saddhā.

    ៣០៦. ‘‘អលោភោ និទានំ កម្មានំ សមុទយាយា’’តិអាទិវចនតោ (អ. និ. ៣.៣៤) សព្យាបារានិ កុសលមូលានិ សង្ខារានំ និទានានិ ហោន្តិ, ន កម្មវេគក្ខិត្តេសុ វិបាកេសុ អលោភាទិសហគតកម្មបដិពិម្ពភូតា វិយ បវត្តមានា អលោភាទយោតិ បញ្ចវិញ្ញាណេសុ វិយ និទានរហិតតា សោតបតិតតាតិ ទដ្ឋព្ពា។ កិរិយធម្មា កិរិយមត្តត្តា កម្មនិទានរហិតាឥច្ចេវ បរិហីនាវិជ្ជាដ្ឋានា វេទិតព្ពា។

    306. ‘‘Alobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’tiādivacanato (a. ni. 3.34) sabyāpārāni kusalamūlāni saṅkhārānaṃ nidānāni honti, na kammavegakkhittesu vipākesu alobhādisahagatakammapaṭibimbabhūtā viya pavattamānā alobhādayoti pañcaviññāṇesu viya nidānarahitatā sotapatitatāti daṭṭhabbā. Kiriyadhammā kiriyamattattā kammanidānarahitāicceva parihīnāvijjāṭṭhānā veditabbā.

    តតិយចតុត្ថវារា អសម្ភវតោ ឯវាតិ កស្មា វុត្តំ, កិំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ចក្ខាយតនុបចយាទីនំ បច្ឆាជាតបច្ចយា ន ហោន្តីតិ? ហោន្តិ, តទុបត្ថម្ភកស្ស បន ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស អសមុដ្ឋាបនំ សន្ធាយ ‘‘អសម្ភវតោ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ សហជាតបច្ឆាជាតវិញ្ញាណស្ស បន វសេន តទាបិ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, បច្ឆាជាតសហជាតនាមស្ស សហជាតបុរេជាតភូតចក្ខាទិរូបស្ស ច វសេន នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនញ្ច លព្ភតីតិ តតិយចតុត្ថវារា ន ន សម្ភវន្តីតិ។

    Tatiyacatutthavārā asambhavato evāti kasmā vuttaṃ, kiṃ cakkhuviññāṇādīni cakkhāyatanupacayādīnaṃ pacchājātapaccayā na hontīti? Honti, tadupatthambhakassa pana cittasamuṭṭhānassa asamuṭṭhāpanaṃ sandhāya ‘‘asambhavato’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Sahajātapacchājātaviññāṇassa pana vasena tadāpi viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, pacchājātasahajātanāmassa sahajātapurejātabhūtacakkhādirūpassa ca vasena nāmarūpapaccayā saḷāyatanañca labbhatīti tatiyacatutthavārā na na sambhavantīti.

    កុសលាព្យាកតនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Kusalābyākataniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    អវិជ្ជាមូលកកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Avijjāmūlakakusalaniddesavaṇṇanā

    ៣៣៤. សម្មោហវសេនាតិ កុសលផលេ អនិច្ចាទិតាយ សភយេ សាទុរសវិសរុក្ខពីជសទិសេ តំនិព្ពត្តកកុសលេ ច អនាទីនវទស្សិតាវសេន។ សមតិក្កមត្ថំ ភាវនា សមតិក្កមភាវនា, តទង្គវិក្ខម្ភនវសេន សមតិក្កមភូតា វា ភាវនា សមតិក្កមភាវនា។

    334. Sammohavasenāti kusalaphale aniccāditāya sabhaye sādurasavisarukkhabījasadise taṃnibbattakakusale ca anādīnavadassitāvasena. Samatikkamatthaṃ bhāvanā samatikkamabhāvanā, tadaṅgavikkhambhanavasena samatikkamabhūtā vā bhāvanā samatikkamabhāvanā.

    តថា ឥធ ន លព្ភន្តីតិ អវិជ្ជាយ ឯវ សង្ខារានំ អវិគតាទិបច្ចយត្តាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, វិញ្ញាណាទីនំ បន សង្ខារាទយោ អវិគតាទិបច្ចយា ហោន្តីតិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារោ, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ សង្ខារហេតុកន្តិអាទិនា យោជនា ន ន សក្កា កាតុន្តិ អវិគតចតុក្កាទីនិបិ ន ឥធ លព្ភន្តិ។ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ វិញ្ញាណសម្បយុត្តំ នាមន្តិអាទិនា ហិ យថាលាភយោជនាយ នយោ ទស្សិតោតិ។

    Tathā idha na labbhantīti avijjāya eva saṅkhārānaṃ avigatādipaccayattābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, viññāṇādīnaṃ pana saṅkhārādayo avigatādipaccayā hontīti avijjāpaccayā saṅkhāro, saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ saṅkhārahetukantiādinā yojanā na na sakkā kātunti avigatacatukkādīnipi na idha labbhanti. Viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ viññāṇasampayuttaṃ nāmantiādinā hi yathālābhayojanāya nayo dassitoti.

    អវិជ្ជាមូលកកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Avijjāmūlakakusalaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    កុសលមូលកវិបាកនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Kusalamūlakavipākaniddesavaṇṇanā

    ៣៤៣. ‘‘នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយេ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថី’’តិ វុត្តំ, កិំ កុសលមូលំ អកុសលមូលញ្ច កម្មបច្ចយោ ហោតីតិ? ន ហោតិ, កម្មបច្ចយភូតាយ បន ចេតនាយ សំសដ្ឋំ កម្មំ វិយ បច្ចយោ ហោតិ។ តេន ឯកីភាវមិវ គតត្តាតិ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ យថា កុសលាកុសលមូលេហិ វិនា កម្មំ វិបាកំ ន ជនេតីតិ តានិ វិបាកស្ស បរិយាយេន ឧបនិស្សយោតិ វុត្តានិ, ឯវំ កម្មេន ឯកីភូតានិ សំសដ្ឋានិ ហុត្វា កម្មជានំ បច្ចយា ហោន្តីតិ បរិយាយេន តេសំ កម្មបច្ចយតា វុត្តា។ ឯសាតិ ឯស កុសលមូលបច្ចយោ អកុសលមូលបច្ចយោ ចាតិ យោជេតព្ពំ។

    343. ‘‘Nānākkhaṇikakammapaccayepana vattabbameva natthī’’ti vuttaṃ, kiṃ kusalamūlaṃ akusalamūlañca kammapaccayo hotīti? Na hoti, kammapaccayabhūtāya pana cetanāya saṃsaṭṭhaṃ kammaṃ viya paccayo hoti. Tena ekībhāvamiva gatattāti evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Yathā kusalākusalamūlehi vinā kammaṃ vipākaṃ na janetīti tāni vipākassa pariyāyena upanissayoti vuttāni, evaṃ kammena ekībhūtāni saṃsaṭṭhāni hutvā kammajānaṃ paccayā hontīti pariyāyena tesaṃ kammapaccayatā vuttā. Esāti esa kusalamūlapaccayo akusalamūlapaccayo cāti yojetabbaṃ.

    កុសលាកុសលវិបាកានំ វិយ កិរិយានំ ឧប្បាទកានិ អវិជ្ជាកុសលាកុសលមូលានិ ច ន ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ឧបនិស្សយតំ ន លភន្តី’’តិ។ មនសិការោបិ ជវនវីថិបដិបាទកមត្តត្តា កុសលាកុសលានិ វិយ អវិជ្ជំ ឧបនិស្សយំ ន ករោតិ, អវិជ្ជូបនិស្សយានំ បន បវត្តិអត្ថំ ភវង្គាវដ្ដនមត្តំ ហោតិ, បហីនាវិជ្ជានញ្ច កិរិយានំ អវិជ្ជា នេវុប្បាទិកា, អារម្មណមត្តមេវ បន ហោតិ។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘កុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស ធម្មស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣), ‘‘វិបាកធម្មធម្មោ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.៣.១០៣) ច ឯវមាទីសុ កិរិយានំ អកុសលា ឧបនិស្សយបច្ចយភាវេន ន ឧទ្ធដាតិ។ អបិច ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឯតស្ស វសេន អវិជ្ជាមូលកោ កុសលនយោ វុត្តោ, ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ ឯតស្ស វសេន កុសលាកុសលមូលកោ វិបាកនយោ, កិរិយានំ បន នេវ សង្ខារគ្គហណេន, ន ច វិញ្ញាណគ្គហណេន គហណំ គច្ឆតីតិ តំមូលកោ កិរិយានយោ ន លព្ភតីតិ ន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។

    Kusalākusalavipākānaṃ viya kiriyānaṃ uppādakāni avijjākusalākusalamūlāni ca na hontīti āha ‘‘upanissayataṃ na labhantī’’ti. Manasikāropi javanavīthipaṭipādakamattattā kusalākusalāni viya avijjaṃ upanissayaṃ na karoti, avijjūpanissayānaṃ pana pavattiatthaṃ bhavaṅgāvaṭṭanamattaṃ hoti, pahīnāvijjānañca kiriyānaṃ avijjā nevuppādikā, ārammaṇamattameva pana hoti. Evañca katvā ‘‘kusalo dhammo abyākatassa dhammassa upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.423), ‘‘vipākadhammadhammo nevavipākanavipākadhammadhammassa upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.3.103) ca evamādīsu kiriyānaṃ akusalā upanissayapaccayabhāvena na uddhaṭāti. Apica ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti etassa vasena avijjāmūlako kusalanayo vutto, ‘‘saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti etassa vasena kusalākusalamūlako vipākanayo, kiriyānaṃ pana neva saṅkhāraggahaṇena, na ca viññāṇaggahaṇena gahaṇaṃ gacchatīti taṃmūlako kiriyānayo na labbhatīti na vuttoti daṭṭhabbo.

    អនេកភេទតោតិ អវិជ្ជាទីនំ មូលបទានំ ឯកចិត្តក្ខណិកានំ កិរិយន្តេ បឋមនយេ សហជាតាទិអនេកបច្ចយភាវេន គហិតត្តា តេសំ បច្ចយានំ វសេន នវាទិមូលបទានំ នយានំ វសេន, អនេកប្បការតោ ចតុន្នំ ចតុក្កានំ វសេនាតិ វា អធិប្បាយោ។ កុសលាកុសលានំ បន វិបាកេ ចាតិ ឯត្ថ កុសលាកុសលេសុ កុសលាកុសលានំ វិបាកេ ចាតិ វត្តព្ពំ។ បុរិមបច្ឆិមេសុ ហិ នយេសុ យថា បច្ចយាការោ វុត្តោ, តំទស្សនត្ថំ ‘‘អនេកភេទតោ ឯកធាវា’’តិ វុត្តំ, ន ច បច្ឆិមនយេ កុសលេ អនេកភេទតោ បច្ចយាការោ វុត្តោ, អថ ខោ ‘‘ឯកធាវា’’តិ។ ឯកធាវាតិ ច មូលបទេកបច្ចយតាវសេន, ឯកស្សេវ វា នយស្ស វសេន ឯកប្បការេនាតិ អត្ថោ, បឋមចតុក្កស្សេវ វសេនាតិ វា អធិប្បាយោ។ ធម្មបច្ចយភេទេតិ អវិជ្ជាទីនំ ធម្មានំ បច្ចយភាវភេទេ ជរាមរណាទីនំ ធម្មានំ ជាតិអាទិបច្ចយភេទេ, តំតំចិត្តុប្បាទសមយបរិច្ឆិន្នានំ វា ផស្សាទីនំ ធម្មានំ ឯកក្ខណិកាវិជ្ជាទិបច្ចយភេទេ។ បរិយត្តិអាទីនំ កមោ បរិយត្តិ…បេ.… បដិបត្តិក្កមោ។ បច្ចយាការេ ហិ បាឡិបរិយាបុណនតទត្ថសវនបាឡិអត្ថចិន្តនានិ ‘‘ជរាមរណំ អនិច្ចំ សង្ខតំ…បេ.… និរោធធម្ម’’ន្តិអាទិនា ភាវនាបដិបត្តិ ច កមេន កាតព្ពាតិ កម-គ្គហណំ ករោតិ។ តតោតិ ញាណប្បភេទជនកតោ កមតោ។ អញ្ញំ ករណីយតរំ នត្ថិ។ តទាយត្តា ហិ ទុក្ខន្តកិរិយាតិ។

    Anekabhedatoti avijjādīnaṃ mūlapadānaṃ ekacittakkhaṇikānaṃ kiriyante paṭhamanaye sahajātādianekapaccayabhāvena gahitattā tesaṃ paccayānaṃ vasena navādimūlapadānaṃ nayānaṃ vasena, anekappakārato catunnaṃ catukkānaṃ vasenāti vā adhippāyo. Kusalākusalānaṃ pana vipāke cāti ettha kusalākusalesu kusalākusalānaṃ vipāke cāti vattabbaṃ. Purimapacchimesu hi nayesu yathā paccayākāro vutto, taṃdassanatthaṃ ‘‘anekabhedato ekadhāvā’’ti vuttaṃ, na ca pacchimanaye kusale anekabhedato paccayākāro vutto, atha kho ‘‘ekadhāvā’’ti. Ekadhāvāti ca mūlapadekapaccayatāvasena, ekasseva vā nayassa vasena ekappakārenāti attho, paṭhamacatukkasseva vasenāti vā adhippāyo. Dhammapaccayabhedeti avijjādīnaṃ dhammānaṃ paccayabhāvabhede jarāmaraṇādīnaṃ dhammānaṃ jātiādipaccayabhede, taṃtaṃcittuppādasamayaparicchinnānaṃ vā phassādīnaṃ dhammānaṃ ekakkhaṇikāvijjādipaccayabhede. Pariyattiādīnaṃ kamo pariyatti…pe… paṭipattikkamo. Paccayākāre hi pāḷipariyāpuṇanatadatthasavanapāḷiatthacintanāni ‘‘jarāmaraṇaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ…pe… nirodhadhamma’’ntiādinā bhāvanāpaṭipatti ca kamena kātabbāti kama-ggahaṇaṃ karoti. Tatoti ñāṇappabhedajanakato kamato. Aññaṃ karaṇīyataraṃ natthi. Tadāyattā hi dukkhantakiriyāti.

    កុសលមូលកវិបាកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Kusalamūlakavipākaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ៧. សតិបដ្ឋានវិភង្គោ • 7. Satipaṭṭhānavibhaṅgo




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ៦. បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គោ • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
    ១. សុត្តន្តភាជនីយំ ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា • 1. Suttantabhājanīyaṃ uddesavāravaṇṇanā
    ២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā / ៦. បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គោ • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact