Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā

    ៦. បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គោ

    6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    ១. សុត្តន្តភាជនីយំ

    1. Suttantabhājanīyaṃ

    ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា

    Uddesavāravaṇṇanā

    ២២៥. ‘‘វុត្តត្តា’’តិ ឥទំ និស្សក្កំ កិំ លក្ខណំ? ហេតុលក្ខណំ។ យទិ ឯវំ តំហេតុកោ វិភជ្ជវាទិភាវោ អាបជ្ជតិ។ ន ហិ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរេន វុត្តត្តា ពុទ្ធសាវកា វិភជ្ជវាទិនោ អហេសុន្តិ? នយិទមេវំ។ តិវិធោ ហិ ហេតុ ញាបកោ, ការកោ, សម្បាបកោតិ។ តេសុ ញាបកហេតុ ឥធាធិប្បេតោ, តស្មា តេន មហាថេរេន ‘‘កិំ វាទី, ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ បុដ្ឋេន ‘‘វិភជ្ជវាទី, មហារាជា’’តិ តទា វុត្តវចនេន ញាយតិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកា វិភជ្ជវាទិនោ’’តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ កិំ…បេ.… វុត្តត្តា…បេ.… វិភជ្ជវាទិនោ’’តិ។ ‘‘អហញ្ហិ, ព្រាហ្មណ, វិនយាយ ធម្មំ ទេសេមិ រាគស្សា’’តិអាទិំ វត្វា ‘‘នោ ច ខោ យំ ត្វំ សន្ធាយ វទេសី’’តិអាទិនា (បារា. ៥-៩) វេរញ្ជព្រាហ្មណស្ស ភគវតា វេនយិកាទិភាវោ វិភជ្ជ វុត្តោតិ តំ អនុវទន្តា សាវកាបិ តថា វទន្តីតិ អាហ ‘‘តេ ហិ វេនយិកាទិភាវំ វិភជ្ជ វទន្តី’’តិ។ ចីវរាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន សោមនស្សាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ តានិបិ ហិ សេវិតព្ពាសេវិតព្ពភាវេន វិភជ្ជ វុត្តានិ។ វិភជ្ជវាទិបរិសា វិភជ្ជវាទិមណ្ឌលន្តិ ឯតស្មិំ អត្ថេ យថា តំ ឱតិណ្ណោ នាម ហោតិ, តំទស្សនត្ថំ ‘‘អាចរិយេ អនព្ភាចិក្ខន្តេនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សកសមយាវោក្កមាទិ ហិ បរមត្ថតោ តទោតារោ។ ‘‘អសំកិលិដ្ឋាបិ អវិជ្ជា អត្ថិ អមគ្គវជ្ឈា, យាយ និវុតា ខីណាសវាបិ នាមគោត្តាទីសុ ឯកច្ចំ ន ជានន្តិ, សា កុសលចិត្តុប្បាទេសុបិ បវត្តតី’’តិ និកាយន្តរិយា។ តំ សន្ធាយាហ ‘‘អវិជ្ជា បុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារានំ ហេតុបច្ចយោ ហោតីតិអាទិំ វទន្តោ’’តិ។ ឧបលក្ខណញ្ហេតំ សហជាតកោដិយា។ អាទិ-សទ្ទេន អកុសលចិត្តេនបិ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, យា សំកិលិដ្ឋា បញ្ញាតិ, អចេតសិកំ សីលំ, អវិញ្ញត្តិសង្ខាតំ រូបភាវំ ទុស្សិល្យន្តិ ឯវមាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ បរសមយាយូហនំ បរសមយេ ព្យាបារាបត្តិយា។ យោ តត្ថ សកសមយេន វិរុទ្ធោ អត្ថោ, តស្ស វា ទីបនេន សិយា, បរសមយេ វាទារោបនេន វា ។ តេសុ បុរិមំ ‘‘អាចរិយេ អនព្ភាចិក្ខន្តេនា’’តិ ឥមិនា អបនីតន្តិ ឥតរំ ទស្សេតិ ‘‘បរសមយំ…បេ.… អនាយូហន្តេនា’’តិ។ អសម្បិណ្ឌេន្តេនាតិ ឧបចយត្ថំ សន្ធាយ វទន្តិ។ អាយូហន-សទ្ទោ បន ឧបចយត្ថោ ន ហោតីតិ កេចិវាទោ ន សារតោ គហេតព្ពោ។

    225. ‘‘Vuttattā’’ti idaṃ nissakkaṃ kiṃ lakkhaṇaṃ? Hetulakkhaṇaṃ. Yadi evaṃ taṃhetuko vibhajjavādibhāvo āpajjati. Na hi moggaliputtatissattherena vuttattā buddhasāvakā vibhajjavādino ahesunti? Nayidamevaṃ. Tividho hi hetu ñāpako, kārako, sampāpakoti. Tesu ñāpakahetu idhādhippeto, tasmā tena mahātherena ‘‘kiṃ vādī, bhante, sammāsambuddho’’ti puṭṭhena ‘‘vibhajjavādī, mahārājā’’ti tadā vuttavacanena ñāyati ‘‘sammāsambuddhasāvakā vibhajjavādino’’ti imamatthaṃ dasseti kiṃ…pe… vuttattā…pe… vibhajjavādino’’ti. ‘‘Ahañhi, brāhmaṇa, vinayāya dhammaṃ desemi rāgassā’’tiādiṃ vatvā ‘‘no ca kho yaṃ tvaṃ sandhāya vadesī’’tiādinā (pārā. 5-9) verañjabrāhmaṇassa bhagavatā venayikādibhāvo vibhajja vuttoti taṃ anuvadantā sāvakāpi tathā vadantīti āha ‘‘te hi venayikādibhāvaṃ vibhajja vadantī’’ti. Cīvarādīnanti ādi-saddena somanassādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tānipi hi sevitabbāsevitabbabhāvena vibhajja vuttāni. Vibhajjavādiparisā vibhajjavādimaṇḍalanti etasmiṃ atthe yathā taṃ otiṇṇo nāma hoti, taṃdassanatthaṃ ‘‘ācariye anabbhācikkhantenā’’tiādi vuttaṃ. Sakasamayāvokkamādi hi paramatthato tadotāro. ‘‘Asaṃkiliṭṭhāpi avijjā atthi amaggavajjhā, yāya nivutā khīṇāsavāpi nāmagottādīsu ekaccaṃ na jānanti, sā kusalacittuppādesupi pavattatī’’ti nikāyantariyā. Taṃ sandhāyāha ‘‘avijjā puññāneñjābhisaṅkhārānaṃ hetupaccayo hotītiādiṃ vadanto’’ti. Upalakkhaṇañhetaṃ sahajātakoṭiyā. Ādi-saddena akusalacittenapi ñāṇaṃ uppajjati, yā saṃkiliṭṭhā paññāti, acetasikaṃ sīlaṃ, aviññattisaṅkhātaṃ rūpabhāvaṃ dussilyanti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Parasamayāyūhanaṃ parasamaye byāpārāpattiyā. Yo tattha sakasamayena viruddho attho, tassa vā dīpanena siyā, parasamaye vādāropanena vā . Tesu purimaṃ ‘‘ācariye anabbhācikkhantenā’’ti iminā apanītanti itaraṃ dasseti ‘‘parasamayaṃ…pe… anāyūhantenā’’ti. Asampiṇḍentenāti upacayatthaṃ sandhāya vadanti. Āyūhana-saddo pana upacayattho na hotīti kecivādo na sārato gahetabbo.

    តព្ពិបរិយាយេនាតិ យថាវិនយំ អវដ្ឋានេន។ សាវជ្ជស្ស អនវជ្ជតាទីបនាទិនា កម្មន្តរំ ភិន្ទន្តោ វិនាសេន្តោ, អាលោឡេន្តោ វា ធម្មតំ ធម្មសភាវំ វិលោមេតិ វិបរីតតោ ទហតិ។ មហាបទេសេតិ មហាអបទេសេ, ពុទ្ធាទយោ មហន្តេ មហន្តេ អបទិសិត្វា វុត្តានិ មហាការណានិ។ មហាបទេសេតិ វា មហាឱកាសេ, មហន្តានិ ធម្មស្ស បតិដ្ឋានដ្ឋានានីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្រាយំ វចនត្ថោ – អបទិសីយតីតិ អបទេសោ, ពុទ្ធោ អបទេសោ ឯតស្សាតិ ពុទ្ធាបទេសោ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ អត្ថតោ ចាយំ មហាបទេសោ ‘‘សម្មុខា មេតំ ភគវតោ សុត’’ន្តិអាទិនា កេនចិ អាភតស្ស ‘‘ធម្មោ’’តិ វា ‘‘អធម្មោ’’តិ វា វិនិច្ឆយនេ ការណំ។ កិំ បន តន្តិ? តស្ស យថាភតស្ស សុត្តោតរណាទិ ឯវ។ យទិ ឯវំ កថំ ចត្តារោតិ? ធម្មស្ស ទ្វេ សម្បទាយោ ភគវា, សាវកា ច។ តេសុ សាវកា សង្ឃគណបុគ្គលវសេន តិវិធា។ ឯវំ ‘‘អមុម្ហា មយា អយំ ធម្មោ បដិគ្គហិតោ’’តិ អបទិសិតព្ពានំ ភេទេន ចត្តារោ។ តេនាហ ‘‘សម្មុខា មេតំ ភគវតោ សុត’’ន្តិអាទិ។ នេត្តិយម្បិ វុត្តំ ‘‘ពុទ្ធាបទេសោ សង្ឃាបទេសោ សម្ពហុលត្ថេរាបទេសោ ឯកត្ថេរាបទេសោ’’តិ។

    Tabbipariyāyenāti yathāvinayaṃ avaṭṭhānena. Sāvajjassa anavajjatādīpanādinā kammantaraṃ bhindanto vināsento, āloḷento vā dhammataṃ dhammasabhāvaṃ vilometi viparītato dahati. Mahāpadeseti mahāapadese, buddhādayo mahante mahante apadisitvā vuttāni mahākāraṇāni. Mahāpadeseti vā mahāokāse, mahantāni dhammassa patiṭṭhānaṭṭhānānīti vuttaṃ hoti. Tatrāyaṃ vacanattho – apadisīyatīti apadeso, buddho apadeso etassāti buddhāpadeso. Esa nayo sesesupi. Atthato cāyaṃ mahāpadeso ‘‘sammukhā metaṃ bhagavato suta’’ntiādinā kenaci ābhatassa ‘‘dhammo’’ti vā ‘‘adhammo’’ti vā vinicchayane kāraṇaṃ. Kiṃ pana tanti? Tassa yathābhatassa suttotaraṇādi eva. Yadi evaṃ kathaṃ cattāroti? Dhammassa dve sampadāyo bhagavā, sāvakā ca. Tesu sāvakā saṅghagaṇapuggalavasena tividhā. Evaṃ ‘‘amumhā mayā ayaṃ dhammo paṭiggahito’’ti apadisitabbānaṃ bhedena cattāro. Tenāha ‘‘sammukhā metaṃ bhagavato suta’’ntiādi. Nettiyampi vuttaṃ ‘‘buddhāpadeso saṅghāpadeso sambahulattherāpadeso ekattherāpadeso’’ti.

    សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទអត្តនោមតិមហាបទេសេតិ ឯត្ថ តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហានិ តីណិ បិដកានិ អត្ថសូចនាទិអត្ថេន សុត្តំ។ យថាវុត្តស្ស សុត្តស្ស អនុលោមតោ យថាវុត្តា ឯវ ចត្តារោ មហាបទេសា សុត្តានុលោមំ។ បាឡិយា អត្ថគាហណេន ធម្មតាយំ បតិដ្ឋាបនតោ អដ្ឋកថា អាចរិយវាទោ។ នយគ្គាហេន អនុពុទ្ធិយា អត្តនោ បដិភានំ អត្តនោមតិ។ ឯត្ថ ច សុត្តអាចរិយវាទអត្តនោមតីនម្បិ កេនចិ អាភតស្ស ធម្មាធម្មាទិភាវវិនិច្ឆយនេ ការណភាវសភាវតោ មហាបទេសតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ សន្តិដ្ឋតិ អប្បដិពាហន្តោ, អវិលោមេន្តោ ច។ តព្ពិបរិយាយេន អតិធាវតិ។ ឯកស្ស បទស្ស ឯកេន បការេន អត្ថំ វត្វា តស្សេវ បុន បការន្តរេន អត្ថំ វទន្តោ វា អបរេហិ បរិយាយេហិ និទ្ទិសតិ នាម យថា ‘‘អវិជ្ជា ទុក្ខសច្ចស្ស យាថាវសរសលក្ខណំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតី’’តិអាទិំ វត្វា បុន ‘‘អយំ អវិជ្ជា ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណ’’ន្តិ វុត្តាបិ ‘‘ទុក្ខសច្ចស្ស ឯកទេសោ ហោតី’’តិអាទិវចនំ។ អថ វា ហេតុភាវេន វុត្តស្ស អត្ថស្ស បុន ផលភាវេន វចនំ តមេវត្ថំ បុនរាវត្តេត្វា និទ្ទិសនំ យថា ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ វត្វា បុន ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ វចនំ។ អថ វា ‘‘សព្ពមេតំ ភវចក្កំ កម្មញ្ចេវ វិបាកោ ច។ កិលេសកម្មវិបាកវសេន តិវិធ’’ន្តិ ច អាទិនា វុត្តស្សេវត្ថស្ស ទុវិធតិវិធាទិវិភាគទស្សនំ តមេវត្ថំ បុនរាវត្តេត្វា និទ្ទិសនន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Suttasuttānulomaācariyavādaattanomatimahāpadeseti ettha tisso saṅgītiyo āruḷhāni tīṇi piṭakāni atthasūcanādiatthena suttaṃ. Yathāvuttassa suttassa anulomato yathāvuttā eva cattāro mahāpadesā suttānulomaṃ. Pāḷiyā atthagāhaṇena dhammatāyaṃ patiṭṭhāpanato aṭṭhakathā ācariyavādo. Nayaggāhena anubuddhiyā attano paṭibhānaṃ attanomati. Ettha ca suttaācariyavādaattanomatīnampi kenaci ābhatassa dhammādhammādibhāvavinicchayane kāraṇabhāvasabhāvato mahāpadesatā vuttāti veditabbā. Santiṭṭhati appaṭibāhanto, avilomento ca. Tabbipariyāyena atidhāvati. Ekassa padassa ekena pakārena atthaṃ vatvā tasseva puna pakārantarena atthaṃ vadanto vā aparehi pariyāyehi niddisati nāma yathā ‘‘avijjā dukkhasaccassa yāthāvasarasalakkhaṇaṃ paṭivijjhituṃ na detī’’tiādiṃ vatvā puna ‘‘ayaṃ avijjā dukkhādīsu aññāṇa’’nti vuttāpi ‘‘dukkhasaccassa ekadeso hotī’’tiādivacanaṃ. Atha vā hetubhāvena vuttassa atthassa puna phalabhāvena vacanaṃ tamevatthaṃ punarāvattetvā niddisanaṃ yathā ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti vatvā puna ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti vacanaṃ. Atha vā ‘‘sabbametaṃ bhavacakkaṃ kammañceva vipāko ca. Kilesakammavipākavasena tividha’’nti ca ādinā vuttassevatthassa duvidhatividhādivibhāgadassanaṃ tamevatthaṃ punarāvattetvā niddisananti evamettha attho veditabbo.

    សត្តវោហារោតិ ‘‘សត្តោ’’តិ សមញ្ញា។ យេ ហិ ធម្មេ សមូហភូតេ សន្តានវសេន វត្តមានេ ឧបាទាយ សត្តបញ្ញត្តិ, តស្សា តតោ អញ្ញថានាញ្ញថាអច្ចន្តាភាវសង្ខាតេ អន្តេ អនុបគម្ម យាថាវតោ សង្គហណំ, ពោធនញ្ច ធម្មតាយំ អកុសលស្ស ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវន្តិ។ អវិជ្ជាទិកស្ស បច្ចយធម្មស្ស សង្ខារាទិបច្ចយុប្បន្នធម្មំ បតិ ហេតុអាទិនា បច្ចយេន បច្ចយភាវោ បច្ចយាការោ, បដិច្ចសមុប្បាទោតិ អត្ថោ។

    Sattavohāroti ‘‘satto’’ti samaññā. Ye hi dhamme samūhabhūte santānavasena vattamāne upādāya sattapaññatti, tassā tato aññathānāññathāaccantābhāvasaṅkhāte ante anupagamma yāthāvato saṅgahaṇaṃ, bodhanañca dhammatāyaṃ akusalassa dukkaraṃ durabhisambhavanti. Avijjādikassa paccayadhammassa saṅkhārādipaccayuppannadhammaṃ pati hetuādinā paccayena paccayabhāvo paccayākāro, paṭiccasamuppādoti attho.

    វុត្តនយេនាតិ ‘‘អាចរិយេ អនព្ភាចិក្ខន្តេនា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន។ កាមញ្ចេត្ថ សព្ពាបិ អត្ថវណ្ណនា ឥមិនាវ នយេន កាតព្ពា, បដិច្ចសមុប្បាទវណ្ណនាយ បន គរុតរភាវំ ទស្សេន្តោ ឯវំ វទតិ។

    Vuttanayenāti ‘‘ācariye anabbhācikkhantenā’’tiādinā vuttanayena. Kāmañcettha sabbāpi atthavaṇṇanā imināva nayena kātabbā, paṭiccasamuppādavaṇṇanāya pana garutarabhāvaṃ dassento evaṃ vadati.

    បាឡិធម្មន្តិ តេបិដកពុទ្ធវចនំ។ បដិច្ចសមុប្បាទន្តិ បដិច្ចសមុប្បាទបាឡិំ។

    Pāḷidhammanti tepiṭakabuddhavacanaṃ. Paṭiccasamuppādanti paṭiccasamuppādapāḷiṃ.

    អត្ថំ កត្វាតិ ហិតំ កត្វា។ យថាយំ ហិតាវហោ ហោតិ, ឯវំ កត្វា។ អដ្ឋិំ កត្វាតិ វា អត្តានំ អត្ថិកំ កត្វា។ សុតចិន្តាមយាទិំ ញាណវិសេសំ។ តទង្គវិក្ខម្ភនាទិនា កិលេសក្ខយវិសេសំ។

    Atthaṃ katvāti hitaṃ katvā. Yathāyaṃ hitāvaho hoti, evaṃ katvā. Aṭṭhiṃ katvāti vā attānaṃ atthikaṃ katvā. Sutacintāmayādiṃ ñāṇavisesaṃ. Tadaṅgavikkhambhanādinā kilesakkhayavisesaṃ.

    ភវាទីសុ អាទីនវប្បដិច្ឆាទនតោ, ពលវូបនិស្សយតោ, កម្មស្ស វិសេសហេតុភាវតោ ច វដ្ដស្ស មូលការណំ អវិជ្ជា។ វិបាកវដ្ដនិមិត្តស្ស កម្មវដ្ដស្ស ការណភូតម្បិ កិលេសវដ្ដំ អវិជ្ជាមូលកន្តិ ទស្សនត្ថំ អវិជ្ជា អាទិតោ វុត្តា។ តណ្ហាបិ ហិ អវិជ្ជាយ បដិច្ឆាទិតាទីនវេ ឯវ វិសយេ អស្សាទានុបស្សិនោ បវត្តតិ, ន អញ្ញថា។ មូលាទិទស្សនសាមញ្ញញ្ចាតិ វល្លិយា មូលមជ្ឈបរិយោសានស្ស ទស្សនេន បដិច្ចសមុប្បាទស្ស តំទស្សនសាមញ្ញញ្ច យោជេតព្ពំ, សមន្តចក្ខុនា សព្ពស្ស ទិដ្ឋត្តេបិ ទេសនាកាលេ ទេសនាញាណចក្ខុនា ពោធេតព្ពតាវសេន ឯកទេសទស្សនស្ស អធិប្បេតត្តា។

    Bhavādīsu ādīnavappaṭicchādanato, balavūpanissayato, kammassa visesahetubhāvato ca vaṭṭassa mūlakāraṇaṃ avijjā. Vipākavaṭṭanimittassa kammavaṭṭassa kāraṇabhūtampi kilesavaṭṭaṃ avijjāmūlakanti dassanatthaṃ avijjā ādito vuttā. Taṇhāpi hi avijjāya paṭicchāditādīnave eva visaye assādānupassino pavattati, na aññathā. Mūlādidassanasāmaññañcāti valliyā mūlamajjhapariyosānassa dassanena paṭiccasamuppādassa taṃdassanasāmaññañca yojetabbaṃ, samantacakkhunā sabbassa diṭṭhattepi desanākāle desanāñāṇacakkhunā bodhetabbatāvasena ekadesadassanassa adhippetattā.

    ទិដ្ឋិសហិតាយ មានសហិតាយ វា តណ្ហាយ ‘‘អហ’’ន្តិ, ឥតរាយ ‘‘មម’’ន្តិ អភិវទតោ។ ‘‘អភិនន្ទនតោ’’តិ ហិ ឥមិនា សប្បីតិកាយ តណ្ហាយ បវត្តិ ទស្សិតា។ ‘‘អភិវទតោ’’តិ ឥមិនា តតោ ពលវតរាយ ទិដ្ឋិសហិតាយ មានសហិតាយ វា។ ‘‘អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតោ’’តិ ឥមិនា បន តតោបិ ពលវតមាយ ទិដ្ឋិសហិតាយ, កេវលាយ វា តណ្ហាយ បវត្តិ ទស្សិតា។ គិលិត្វា បរិនិដ្ឋាបេត្វា ឋានញ្ហិ អជ្ឈោសានំ។ តប្បច្ចយន្តិ តណ្ហាបច្ចយំ។ កថំ បន នន្ទិវចនេន ចតុព្ពិធម្បិ ឧបាទានំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘នន្ទិតា’’តិអាទិ។ តត្ថ នន្ទិតាតទវិប្បយោគតាហីតិ នន្ទិភាវេន សភាវតោ តណ្ហុបាទានំ, តាយ នន្ទិយា តណ្ហាយ អវិប្បយោគេន អវិនាភាវេន ទិដ្ឋុបាទានំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ‘‘ទិដ្ឋាភិនន្ទនភាវេនា’’តិ ឥមិនា ទិដ្ឋិយាបិ នន្ទិភាវមាហ។

    Diṭṭhisahitāya mānasahitāya vā taṇhāya ‘‘aha’’nti, itarāya ‘‘mama’’nti abhivadato. ‘‘Abhinandanato’’ti hi iminā sappītikāya taṇhāya pavatti dassitā. ‘‘Abhivadato’’ti iminā tato balavatarāya diṭṭhisahitāya mānasahitāya vā. ‘‘Ajjhosāya tiṭṭhato’’ti iminā pana tatopi balavatamāya diṭṭhisahitāya, kevalāya vā taṇhāya pavatti dassitā. Gilitvā pariniṭṭhāpetvā ṭhānañhi ajjhosānaṃ. Tappaccayanti taṇhāpaccayaṃ. Kathaṃ pana nandivacanena catubbidhampi upādānaṃ vuttanti āha ‘‘nanditā’’tiādi. Tattha nanditātadavippayogatāhīti nandibhāvena sabhāvato taṇhupādānaṃ, tāya nandiyā taṇhāya avippayogena avinābhāvena diṭṭhupādānaṃ vuttanti veditabbaṃ. ‘‘Diṭṭhābhinandanabhāvenā’’ti iminā diṭṭhiyāpi nandibhāvamāha.

    បដិសន្ធិបវត្តិផស្សាទយោតិ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច ឧប្បន្នផស្សមនោសញ្ចេតនាវិញ្ញាណានិ។ ‘‘វិបាកវដ្ដភូតេ’’តិ ច ឥទំ បវត្តវិសេសនំ ទដ្ឋព្ពំ។ វដ្ដូបត្ថម្ភកាតិ វដ្ដត្តយូបនិស្សយា។ ឥតរេតិ អកម្មជា។ តស្មិន្តិ យថាវុត្តេ អាហារចតុក្កេ។ វត្តុំ វដ្ដន្តីតិ តណ្ហានិទានូបនិស្សយតោ ‘‘តណ្ហានិទានា’’តិ វត្តុំ យុជ្ជន្តិ។

    Paṭisandhipavattiphassādayoti paṭisandhiyaṃ pavatte ca uppannaphassamanosañcetanāviññāṇāni. ‘‘Vipākavaṭṭabhūte’’ti ca idaṃ pavattavisesanaṃ daṭṭhabbaṃ. Vaṭṭūpatthambhakāti vaṭṭattayūpanissayā. Itareti akammajā. Tasminti yathāvutte āhāracatukke. Vattuṃ vaṭṭantīti taṇhānidānūpanissayato ‘‘taṇhānidānā’’ti vattuṃ yujjanti.

    យថា អរិយមគ្គោ អន្តទ្វយវជ្ជិតមជ្ឈិមបដិបទាភាវតោ ‘‘ញាយោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ បដិច្ចសមុប្បាទោបីតិ អាហ ‘‘ញាយោតិ មគ្គោ, សោយេវ វា បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ។ អត្តនោ បដិវេធាយ សំវត្តតិ អសម្មោហបដិវេធេន បដិវិជ្ឈិតព្ពត្តា។ សំវត្តតីតិ ច និមិត្តស្ស កត្តូបចារវសេនេតំ វុត្តំ យថា ‘‘អរិយភាវករានិ សច្ចានិ អរិយសច្ចានី’’តិ។ បកតិអាទយោ ហេដ្ឋា សច្ចវិភង្គេ ហេតុវិប្បដិបត្តិកថាយំ ទស្សិតា ឯវ។ អការណំ ‘‘ការណ’’ន្តិ គណ្ហន្តិ យថា កាបិលាទយោ។ ន កិញ្ចិ ការណំ ពុជ្ឈន្តិ យថា តំ អញ្ញេ ពាលបុថុជ្ជនា។ ឥតរាសន្តិ មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា ទេសនាទីនំ តិស្សន្នំ។ តទត្ថតាសម្ភវេបីតិ យថាសកេហិ ការណេហិ បវត្តិទស្សនត្ថតាសម្ភវេបិ។ អត្ថន្តរសព្ភាវតោតិ បយោជនន្តរសព្ភាវតោ។ វុត្តានិ ហិ អដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៥) ‘‘ជរាមរណាទិកស្ស ទុក្ខស្ស អត្តនា អធិគតការណសន្ទស្សនត្ថំ។ អាហារនិទានវវត្ថាបនានុសារេន យាវ អតីតំ អទ្ធានំ អតិហរិត្វា បុន អតីតទ្ធតោ បភុតិ ហេតុផលបដិបាដិសន្ទស្សនត្ថំ។ អនាគតទ្ធហេតុសមុដ្ឋានតោ បភុតិ អនាគតទ្ធសន្ទស្សនត្ថ’’ន្តិ តិស្សន្នំ យថាក្កមំ តីណិ បយោជនានិ។

    Yathā ariyamaggo antadvayavajjitamajjhimapaṭipadābhāvato ‘‘ñāyo’’ti vuccati, evaṃ paṭiccasamuppādopīti āha ‘‘ñāyoti maggo, soyeva vā paṭiccasamuppādo’’ti. Attano paṭivedhāya saṃvattati asammohapaṭivedhena paṭivijjhitabbattā. Saṃvattatīti ca nimittassa kattūpacāravasenetaṃ vuttaṃ yathā ‘‘ariyabhāvakarāni saccāni ariyasaccānī’’ti. Pakatiādayo heṭṭhā saccavibhaṅge hetuvippaṭipattikathāyaṃ dassitā eva. Akāraṇaṃ ‘‘kāraṇa’’nti gaṇhanti yathā kāpilādayo. Na kiñci kāraṇaṃ bujjhanti yathā taṃ aññe bālaputhujjanā. Itarāsanti majjhato paṭṭhāya yāva pariyosānā desanādīnaṃ tissannaṃ. Tadatthatāsambhavepīti yathāsakehi kāraṇehi pavattidassanatthatāsambhavepi. Atthantarasabbhāvatoti payojanantarasabbhāvato. Vuttāni hi aṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 225) ‘‘jarāmaraṇādikassa dukkhassa attanā adhigatakāraṇasandassanatthaṃ. Āhāranidānavavatthāpanānusārena yāva atītaṃ addhānaṃ atiharitvā puna atītaddhato pabhuti hetuphalapaṭipāṭisandassanatthaṃ. Anāgataddhahetusamuṭṭhānato pabhuti anāgataddhasandassanattha’’nti tissannaṃ yathākkamaṃ tīṇi payojanāni.

    តំតំផលបដិវេធោតិ ជាតិអាទីនំ ជរាមរណាទិតំតំផលាវគមោ។ អនុវិលោកយតោតិ បុរិមេ វិកប្បេ វិបស្សនានិមិត្តំ អនុវិលោកនំ, ទុតិយេ ទេសនានិមិត្តំ។ កាមុបាទានភូតា តណ្ហា មនោសញ្ចេតនាហារសង្ខាតស្ស ភវស្ស, តំសម្បយុត្តានំ, តន្និមិត្តានញ្ច សេសាហារានំ វិសេសបច្ចយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘អាហារតណ្ហាទយោ បច្ចុប្បន្នទ្ធា’’តិ។ អាទិ-សទ្ទេន យាវ វិញ្ញាណំ គហេតព្ពំ។ អាហារតណ្ហាទយោតិ ឯត្ថ បច្ចុប្បន្នកម្មវដ្ដបរិយាបន្នេ អាហារេ គហេត្វា អទ្ធយោជនំ កត្វា អនាគតវិបាកវដ្ដបរិយាបន្នេ គហេត្វា យោជេតុំ វុត្តំ ‘‘អាហារា វា តណ្ហាយ បភាវេតព្ពា អនាគតោ អទ្ធា’’តិ។ បភាវេតព្ពាតិ អាយតិំ ឧប្បាទេតព្ពា។ យុជ្ជតីតិ ផលភូតេ អាហារេ បច្ចុប្បន្នេ បច្ចក្ខតោ ទស្សេត្វា ‘‘តំនិទានំ តណ្ហំ តស្សា និទាន’’ន្តិអាទិនា ផលបរម្បរាយ ការណបរម្បរាយ ច ទស្សនំ តថាពុជ្ឈនកានំ បុគ្គលានំ អជ្ឈាសយានុលោមតោ, ធម្មសភាវាវិលោមនតោ ច យុត្តិយា សង្គយ្ហតិ។ យទិ តណ្ហាទយោ អតីតោ អទ្ធា, តណ្ហាគ្គហណេនេវ សង្ខារាវិជ្ជា គហិតាតិ កិមត្ថំ បុន តេ គហិតាតិ អាហ ‘‘សង្ខារាវិជ្ជា តតោបិ អតីតតរោ អទ្ធា វុត្តោ សំសារស្ស អនាទិភាវទស្សនត្ថ’’ន្តិ។ អតីតន្តិ វា អតីតតាសាមញ្ញេន អតីតតរម្បិ សង្គហិតំ ទដ្ឋព្ពំ។

    Taṃtaṃphalapaṭivedhoti jātiādīnaṃ jarāmaraṇāditaṃtaṃphalāvagamo. Anuvilokayatoti purime vikappe vipassanānimittaṃ anuvilokanaṃ, dutiye desanānimittaṃ. Kāmupādānabhūtā taṇhā manosañcetanāhārasaṅkhātassa bhavassa, taṃsampayuttānaṃ, tannimittānañca sesāhārānaṃ visesapaccayo hotīti āha ‘‘āhārataṇhādayo paccuppannaddhā’’ti. Ādi-saddena yāva viññāṇaṃ gahetabbaṃ. Āhārataṇhādayoti ettha paccuppannakammavaṭṭapariyāpanne āhāre gahetvā addhayojanaṃ katvā anāgatavipākavaṭṭapariyāpanne gahetvā yojetuṃ vuttaṃ ‘‘āhārā vā taṇhāya pabhāvetabbā anāgato addhā’’ti. Pabhāvetabbāti āyatiṃ uppādetabbā. Yujjatīti phalabhūte āhāre paccuppanne paccakkhato dassetvā ‘‘taṃnidānaṃ taṇhaṃ tassā nidāna’’ntiādinā phalaparamparāya kāraṇaparamparāya ca dassanaṃ tathābujjhanakānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayānulomato, dhammasabhāvāvilomanato ca yuttiyā saṅgayhati. Yadi taṇhādayo atīto addhā, taṇhāggahaṇeneva saṅkhārāvijjā gahitāti kimatthaṃ puna te gahitāti āha ‘‘saṅkhārāvijjā tatopi atītataro addhā vutto saṃsārassa anādibhāvadassanattha’’nti. Atītanti vā atītatāsāmaññena atītatarampi saṅgahitaṃ daṭṭhabbaṃ.

    បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិអាហារកាតិ បុនព្ភវូបបត្តិបច្ចយា។ ឥតិ វចនតោតិ ឯវំ វុត្តវចនសព្ភាវតោ។ វិញ្ញាណាហារោ តាវ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិយា ហេតុ, ឥតរេ បន កថន្តិ អាហ ‘‘តំសម្បយុត្តត្តា…បេ.… កពឡីការាហារស្សា’’តិ។ តស្ស អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិអាហារកា ចត្តារោ អាហារាតិ សម្ពន្ធោ។ សទ្ធាទីនំ ឧបនិស្សយតា បរិច្ចាគាទិកាលេ, រាគាទីនំ គធិតស្ស ភោជនាទិកាលេ។ តេន យថាក្កមំ កុសលាកុសលកម្មវិញ្ញាណាយូហនំ ទស្សិតំ។ តស្មាតិ យស្មា អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិអាហារកា ចត្តារោ អាហារា គយ្ហន្តិ, តស្មា។ បុរិមោយេវត្ថោតិ ‘‘អាហារតណ្ហាទយោ បច្ចុប្បន្នទ្ធា’’តិអាទិនា វុត្តអត្ថោ។ អតីតេតិ អតីតេ អទ្ធនិ។ តតោ បរន្តិ តតោ អតីតទ្ធតោ បរំ បច្ចុប្បន្នេ អនាគតេ ច អទ្ធនិ ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា។ បច្ចក្ខានន្តិ បច្ចុប្បន្នភវបរិយាបន្នតាយ បច្ចក្ខភូតានំ។ បច្ចុប្បន្នំ ហេតុន្តិ ឯតរហិ វត្តមានំ តណ្ហាទិកំ អាហារាទីនំ ហេតុំ។

    Punabbhavābhinibbattiāhārakāti punabbhavūpapattipaccayā. Iti vacanatoti evaṃ vuttavacanasabbhāvato. Viññāṇāhāro tāva punabbhavābhinibbattiyā hetu, itare pana kathanti āha ‘‘taṃsampayuttattā…pe… kabaḷīkārāhārassā’’ti. Tassa āyatiṃ punabbhavābhinibbattiāhārakā cattāro āhārāti sambandho. Saddhādīnaṃ upanissayatā pariccāgādikāle, rāgādīnaṃ gadhitassa bhojanādikāle. Tena yathākkamaṃ kusalākusalakammaviññāṇāyūhanaṃ dassitaṃ. Tasmāti yasmā āyatiṃ punabbhavābhinibbattiāhārakā cattāro āhārā gayhanti, tasmā. Purimoyevatthoti ‘‘āhārataṇhādayo paccuppannaddhā’’tiādinā vuttaattho. Atīteti atīte addhani. Tato paranti tato atītaddhato paraṃ paccuppanne anāgate ca addhani ‘‘saṅkhārapaccayā viññāṇa’’ntiādinā. Paccakkhānanti paccuppannabhavapariyāpannatāya paccakkhabhūtānaṃ. Paccuppannaṃ hetunti etarahi vattamānaṃ taṇhādikaṃ āhārādīnaṃ hetuṃ.

    សុត្តំ អាហរតិ ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣)។ វដ្ដហេតុនោតិ វិបាកវដ្ដហេតុនោ, សកលវដ្ដហេតុនោ វា។ អកុសលញ្ហិ កម្មំ កម្មវដ្ដស្ស កិលេសវដ្ដស្ស ច បច្ចយោ ហោតិយេវ។ ‘‘ភវតណ្ហាយបិ ហេតុភូតា’’តិ ឥមិនា កិលេសវដ្ដស្សាបិ អវិជ្ជាយ បច្ចយភាវមាហ។ ឯវញ្ចេតំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតី’’តិអាទិនា វដ្ដសីសានម្បិ អវិជ្ជាតណ្ហានំ សប្បច្ចយតាទស្សនាបទេសេន សព្ពេសម្បិ សង្ខតធម្មានំ ហេតុផលបរម្បរាវិច្ឆេទវុត្តិយា បុរិមាយ កោដិយា អបញ្ញាយនំ វិភាវេតិ។

    Suttaṃāharati ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103). Vaṭṭahetunoti vipākavaṭṭahetuno, sakalavaṭṭahetuno vā. Akusalañhi kammaṃ kammavaṭṭassa kilesavaṭṭassa ca paccayo hotiyeva. ‘‘Bhavataṇhāyapi hetubhūtā’’ti iminā kilesavaṭṭassāpi avijjāya paccayabhāvamāha. Evañcetaṃ, bhikkhave, vuccatī’’tiādinā vaṭṭasīsānampi avijjātaṇhānaṃ sappaccayatādassanāpadesena sabbesampi saṅkhatadhammānaṃ hetuphalaparamparāvicchedavuttiyā purimāya koṭiyā apaññāyanaṃ vibhāveti.

    អវិជ្ជំ តណ្ហា អនុវត្តតីតិ ទុក្ខេ តណ្ហំ អភិភវិត្វា បវត្តិយា តតោ អវិជ្ជាយ ពលវភាវមាហ។ អវិជ្ជាភិភូតា ហិ សត្តា សតិបិ តណ្ហាបរិតស្សិតេ ឯកន្តានត្ថសញ្ញិតំ អត្តកិលមថានុយោគទុក្ខមនុយុញ្ជន្តិ។ តណ្ហំ អវិជ្ជា អនុវត្តតីតិ សុខេ អវិជ្ជំ អភិភវិត្វា បវត្តិយា តតោ តណ្ហាយ ពលវភាវមាហ។ យទិបិ សាវជ្ជសុខានុភវេ ពលវតីយេវ អវិជ្ជា វិជ្ជមានអាទីនវំ បដិច្ឆាទេន្តី តិដ្ឋតិ, តណ្ហា បន តតោបិ ពលវតរតាយ សត្តេ វិបុលានត្ថសញ្ហិតេ អនរិយេ សុខេ និយោជេតីតិ អវិជ្ជាយ តទនុវត្តនំ វុត្តំ។

    Avijjaṃ taṇhā anuvattatīti dukkhe taṇhaṃ abhibhavitvā pavattiyā tato avijjāya balavabhāvamāha. Avijjābhibhūtā hi sattā satipi taṇhāparitassite ekantānatthasaññitaṃ attakilamathānuyogadukkhamanuyuñjanti. Taṇhaṃ avijjā anuvattatīti sukhe avijjaṃ abhibhavitvā pavattiyā tato taṇhāya balavabhāvamāha. Yadipi sāvajjasukhānubhave balavatīyeva avijjā vijjamānaādīnavaṃ paṭicchādentī tiṭṭhati, taṇhā pana tatopi balavataratāya satte vipulānatthasañhite anariye sukhe niyojetīti avijjāya tadanuvattanaṃ vuttaṃ.

    អាយតនឆក្កំ វា កាយោតិ សម្ពន្ធោ។ ចក្ខាទិនិស្សយេ សេសធម្មេតិ ចក្ខាទិនិស្សយភូតេ, តប្បដិពទ្ធេ ច សសន្តានបរិយាបន្នេ ធម្មេ។ ចក្ខាទិនិស្សិតេ ឯវ កត្វាតិ ចក្ខាទិគ្គហណេនេវ គហិតេ កត្វា។ ចក្ខាទិកាយន្តិ ចក្ខាទិធម្មសមូហំ បរេសំ បញ្ចក្ខន្ធំ។ ផស្សេន ផុដ្ឋោតិ អារម្មណំ ផុសន្តេន វិយ ឧប្បន្នេន សុខវេទនិយេន, ទុក្ខវេទនិយេន ច ផស្សេន ផុដ្ឋោ។ ផស្សេ ហិ តថា ឧប្បន្នេ តំសមង្គីបុគ្គលោ ផុដ្ឋោតិ វោហារោ ហោតីតិ។

    Āyatanachakkaṃ vā kāyoti sambandho. Cakkhādinissaye sesadhammeti cakkhādinissayabhūte, tappaṭibaddhe ca sasantānapariyāpanne dhamme. Cakkhādinissite eva katvāti cakkhādiggahaṇeneva gahite katvā. Cakkhādikāyanti cakkhādidhammasamūhaṃ paresaṃ pañcakkhandhaṃ. Phassena phuṭṭhoti ārammaṇaṃ phusantena viya uppannena sukhavedaniyena, dukkhavedaniyena ca phassena phuṭṭho. Phasse hi tathā uppanne taṃsamaṅgīpuggalo phuṭṭhoti vohāro hotīti.

    យថា សឡាយតនានិ ផស្សស្ស វិសេសបច្ចយោ, ឯវំ វេទនាយបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សឡាយតនានំ វេទនាយ វិសេសបច្ចយភាវ’’ន្តិ អាហ។ តន្និស្សិតន្តិ សឡាយតននិស្សិតំ។ អតីតទ្ធាវិជ្ជាតណ្ហាមូលកោតិ អតីតទ្ធភូតអវិជ្ជាតណ្ហាមូលកោ។ កាយស្ស ភេទា កាយូបគោតិ ឧភយត្ថាបិ កាយសទ្ទេន ឧបាទិន្នក្ខន្ធបញ្ចកោ គហិតោ។ តទុបគតា ឧបបជ្ជនំ បដិសន្ធិគ្គហណំ។ ឧភយមូលោតិ អវិជ្ជាតណ្ហាមូលោ។

    Yathā saḷāyatanāni phassassa visesapaccayo, evaṃ vedanāyapīti dassento ‘‘saḷāyatanānaṃ vedanāya visesapaccayabhāva’’nti āha. Tannissitanti saḷāyatananissitaṃ. Atītaddhāvijjātaṇhāmūlakoti atītaddhabhūtaavijjātaṇhāmūlako. Kāyassa bhedā kāyūpagoti ubhayatthāpi kāyasaddena upādinnakkhandhapañcako gahito. Tadupagatā upapajjanaṃ paṭisandhiggahaṇaṃ. Ubhayamūloti avijjātaṇhāmūlo.

    អនភិសមយភូតត្តាតិ អភិសមយស្ស បដិបក្ខភូតត្តា។ អវិជ្ជាយាតិ អវិជ្ជាយ សតិ។

    Anabhisamayabhūtattāti abhisamayassa paṭipakkhabhūtattā. Avijjāyāti avijjāya sati.

    គហណន្តិ គហេតព្ពតំ។ តស្មាតិ យស្មា សតិ សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារត្តេបិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា បធានតាយ វិសុំ វុត្តា គោពលីពទ្ទញាយេន, តស្មា។ តត្ថ វុត្តម្បីតិ សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារេសុ វុត្តម្បិ អភិសង្ខរណកសង្ខារំ វជ្ជេត្វា អគ្គហេត្វា ឥតរេ សង្ខារា យោជេតព្ពា។ ឯវញ្ហិ អត្ថស្ស ឧទ្ធរណុទ្ធរិតព្ពតាទ្វយំ អសង្ករតោ ទស្សិតំ ហោតិ។ ‘‘ឥធ វណ្ណេតព្ពភាវេនា’’តិ ឥមិនា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារានំ សតិបិ សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារភាវេ យថាវុត្តមេវ បធានភាវំ ឧល្លិង្គេតិ។ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ តទេកទេសោ វុត្តោតិ សម្ពន្ធោ។ ឥមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ សង្គណ្ហនវសេន សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារេហិ សង្គហិតាបិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា ឥធ វណ្ណេតព្ពភាវេន បធានាតិ វិសុំ គហិតា, បុរិមស្មិំ តេ វជ្ជេត្វាតិ អយំ វិសេសោ។ តេនាហ ‘‘វណ្ណេតព្ពសព្ពសង្គហណវសេន ទុវិធតា វុត្តា’’តិ។ សាមញ្ញតោ សង្គយ្ហមានម្បិ បធានភាវជោតនត្ថំ វិសុំ គយ្ហតិ យថា តំ ‘‘បុញ្ញញាណសម្ភារា’’តិ។

    Gahaṇanti gahetabbataṃ. Tasmāti yasmā sati saṅkhārasaddena āgatasaṅkhārattepi avijjāpaccayā saṅkhārā padhānatāya visuṃ vuttā gobalībaddañāyena, tasmā. Tattha vuttampīti saṅkhārasaddena āgatasaṅkhāresu vuttampi abhisaṅkharaṇakasaṅkhāraṃ vajjetvā aggahetvā itare saṅkhārā yojetabbā. Evañhi atthassa uddharaṇuddharitabbatādvayaṃ asaṅkarato dassitaṃ hoti. ‘‘Idha vaṇṇetabbabhāvenā’’ti iminā avijjāpaccayā saṅkhārānaṃ satipi saṅkhārasaddena āgatasaṅkhārabhāve yathāvuttameva padhānabhāvaṃ ulliṅgeti. ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti tadekadeso vuttoti sambandho. Imasmiṃ atthavikappe saṅgaṇhanavasena saṅkhārasaddena āgatasaṅkhārehi saṅgahitāpi avijjāpaccayā saṅkhārā idha vaṇṇetabbabhāvena padhānāti visuṃ gahitā, purimasmiṃ te vajjetvāti ayaṃ viseso. Tenāha ‘‘vaṇṇetabbasabbasaṅgahaṇavasena duvidhatā vuttā’’ti. Sāmaññato saṅgayhamānampi padhānabhāvajotanatthaṃ visuṃ gayhati yathā taṃ ‘‘puññañāṇasambhārā’’ti.

    យេន កុសលាកុសលធម្មា ‘‘វិបាកធម្មា’’តិ វុច្ចន្តិ, តំ អាយូហនំ, កិំ បន តន្តិ? អនុបច្ឆិន្នតណ្ហាវិជ្ជាមានេ សន្តានេ សព្យាបារតា។ តេនាហ ‘‘បដិសន្ធិ…បេ.… អាយូហនរសា’’តិ។ ចេតនាបធានត្តា បន តស្ស ចេតនាកិច្ចំ កត្វា វុត្តំ។ រាសិករណំ, អាយូហនន្តិ ច រាសិភូតស្ស រូបារូបសង្ខាតស្ស ផលស្ស និព្ពត្តនតោ វុត្តំ។ ‘‘អនារម្មណតា អព្យាកតតា’’តិ ឥទំ អព្យាកតស្សេវ អនារម្មណត្តា អព្យាកតសម្ពន្ធិនី អនារម្មណតាតិ កត្វា វុត្តំ។ អាយតនំ, ឃដនន្តិ ច តំតំទ្វារិកធម្មប្បវត្តនមេវ ទដ្ឋព្ពំ។

    Yena kusalākusaladhammā ‘‘vipākadhammā’’ti vuccanti, taṃ āyūhanaṃ, kiṃ pana tanti? Anupacchinnataṇhāvijjāmāne santāne sabyāpāratā. Tenāha ‘‘paṭisandhi…pe… āyūhanarasā’’ti. Cetanāpadhānattā pana tassa cetanākiccaṃ katvā vuttaṃ. Rāsikaraṇaṃ, āyūhananti ca rāsibhūtassa rūpārūpasaṅkhātassa phalassa nibbattanato vuttaṃ. ‘‘Anārammaṇatā abyākatatā’’ti idaṃ abyākatasseva anārammaṇattā abyākatasambandhinī anārammaṇatāti katvā vuttaṃ. Āyatanaṃ, ghaṭananti ca taṃtaṃdvārikadhammappavattanameva daṭṭhabbaṃ.

    អននុពោធាទយោ អវិជ្ជាបទនិទ្ទេសេ អាគតា។ អវិជ្ជាបទសម្ពន្ធេន ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តាតិ ឥត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ។ អសណ្ឋានត្តាតិ អវិគ្គហត្តា។

    Ananubodhādayo avijjāpadaniddese āgatā. Avijjāpadasambandhena diṭṭhivippayuttāti itthiliṅganiddeso. Asaṇṭhānattāti aviggahattā.

    សោកាទីនំ សព្ភាវាតិ ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ អនិដ្ឋាបេត្វា តទនន្តរំ សោកាទីនម្បិ វុត្តានំ វិជ្ជមានត្តា តេសំ វសេន អង្គពហុត្តប្បសង្គេ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានំ ពហុភាវេ អាបន្នេ។ ទ្វាទសេវាតិ កថំ ទ្វាទសេវ, ននុ សោកាទយោបិ ធម្មន្តរភូតា បដិច្ចសមុប្បាទទេសនាយំ វុត្តាតិ? សច្ចំ វុត្តា, ន បន អង្គន្តរភាវេនាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ហី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ផលេនាតិ ផលភូតេន ជរាមរណង្គសង្គហិតេន សោកាទិនា។ មូលង្គំ ទស្សេតុន្តិ ឥមាយ បដិច្ចសមុប្បាទទេសនាយ មូលភូតំ អវិជ្ជង្គំ សោចនាទីហិ សម្មោហាបត្តិកថនេន ទស្សេតុំ តេ សោកាទយោ វុត្តា ភវចក្កស្ស អវិច្ឆេទទស្សនត្ថំ។ ជរាមរណំ ការណំ ឯតេសន្តិ ជរាមរណការណា , សោកាទយោ, តព្ភាវោ ជរាមរណការណតា។ ជរាមរណំ និមិត្តំ ឯតស្សាតិ ជរាមរណនិមិត្តំ។ តំ តន្និមិត្តានន្តិ ឯត្ថ តន្តិ សុត្តំ។ តន្និមិត្តានំ ទុក្ខនិមិត្តានំ សោកាទីនំ។ តតោ បរាយាតិ អនាគតេ ទុតិយត្តភាវតោ បរាយ តតិយត្តភាវាទីសុ បដិសន្ធិយា។ ហេតុហេតុភូតាតិ ការណស្ស ការណភូតា។ បដិសន្ធិយា ហិ សង្ខារា ការណំ, តេសំ អវិជ្ជា។ សុត្តន្តិ ‘‘អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ’’តិ (ម. និ. ១.២, ១៧; សំ. និ. ២.៦១; ធ. ស. ១០០៧) ឥមំ សុត្តំ សន្ធាយ វទតិ។ អវិជ្ជា សោកាទីនំ ការណន្តិ ទស្សិតា អស្សុតវតាយ អវិជ្ជាភិភវនទីបនិយា តទុប្បត្តិវចនតោ។ ‘‘ន សោកាទីនំ ពាលស្ស ជរាមរណនិមិត្តតាមត្តស្ស សាធកំ សុត្ត’’ន្តិ វុត្តមត្ថំ បាកដំ កាតុំ ‘‘ន ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តេន ន ច ជរាមរណនិមិត្តមេវ ទុក្ខំ ទុក្ខំ, អថ ខោ អវិជ្ជានិមិត្តម្បេត្ថ វុត្តនយេន យោជេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ។ ឯវំ ជរាមរណេន សោកាទីនំ ឯកសង្ខេបំ កត្វា ទ្វាទសេវ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានិ វេទិតព្ពានិ។

    Sokādīnaṃsabbhāvāti ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti aniṭṭhāpetvā tadanantaraṃ sokādīnampi vuttānaṃ vijjamānattā tesaṃ vasena aṅgabahuttappasaṅge paṭiccasamuppādaṅgānaṃ bahubhāve āpanne. Dvādasevāti kathaṃ dvādaseva, nanu sokādayopi dhammantarabhūtā paṭiccasamuppādadesanāyaṃ vuttāti? Saccaṃ vuttā, na pana aṅgantarabhāvenāti dassento ‘‘na hī’’tiādimāha. Tattha phalenāti phalabhūtena jarāmaraṇaṅgasaṅgahitena sokādinā. Mūlaṅgaṃ dassetunti imāya paṭiccasamuppādadesanāya mūlabhūtaṃ avijjaṅgaṃ socanādīhi sammohāpattikathanena dassetuṃ te sokādayo vuttā bhavacakkassa avicchedadassanatthaṃ. Jarāmaraṇaṃ kāraṇaṃ etesanti jarāmaraṇakāraṇā , sokādayo, tabbhāvo jarāmaraṇakāraṇatā. Jarāmaraṇaṃ nimittaṃ etassāti jarāmaraṇanimittaṃ. Taṃ tannimittānanti ettha tanti suttaṃ. Tannimittānaṃ dukkhanimittānaṃ sokādīnaṃ. Tato parāyāti anāgate dutiyattabhāvato parāya tatiyattabhāvādīsu paṭisandhiyā. Hetuhetubhūtāti kāraṇassa kāraṇabhūtā. Paṭisandhiyā hi saṅkhārā kāraṇaṃ, tesaṃ avijjā. Suttanti ‘‘assutavā puthujjano’’ti (ma. ni. 1.2, 17; saṃ. ni. 2.61; dha. sa. 1007) imaṃ suttaṃ sandhāya vadati. Avijjā sokādīnaṃ kāraṇanti dassitā assutavatāya avijjābhibhavanadīpaniyā taduppattivacanato. ‘‘Na sokādīnaṃ bālassa jarāmaraṇanimittatāmattassa sādhakaṃ sutta’’nti vuttamatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘na cā’’tiādi vuttaṃ. Tena na ca jarāmaraṇanimittameva dukkhaṃ dukkhaṃ, atha kho avijjānimittampettha vuttanayena yojetabbanti dasseti. Evaṃ jarāmaraṇena sokādīnaṃ ekasaṅkhepaṃ katvā dvādaseva paṭiccasamuppādaṅgāni veditabbāni.

    កស្មា បនេត្ថ ជរាមរណន្តា ឯវ ទេសនា កតា, កិំ តតោ បរា បវត្តិ នត្ថីតិ? នោ នត្ថិ, អប្បហីនកិលេសស្ស ហិ កម្មតោ, វិញ្ញាណាទិបរិយោសានភូតាយ ច ចុតិយា បដិសន្ធិបាតុភាវោតិ បវត្តិតទុបរមភូតំ ជរាមរណំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិនិមិត្តំ។ តំ បន កម្មូបបត្តិភវតោ ជាតិយា ទស្សិតត្តា ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ ឥមិនាវ បកាសិតន្តិ ន បុន វុច្ចតិ, ន តតោ បរំ បវត្តិយា អភាវតោ។ ឯកកម្មនិព្ពត្តស្ស ច សន្តានស្ស ជរាមរណំ បរិយោសានំ។ សតិ កិលេសវដ្ដេ កម្មុនា តតោ បុនព្ភវូបបត្តិ, អសតិ បន តស្មិំ ‘‘ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សា’’តិ ជរាមរណបរិយោសានាវ ទេសនា កតា។ យស្មា បន ន អមរណា ជរា អត្ថិ សព្ពេសំ ឧប្បត្តិមន្តានំ បាកានន្តរភេទតោ, ន ចាជរំ មរណំ អបាកភេទាភាវា, តស្មា តទុភយមេកមង្គំ កតំ, ន នាមរូបំ វិយ ឧភយដ្ឋានេ ឯកជ្ឈំ ឧប្បត្តិយា, សឡាយតនំ វិយ វា អាយតនភាវេន កិច្ចសមតាយ។ យា បនាយំ ឱសានំ គតា បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ ទីបិតា, តាយ ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិអាទិ, កិលេសកម្មាភាវេ តទភាវតោ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឯវមាទិ ឯវ វា អត្ថតោ បកាសិតោ ហោតីតិ វដ្ដត្តយស្ស អនវដ្ឋានេន បរិព្ភមនំ ទស្សិតំ ហោតិ។ អថ វា ជរាគហណេន បរិបក្កបរិបក្កតរាទិក្កមេន វត្តមានំ នាមរូបាទិ, សោកាទិ ច គយ្ហតិ, តថាស្ស បរិបាកកាលវត្តិនី អវិជ្ជា ច។ យថាហ –

    Kasmā panettha jarāmaraṇantā eva desanā katā, kiṃ tato parā pavatti natthīti? No natthi, appahīnakilesassa hi kammato, viññāṇādipariyosānabhūtāya ca cutiyā paṭisandhipātubhāvoti pavattitaduparamabhūtaṃ jarāmaraṇaṃ punabbhavābhinibbattinimittaṃ. Taṃ pana kammūpapattibhavato jātiyā dassitattā ‘‘bhavapaccayā jātī’’ti imināva pakāsitanti na puna vuccati, na tato paraṃ pavattiyā abhāvato. Ekakammanibbattassa ca santānassa jarāmaraṇaṃ pariyosānaṃ. Sati kilesavaṭṭe kammunā tato punabbhavūpapatti, asati pana tasmiṃ ‘‘esevanto dukkhassā’’ti jarāmaraṇapariyosānāva desanā katā. Yasmā pana na amaraṇā jarā atthi sabbesaṃ uppattimantānaṃ pākānantarabhedato, na cājaraṃ maraṇaṃ apākabhedābhāvā, tasmā tadubhayamekamaṅgaṃ kataṃ, na nāmarūpaṃ viya ubhayaṭṭhāne ekajjhaṃ uppattiyā, saḷāyatanaṃ viya vā āyatanabhāvena kiccasamatāya. Yā panāyaṃ osānaṃ gatā punabbhavābhinibbatti dīpitā, tāya ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’ntiādi, kilesakammābhāve tadabhāvato ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti evamādi eva vā atthato pakāsito hotīti vaṭṭattayassa anavaṭṭhānena paribbhamanaṃ dassitaṃ hoti. Atha vā jarāgahaṇena paripakkaparipakkatarādikkamena vattamānaṃ nāmarūpādi, sokādi ca gayhati, tathāssa paripākakālavattinī avijjā ca. Yathāha –

    ‘‘ស ខោ សោ, ភិក្ខវេ, កុមារោ វុទ្ធិមន្វាយ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកមន្វាយ បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ សមង្គីភូតោ បរិចារេតិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យេហិ រូបេហិ…បេ.… កាយវិញ្ញេយ្យេហិ ផោដ្ឋព្ពេហិ…បេ.… រជនីយេហិ។ សោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា បិយរូបេ រូបេ សារជ្ជតិ, អប្បិយរូបេ រូបេ ព្យាបជ្ជតិ, អនុបដ្ឋិតកាយសតិ ច វិហរតិ បរិត្តចេតសោ, តញ្ច ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ យថាភូតំ នប្បជានាតិ, យត្ថស្ស តេ បាបកា អកុសលា ធម្មា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.៤០៨)។

    ‘‘Sa kho so, bhikkhave, kumāro vuddhimanvāya indriyānaṃ paripākamanvāya pañcahi kāmaguṇehi samappito samaṅgībhūto paricāreti cakkhuviññeyyehi rūpehi…pe… kāyaviññeyyehi phoṭṭhabbehi…pe… rajanīyehi. So cakkhunā rūpaṃ disvā piyarūpe rūpe sārajjati, appiyarūpe rūpe byāpajjati, anupaṭṭhitakāyasati ca viharati parittacetaso, tañca cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ yathābhūtaṃ nappajānāti, yatthassa te pāpakā akusalā dhammā aparisesā nirujjhantī’’tiādi (ma. ni. 1.408).

    ឯត្ថ ហិ បរិបក្កិន្ទ្រិយស្ស ឆសុ ទ្វារេសុ សរាគាទិគ្គហណេន តទវិនាភាវិតាយ វិមុត្តិយា អប្បជាននេ ច សោកាទីនំ បច្ចយភូតា អវិជ្ជា បកាសិតា។ អបិច ‘‘បិយប្បភវា សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា’’តិ វចនតោ កាមាសវភវាសវេហិ, ‘‘តស្ស ‘អហំ រូបំ, មម រូបន្តិ បរិយុដ្ឋដ្ឋាយិនោ…បេ.… រូបវិបរិណាមញ្ញថាភាវា ឧប្បជ្ជន្តិ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា’’តិ (សំ. និ. ៣.១) វចនតោ ទិដ្ឋាសវតោ, ‘‘អស្សុតវា’’តិអាទិវចនតោ អវិជ្ជាសវតោ សោកាទីនំ បវត្តិ ទីបិតាតិ តេសំ ហេតុតាយ តគ្គហណេន គហិតា អាសវា។ តេសំ សយញ្ច ជរាសភាវតាយ ជរាគហណេន គយ្ហន្តិ, តតោ ច ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ វចនតោ អាសវនិមិត្តាយ ច អវិជ្ជាយ ជរាគហណេន គហណំ។ តតោ ច ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ អាវដ្ដតិ ភវចក្កំ។ អបិច ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ វត្វា ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ វទន្តេនបិ ភវចក្កស្ស អនវដ្ឋានតោ បរិព្ភមនំ ទស្សិតំ។ ឯត្ថ ហិ វិញ្ញាណេន អវិជ្ជានិវុតស្ស បុនព្ភវោ ទស្សិតោ, ជាតិយា តណ្ហាយ សម្បយុត្តស្ស, ឧភយត្ថ ឧភិន្នំ អនុវត្តមានត្តាតិ អវិជ្ជាតណ្ហានិមិត្តំ ភវចក្កំ អនវដ្ឋានតោ បរិព្ភមតីតិ អយមត្ថោ ទីបិតោតិ ជរាមរណន្តាបិ ទេសនា ន តតោ បរំ បវត្តិយា អភាវំ សូចេតិ អតទត្ថត្តា, ន ច បច្ចយន្តរទស្សនត្ថមេវ បុន វចនន្តិ សក្កា វិញ្ញាតុំ ឯកត្រេវ តទុភយទេសនាយ តស្ស សិទ្ធត្តា។ តថា យំ កម្មំ អវិជ្ជាហេតុកំ, តំ តណ្ហាហេតុកម្បិ។ យំ តណ្ហាហេតុកំ, តំ អវិជ្ជាហេតុកម្បិ វេទិតព្ពំ។ កស្មា? ទ្វិន្នំ ភវមូលានំ អញ្ញមញ្ញាវិរហតោ។ យថា ហិ តណ្ហាបច្ចយា កាមុបាទានហេតុកំ កម្មភវសង្ខារំ វទន្តោ ន វិនា ភវតណ្ហាយ អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោតិ ទស្សេតិ។ តថា តមេវ អវិជ្ជាបច្ចយំ ទេសេន្តោ ន អន្តរេន អវិជ្ជាយ ភវតណ្ហា កម្មភវស្ស បច្ចយោតិ។ តតោ ច បុព្ពេ បវត្តា អវិជ្ជាទិបច្ចយា សង្ខារាទយោ , តណ្ហុបាទានាទិបច្ចយា ភវាទយោ ច, តថា តណ្ហាហេតុឧបាទានបច្ចយា ភវោ, អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, ភវបច្ចយា ជាតិ, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ, ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ, វិញ្ញាណាទិបច្ចយានាមរូបាទីតិ ឯវមេតេសំ អង្គានំ បុព្ពាបរសម្ពន្ធោ ទស្សិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។

    Ettha hi paripakkindriyassa chasu dvāresu sarāgādiggahaṇena tadavinābhāvitāya vimuttiyā appajānane ca sokādīnaṃ paccayabhūtā avijjā pakāsitā. Apica ‘‘piyappabhavā sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā’’ti vacanato kāmāsavabhavāsavehi, ‘‘tassa ‘ahaṃ rūpaṃ, mama rūpanti pariyuṭṭhaṭṭhāyino…pe… rūpavipariṇāmaññathābhāvā uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā’’ti (saṃ. ni. 3.1) vacanato diṭṭhāsavato, ‘‘assutavā’’tiādivacanato avijjāsavato sokādīnaṃ pavatti dīpitāti tesaṃ hetutāya taggahaṇena gahitā āsavā. Tesaṃ sayañca jarāsabhāvatāya jarāgahaṇena gayhanti, tato ca ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti vacanato āsavanimittāya ca avijjāya jarāgahaṇena gahaṇaṃ. Tato ca ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti āvaṭṭati bhavacakkaṃ. Apica ‘‘saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti vatvā ‘‘bhavapaccayā jātī’’ti vadantenapi bhavacakkassa anavaṭṭhānato paribbhamanaṃ dassitaṃ. Ettha hi viññāṇena avijjānivutassa punabbhavo dassito, jātiyā taṇhāya sampayuttassa, ubhayattha ubhinnaṃ anuvattamānattāti avijjātaṇhānimittaṃ bhavacakkaṃ anavaṭṭhānato paribbhamatīti ayamattho dīpitoti jarāmaraṇantāpi desanā na tato paraṃ pavattiyā abhāvaṃ sūceti atadatthattā, na ca paccayantaradassanatthameva puna vacananti sakkā viññātuṃ ekatreva tadubhayadesanāya tassa siddhattā. Tathā yaṃ kammaṃ avijjāhetukaṃ, taṃ taṇhāhetukampi. Yaṃ taṇhāhetukaṃ, taṃ avijjāhetukampi veditabbaṃ. Kasmā? Dvinnaṃ bhavamūlānaṃ aññamaññāvirahato. Yathā hi taṇhāpaccayā kāmupādānahetukaṃ kammabhavasaṅkhāraṃ vadanto na vinā bhavataṇhāya avijjā saṅkhārānaṃ paccayoti dasseti. Tathā tameva avijjāpaccayaṃ desento na antarena avijjāya bhavataṇhā kammabhavassa paccayoti. Tato ca pubbe pavattā avijjādipaccayā saṅkhārādayo , taṇhupādānādipaccayā bhavādayo ca, tathā taṇhāhetuupādānapaccayā bhavo, avijjāpaccayā saṅkhārā, bhavapaccayā jāti, saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, jātipaccayā jarāmaraṇaṃ, viññāṇādipaccayānāmarūpādīti evametesaṃ aṅgānaṃ pubbāparasambandho dassito hotīti veditabbaṃ.

    ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    អវិជ្ជាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Avijjāpadaniddesavaṇṇanā

    ២២៦. បិតា កថីយតីតិ អសុកោ អសុកស្ស បិតាតិ បិតុភាវេន កថីយតិ។ កថិយមានោ ច អសន្ទេហត្ថំ អញ្ញេហិ មិត្តទត្តេហិ វិសេសេត្វា កថីយតីតិ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទីឃោ…បេ.… ទត្តោ’’តិ។

    226. Pitākathīyatīti asuko asukassa pitāti pitubhāvena kathīyati. Kathiyamāno ca asandehatthaṃ aññehi mittadattehi visesetvā kathīyatīti taṃ dassento āha ‘‘dīgho…pe… datto’’ti.

    យាថាវោតិ អវិបរីតោ។ កិច្ចជាតិតោតិ បដិច្ឆាទនកិច្ចតោ, ឧប្បជ្ជនដ្ឋានតោ ច។

    Yāthāvoti aviparīto. Kiccajātitoti paṭicchādanakiccato, uppajjanaṭṭhānato ca.

    គហណការណវសេនាតិ គហណស្ស ការណភាវវសេន។ អញ្ញសេតាទីនំ និវត្តកានីតិ បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធោ។

    Gahaṇakāraṇavasenāti gahaṇassa kāraṇabhāvavasena. Aññasetādīnaṃ nivattakānīti padaṃ ānetvā sambandho.

    ឆាទេន្តិយាតិ ឆាទនាការេន បវត្តន្តិយា។ តថា បវត្តនហេតុ តំសម្បយុត្តា អវិជ្ជាសម្បយុត្តា ទុក្ខារម្មណា ហោន្តិ។

    Chādentiyāti chādanākārena pavattantiyā. Tathā pavattanahetu taṃsampayuttā avijjāsampayuttā dukkhārammaṇā honti.

    តស្មាតិ សភាវតោ អគម្ភីរត្តា តេសំ ទុទ្ទសភាវករណី តទារម្មណតា អវិជ្ជា ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតរេសន្តិ និរោធមគ្គានំ។ សមានេបិ បណីតអសំកិលេសិកាទិភាវេ សប្បច្ចយតោ អប្បច្ចយស្ស វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘មគ្គស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Tasmāti sabhāvato agambhīrattā tesaṃ duddasabhāvakaraṇī tadārammaṇatā avijjā uppajjati. Itaresanti nirodhamaggānaṃ. Samānepi paṇītaasaṃkilesikādibhāve sappaccayato appaccayassa visesaṃ dassetuṃ ‘‘maggassā’’tiādi vuttaṃ.

    អវិជ្ជាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Avijjāpadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    សង្ខារបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Saṅkhārapadaniddesavaṇṇanā

    ‘‘សោធេតិ អបុញ្ញផលតោ’’តិ ឥមិនា បុញ្ញស្ស វិបាកទុក្ខវិវិត្តតំ អាហ, ‘‘ទុក្ខតោ’’តិ ឥមិនា ចេតោទុក្ខវិវិត្តតំ, ‘‘សំកិលេសតោ’’តិ ឥមិនា កិលេសទុក្ខវិវិត្តតំ។ ‘‘អបុញ្ញផលតោ’’តិ វា ឥមិនា បុញ្ញស្ស អាយតិំ ហិតតំ ទស្សេតិ។ ‘‘ទុក្ខសំកិលេសតោ’’តិ ឥមិនា បវត្តិហិតតំ បវត្តិសុខតញ្ច ទស្សេតិ។ តំនិប្ផាទនេនាតិ ហិតសុខនិព្ពត្តនេន។ បុជ្ជភវនិព្ពត្តកោ បុជ្ជនិព្ពត្តកោ។

    ‘‘Sodhetiapuññaphalato’’ti iminā puññassa vipākadukkhavivittataṃ āha, ‘‘dukkhato’’ti iminā cetodukkhavivittataṃ, ‘‘saṃkilesato’’ti iminā kilesadukkhavivittataṃ. ‘‘Apuññaphalato’’ti vā iminā puññassa āyatiṃ hitataṃ dasseti. ‘‘Dukkhasaṃkilesato’’ti iminā pavattihitataṃ pavattisukhatañca dasseti. Taṃnipphādanenāti hitasukhanibbattanena. Pujjabhavanibbattako pujjanibbattako.

    ‘‘ឯវមិទំ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតី’’តិអាទីសុ បុញ្ញផលម្បិ បុញ្ញន្តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘បុញ្ញុបគន្តិ ភវសម្បត្តុបគ’’ន្តិ។

    ‘‘Evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’tiādīsu puññaphalampi puññanti vuccatīti āha ‘‘puññupaganti bhavasampattupaga’’nti.

    អាទិភាវនាតិ ‘‘បថវី បថវី’’តិអាទិនា កសិណេសុ បវត្តភាវនា។ បថវី បថវីតិ វា ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, បការត្ថោ វា។ តេន ឥតរកសិណានំ គហណំ។ អាទិភាវនាតិអាទិភូតា ភាវនា។ សា ហិ ‘‘បរិកម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ។ មណ្ឌលករណំ កសិណមណ្ឌលករណំ។

    Ādibhāvanāti ‘‘pathavī pathavī’’tiādinā kasiṇesu pavattabhāvanā. Pathavī pathavīti vā ettha iti-saddo ādiattho, pakārattho vā. Tena itarakasiṇānaṃ gahaṇaṃ. Ādibhāvanātiādibhūtā bhāvanā. Sā hi ‘‘parikamma’’nti vuccati. Maṇḍalakaraṇaṃ kasiṇamaṇḍalakaraṇaṃ.

    ទានវសេនាតិ ទេយ្យធម្មបរិច្ចាគវសេន។ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា ទានំ ទិយ្យតិ ឯតេនាតិ។ តត្ថាតិ តេសុ ចិត្តចេតសិកេសុ។ ទានំ អារព្ភាតិ តេហិ និព្ពត្តិយមានំ បរិច្ចាគំ ឧទ្ទិស្ស។ យថា វា សោ និប្បជ្ជតិ, តថា ឋបេត្វា។ អធិកិច្ចាតិ តស្សេវ វេវចនំ។ យថា វា សម្បយុត្តេហិ និព្ពត្តិយមានា ទានកិរិយា និប្ផត្តិវសេន អធិកតំ បាបុណាតិ, តថា កត្វា។ ចេតនាវសេនេវ ហិ ទានាទិកម្មនិប្ផត្តិ។ ឥតរេសូតិ ‘‘សីលំ អារព្ភា’’តិអាទីសុ។

    Dānavasenāti deyyadhammapariccāgavasena. Cittacetasikā dhammā dānaṃ diyyati etenāti. Tatthāti tesu cittacetasikesu. Dānaṃ ārabbhāti tehi nibbattiyamānaṃ pariccāgaṃ uddissa. Yathā vā so nippajjati, tathā ṭhapetvā. Adhikiccāti tasseva vevacanaṃ. Yathā vā sampayuttehi nibbattiyamānā dānakiriyā nipphattivasena adhikataṃ pāpuṇāti, tathā katvā. Cetanāvaseneva hi dānādikammanipphatti. Itaresūti ‘‘sīlaṃ ārabbhā’’tiādīsu.

    អសរិក្ខកម្បីតិ អត្តនា អសទិសម្បិ កដត្តារូបន្តិ សម្ពន្ធោ។ វិនាបិ ចតុត្ថជ្ឈានវិបាកេន។ រូបតណ្ហាសង្ខាតស្សាតិ ‘‘រូបតណ្ហា’’តិ ឯត្ថ វុត្តរូបតណ្ហមាហ។ គុញ្ជន្តិ គុញ្ជផលបរិមាណំ ធារណីយវត្ថុំ។ តថា តណ្ឌុលំ។

    Asarikkhakampīti attanā asadisampi kaṭattārūpanti sambandho. Vināpi catutthajjhānavipākena. Rūpataṇhāsaṅkhātassāti ‘‘rūpataṇhā’’ti ettha vuttarūpataṇhamāha. Guñjanti guñjaphalaparimāṇaṃ dhāraṇīyavatthuṃ. Tathā taṇḍulaṃ.

    ‘‘វចនវិសេសមត្តមេវា’’តិ អត្ថវិសេសាភាវោ វុត្តោតិ អត្ថវិសេសាភាវមាហ ‘‘កាយទ្វារេ បវត្តិ ឯវ ហិ អាទានាទិបាបនា’’តិ។ បុរិមេនាតិ ‘‘កាយទ្វារេ បវត្តា’’តិ ឥមិនា។ តញ្ហិ បវត្តិមត្តកថនតោ ទ្វារូបលក្ខណំ ហោតិ។ បច្ឆិមេនាតិ ‘‘អាទានា’’ទិវចនេន។

    ‘‘Vacanavisesamattamevā’’ti atthavisesābhāvo vuttoti atthavisesābhāvamāha ‘‘kāyadvāre pavattieva hi ādānādipāpanā’’ti. Purimenāti ‘‘kāyadvāre pavattā’’ti iminā. Tañhi pavattimattakathanato dvārūpalakkhaṇaṃ hoti. Pacchimenāti ‘‘ādānā’’divacanena.

    កាយវចីសង្ខារគ្គហណេតិ ឧទ្ទេសំ សន្ធាយាហ។ កាយវចីសញ្ចេតនាគហណេតិ និទ្ទេសំ។ វិញ្ញាណស្សាតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស។ សហជាតស្ស បន អនន្តរស្ស ច បច្ចយោ ហោតិយេវ។ ‘‘កុសលា វិបាកធម្មា ចា’’តិ ឥទំ សេក្ខបុថុជ្ជនសន្តានេ អភិញ្ញាចេតនា ឥធាធិប្បេតា, ន ឥតរាតិ កត្វា វុត្តំ។ តេន យថាវុត្តអភិញ្ញាចេតនាបិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ សិយា កុសលសភាវត្តា, វិបាកធម្មត្តា វា តទញ្ញកុសលាកុសលចេតនា វិយាតិ ទស្សេតិ។ តយិទំ លោកុត្តរកុសលាយ អនេកន្តិកំ។ ន ហិ សា បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ។ អថ វិបាកទាយិនីតិ វុច្ចេយ្យ, ឯវម្បិ អហោសិកម្មេន អនេកន្តិកំ។ ន ហិ តស្សា វិបាកុប្បាទនំ អត្ថីតិ អាហ ‘‘ន វិបាកុប្បាទនេន កុសលតា វិបាកធម្មតា ចា’’តិ។ កេវលញ្ហិ យា អញ្ញេសំ វិបាកធម្មានំ សព្យាបារា សឧស្សាហា បវត្តិ, តទាការាវស្សា អប្បហីនកិលេសេ សន្តានេ បវត្តីតិ វិបាកធម្មតា, អនវជ្ជដ្ឋេន កុសលតា ច វុត្តា។ ឯវម្បិ យទិ វិបាកធម្មា អភិញ្ញាចេតនា, កថំ អវិបាកាតិ? អសម្ភវតោតិ តំ អសម្ភវំ ទស្សេតុំ ‘‘សា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អភិញ្ញាចេតនា ហិ យទិ វិបាកំ ឧប្បាទេយ្យ, សភូមិកំ វា ឧប្បាទេយ្យ អញ្ញភូមិកំ វា។ តត្ថ អញ្ញភូមិកស្ស តាវ ឧប្បាទនំ អយុត្តំ បច្ចយាភាវតោ, តថា អទស្សនតោ ច។ តេនាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ។ សភូមិកំ នវត្តព្ពារម្មណំ វា ឧប្បាទេយ្យ បរិត្តាទិអារម្មណំ វា, តេសុ អត្តនោ កម្មសមានារម្មណតាយ រូបាវចរវិបាកស្ស ទស្សិតត្តា, បរិត្តាទិអារម្មណត្តា ច អភិញ្ញាចេតនាយ នវត្តព្ពារម្មណំ ន ឧប្បាទេយ្យ។ តថា ឯកន្តនវត្តព្ពារម្មណត្តា រូបាវចរវិបាកស្ស បរិត្តាទិអារម្មណញ្ច ន ឧប្បាទេយ្យាតិ អយមសម្ភវោ។ តេនាហ ‘‘អត្តនា សទិសារម្មណញ្ចា’’តិអាទិ។ តត្ថ តិដ្ឋានិកន្តិ បដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន ឋានត្តយវន្តំ។ ‘‘បថវីកសិណំ អាបោកសិណ’’ន្តិអាទិនា កុសលេន អភិន្នំ កត្វា វិបាកស្ស អារម្មណំ ទេសិតន្តិ អាហ ‘‘ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ…បេ.… វុត្តត្តា’’តិ។ ‘‘រូបាវចរតិកចតុក្កជ្ឈានានិ កុសលតោ ច វិបាកតោ ច កិរិយតោ ច ចតុត្ថស្ស ឈានស្ស វិបាកោ អាកាសានញ្ចាយតនំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឥមេ ធម្មា នវត្តព្ពា ‘‘បរិត្តារម្មណា’’តិបិ ‘មហគ្គតារម្មណា’តិបិ ‘អប្បមាណារម្មណា’តិបី’’តិ វចនតោ រូបាវចរវិបាកោ ឯកន្តនវត្តព្ពារម្មណោតិ អាហ ‘‘ន ច រូបាវចរវិបាកោ បរិត្តាទិអារម្មណោ អត្ថី’’តិ។ ស្វាយមសម្ភវោ បរិត្តាទិអារម្មណាយ អភិញ្ញាចេតនាយ វិបាកាភាវំ សាធេតិ, ន នវត្តព្ពារម្មណាយ ។ នវត្តព្ពារម្មណាបិ ហិ សា អត្ថីតិ ន ព្យាបីតិ វិបាកានុប្បាទនេ តស្សា អញ្ញំ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘កសិណេសុ ចា’’តិអាទិមាហ។ សមាធិវិជម្ភនភូតា អភិញ្ញា សមាធិស្ស អានិសំសមត្តន្តិ ‘‘សមាធិផលសទិសា’’តិ វុត្តំ។ តស្ស តស្ស អធិដ្ឋានវិកុព្ពនទិព្ពសទ្ទសវនាទិកស្ស យទិច្ឆិតស្ស កិច្ចស្ស និប្ផាទនមត្តំ បន អភិញ្ញាចេតនា, ន កាលន្តរផលា, ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ វិយ នាបិ វិបាកផលា, អថ ខោ យថាវុត្តអានិសំសផលា ទដ្ឋព្ពា។

    Kāyavacīsaṅkhāraggahaṇeti uddesaṃ sandhāyāha. Kāyavacīsañcetanāgahaṇeti niddesaṃ. Viññāṇassāti paṭisandhiviññāṇassa. Sahajātassa pana anantarassa ca paccayo hotiyeva. ‘‘Kusalā vipākadhammā cā’’ti idaṃ sekkhaputhujjanasantāne abhiññācetanā idhādhippetā, na itarāti katvā vuttaṃ. Tena yathāvuttaabhiññācetanāpi paṭisandhiviññāṇassa paccayo siyā kusalasabhāvattā, vipākadhammattā vā tadaññakusalākusalacetanā viyāti dasseti. Tayidaṃ lokuttarakusalāya anekantikaṃ. Na hi sā paṭisandhiviññāṇassa paccayo. Atha vipākadāyinīti vucceyya, evampi ahosikammena anekantikaṃ. Na hi tassā vipākuppādanaṃ atthīti āha ‘‘na vipākuppādanena kusalatā vipākadhammatā cā’’ti. Kevalañhi yā aññesaṃ vipākadhammānaṃ sabyāpārā saussāhā pavatti, tadākārāvassā appahīnakilese santāne pavattīti vipākadhammatā, anavajjaṭṭhena kusalatā ca vuttā. Evampi yadi vipākadhammā abhiññācetanā, kathaṃ avipākāti? Asambhavatoti taṃ asambhavaṃ dassetuṃ ‘‘sā panā’’tiādi vuttaṃ. Abhiññācetanā hi yadi vipākaṃ uppādeyya, sabhūmikaṃ vā uppādeyya aññabhūmikaṃ vā. Tattha aññabhūmikassa tāva uppādanaṃ ayuttaṃ paccayābhāvato, tathā adassanato ca. Tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Sabhūmikaṃ navattabbārammaṇaṃ vā uppādeyya parittādiārammaṇaṃ vā, tesu attano kammasamānārammaṇatāya rūpāvacaravipākassa dassitattā, parittādiārammaṇattā ca abhiññācetanāya navattabbārammaṇaṃ na uppādeyya. Tathā ekantanavattabbārammaṇattā rūpāvacaravipākassa parittādiārammaṇañca na uppādeyyāti ayamasambhavo. Tenāha ‘‘attanā sadisārammaṇañcā’’tiādi. Tattha tiṭṭhānikanti paṭisandhibhavaṅgacutivasena ṭhānattayavantaṃ. ‘‘Pathavīkasiṇaṃ āpokasiṇa’’ntiādinā kusalena abhinnaṃ katvā vipākassa ārammaṇaṃ desitanti āha ‘‘cittuppādakaṇḍe…pe… vuttattā’’ti. ‘‘Rūpāvacaratikacatukkajjhānāni kusalato ca vipākato ca kiriyato ca catutthassa jhānassa vipāko ākāsānañcāyatanaṃ ākiñcaññāyatanaṃ ime dhammā navattabbā ‘‘parittārammaṇā’’tipi ‘mahaggatārammaṇā’tipi ‘appamāṇārammaṇā’tipī’’ti vacanato rūpāvacaravipāko ekantanavattabbārammaṇoti āha ‘‘na ca rūpāvacaravipāko parittādiārammaṇo atthī’’ti. Svāyamasambhavo parittādiārammaṇāya abhiññācetanāya vipākābhāvaṃ sādheti, na navattabbārammaṇāya . Navattabbārammaṇāpi hi sā atthīti na byāpīti vipākānuppādane tassā aññaṃ kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘kasiṇesu cā’’tiādimāha. Samādhivijambhanabhūtā abhiññā samādhissa ānisaṃsamattanti ‘‘samādhiphalasadisā’’ti vuttaṃ. Tassa tassa adhiṭṭhānavikubbanadibbasaddasavanādikassa yadicchitassa kiccassa nipphādanamattaṃ pana abhiññācetanā, na kālantaraphalā, diṭṭhadhammavedanīyaṃ viya nāpi vipākaphalā, atha kho yathāvuttaānisaṃsaphalā daṭṭhabbā.

    កេចិ បន ‘‘សមានភូមិកតោ អាសេវនលាភេន ពលវន្តានិ ឈានានីតិ តានិ វិបាកំ ទេន្តិ សមាបត្តិភាវតោ, អភិញ្ញា បន សតិបិ ឈានភាវេ តទភាវតោ តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេ អាគន្តុកាវាតិ ទុព្ពលា, តស្មា វិបាកំ ន ទេតី’’តិ វទន្តិ។ តំ អការណំ បុនប្បុនំ បរិកម្មវសេន អភិញ្ញាយបិ វសីភាវសព្ភាវតោ។ យំ បន វទន្តិ ‘‘បាទកជ្ឈានេ អត្តនា សមានសភាវេហិ ជវនេហិ លទ្ធាសេវនេ សម្មទេវ វសីភាវប្បត្តេ បរិសុទ្ធតាទិអដ្ឋង្គសមន្នាគមេន សាតិសយេ ជាតេ អភិញ្ញា និព្ពត្តន្តិ, តាសញ្ច ចតុត្ថជ្ឈានិកត្តា ចតុត្ថជ្ឈានភូមិកោ ឯវ វិបាកោ និព្ពត្តេយ្យ, សោ ច យថាវុត្តគុណេន ពលវតា បាទកជ្ឈានេនេវ កតោកាសេន សិជ្ឈតីតិ អនោកាសតាយ អភិញ្ញា ន វិបាកំ ទេតី’’តិ។ តម្បិ អការណំ អវិបាកភាវតោ តាសំ។ សតិ ហិ វិបាកទាយិភាវេ វិបាកស្ស អនោកាសចោទនា យុត្តា, អវិបាកតា ច តាសំ វុត្តនយា ឯវ។

    Keci pana ‘‘samānabhūmikato āsevanalābhena balavantāni jhānānīti tāni vipākaṃ denti samāpattibhāvato, abhiññā pana satipi jhānabhāve tadabhāvato tasmiṃ tasmiṃ ārammaṇe āgantukāvāti dubbalā, tasmā vipākaṃ na detī’’ti vadanti. Taṃ akāraṇaṃ punappunaṃ parikammavasena abhiññāyapi vasībhāvasabbhāvato. Yaṃ pana vadanti ‘‘pādakajjhāne attanā samānasabhāvehi javanehi laddhāsevane sammadeva vasībhāvappatte parisuddhatādiaṭṭhaṅgasamannāgamena sātisaye jāte abhiññā nibbattanti, tāsañca catutthajjhānikattā catutthajjhānabhūmiko eva vipāko nibbatteyya, so ca yathāvuttaguṇena balavatā pādakajjhāneneva katokāsena sijjhatīti anokāsatāya abhiññā na vipākaṃ detī’’ti. Tampi akāraṇaṃ avipākabhāvato tāsaṃ. Sati hi vipākadāyibhāve vipākassa anokāsacodanā yuttā, avipākatā ca tāsaṃ vuttanayā eva.

    ន ហោតីតិ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ន ហោតីតិ។ ឧទ្ធច្ចចេតនាបិ អភិញ្ញាចេតនាតោ និព្ពិសេសេន វុត្តាតិ មញ្ញមានោ ‘‘វិបាកេ’’តិ ច វចនំ ន វិបាការហតាមត្តវាចកោ, អថ ខោ វិបាកសព្ភាវវាចកោតិ អាហ ‘‘វិចារេតព្ព’’ន្តិ។ តថា ច វុត្តំ ‘‘ន ហិ ‘វិបាកេ’តិ វចនំ វិបាកធម្មវចនំ វិយ វិបាការហតំ វទតី’’តិ។ តត្ថ យំ វិចារេតព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ – យស្មា ឧទ្ធច្ចចេតនា បវត្តិវិបាកមេវ ទេតិ, ន បដិសន្ធិវិបាកំ, តស្មា តស្សា បវត្តិវិបាកស្ស វសេន វិភង្គេ វិបាកោ ឧទ្ធដោ។ ឧភយវិបាកទាយិកាយ បន ចេតនាយ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយោ វុច្ចតីតិ តទភាវតោ បដ្ឋានេ តស្សា សោ ន វុត្តោ។ យំ បន អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិញ្ញាណស្ស បច្ចយភាវេ អបនេតព្ពា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៦ សង្ខារបទនិទ្ទេស) វុត្តំ, តំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។ ‘‘ឯវំ ឧទ្ធច្ចចេតនាបិ ន ហោតី’’តិ ឥទម្បិ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយតាភាវមត្តំ គហេត្វា វុត្តំ។ ឯវញ្ហេត្ថ អញ្ញមញ្ញំ បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច អវិរោធោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Na hotīti viññāṇassa paccayo na hotīti. Uddhaccacetanāpi abhiññācetanāto nibbisesena vuttāti maññamāno ‘‘vipāke’’ti ca vacanaṃ na vipākārahatāmattavācako, atha kho vipākasabbhāvavācakoti āha ‘‘vicāretabba’’nti. Tathā ca vuttaṃ ‘‘na hi ‘vipāke’ti vacanaṃ vipākadhammavacanaṃ viya vipākārahataṃ vadatī’’ti. Tattha yaṃ vicāretabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yasmā uddhaccacetanā pavattivipākameva deti, na paṭisandhivipākaṃ, tasmā tassā pavattivipākassa vasena vibhaṅge vipāko uddhaṭo. Ubhayavipākadāyikāya pana cetanāya nānākkhaṇikakammapaccayo vuccatīti tadabhāvato paṭṭhāne tassā so na vutto. Yaṃ pana aṭṭhakathāyaṃ ‘‘viññāṇassa paccayabhāve apanetabbā’’ti (vibha. aṭṭha. 226 saṅkhārapadaniddesa) vuttaṃ, taṃ paṭisandhiviññāṇameva sandhāya vuttaṃ. ‘‘Evaṃ uddhaccacetanāpina hotī’’ti idampi viññāṇassa paccayatābhāvamattaṃ gahetvā vuttaṃ. Evañhettha aññamaññaṃ pāḷiyā aṭṭhakathāya ca avirodho daṭṭhabbo.

    ឯត្ថាតិ ឧទ្ធច្ចចេតនាយ វិបាកទានេ។ អមតគ្គបថេតិ ឯវំនាមកេ បករណេ។ ‘‘បុថុជ្ជនសន្តានេ អកុសលា ទស្សនេន បហាតព្ពា, សេក្ខសន្តានេ ភាវនាយ បហាតព្ពា’’តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស វុត្តត្តា ‘‘បុថុជ្ជនានំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘ន វុច្ចន្តី’’តិ ឥមិនា បុថុជ្ជនេ បវត្តពហិទ្ធាសំយោជនាទីនំ ភាវនាយ បហាតព្ពបរិយាយាភាវំ ទស្សេតិ។ ‘‘យទិ វុច្ចេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា តមេវត្ថំ យុត្តិតោ ច អាគមតោ ច វិភាវេតិ។ តត្ថ កេសញ្ចីតិ សកភណ្ឌេ ឆន្ទរាគាទីនំ។ កេចីតិ សក្កាយទិដ្ឋិអាទយោ។ កទាចីតិ អតីតាទិកេ កិស្មិញ្ចិ កាលេ។ ចត្តត្តាតិអាទិ បរិយាយវចនំ។ ឧបនិស្សាយាតិ ឧបនិស្សយបច្ចយេ កត្វា។

    Etthāti uddhaccacetanāya vipākadāne. Amataggapatheti evaṃnāmake pakaraṇe. ‘‘Puthujjanasantāne akusalā dassanena pahātabbā, sekkhasantāne bhāvanāya pahātabbā’’ti imassa atthassa vuttattā ‘‘puthujjanānaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Na vuccantī’’ti iminā puthujjane pavattabahiddhāsaṃyojanādīnaṃ bhāvanāya pahātabbapariyāyābhāvaṃ dasseti. ‘‘Yadi vucceyyu’’ntiādinā tamevatthaṃ yuttito ca āgamato ca vibhāveti. Tattha kesañcīti sakabhaṇḍe chandarāgādīnaṃ. Kecīti sakkāyadiṭṭhiādayo. Kadācīti atītādike kismiñci kāle. Cattattātiādi pariyāyavacanaṃ. Upanissāyāti upanissayapaccaye katvā.

    ឥតរេសន្តិ នទស្សនេនបហាតព្ពានំ។ ន ច ន ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ។ ឯវញ្ច កត្វាតិ យថាវុត្តបាឡិយំ ឧទ្ធច្ចគ្គហណេន ឧទ្ធច្ចសហគតចិត្តុប្បាទោ គហិតោ, ន យត្ថ កត្ថចិ ឧទ្ធច្ចន្តិ ឯវមត្ថេ សតិ។ តន្តិ ទិដ្ឋិំ។ ‘‘អតីតាទិភាវេន នវត្តព្ពត្តេ’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ អនាគតា ឯវ បហាតព្ពាតិ? ន, ឧប្បជ្ជនារហា និប្បរិយាយេន អនាគតា នាម, បហាតព្ពា បន ន ឧប្បជ្ជនារហាតិ តេសំ អតីតាទិភាវេន នវត្តព្ពតា វុត្តា។ ទស្សនំ អបេក្ខិត្វាតិ ភាវិតំ ទស្សនមគ្គំ ឧបនិធាយ។ សហាយវិរហាតិ ទស្សនបហាតព្ពសង្ខាតសហការិការណាភាវតោ។ វិបាកំ ន ជនយន្តីតិ សកលកិលេសបរិក្ខយេ វិយ ឯកច្ចបរិក្ខយេបិ តន្និមិត្តំ តំ ឯកច្ចំ កម្មំ ន វិបច្ចតីតិ អធិប្បាយោ។ វិបាកោ វិភង្គេ វុត្តោតិ បដិសន្ធិបវត្តិភេទំ ទុវិធម្បិ វិបាកំ សន្ធាយាហ។

    Itaresanti nadassanenapahātabbānaṃ. Na ca na hontīti sambandho. Evañca katvāti yathāvuttapāḷiyaṃ uddhaccaggahaṇena uddhaccasahagatacittuppādo gahito, na yattha katthaci uddhaccanti evamatthe sati. Tanti diṭṭhiṃ. ‘‘Atītādibhāvena navattabbatte’’ti kasmā vuttaṃ, nanu anāgatā eva pahātabbāti? Na, uppajjanārahā nippariyāyena anāgatā nāma, pahātabbā pana na uppajjanārahāti tesaṃ atītādibhāvena navattabbatā vuttā. Dassanaṃ apekkhitvāti bhāvitaṃ dassanamaggaṃ upanidhāya. Sahāyavirahāti dassanapahātabbasaṅkhātasahakārikāraṇābhāvato. Vipākaṃ na janayantīti sakalakilesaparikkhaye viya ekaccaparikkhayepi tannimittaṃ taṃ ekaccaṃ kammaṃ na vipaccatīti adhippāyo. Vipāko vibhaṅge vuttoti paṭisandhipavattibhedaṃ duvidhampi vipākaṃ sandhāyāha.

    អកុសលានន្តិ យថាវុត្តវិសេសានំ បុថុជ្ជនសន្តានេ អកុសលានំ។ អប្បហាតព្ពានន្តិ អប្បហាតព្ពសភាវានំ កុសលាទីនំ។ អប្បហាតព្ពវិរុទ្ធសភាវតា សាវជ្ជតា។ ‘‘ឯវម្បី’’តិអាទិ ទោសន្តរទស្សនំ។ តេន យទិបិ តេសំ អកុសលានំ ឥមស្មិំ តិកេ តតិយបទសង្គហោ ន សិយា, នវត្តព្ពតា បន អាបជ្ជតីតិ ទីបេតិ។ សព្ពេន សព្ពំ ធម្មវសេន អសង្គហិតស្ស តិកទុកេសុ នវត្តព្ពតាបត្តីតិ អាហ ‘‘នាបជ្ជតី’’តិ។ ឥទានិ តំ នវត្តព្ពតានាបជ្ជនំ ‘‘ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ’’តិអាទិនា ការណតោ, និទស្សនតោ ច វិភាវេតិ។ យត្ថាតិ យស្មិំ តិកេ។ និយោគតោតិ និយមតោ ឯកន្តតោ។ តេសន្តិ បទត្តយសង្គហិតធម្មានំ។ យថាវុត្តបទេសុ វិយាតិ យថាវុត្តេសុ បឋមាទីសុ តីសុ បទេសុ។ យថា ភិន្ទិតព្ពា ចិត្តុប្បាទា, ឥតរេ ច យថារហំ រាសិត្តយវសេន ភិន្ទិត្វា ភជាបិតា តំតំកោដ្ឋាសតោ កតា, ឯវំ។ តត្ថាបីតិ ចតុត្ថកោដ្ឋាសេបិ។ ភជាបេតព្ពេតិ នវត្តព្ពភាវំ ភជាបេតព្ពេ។ តទភាវាតិ តស្ស ចតុត្ថកោដ្ឋាសស្ស អភាវា។ តថាតិ នវត្តព្ពភាវេន។

    Akusalānanti yathāvuttavisesānaṃ puthujjanasantāne akusalānaṃ. Appahātabbānanti appahātabbasabhāvānaṃ kusalādīnaṃ. Appahātabbaviruddhasabhāvatā sāvajjatā. ‘‘Evampī’’tiādi dosantaradassanaṃ. Tena yadipi tesaṃ akusalānaṃ imasmiṃ tike tatiyapadasaṅgaho na siyā, navattabbatā pana āpajjatīti dīpeti. Sabbena sabbaṃ dhammavasena asaṅgahitassa tikadukesu navattabbatāpattīti āha ‘‘nāpajjatī’’ti. Idāni taṃ navattabbatānāpajjanaṃ ‘‘cittuppādakaṇḍe’’tiādinā kāraṇato, nidassanato ca vibhāveti. Yatthāti yasmiṃ tike. Niyogatoti niyamato ekantato. Tesanti padattayasaṅgahitadhammānaṃ. Yathāvuttapadesu viyāti yathāvuttesu paṭhamādīsu tīsu padesu. Yathā bhinditabbā cittuppādā, itare ca yathārahaṃ rāsittayavasena bhinditvā bhajāpitā taṃtaṃkoṭṭhāsato katā, evaṃ. Tatthāpīti catutthakoṭṭhāsepi. Bhajāpetabbeti navattabbabhāvaṃ bhajāpetabbe. Tadabhāvāti tassa catutthakoṭṭhāsassa abhāvā. Tathāti navattabbabhāvena.

    ឧប្បន្នត្តិកេ អតីតា, ឥធ យថាវុត្តអកុសលា ន វុត្តា, អបេក្ខិតព្ពភាវេនារហិតាបិ តំសភាវានតិវត្តនតោ តថា វុច្ចន្តីតិ នវត្តព្ពតាបត្តិទោសំ បរិហរន្តោ តស្ស ឧទាហរណំ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា យថា សប្បដិឃេហី’’តិអាទិមាហ។ តំសភាវោ ចេត្ថ សាវជ្ជតាវិសិដ្ឋោ ទស្សនបហាតព្ពភាវាភាវោ។ ‘‘ឯវញ្ច សតី’’តិអាទិនា ឥមស្មិំ បក្ខេ លទ្ធគុណំ ទស្សេតិ។ ភាវនាយ បហាតព្ពានន្តិ បរិយាយេន និប្បរិយាយេន ច ភាវនាយ បហាតព្ពានំ, តត្ថ បុរិមានំ អមុខ្យសភាវត្តា, បច្ឆិមានំ អវិបាកត្តា នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយតា ន វុត្តាតិ អធិប្បាយោ។ យថា ច ភាវនាយ បហាតព្ពានំ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយភាវោ នត្ថិ, ឯវំ ទស្សនេន បហាតព្ពានំ វសេន តេសំ បច្ចយលាភោបិ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ច…បេ.… វុត្តា’’តិ វត្វា តត្ថ ការណមាហ ‘‘យេ ហិ…បេ.… បវត្តន្តី’’តិ។ តត្ថ ន តេ ទស្សនតោ ឧទ្ធំ បវត្តន្តីតិ យេ ទស្សនេន បហាតព្ពបច្ចយា កិលេសា, តេ ទស្សនេន បហាតព្ពបក្ខិកា ឯវាតិ តេសំ ភាវនាយ បហាតព្ពបរិយាយោ ឯវ នត្ថិ, កថំ តេសំ វសេន ទស្សនេន បហាតព្ពា ភាវនាយ បហាតព្ពានំ កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយោតិ វុច្ចេយ្យាតិ អត្ថោ។ អថ វា យេ បុថុជ្ជនសន្តានេ ន ទស្សនេន បហាតព្ពា, ន តេ បរមត្ថតោ ភាវនាយ បហាតព្ពា។ យេ បន តេ សេក្ខសន្តានេ, ន តេសំ បច្ចយភូតា ទស្សនេន បហាតព្ពា អត្ថីតិ ឯវម្បិ ទស្សនេន បហាតព្ពា ភាវនាយ បហាតព្ពានំ កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយោតិ ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ។ យទិ ទស្សនេនបហាតព្ពបច្ចយា កិលេសា ទស្សនបក្ខិកា, តប្បច្ចយំ ឧទ្ធច្ចសហគតំ ទស្សនេន បហាតព្ពំ សិយាតិ កថំ តស្ស ឯកន្តភាវនាយ បហាតព្ពតា វុត្តាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ទស្សនេន បហាតព្ពបច្ចយស្សា’’តិអាទិ។ តស្មាតិ យស្មា សរាគវីតរាគសន្តានេសុ សហាយវេកល្លេន កម្មស្ស វិបាកាវិបាកធម្មតា វិយ បុថុជ្ជនសេក្ខសន្តានេសុ ឧទ្ធច្ចសហគតស្ស វុត្តនយេន សវិបាកាវិបាកតា សិទ្ធា, តស្មា។ តស្សាតិ ឧទ្ធច្ចសហគតស្ស។ តាទិសស្សេវាតិ ឧទ្ធច្ចសហគតភាវេន ឯកសភាវស្ស។

    Uppannattike atītā, idha yathāvuttaakusalā na vuttā, apekkhitabbabhāvenārahitāpi taṃsabhāvānativattanato tathā vuccantīti navattabbatāpattidosaṃ pariharanto tassa udāharaṇaṃ tāva dassetuṃ ‘‘athavā yathā sappaṭighehī’’tiādimāha. Taṃsabhāvo cettha sāvajjatāvisiṭṭho dassanapahātabbabhāvābhāvo. ‘‘Evañca satī’’tiādinā imasmiṃ pakkhe laddhaguṇaṃ dasseti. Bhāvanāya pahātabbānanti pariyāyena nippariyāyena ca bhāvanāya pahātabbānaṃ, tattha purimānaṃ amukhyasabhāvattā, pacchimānaṃ avipākattā nānākkhaṇikakammapaccayatā na vuttāti adhippāyo. Yathā ca bhāvanāya pahātabbānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo natthi, evaṃ dassanena pahātabbānaṃ vasena tesaṃ paccayalābhopi natthīti dassento ‘‘na ca…pe… vuttā’’ti vatvā tattha kāraṇamāha ‘‘ye hi…pe… pavattantī’’ti. Tattha na te dassanato uddhaṃ pavattantīti ye dassanena pahātabbapaccayā kilesā, te dassanena pahātabbapakkhikā evāti tesaṃ bhāvanāya pahātabbapariyāyo eva natthi, kathaṃ tesaṃ vasena dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbānaṃ kenaci paccayena paccayoti vucceyyāti attho. Atha vā ye puthujjanasantāne na dassanena pahātabbā, na te paramatthato bhāvanāya pahātabbā. Ye pana te sekkhasantāne, na tesaṃ paccayabhūtā dassanena pahātabbā atthīti evampi dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbānaṃ kenaci paccayena paccayoti na vuttāti veditabbaṃ. Yadi dassanenapahātabbapaccayā kilesā dassanapakkhikā, tappaccayaṃ uddhaccasahagataṃ dassanena pahātabbaṃ siyāti kathaṃ tassa ekantabhāvanāya pahātabbatā vuttāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘dassanena pahātabbapaccayassā’’tiādi. Tasmāti yasmā sarāgavītarāgasantānesu sahāyavekallena kammassa vipākāvipākadhammatā viya puthujjanasekkhasantānesu uddhaccasahagatassa vuttanayena savipākāvipākatā siddhā, tasmā. Tassāti uddhaccasahagatassa. Tādisassevāti uddhaccasahagatabhāvena ekasabhāvassa.

    ឯត្ថ ច យំ ‘‘ន ភាវនាយ បហាតព្ពម្បិ អត្ថិ ឧទ្ធច្ចសហគត’’ន្តិអាទិ អមតគ្គបថេ វុត្តំ, តំ អការណំ, កស្មា? តស្ស ឯកន្តេន ភាវនាយ បហាតព្ពត្តា។ យថាហ ‘‘កតមេ ធម្មា ភាវនាយ បហាតព្ពា? ឧទ្ធច្ចសហគតោ ចិត្តុប្បាទោ’’តិ (ធ. ស. ១៥៨៣)។ យទិ ហិ ឧទ្ធច្ចសហគតំ ន ភាវនាយ បហាតព្ពម្បិ អភវិស្ស, យថា អតីតារម្មណត្តិកេ ‘‘និយោគា អនាគតារម្មណា នត្ថី’’តិ វត្វា ‘‘កាមាវចរកុសលស្ស វិបាកតោ ទស ចិត្តុប្បាទា’’តិអាទិនា បុន វិភជិត្វា វុត្តំ, ឯវមិធាបិ ‘‘កតមេ ធម្មា ភាវនាយ បហាតព្ពា? និយោគា ភាវនាយ បហាតព្ពា នត្ថី’’តិ វត្វា ‘‘ឧទ្ធច្ចសហគតោ ចិត្តុប្បាទោ សិយា ភាវនាយ បហាតព្ពោ, សិយា ន វត្តព្ពោ ‘ទស្សនេន បហាតព្ពោ’តិបិ ‘ភាវនាយ បហាតព្ពោ’តិបី’’តិអាទិ វត្តព្ពំ សិយា, ន ច តថា វុត្តំ។ យា ច តមត្ថំ បដិបាទេន្តេន ‘‘យទិ វុច្ចេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា យុត្តិ វុត្តា, សាបិ អយុត្តិ។ កស្មា? ទស្សនេន បហាតព្ពារម្មណានំ រាគទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចានំ ទស្សនេន បហាតព្ពភាវស្សេវ ឥច្ឆិតត្តា។

    Ettha ca yaṃ ‘‘na bhāvanāya pahātabbampi atthi uddhaccasahagata’’ntiādi amataggapathe vuttaṃ, taṃ akāraṇaṃ, kasmā? Tassa ekantena bhāvanāya pahātabbattā. Yathāha ‘‘katame dhammā bhāvanāya pahātabbā? Uddhaccasahagato cittuppādo’’ti (dha. sa. 1583). Yadi hi uddhaccasahagataṃ na bhāvanāya pahātabbampi abhavissa, yathā atītārammaṇattike ‘‘niyogā anāgatārammaṇā natthī’’ti vatvā ‘‘kāmāvacarakusalassa vipākato dasa cittuppādā’’tiādinā puna vibhajitvā vuttaṃ, evamidhāpi ‘‘katame dhammā bhāvanāya pahātabbā? Niyogā bhāvanāya pahātabbā natthī’’ti vatvā ‘‘uddhaccasahagato cittuppādo siyā bhāvanāya pahātabbo, siyā na vattabbo ‘dassanena pahātabbo’tipi ‘bhāvanāya pahātabbo’tipī’’tiādi vattabbaṃ siyā, na ca tathā vuttaṃ. Yā ca tamatthaṃ paṭipādentena ‘‘yadi vucceyyu’’ntiādinā yutti vuttā, sāpi ayutti. Kasmā? Dassanena pahātabbārammaṇānaṃ rāgadiṭṭhivicikicchuddhaccānaṃ dassanena pahātabbabhāvasseva icchitattā.

    យញ្ច ‘‘ឧទ្ធច្ចំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ឧទ្ធច្ចសហគតចិត្តុប្បាទោ វុត្តោតិ ទស្សេតុំ អធិបតិបច្ចយនិទ្ទេសេ ឧទ្ធច្ចស្ស អនុទ្ធរណំ ការណភាវេន វុត្តំ, តម្បិ អការណំ អញ្ញថាបិ សាវសេសបាឋទស្សនតោ។ តថា ហិ ‘‘អតីតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស, អនាគតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៨.២) ឯតេសំ វិភង្គេ ចេតោបរិយញាណគ្គហណំ កត្វា ‘‘បច្ចុប្បន្នោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្សា’’តិ ឥមស្ស វិភង្គេ លព្ភមានម្បិ ចេតោបរិយញាណគ្គហណំ ន កតំ។

    Yañca ‘‘uddhaccaṃ uppajjatī’’ti uddhaccasahagatacittuppādo vuttoti dassetuṃ adhipatipaccayaniddese uddhaccassa anuddharaṇaṃ kāraṇabhāvena vuttaṃ, tampi akāraṇaṃ aññathāpi sāvasesapāṭhadassanato. Tathā hi ‘‘atīto dhammo paccuppannassa dhammassa, anāgato dhammo paccuppannassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.18.2) etesaṃ vibhaṅge cetopariyañāṇaggahaṇaṃ katvā ‘‘paccuppanno dhammo paccuppannassa dhammassā’’ti imassa vibhaṅge labbhamānampi cetopariyañāṇaggahaṇaṃ na kataṃ.

    សហាយភាវោ ច ទស្សនេន បហាតព្ពានំ ភាវនាយ បហាតព្ពស្ស វិបាកទានំ បតិ វិចារេតព្ពោ។ កិំ អវិជ្ជាទិ វិយ ទានាទីនំ ឧប្បត្តិយា ឯវ វិកុប្បាទនសមត្ថតាបាទនេន ទស្សនេន បហាតព្ពា ភាវនាយ បហាតព្ពានំ សហការិការណំ ហោន្តិ, ឧទាហុ កិលេសោ វិយ កម្មស្ស បដិសន្ធិទានេ សតីតិ, កិញ្ចេត្ថ – យទិ បុរិមនយោ, សោតាបន្នាទិសេក្ខសន្តានេ ភាវនាយ បហាតព្ពស្ស កិរិយភាវោ អាបជ្ជតិ, សហាយវេកល្លេន អវិបាកសភាវតាយ អាបាទិតត្តា ខីណតណ្ហាវិជ្ជាមានេ សន្តានេ ទានាទិ វិយ។ អថ ទុតិយោ, ភាវនាយ បហាតព្ពាភិមតស្សាបិ ទស្សនេន បហាតព្ពភាវោ អាបជ្ជតិ, បដិសន្ធិទានេ សតិ អបាយគមនីយសភាវានតិវត្តនតោ។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ, តស្មា បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច អវិរុជ្ឈនវសេនេត្ថ អត្ថវិនិច្ឆយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។

    Sahāyabhāvo ca dassanena pahātabbānaṃ bhāvanāya pahātabbassa vipākadānaṃ pati vicāretabbo. Kiṃ avijjādi viya dānādīnaṃ uppattiyā eva vikuppādanasamatthatāpādanena dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbānaṃ sahakārikāraṇaṃ honti, udāhu kileso viya kammassa paṭisandhidāne satīti, kiñcettha – yadi purimanayo, sotāpannādisekkhasantāne bhāvanāya pahātabbassa kiriyabhāvo āpajjati, sahāyavekallena avipākasabhāvatāya āpāditattā khīṇataṇhāvijjāmāne santāne dānādi viya. Atha dutiyo, bhāvanāya pahātabbābhimatassāpi dassanena pahātabbabhāvo āpajjati, paṭisandhidāne sati apāyagamanīyasabhāvānativattanato. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva, tasmā pāḷiyā aṭṭhakathāya ca avirujjhanavasenettha atthavinicchayo vuttanayeneva veditabbo.

    សាតិ ឧទ្ធច្ចចេតនា។ វិញ្ញាណបច្ចយភាវេតិ សម្បុណ្ណវិបាកវិញ្ញាណបច្ចយភាវេ។ ការណំ ទស្សេន្តោតិ អវិកលផលុប្បាទនាធិការេ តទភាវតោ យទិបិ ឧទ្ធច្ចចេតនា វិញ្ញាណស្ស បច្ចយភាវេ អបនេតព្ពា, អវិជ្ជាយ បន បច្ចយុប្បន្នភាវេ គហេតព្ពាតិ ឥមំ ការណំ ទស្សេន្តោ។ សព្ពាបីតិ វីសតិបិ។ តេនាហ ‘‘ឯកវីសតីតិ វត្តព្ព’’ន្តិ។ តន្តិ យេន ការណេន សង្ខារគ្គហណេន អភិញ្ញាចេតនាយ អគ្គហណំ, តំ ការណំ។ ឥតរាវចនស្សាបីតិ ឧទ្ធច្ចចេតនាវចនស្សាបិ។ កិំ បន តំ? វិញ្ញាណស្ស បច្ចយភាវាភាវោ ឯវ។ ភេទាភាវាតិ កាយវចីសង្ខារវសេន វិភាគាភាវតោ។ សំយោគោតិ តិកន្តរបទវសេន សំយោជនំ, តថា សង្គហោតិ អត្ថោ។

    Sāti uddhaccacetanā. Viññāṇapaccayabhāveti sampuṇṇavipākaviññāṇapaccayabhāve. Kāraṇaṃ dassentoti avikalaphaluppādanādhikāre tadabhāvato yadipi uddhaccacetanā viññāṇassa paccayabhāve apanetabbā, avijjāya pana paccayuppannabhāve gahetabbāti imaṃ kāraṇaṃ dassento. Sabbāpīti vīsatipi. Tenāha ‘‘ekavīsatīti vattabba’’nti. Tanti yena kāraṇena saṅkhāraggahaṇena abhiññācetanāya aggahaṇaṃ, taṃ kāraṇaṃ. Itarāvacanassāpīti uddhaccacetanāvacanassāpi. Kiṃ pana taṃ? Viññāṇassa paccayabhāvābhāvo eva. Bhedābhāvāti kāyavacīsaṅkhāravasena vibhāgābhāvato. Saṃyogoti tikantarapadavasena saṃyojanaṃ, tathā saṅgahoti attho.

    សុខសញ្ញាយ គហណំ អស្សាទនន្តិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘សុខសញ្ញាយ…បេ.… ទស្សេតី’’តិ។ ‘‘សុខសញ្ញាយា’’តិ ច ឥទំ ករណត្ថេ ករណវចនំ។ វិបល្លាសោ ហិ ទុក្ខេ សុខសញ្ញា។ យំ បន អដ្ឋកថាយំ ‘‘អញ្ញាណេនា’’តិ វុត្តំ, តំ ហេតុម្ហិ ករណវចនំ វិបល្លាសស្សាទនានំ អវិជ្ជាយ ហេតុភាវទស្សនតោ។ ‘‘រថោ សេតបរិក្ខារោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៤) បរិវារត្ថោបិ បរិក្ខារសទ្ទោ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘តណ្ហាយ បរិវារេ’’តិ។ តណ្ហាបរិវារេតិ ច តណ្ហាយ កិច្ចសាធនេន សង្ខារានំ សហការិការណភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ បរិក្ខារដ្ឋោ សង្ខារដ្ឋោ វិយ ភូសនដ្ឋោ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សង្ខតេ អលង្កតេ’’តិ អាហ។ បរិក្ខរោតិ យថា ផលទានសមត្ថា ហោន្តិ, តថា សង្ខរោតិ។ អមរណត្ថាតិ អមតត្ថា, និព្ពានត្ថាតិ អត្ថោ។ ទុក្ករកិរិយាតិ បញ្ចាតបតប្បនាទិទុក្ករចរិយា។ ទេវភាវាយ តបោ ទេវភាវត្ថំ តបោ។ មារេតីតិ មរោ ហេតុអត្ថំ អន្តោនីតំ កត្វា។ អមង្គលម្បិ មង្គលបរិយាយេន វោហរន្តិ មង្គលិកាតិ វុត្តំ ‘‘ទិដ្ឋេ អទិដ្ឋសទ្ទោ វិយា’’តិ យថា ‘‘អសិវេ សិវា’’តិ។

    Sukhasaññāya gahaṇaṃ assādananti adhippāyenāha ‘‘sukhasaññāya…pe… dassetī’’ti. ‘‘Sukhasaññāyā’’ti ca idaṃ karaṇatthe karaṇavacanaṃ. Vipallāso hi dukkhe sukhasaññā. Yaṃ pana aṭṭhakathāyaṃ ‘‘aññāṇenā’’ti vuttaṃ, taṃ hetumhi karaṇavacanaṃ vipallāsassādanānaṃ avijjāya hetubhāvadassanato. ‘‘Ratho setaparikkhāro’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.4) parivāratthopi parikkhārasaddo hotīti vuttaṃ ‘‘taṇhāya parivāre’’ti. Taṇhāparivāreti ca taṇhāya kiccasādhanena saṅkhārānaṃ sahakārikāraṇabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Parikkhāraṭṭho saṅkhāraṭṭho viya bhūsanaṭṭho hotīti dassento ‘‘saṅkhate alaṅkate’’ti āha. Parikkharoti yathā phaladānasamatthā honti, tathā saṅkharoti. Amaraṇatthāti amatatthā, nibbānatthāti attho. Dukkarakiriyāti pañcātapatappanādidukkaracariyā. Devabhāvāya tapo devabhāvatthaṃ tapo. Māretīti maro hetuatthaṃ antonītaṃ katvā. Amaṅgalampi maṅgalapariyāyena voharanti maṅgalikāti vuttaṃ ‘‘diṭṭhe adiṭṭhasaddo viyā’’ti yathā ‘‘asive sivā’’ti.

    បបាតំ បតនទុក្ខសទិសន្តិ កត្វា វុត្តំ ‘‘ជាតិអាទិបបាតទុក្ខ’’ន្តិ។ ឥន្ទទុទ្ទព្រហ្មកូដសញ្ញិតបព្ពតសិខរប្បបាតោ មរុបបាតោ។ តំ បុញ្ញផលំ អត្ថោ បយោជនំ ឯតស្សាតិ តទត្ថោ។

    Papātaṃ patanadukkhasadisanti katvā vuttaṃ ‘‘jātiādipapātadukkha’’nti. Indaduddabrahmakūṭasaññitapabbatasikharappapāto marupapāto. Taṃ puññaphalaṃ attho payojanaṃ etassāti tadattho.

    បរិព្ពាជិកាយ តរុណិយា។ អសវសោ អសេរិវិហារី។ កិលេសាសុចិបគ្ឃរណេន បណ្ឌិតេហិ ជិគុច្ឆនីយំ។ រាគាទិបរិឡាហេន, កដុកវិបាកតាយ ច ទុក្ខំ។ អារភតិ ករោតិ។ សភយស្សាបិ បិសាចនគរស្ស កាមគុណសមិទ្ធិយា សុខវិបល្លាសហេតុភាវោ វិយាតិ យោជនា។ ភិន្នជាតិយេន អវោមិស្សតា និរន្តរតា។ ជរាយ មរណេន ច អញ្ញថត្តំ វិបរិណាមោ។

    Paribbājikāya taruṇiyā. Asavaso aserivihārī. Kilesāsucipaggharaṇena paṇḍitehi jigucchanīyaṃ. Rāgādipariḷāhena, kaṭukavipākatāya ca dukkhaṃ. Ārabhati karoti. Sabhayassāpi pisācanagarassa kāmaguṇasamiddhiyā sukhavipallāsahetubhāvo viyāti yojanā. Bhinnajātiyena avomissatā nirantaratā. Jarāya maraṇena ca aññathattaṃ vipariṇāmo.

    ‘‘ន តាវាហំ បាបិម បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ វចនតោ ‘‘តាត ឯហិ, តាវ ឥទំ រជ្ជំ បដិបជ្ជាហី’’តិអាទីសុ យទិបិ បរិមាណនិយមនកមបទបូរណមត្តាទីសុបិ តាវ-សទ្ទោ ទិស្សតិ, ឥធ បន វក្ខមានត្តាបេក្ខោ អធិប្បេតោតិ វុត្តំ ‘‘តាវាតិ វត្តព្ពន្តរាបេក្ខោ និបាតោ’’តិ។ អវិជ្ជាបច្ចយា បន…បេ.… ទស្សេតីតិ បុព្ពេនាបរំ អដ្ឋកថាយំ អវិរុជ្ឈនមាហ។

    ‘‘Na tāvāhaṃ pāpima parinibbāyissāmī’’ti vacanato ‘‘tāta ehi, tāva idaṃ rajjaṃ paṭipajjāhī’’tiādīsu yadipi parimāṇaniyamanakamapadapūraṇamattādīsupi tāva-saddo dissati, idha pana vakkhamānattāpekkho adhippetoti vuttaṃ ‘‘tāvāti vattabbantarāpekkho nipāto’’ti. Avijjāpaccayā pana…pe… dassetīti pubbenāparaṃ aṭṭhakathāyaṃ avirujjhanamāha.

    រាគាទិអស្សាទនកាលេសូតិ រាគាទីនំ អស្សាទនកាលេសុ។ ‘‘រាគទិដ្ឋិសម្បយុត្តាយា’’តិ ឯត្ថ រាគសម្បយុត្តាយ តាវ អវិជ្ជាយ យោជនា ហោតុ រាគស្ស អស្សាទនភាវតោ, ទិដ្ឋិសម្បយុត្តាយ បន កថន្តិ អាហ ‘‘តទវិប្បយុត្តា ច ទិដ្ឋី…បេ.… វេទិតព្ពា’’តិ។ តំសម្បយុត្តសង្ខារស្សាតិ រាគាទិសម្បយុត្តសង្ខារស្ស។ អវិជ្ជារម្មណាទិតន្តិ អវិជ្ជាយ អារម្មណាទិតំ។ អាទិ-សទ្ទេន អារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយបកតូបនិស្សយេ, អនន្តរាទិកេ ច បច្ចយេ សង្គណ្ហាតិ។ អនវិជ្ជារម្មណស្សាតិ ន អវិជ្ជារម្មណស្ស អវិជ្ជំ អនារព្ភ បវត្តស្ស។ អារម្មណាធិបតិអនន្តរាទិបច្ចយវចនេសូតិ អារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយបច្ចយវចនេសុ អវុត្តស្ស អនវិជ្ជារម្មណស្ស, អនន្តរាទិបច្ចយវចនេសុ អវុត្តស្ស បឋមជវនស្ស, ទ្វីសុបិ វុត្តស្ស អវិជ្ជារម្មណស្ស ទុតិយាទិជវនស្សាតិ យោជេតព្ពំ។ អនន្តរបច្ចយលាភិនោ អនន្តរាទិនា, សហជាតស្ស ហេតុអាទិនា, អសហជាតស្ស ឧបនិស្សយាទិនា សង្ខារស្ស អវិជ្ជា បច្ចយោ ហោតីតិ អយមត្ថោ ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិអាទិនា ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពំ។ សមតិក្កមភវបត្ថនាវសេនាតិ អវិជ្ជាសមតិក្កមត្ថាយ អរូបាវចរជ្ឈានានិ ឧប្បាទេន្តស្ស, អវិជ្ជាសម្មូឡ្ហត្តា អរូបភវសម្បត្តិយោ បត្ថេត្វា តានេវ ឈានានិ និព្ពត្តេន្តស្សាតិ បុញ្ញាភិសង្ខារេ វុត្តេន នយេន, វុត្តនយានុសារេនាតិ អត្ថោ។

    Rāgādiassādanakālesūti rāgādīnaṃ assādanakālesu. ‘‘Rāgadiṭṭhisampayuttāyā’’ti ettha rāgasampayuttāya tāva avijjāya yojanā hotu rāgassa assādanabhāvato, diṭṭhisampayuttāya pana kathanti āha ‘‘tadavippayuttā ca diṭṭhī…pe… veditabbā’’ti. Taṃsampayuttasaṅkhārassāti rāgādisampayuttasaṅkhārassa. Avijjārammaṇāditanti avijjāya ārammaṇāditaṃ. Ādi-saddena ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayapakatūpanissaye, anantarādike ca paccaye saṅgaṇhāti. Anavijjārammaṇassāti na avijjārammaṇassa avijjaṃ anārabbha pavattassa. Ārammaṇādhipatianantarādipaccayavacanesūti ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayapaccayavacanesu avuttassa anavijjārammaṇassa, anantarādipaccayavacanesu avuttassa paṭhamajavanassa, dvīsupi vuttassa avijjārammaṇassa dutiyādijavanassāti yojetabbaṃ. Anantarapaccayalābhino anantarādinā, sahajātassa hetuādinā, asahajātassa upanissayādinā saṅkhārassa avijjā paccayo hotīti ayamattho ‘‘yaṃ kiñcī’’tiādinā dassitoti veditabbaṃ. Samatikkamabhavapatthanāvasenāti avijjāsamatikkamatthāya arūpāvacarajjhānāni uppādentassa, avijjāsammūḷhattā arūpabhavasampattiyo patthetvā tāneva jhānāni nibbattentassāti puññābhisaṅkhāre vuttena nayena, vuttanayānusārenāti attho.

    ឯកការណវាទោ អាបជ្ជតិ យថា បកតិឥស្សរបជាបតិបុរិសកាលាទិវាទា។ ឯកស្មិំយេវ លោកស្ស ការណភូតេ សតិ តតោ សកលាយ បវត្តិយា អនវសេសតោ, សព្ពទា ច បវត្តិតព្ពំ អបេក្ខិតព្ពស្ស ការណន្តរស្ស អភាវតោ។ ន ចេតំ អត្ថិ កមេនេវ បវត្តិយា ទស្សនតោ។ ការណន្តរាបេក្ខតាយ បន ឯកការណវាទោ អបហតោ សិយា ឯកស្ស ច អនេកសភាវតាភាវា។ យត្តកា តតោ និព្ពត្តន្តិ, សព្ពេហិ តេហិ សមានសភាវេហេវ ភវិតព្ពំ, ន វិសទិសេហិ, ឥតរថា តស្ស ឯកភាវោ ឯវ ន សិយាតិ ឥមមត្ថមាហ ‘‘សព្ពស្ស…បេ.… បត្តិតោ ចា’’តិ។ បារិសេសេនាតិ ឯកតោ ឯកំ, ឯកតោ អនេកំ, អនេកតោ ឯកន្តិ ឥមេសុ តីសុ បការេសុ អវិជ្ជមានេសុ អនុបលព្ភមានេសុ បារិសេសញាយេន។ អនេកតោ អនេកន្តិ ឯកស្មិំ ចតុត្ថេ ឯវ ច បការេ វិជ្ជមានេ។ យទិទំ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិអាទិនា ឯកហេតុផលទីបនំ, តំ ឯត្ថ ទេសនាវិលាសេន, វិនេយ្យជ្ឈាសយវសេន វា ធម្មានំ បធានបាកដាសាធារណភាវវិភាវនត្ថន្តិ ឯកហេតុផលទីបនំ ន នុបបជ្ជតិ ឧបបជ្ជតិយេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘យស្មា’’តិអាទិនា។

    Ekakāraṇavādoāpajjati yathā pakatiissarapajāpatipurisakālādivādā. Ekasmiṃyeva lokassa kāraṇabhūte sati tato sakalāya pavattiyā anavasesato, sabbadā ca pavattitabbaṃ apekkhitabbassa kāraṇantarassa abhāvato. Na cetaṃ atthi kameneva pavattiyā dassanato. Kāraṇantarāpekkhatāya pana ekakāraṇavādo apahato siyā ekassa ca anekasabhāvatābhāvā. Yattakā tato nibbattanti, sabbehi tehi samānasabhāveheva bhavitabbaṃ, na visadisehi, itarathā tassa ekabhāvo eva na siyāti imamatthamāha ‘‘sabbassa…pe… pattito cā’’ti. Pārisesenāti ekato ekaṃ, ekato anekaṃ, anekato ekanti imesu tīsu pakāresu avijjamānesu anupalabbhamānesu pārisesañāyena. Anekato anekanti ekasmiṃ catutthe eva ca pakāre vijjamāne. Yadidaṃ ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā, phassapaccayā vedanā’’tiādinā ekahetuphaladīpanaṃ, taṃ ettha desanāvilāsena, vineyyajjhāsayavasena vā dhammānaṃ padhānapākaṭāsādhāraṇabhāvavibhāvanatthanti ekahetuphaladīpanaṃ na nupapajjati upapajjatiyevāti dasseti ‘‘yasmā’’tiādinā.

    យថាផស្សន្តិ សុខវេទនីយាទិចក្ខុសម្ផស្សាទិតំតំផស្សានុរូបន្តិ វុត្តំ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សុខវេទនីយ’’ន្តិអាទិំ វត្វា ‘‘វេទនាវវត្ថានតោ’’តិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សមានេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សមានេសូតិ អវិសិដ្ឋេសុ។ ផស្សវសេនាតិ សុខវេទនីយាទិផស្សវសេន។ វិបរិយាយាភាវតោតិ ព្យត្តយាភាវតោ។ ន ហិ កទាចិ សុខវេទនីយំ ផស្សំ បដិច្ច ទុក្ខវេទនា, ទុក្ខាទិវេទនីយំ វា ផស្សំ បដិច្ច សុខវេទនា ឧប្បជ្ជតិ។ សុខាទិចក្ខុសម្ផស្សជាទីនន្តិ សុខាទីនំ, ចក្ខុសម្ផស្សជាទីនញ្ច វេទនានំ។ ឱឡារិកសុខុមាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ហីនបណីតាទិសង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ តត្ថ យំ ឧបាទាយ យា វេទនា ‘‘ឱឡារិកា, ហីនា’’តិ វា វុច្ចតិ, ន តំយេវ ឧបាទាយ តស្សា កទាចិបិ សុខុមតា បណីតតា វា អត្ថីតិ វុត្តំ ‘‘ឱឡារិកសុខុមាទិសង្ករាភាវតោ’’តិ។ យថាវុត្តសម្ផស្សស្សាតិ សុខវេទនីយាទិផស្សស្ស។ សុខវេទនីយផស្សតោយេវ សុខវេទនា, ន ឥតរផស្សតោ។ សុខវេទនីយផស្សតោ សុខវេទនាវ, ន ឥតរវេទនា។ តថា សេសេសុបីតិ ឧភយបទនិយមវសេន យថាផស្សំ វេទនាវវត្ថានំ, យថាវេទនំ ផស្សវវត្ថានន្តិ បទទ្វយេន ការណន្តរាសម្មិស្សតា ផលស្ស, ផលន្តរាសម្មិស្សតា ច ការណស្ស ទស្សិតា បឋមបក្ខេ អសំកិណ្ណតាវវត្ថានន្តិ កត្វា។ ទុតិយបក្ខេ បន បច្ចយភេទភិន្នេន ការណវិសេសេន ផលវិសេសោ, ផលវិសេសេន ច ការណវិសេសោ និច្ឆីយតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ សន្និដ្ឋានំ វវត្ថានន្តិ កត្វា។ បុរិមស្មិញ្ច បក្ខេ ធម្មានំ អសង្ករតោ វវត្ថានំ វុត្តំ, ទុតិយស្មិញ្ច យថាវវត្ថិតភាវជាននន្តិ អយមេតេសំ វិសេសោ។ ឧតុអាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន ចិត្តវិសមាចារា បិត្តវាតាទយោបិ សង្គយ្ហន្តិ។ ឯកស្មិំ ទោសេ កុបិតេ ឥតរេបិ ខោភំ គច្ឆន្តិ។ សន្តេសុបិ តេសុ សេម្ហបដិការេន រោគវូបសមតោ សេម្ហោ បាកដោតិ អត្ថោ។

    Yathāphassanti sukhavedanīyādicakkhusamphassāditaṃtaṃphassānurūpanti vuttaṃ hotīti dassento ‘‘sukhavedanīya’’ntiādiṃ vatvā ‘‘vedanāvavatthānato’’ti padassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘samānesū’’tiādi vuttaṃ. Tattha samānesūti avisiṭṭhesu. Phassavasenāti sukhavedanīyādiphassavasena. Vipariyāyābhāvatoti byattayābhāvato. Na hi kadāci sukhavedanīyaṃ phassaṃ paṭicca dukkhavedanā, dukkhādivedanīyaṃ vā phassaṃ paṭicca sukhavedanā uppajjati. Sukhādicakkhusamphassajādīnanti sukhādīnaṃ, cakkhusamphassajādīnañca vedanānaṃ. Oḷārikasukhumādīti ādi-saddena hīnapaṇītādisaṅgaho daṭṭhabbo. Tattha yaṃ upādāya yā vedanā ‘‘oḷārikā, hīnā’’ti vā vuccati, na taṃyeva upādāya tassā kadācipi sukhumatā paṇītatā vā atthīti vuttaṃ ‘‘oḷārikasukhumādisaṅkarābhāvato’’ti. Yathāvuttasamphassassāti sukhavedanīyādiphassassa. Sukhavedanīyaphassatoyeva sukhavedanā, na itaraphassato. Sukhavedanīyaphassato sukhavedanāva, na itaravedanā. Tathā sesesupīti ubhayapadaniyamavasena yathāphassaṃ vedanāvavatthānaṃ, yathāvedanaṃ phassavavatthānanti padadvayena kāraṇantarāsammissatā phalassa, phalantarāsammissatā ca kāraṇassa dassitā paṭhamapakkhe asaṃkiṇṇatāvavatthānanti katvā. Dutiyapakkhe pana paccayabhedabhinnena kāraṇavisesena phalaviseso, phalavisesena ca kāraṇaviseso nicchīyatīti ayamattho dassito sanniṭṭhānaṃ vavatthānanti katvā. Purimasmiñca pakkhe dhammānaṃ asaṅkarato vavatthānaṃ vuttaṃ, dutiyasmiñca yathāvavatthitabhāvajānananti ayametesaṃ viseso. Utuādayoti ādi-saddena cittavisamācārā pittavātādayopi saṅgayhanti. Ekasmiṃ dose kupite itarepi khobhaṃ gacchanti. Santesupi tesu semhapaṭikārena rogavūpasamato semho pākaṭoti attho.

    ‘‘ភវោ’’តិ វុត្តានំ សង្ខារានំ ការណស្ស បការណំ, ការណមេវ វា តណ្ហាតិ អាហ ‘‘តណ្ហាយ សង្ខារការណភាវស្ស វុត្តត្តា’’តិ។ តស្សាបីតិ តណ្ហាយបិ។ តណ្ហា ហិ កាមាសវោ ភវាសវោ ច។ កាមាសវភវាសវា កាមុបាទានំ, ទិដ្ឋាសវោ ឥតរុបាទានន្តិ អាហ ‘‘ចតុរុបាទានភូតា កាមភវទិដ្ឋាសវា’’តិ។ តេ ច ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ វចនតោ ឧបាទានញ្ច, ‘‘តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិ វចនតោ តណ្ហា ច សង្ខារស្ស ការណន្តិ បាកដា។ អនស្សាទនីយេសុ អនេកាទីនវវោកិណ្ណេសុ សង្ខារេសុ អស្សាទានុបស្សនា អវិជ្ជាយ វិនា ន ហោតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អស្សាទានុបស្សិនោ…បេ.… ទស្សិតា ហោតី’’តិ។ ខីណាសវស្ស សង្ខារាភាវតោតិ ព្យតិរេកេនបិ អវិជ្ជាយ សង្ខារការណភាវំ វិភាវេតិ។ ឯកន្តេន ហិ ខីណាសវោវ វិទ្ទសុ។ ឯតេន ពាលានំ ឯវ សម្ភវតោ អវិជ្ជាយ អសាធារណតា វុត្តាតិ ទស្សេតិ។ វត្ថារម្មណាទីនិ ហិ ឥតរេសម្បិ សាធារណានិ។ វត្ថារម្មណតណ្ហុបាទានាទីនិ វិយ អវិជ្ជាបិ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ សាធារណការណន្តិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘បុញ្ញភវាទី’’តិអាទិ។ តត្ថ អាទិ-សទ្ទេន អបុញ្ញានេញ្ជភវា គហេតព្ពា។ បុញ្ញភវោតិ បុញ្ញាភិសង្ខារហេតុកោ ឧបបត្តិភវោ។ ឯស នយោ សេសេសុ។ ឯត្ថ ច កិច្ចករណដ្ឋានភេទេន កិច្ចវតី អវិជ្ជា ភិន្ទិត្វា ទស្សិតា។ ន ហិ យទវត្ថា អវិជ្ជា បុញ្ញាភិសង្ខារានំ ឧបនិស្សយោ, តទវត្ថា ឯវ ឥតរេសំ ឧបនិស្សយោតិ សក្កា វិញ្ញាតុំ។ ឯត្ថ ច ភវាទីនវប្បដិច្ឆាទនន្តិ អត្ថតោ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ តំតំភវសង្ខាតទុក្ខហេតុសភាវានភិសមយនិមិត្តតា។

    ‘‘Bhavo’’ti vuttānaṃ saṅkhārānaṃ kāraṇassa pakāraṇaṃ, kāraṇameva vā taṇhāti āha ‘‘taṇhāya saṅkhārakāraṇabhāvassa vuttattā’’ti. Tassāpīti taṇhāyapi. Taṇhā hi kāmāsavo bhavāsavo ca. Kāmāsavabhavāsavā kāmupādānaṃ, diṭṭhāsavo itarupādānanti āha ‘‘caturupādānabhūtākāmabhavadiṭṭhāsavā’’ti. Te ca ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti vacanato upādānañca, ‘‘taṇhāpaccayā upādāna’’nti vacanato taṇhā ca saṅkhārassa kāraṇanti pākaṭā. Anassādanīyesu anekādīnavavokiṇṇesu saṅkhāresu assādānupassanā avijjāya vinā na hotīti dassento āha ‘‘assādānupassino…pe… dassitā hotī’’ti. Khīṇāsavassa saṅkhārābhāvatoti byatirekenapi avijjāya saṅkhārakāraṇabhāvaṃ vibhāveti. Ekantena hi khīṇāsavova viddasu. Etena bālānaṃ eva sambhavato avijjāya asādhāraṇatā vuttāti dasseti. Vatthārammaṇādīni hi itaresampi sādhāraṇāni. Vatthārammaṇataṇhupādānādīni viya avijjāpi puññābhisaṅkhārādīnaṃ sādhāraṇakāraṇanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘puññabhavādī’’tiādi. Tattha ādi-saddena apuññāneñjabhavā gahetabbā. Puññabhavoti puññābhisaṅkhārahetuko upapattibhavo. Esa nayo sesesu. Ettha ca kiccakaraṇaṭṭhānabhedena kiccavatī avijjā bhinditvā dassitā. Na hi yadavatthā avijjā puññābhisaṅkhārānaṃ upanissayo, tadavatthā eva itaresaṃ upanissayoti sakkā viññātuṃ. Ettha ca bhavādīnavappaṭicchādananti atthato puññābhisaṅkhārādīnaṃ taṃtaṃbhavasaṅkhātadukkhahetusabhāvānabhisamayanimittatā.

    ឋានន្តិ ធរមានតា អធិប្បេតាតិ វុត្តំ ‘‘ឋានវិរុទ្ធោតិ អត្ថិតាវិរុទ្ធោ’’តិ។ ឋានាវិរុទ្ធា ចក្ខុរូបាទយោ។ ‘‘បុរិមចិត្តញ្ហី’’តិអាទិនា ឋានវិរុទ្ធោ ច ឧទាហដោតិ អាហ ‘‘ន ឥទំ ឯកន្តិកំ សិយា’’តិ។ ‘‘ចក្ខុរូបាទយោ’’តិអាទិនា ហិ បរតោ ឋានាវិរុទ្ធា ឧទាហរីយន្តីតិ។ បុរិមសិប្បាទិសិក្ខា ហិ បច្ឆា បវត្តមានសិប្បាទិកិរិយានំ សមោធានាសម្ភវា ឋានវិរោធោតិ យថាវុត្តមត្ថំ សមត្ថេតុំ ‘‘ន ច សិប្បាទីន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តន្តិ បដិសន្ធិអាទិឋានំ។ ឥធាតិ ឋានសភាវកិច្ចាទិគ្គហណេ។ អាទិ-សទ្ទេន អារម្មណភូមិសន្តានាទិវិរុទ្ធា គហេតព្ពា, តេ ច អនុលោមតោ គោត្រភុស្ស, គោត្រភុតោ មគ្គស្ស លិង្គបរិវត្តនាទិវសេន ច បវត្តិយំ វេទិតព្ពា។ នមនរុប្បនវិរោធា សភាវវិរុទ្ធោ បច្ចយោតិ យោជនា។ តត្ថ នមនរុប្បនន្តិ អរូបរូបភាវមេវ ទស្សេតិ។ កម្មំ ចេតនាសភាវំ, រូបំ រុប្បនសភាវន្តិ សភាវវិរុទ្ធំ។ មធុរម្ពិលរសាទីតិ ខីរំ មធុររសំ បិត្តុបសមនំ មធុរវិបាកសភាវំ, ទធិ អម្ពិលរសំ បិត្តព្រូហនំ កដុកវិបាកសភាវន្តិ អតោ សភាវវិរោធា។

    Ṭhānanti dharamānatā adhippetāti vuttaṃ ‘‘ṭhānaviruddhoti atthitāviruddho’’ti. Ṭhānāviruddhā cakkhurūpādayo. ‘‘Purimacittañhī’’tiādinā ṭhānaviruddho ca udāhaṭoti āha ‘‘na idaṃ ekantikaṃ siyā’’ti. ‘‘Cakkhurūpādayo’’tiādinā hi parato ṭhānāviruddhā udāharīyantīti. Purimasippādisikkhā hi pacchā pavattamānasippādikiriyānaṃ samodhānāsambhavā ṭhānavirodhoti yathāvuttamatthaṃ samatthetuṃ ‘‘na ca sippādīna’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tanti paṭisandhiādiṭhānaṃ. Idhāti ṭhānasabhāvakiccādiggahaṇe. Ādi-saddena ārammaṇabhūmisantānādiviruddhā gahetabbā, te ca anulomato gotrabhussa, gotrabhuto maggassa liṅgaparivattanādivasena ca pavattiyaṃ veditabbā. Namanaruppanavirodhā sabhāvaviruddho paccayoti yojanā. Tattha namanaruppananti arūparūpabhāvameva dasseti. Kammaṃ cetanāsabhāvaṃ, rūpaṃ ruppanasabhāvanti sabhāvaviruddhaṃ. Madhurambilarasādīti khīraṃ madhurarasaṃ pittupasamanaṃ madhuravipākasabhāvaṃ, dadhi ambilarasaṃ pittabrūhanaṃ kaṭukavipākasabhāvanti ato sabhāvavirodhā.

    ទធិអាទីនីតិ ទធិបលាលានិ។ ភូតិណកស្សាតិ ភូតិណកនាមកស្ស ឱសធិវិសេសស្ស។ អវី នាម ឯឡកា, តា បន យេភុយ្យេន រត្តលោមកា ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘រត្តា ឯឡកា’’តិ។ វិបាកានម្បិ បច្ចយភាវតោ, អវិបាកានម្បិ បច្ចយុប្បន្នភាវតោ ន វិបាកធម្មវិបាកាបេក្ខា បច្ចយបច្ចយុប្បន្នតាតិ វុត្តំ ‘‘វិបាកាយេវ តេ ច នា’’តិ។ តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ។ តទវិបាកានន្តិ តស្សា អវិជ្ជាយ អវិបាកភូតានំ។ ន ន យុជ្ជតិ យុជ្ជតិ ឯវ បច្ចយុប្បន្នតាមត្តស្ស អធិប្បេតត្តា។ តទវិរុទ្ធានន្តិ តាយ អវិជ្ជាយ អវិរុទ្ធានំ។

    Dadhiādīnīti dadhipalālāni. Bhūtiṇakassāti bhūtiṇakanāmakassa osadhivisesassa. Avī nāma eḷakā, tā pana yebhuyyena rattalomakā hontīti vuttaṃ ‘‘rattā eḷakā’’ti. Vipākānampi paccayabhāvato, avipākānampi paccayuppannabhāvato na vipākadhammavipākāpekkhā paccayapaccayuppannatāti vuttaṃ ‘‘vipākāyeva te ca nā’’ti. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Tadavipākānanti tassā avijjāya avipākabhūtānaṃ. Na na yujjati yujjati eva paccayuppannatāmattassa adhippetattā. Tadaviruddhānanti tāya avijjāya aviruddhānaṃ.

    បុព្ពាបរិយវវត្ថានន្តិ កាយបវត្តិគតិជាតិអាទីនំ យថារហំ បុព្ពាបរភាវេន បវត្តិ, សា បន កេនចិ អកដា អកដវិធា បដិនិយតសភាវាតិ ទស្សេតុំ និយតិវាទិនា វុត្តនិទស្សនំ អាហរន្តោ ‘‘អច្ឆេជ្ជសុត្តាវុតាភេជ្ជមណីនំ វិយា’’តិ អាហ។ ទុតិយវិកប្បេ សង្គតីតិ អធិច្ចសមុប្បាទោ យាទិច្ឆិកតា, យំ សន្ធាយ ‘‘យទិច្ឆាយ បវត្តនំ និវត្តនំ យទិច្ឆាយា’’តិអាទិ វុច្ចតិ។ ភាវោតិ ធម្មានំ សភាវសិទ្ធិតា, យំ សន្ធាយ វទន្តិ ‘‘កណ្ដកស្ស កោដិតិខិណភាវំ, កបិដ្ឋផលស្ស វដ្ដភាវំ, មិគបក្ខីនំ វា វិចិត្តវណ្ណសណ្ឋានាទិតំ កោ អភិសង្ខរោតិ, កេវលំ សភាវសិទ្ធោវាយំ វិសេសោ’’តិ។ តេនាហ ‘‘សព្ពេ សត្តា, សព្ពេ បាណា , សព្ពេ ភូតា, សព្ពេ ជីវា អវសា អពលា អវីរិយា និយតិសង្គតិភាវបរិណតា’’តិ (ទី. និ. ១.១៦៨)។ ឯតេហិ វិកប្បនេហីតិ ចុតិអាទីសុ សម្មូឡ្ហតាយ ‘‘សត្តោ មរតី’’តិអាទិវិកប្បនេហិ ការណភូតេហិ។ អកុសលំ ចិត្តំ កត្វាតិ អយោនិសោមនសិការបរិព្រូហនេន ចិត្តំ អកុសលំ កត្វា។

    Pubbāpariyavavatthānanti kāyapavattigatijātiādīnaṃ yathārahaṃ pubbāparabhāvena pavatti, sā pana kenaci akaṭā akaṭavidhā paṭiniyatasabhāvāti dassetuṃ niyativādinā vuttanidassanaṃ āharanto ‘‘acchejjasuttāvutābhejjamaṇīnaṃ viyā’’ti āha. Dutiyavikappe saṅgatīti adhiccasamuppādo yādicchikatā, yaṃ sandhāya ‘‘yadicchāya pavattanaṃ nivattanaṃ yadicchāyā’’tiādi vuccati. Bhāvoti dhammānaṃ sabhāvasiddhitā, yaṃ sandhāya vadanti ‘‘kaṇṭakassa koṭitikhiṇabhāvaṃ, kapiṭṭhaphalassa vaṭṭabhāvaṃ, migapakkhīnaṃ vā vicittavaṇṇasaṇṭhānāditaṃ ko abhisaṅkharoti, kevalaṃ sabhāvasiddhovāyaṃ viseso’’ti. Tenāha ‘‘sabbe sattā, sabbe pāṇā , sabbe bhūtā, sabbe jīvā avasā abalā avīriyā niyatisaṅgatibhāvapariṇatā’’ti (dī. ni. 1.168). Etehi vikappanehīti cutiādīsu sammūḷhatāya ‘‘satto maratī’’tiādivikappanehi kāraṇabhūtehi. Akusalaṃ cittaṃ katvāti ayonisomanasikāraparibrūhanena cittaṃ akusalaṃ katvā.

    សុត្តាទិធម្មន្តិ សុត្តគេយ្យាទិបរិយត្តិធម្មំ។ បរិយត្តិធម្មញ្ហិ សម្មទេវ ជានន្តោ បដិបត្តិធម្មំ បរិបូរេត្វា បដិវេធធម្មេ បតិដ្ឋហតិ។ តន្តិ តំ ជាននំ, និព្ពានាភិសមយោតិ អត្ថោ។

    Suttādidhammanti suttageyyādipariyattidhammaṃ. Pariyattidhammañhi sammadeva jānanto paṭipattidhammaṃ paripūretvā paṭivedhadhamme patiṭṭhahati. Tanti taṃ jānanaṃ, nibbānābhisamayoti attho.

    សង្ខារបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Saṅkhārapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    វិញ្ញាណបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Viññāṇapadaniddesavaṇṇanā

    ២២៧. យថាវុត្តសង្ខារបច្ចយាតិ បុញ្ញាភិសង្ខារាទិវុត្តប្បការសង្ខារបច្ចយា។ វិញ្ញាណាទយោ វេទនាបរិយោសានា ឯតរហិ វិបាកវដ្ដភូតា ឥធាធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘តំកម្មនិព្ពត្តមេវ វិញ្ញាណំ ភវិតុំ អរហតី’’តិ។ អយញ្ច អត្ថវណ្ណនា ធាតុកថាបាឡិយា ន សមេតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ធាតុកថាយំ បនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ធាតុកថាយំ វចនតោ សព្ពវិញ្ញាណផស្សវេទនាបរិគ្គហោ កតោ ធាតុកថាយន្តិ យោជនា។ សប្បទេសាតិ សាវសេសា, វិបាកា ឯវាតិ អធិប្បាយោ។ វិញ្ញាណាទីសុ ហិ វិបាកេសុយេវ អធិប្បេតេសុ យថា –

    227. Yathāvuttasaṅkhārapaccayāti puññābhisaṅkhārādivuttappakārasaṅkhārapaccayā. Viññāṇādayo vedanāpariyosānā etarahi vipākavaṭṭabhūtā idhādhippetāti āha ‘‘taṃkammanibbattameva viññāṇaṃ bhavituṃ arahatī’’ti. Ayañca atthavaṇṇanā dhātukathāpāḷiyā na sametīti dassento ‘‘dhātukathāyaṃ panā’’tiādimāha. Tattha dhātukathāyaṃ vacanato sabbaviññāṇaphassavedanāpariggaho kato dhātukathāyanti yojanā. Sappadesāti sāvasesā, vipākā evāti adhippāyo. Viññāṇādīsu hi vipākesuyeva adhippetesu yathā –

    ‘‘វិបាកេហិ ធម្មេហិ យេ ធម្មា វិប្បយុត្តា, តេ ធម្មា អសង្ខតំ ខន្ធតោ ឋបេត្វា បញ្ចហិ ខន្ធេហិ ទ្វាទសហាយតនេហិ តេរសហិ ធាតូហិ សង្គហិតា។ កតិហិ អសង្គហិតា? ន កេហិចិ ខន្ធេហិ ន កេហិចិ អាយតនេហិ បញ្ចហិ ធាតូហិ អសង្គហិតា’’តិ (ធាតុ. ៤៧៧) –

    ‘‘Vipākehi dhammehi ye dhammā vippayuttā, te dhammā asaṅkhataṃ khandhato ṭhapetvā pañcahi khandhehi dvādasahāyatanehi terasahi dhātūhi saṅgahitā. Katihi asaṅgahitā? Na kehici khandhehi na kehici āyatanehi pañcahi dhātūhi asaṅgahitā’’ti (dhātu. 477) –

    វិបាកវិប្បយុត្តានំ សង្គហាសង្គហា វិស្សជ្ជិតា, ឯវមិធាបិ វិស្សជ្ជិតព្ពំ សិយា។ តេនាហ ‘‘វិបាកា ធម្មាតិ ឥមស្ស វិយ វិស្សជ្ជនំ សិយា’’តិ។ តស្មាតិ យស្មា វិប្បយុត្តេន សង្គហិតាសង្គហិតបទនិទ្ទេសេ និប្បទេសាវ វិញ្ញាណផស្សវេទនា គហិតា, តស្មា។ តត្ថាតិ ធាតុកថាយំ។ អភិធម្មភាជនីយវសេនាតិ ឥមស្មិំ បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គេ អភិធម្មភាជនីយវសេន។ តេនាហ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា ចា’’តិអាទិ។ តេន យថាវុត្តអត្ថវណ្ណនា សុត្តន្តភាជនីយវសេន វុត្តាតិ យថាទស្សិតំ វិរោធំ បរិហរតិ។ យទិ អភិធម្មភាជនីយវសេន ធាតុកថាបាឡិ បវត្តា, អថ កស្មា ‘‘កាមភវោ បញ្ចហិ ខន្ធេហិ ឯកាទសហាយតនេហិ សត្តរសហិ ធាតូហិ សង្គហិតោ។ រូបភវោ បញ្ចហិ ខន្ធេហិ បញ្ចហាយតនេហិ អដ្ឋហិ ធាតូហិ សង្គហិតោ’’តិអាទិនា (ធាតុ. ៦៧-៦៨) ឧបាទិន្នក្ខន្ធវសេន ភវោ វិស្សជ្ជិតោតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘ភវោ បន…បេ.… ន អភិធម្មភាជនីយវសេន គហិតោ’’តិ។ ឯវញ្ច កត្វាតិ អភិធម្មភាជនីយវសេន អគ្គហិតត្តា ឯវ។ តត្ថាតិ ធាតុកថាយំ។ វិបាកញ្ហេតន្តិ ហិ-សទ្ទោ ហេតុអត្ថោ។ យស្មា យថាវុត្តពាត្តិំសវិធវិញ្ញាណំ វិបាកំ, តស្មា តំ សង្ខារបច្ចយន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិញ្ញាណស្ស វិបាកត្តា’’តិអាទិមាហ។

    Vipākavippayuttānaṃ saṅgahāsaṅgahā vissajjitā, evamidhāpi vissajjitabbaṃ siyā. Tenāha ‘‘vipākā dhammāti imassa viya vissajjanaṃ siyā’’ti. Tasmāti yasmā vippayuttena saṅgahitāsaṅgahitapadaniddese nippadesāva viññāṇaphassavedanā gahitā, tasmā. Tatthāti dhātukathāyaṃ. Abhidhammabhājanīyavasenāti imasmiṃ paṭiccasamuppādavibhaṅge abhidhammabhājanīyavasena. Tenāha ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā cā’’tiādi. Tena yathāvuttaatthavaṇṇanā suttantabhājanīyavasena vuttāti yathādassitaṃ virodhaṃ pariharati. Yadi abhidhammabhājanīyavasena dhātukathāpāḷi pavattā, atha kasmā ‘‘kāmabhavo pañcahi khandhehi ekādasahāyatanehi sattarasahi dhātūhi saṅgahito. Rūpabhavo pañcahi khandhehi pañcahāyatanehi aṭṭhahi dhātūhi saṅgahito’’tiādinā (dhātu. 67-68) upādinnakkhandhavasena bhavo vissajjitoti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘bhavo pana…pe… na abhidhammabhājanīyavasena gahito’’ti. Evañca katvāti abhidhammabhājanīyavasena aggahitattā eva. Tatthāti dhātukathāyaṃ. Vipākañhetanti hi-saddo hetuattho. Yasmā yathāvuttabāttiṃsavidhaviññāṇaṃ vipākaṃ, tasmā taṃ saṅkhārapaccayanti imamatthaṃ dassento ‘‘viññāṇassa vipākattā’’tiādimāha.

    ‘‘សោមនស្សសហគតានេវ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ ឥទំ វិចារេតព្ពំ ឧបេក្ខាសហគតកុសលាកុសលជវនានន្តរម្បិ សោមនស្សសហគតតទារម្មណស្ស ឥច្ឆិតត្តា។ តថា ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ចតុន្នំ បន ទុហេតុកកុសលចិត្តានំ អញ្ញតរជវនស្ស បរិយោសានេ អហេតុកចិត្តំ តទារម្មណភាវេន បតិដ្ឋាតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤៩៨ វិបាកុទ្ធារកថា) វត្វា ‘‘ឥដ្ឋារម្មណេ បន សន្តីរណម្បិ តទារម្មណម្បិ សោមនស្សសហគតមេវា’’តិ វុត្តំ។ កុសលាកុសលញ្ហិ អភិឥដ្ឋម្បិ អារម្មណំ តថាភិសង្ខរណេន កទាចិ ន មជ្ឈត្តំ កត្វា ន បវត្តតិ, វិបាកំ បន យថាសភាវតោវ អារម្មណរសំ អនុភវតិ។ តេនាហ ‘‘ន សក្កា វិបាកំ វញ្ចេតុ’’ន្តិ។ កិរិយជវនានំ បន វិសយាភិសង្ខរណស្ស ពលវភាវតោ តទនន្តរានំ តទារម្មណានំ យថាវិសយំ វេទនាវសេន តទនុគុណតា ឥច្ឆិតា។ យេ បន កិរិយជវនានន្តរំ តទារម្មណំ ន ឥច្ឆន្តិ, តេសំ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ យំ បន ‘‘ជវនេន តទារម្មណំ និយមេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ កុសលំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ច វុត្តំ។ តស្មា យថាវុត្តោ វិចារេតព្ពោ។ តិហេតុកជវនាវសានេ ច ទុហេតុកជវនាវសានេ ចាតិ សមុច្ចយត្ថោ ច-សទ្ទោ។ កេចិ បន វិភាគំ អកត្វា ‘‘កុសលជវនាវសានេបិ អហេតុកតទារម្មណំ ហោតីតិ ‘យេភុយ្យេនា’តិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ។ លោភចិត្តស្ស វា សត្តានំ ពហុលំ ឧប្បជ្ជនតោ ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិ វុត្តំ។ ‘‘សកិំ វា’’តិ វចនសិលិដ្ឋតាវសេន វុត្តំ យថា ‘‘អដ្ឋ វា ទស វា’’តិ ទស្សេតុំ ‘‘ទិរត្តតិរត្តាទីសុ វិយ វេទិតព្ព’’ន្តិ អាហ។ វា-សទ្ទស្ស អភាវាតិ សុយ្យមានស្ស វា-សទ្ទស្ស អភាវេន វុត្តំ។ អត្ថតោ បន តត្ថាបិ វា-សទ្ទោ លព្ភតេវ។ តិរត្តំ បន វាសាទិកេ លព្ភមានេ ទិរត្តេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទិរត្តគ្គហណំ វិសុំ ន យោជេតីតិ អធិប្បាយេន ‘‘វចនសិលិដ្ឋតាមត្តេនា’’តិ វុត្តំ។ កេវលំ ‘‘តិរត្ត’’ន្តិ វុត្តេ អញ្ញត្ថ វាសាទិនា អន្តរិតម្បិ តិរត្តំ គណ្ហេយ្យ, ទិរត្តវិសិដ្ឋំ បន តិរត្តំ វុច្ចមានំ តេន អនន្តរិតមេវ តិរត្តំ ទីបេតីតិ អាហ ‘‘និរន្តរតិរត្តទស្សនត្ថំ វា’’តិ។ ពលវរូបាទិកេ អារម្មណេតិ អតិមហតិ រូបាទិអារម្មណេ។ ‘‘អធិប្បាយោ’’តិ ឯតេន ឯកចិត្តក្ខណាយុកេបិ វិសយេ កទាចិ តទារម្មណំ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ ‘‘សកិំ ឯវា’’តិអាទិនា វុត្តមត្ថំ ឧល្លិង្គេតិ។ ‘‘សព្ពទ្វារេសុ តទារម្មណេ ទ្វេ ឯវ ចិត្តវារា អាគតា’’តិ វុត្តត្តា អយម្បិ អត្ថោ វិចារេត្វា គហេតព្ពោ។ អនុរូបាយ បដិសន្ធិយាតិ អត្តនោ អត្តនោ អនុច្ឆវិកេន បដិសន្ធានកិច្ចេន។

    ‘‘Somanassasahagatāneva sandhāya vutta’’nti idaṃ vicāretabbaṃ upekkhāsahagatakusalākusalajavanānantarampi somanassasahagatatadārammaṇassa icchitattā. Tathā hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘catunnaṃ pana duhetukakusalacittānaṃ aññatarajavanassa pariyosāne ahetukacittaṃ tadārammaṇabhāvena patiṭṭhātī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 498 vipākuddhārakathā) vatvā ‘‘iṭṭhārammaṇe pana santīraṇampi tadārammaṇampi somanassasahagatamevā’’ti vuttaṃ. Kusalākusalañhi abhiiṭṭhampi ārammaṇaṃ tathābhisaṅkharaṇena kadāci na majjhattaṃ katvā na pavattati, vipākaṃ pana yathāsabhāvatova ārammaṇarasaṃ anubhavati. Tenāha ‘‘na sakkā vipākaṃ vañcetu’’nti. Kiriyajavanānaṃ pana visayābhisaṅkharaṇassa balavabhāvato tadanantarānaṃ tadārammaṇānaṃ yathāvisayaṃ vedanāvasena tadanuguṇatā icchitā. Ye pana kiriyajavanānantaraṃ tadārammaṇaṃ na icchanti, tesaṃ vattabbameva natthi. Yaṃ pana ‘‘javanena tadārammaṇaṃ niyametabba’’nti vuttaṃ, taṃ kusalaṃ sandhāya vuttanti ca vuttaṃ. Tasmā yathāvutto vicāretabbo. Tihetukajavanāvasāne ca duhetukajavanāvasāne cāti samuccayattho ca-saddo. Keci pana vibhāgaṃ akatvā ‘‘kusalajavanāvasānepi ahetukatadārammaṇaṃ hotīti ‘yebhuyyenā’ti vutta’’nti vadanti. Lobhacittassa vā sattānaṃ bahulaṃ uppajjanato ‘‘yebhuyyenā’’ti vuttaṃ. ‘‘Sakiṃ vā’’ti vacanasiliṭṭhatāvasena vuttaṃ yathā ‘‘aṭṭha vā dasa vā’’ti dassetuṃ ‘‘dirattatirattādīsu viya veditabba’’nti āha. Vā-saddassa abhāvāti suyyamānassa vā-saddassa abhāvena vuttaṃ. Atthato pana tatthāpi vā-saddo labbhateva. Tirattaṃ pana vāsādike labbhamāne diratte vattabbameva natthīti dirattaggahaṇaṃ visuṃ na yojetīti adhippāyena ‘‘vacanasiliṭṭhatāmattenā’’ti vuttaṃ. Kevalaṃ ‘‘tiratta’’nti vutte aññattha vāsādinā antaritampi tirattaṃ gaṇheyya, dirattavisiṭṭhaṃ pana tirattaṃ vuccamānaṃ tena anantaritameva tirattaṃ dīpetīti āha ‘‘nirantaratirattadassanatthaṃ vā’’ti. Balavarūpādike ārammaṇeti atimahati rūpādiārammaṇe. ‘‘Adhippāyo’’ti etena ekacittakkhaṇāyukepi visaye kadāci tadārammaṇaṃ uppajjeyyāti ‘‘sakiṃ evā’’tiādinā vuttamatthaṃ ulliṅgeti. ‘‘Sabbadvāresu tadārammaṇe dve eva cittavārā āgatā’’ti vuttattā ayampi attho vicāretvā gahetabbo. Anurūpāya paṭisandhiyāti attano attano anucchavikena paṭisandhānakiccena.

    ‘‘កតិ បដិសន្ធិយោ, កតិ បដិសន្ធិចិត្តានី’’តិអាទិនា បដិសន្ធិវិចារោ បរតោ វិត្ថារតោ កថីយតីតិ អាហ ‘‘បដិសន្ធិកថា មហាវិសយាតិ កត្វា បវត្តិមេវ តាវ ទស្សេន្តោ’’តិ។ អហេតុកទ្វយាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន មហាវិបាកមហគ្គតវិបាកេ សង្គណ្ហាតិ។ ទ្វារនិយមានិយមាវចនន្តិ ទ្វារស្ស និយតានិយតាវចនំ, និយតទ្វារំ អនិយតទ្វារន្តិ វា អវចនន្តិ អត្ថោ។ អនុប្បត្តិតោតិ ន ឧប្បជ្ជនតោ។ យទិបិ ‘‘អនុរូបាយ បដិសន្ធិយា’’តិ បដិសន្ធិបិ ហេដ្ឋា គហិតា, ‘‘បវត្តិយំ បនា’’តិ អធិកតត្តា បន បវត្តិយេវ បច្ចាមដ្ឋា។ បច្ចយុប្បន្នភាវេន បឋមុទ្ទិដ្ឋានិ សព្ពានិបិ លោកិយវិបាកចិត្តានិ អន្វាទេសំ អរហន្តីតិ អាហ ‘‘តត្រស្សាតិ បវត្តិយំ ពាត្តិំសវិធស្សា’’តិ។

    ‘‘Kati paṭisandhiyo, kati paṭisandhicittānī’’tiādinā paṭisandhivicāro parato vitthārato kathīyatīti āha ‘‘paṭisandhikathā mahāvisayāti katvā pavattimeva tāva dassento’’ti. Ahetukadvayādīnanti ādi-saddena mahāvipākamahaggatavipāke saṅgaṇhāti. Dvāraniyamāniyamāvacananti dvārassa niyatāniyatāvacanaṃ, niyatadvāraṃ aniyatadvāranti vā avacananti attho. Anuppattitoti na uppajjanato. Yadipi ‘‘anurūpāya paṭisandhiyā’’ti paṭisandhipi heṭṭhā gahitā, ‘‘pavattiyaṃ panā’’ti adhikatattā pana pavattiyeva paccāmaṭṭhā. Paccayuppannabhāvena paṭhamuddiṭṭhāni sabbānipi lokiyavipākacittāni anvādesaṃ arahantīti āha ‘‘tatrassāti pavattiyaṃ bāttiṃsavidhassā’’ti.

    យថា កាមាវចរបដិសន្ធិវិញ្ញាណសង្ខាតស្ស ពីជស្ស អភាវេបិ រូបភវេ ចក្ខុសោតិន្ទ្រិយបវត្តិអានុភាវតោ ចក្ខុសោតវិញ្ញាណានំ សម្ភវោ, ឯវំ តេនេវ ការណេន សម្បដិច្ឆនាទីនម្បិ តត្ថ សម្ភវោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥន្ទ្រិយបវត្តិអានុភាវតោ ឯវា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ចក្ខុសោតទ្វារភេទេនាតិ ចក្ខុសោតទ្វារវិសេសេន ភវិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ។ តស្សាតិ ចក្ខុសោតទ្វារស្ស។ ទ្វារវន្តាបេក្ខោ ទ្វារភាវោតិ អាហ ‘‘វិញ្ញាណវីថិភេទាយត្តត្តា’’តិ។ តស្មិញ្ច សតីតិ តស្មិំ ទ្វារភេទេ វីថិភេទេ ច សតិ។ ភាវោតិ ឧប្បត្តិ។ ជនកំ អនុពន្ធតិ នាមាតិ តំសទិសេ តព្ពោហារំ កត្វា វុត្តំ។

    Yathā kāmāvacarapaṭisandhiviññāṇasaṅkhātassa bījassa abhāvepi rūpabhave cakkhusotindriyapavattiānubhāvato cakkhusotaviññāṇānaṃ sambhavo, evaṃ teneva kāraṇena sampaṭicchanādīnampi tattha sambhavoti dassento ‘‘indriyapavattiānubhāvato evā’’tiādimāha. Tattha cakkhusotadvārabhedenāti cakkhusotadvāravisesena bhavitabbanti sambandho. Tassāti cakkhusotadvārassa. Dvāravantāpekkho dvārabhāvoti āha ‘‘viññāṇavīthibhedāyattattā’’ti. Tasmiñca satīti tasmiṃ dvārabhede vīthibhede ca sati. Bhāvoti uppatti. Janakaṃ anubandhati nāmāti taṃsadise tabbohāraṃ katvā vuttaṃ.

    ឥទំ បន វត្វាតិ រូបារូបាវចរធម្មេ អារព្ភ តទារម្មណានុប្បត្តិំ វត្វា។ ភាវនាយាតិ អកុសលភាវនាយ សំកិលេសវឌ្ឍនេន, សំកិលិដ្ឋសមាធានេនាតិ អត្ថោ។ តថា ហិ លោភទោសសហគតចិត្តុប្បាទេបិ សមាធិ ‘‘អវដ្ឋិតិ អវិសាហារោ អវិក្ខេបោ អវិសាហដមានសតា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១១) និទ្ទិដ្ឋោ។ អវត្ថុភាវទស្សនត្ថន្តិ អដ្ឋានភាវទស្សនត្ថំ, អនារម្មណភាវទស្សនត្ថន្តិ អត្ថោ។

    Idaṃ pana vatvāti rūpārūpāvacaradhamme ārabbha tadārammaṇānuppattiṃ vatvā. Bhāvanāyāti akusalabhāvanāya saṃkilesavaḍḍhanena, saṃkiliṭṭhasamādhānenāti attho. Tathā hi lobhadosasahagatacittuppādepi samādhi ‘‘avaṭṭhiti avisāhāro avikkhepo avisāhaṭamānasatā’’tiādinā (dha. sa. 11) niddiṭṭho. Avatthubhāvadassanatthanti aṭṭhānabhāvadassanatthaṃ, anārammaṇabhāvadassanatthanti attho.

    ‘‘កេន កត្ថា’’តិ បទស្ស ‘‘កេន ចិត្តេន កស្មិំ ភវេ’’តិ សង្ខេបេន វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកូនវីសតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តេន តេន ចិត្តេនាតិ តេន តេន អហេតុកទ្វយាទិចិត្តេន សទ្ធិំ បវត្តមានា បដិសន្ធិក្ខណេ រូបារូបធម្មា ឯកូនវីសតិ បដិសន្ធិយោតិ យោជនា។ តេន តេន ចិត្តេន សហជាតាទិបច្ចយតាយ ហេតុភូតេន, ករណភូតេន វា។ តត្ថ តត្ថ ភវេ។

    ‘‘Kena katthā’’ti padassa ‘‘kena cittena kasmiṃ bhave’’ti saṅkhepena vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘ekūnavīsatī’’tiādi vuttaṃ. Tattha tena tena cittenāti tena tena ahetukadvayādicittena saddhiṃ pavattamānā paṭisandhikkhaṇe rūpārūpadhammā ekūnavīsati paṭisandhiyoti yojanā. Tena tena cittena sahajātādipaccayatāya hetubhūtena, karaṇabhūtena vā. Tattha tattha bhave.

    អនុស្សរណត្ថោ ព្យាបារោ អនុស្សរណព្យាបារោ។ កេចីតិ ធម្មសិរិត្ថេរំ សន្ធាយ វទតិ។ តីសុ ជវនវារេសុ…បេ.… ភវិតព្ពន្តិ កម្មាទិឧបដ្ឋានស្ស បរតោ តីហិ ជវនវារេហិ បវត្តិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘អនេក…បេ.… អភិប្បលម្ពនញ្ច ហោតី’’តិ។ តស្មាតិ យស្មា ឯកជវនវារស្សេវ កម្មាទិឧបដ្ឋានេន មរណំ ន សម្ភវតិ, តស្មា។ ផោដ្ឋព្ពស្សាតិ បហារផោដ្ឋព្ពស្ស ។ ភវង្គចិត្តេ វត្តមានេ, អន្តរន្តរា បញ្ចទ្វារវីថិយា វា វត្តមានាយ ផោដ្ឋព្ពសមាយោគេ បឋមំ កាយទ្វារាវជ្ជនុប្បត្តិ យុត្តា, តថាបិ កិស្មិញ្ចិ ចិន្តិយមានេ តមេវារព្ភ ឯកស្មិំ ជវនវារេ បវត្តេ បច្ឆា កាយទ្វារាវជ្ជនុប្បត្តិ សិយា ចិត្តស្ស លហុបរិវត្តិភាវតោតិ កេចិវាទស្ស អធិប្បាយោ។ យថា និទ្ទាយន្តស្ស ផោដ្ឋព្ពសមាយោគេន បពុជ្ឈនកាលេ មនោទ្វារាវជ្ជនមេវ អាវដ្ដេតិ, ន កាយទ្វារាវជ្ជនំ។ ‘‘បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន បដិពុជ្ឈតី’’តិ (វិភ. ៧៥១) ហិ វុត្តំ។ ឯវំសម្បទំ វា ឯតំ ទដ្ឋព្ពំ។ លហុកបច្ចុបដ្ឋានន្តិ លហុឧបដ្ឋានំ។ មនោទ្វារស្ស វិសយោ កម្មាទិកោ។ លហុកតាតិ លហុបដ្ឋានតា។ រូបានន្តិ ចក្ខាទិរូបធម្មានំ។ វិសយភាវេបីតិ រូបាយតនាទិវិសយសព្ភាវេបិ។ យេសំ វិសយោ អត្ថីតិ យេសំ និប្បរិយាយេន វិសយោ អត្ថិ។ តំទស្សនត្ថមេវាតិ តេសំ សារម្មណានំយេវ ទស្សនត្ថំ។ តេនាតិ តស្មា។

    Anussaraṇattho byāpāro anussaraṇabyāpāro. Kecīti dhammasirittheraṃ sandhāya vadati. Tīsu javanavāresu…pe… bhavitabbanti kammādiupaṭṭhānassa parato tīhi javanavārehi pavattitabbanti attho. Tenāha ‘‘aneka…pe… abhippalambanañca hotī’’ti. Tasmāti yasmā ekajavanavārasseva kammādiupaṭṭhānena maraṇaṃ na sambhavati, tasmā. Phoṭṭhabbassāti pahāraphoṭṭhabbassa . Bhavaṅgacitte vattamāne, antarantarā pañcadvāravīthiyā vā vattamānāya phoṭṭhabbasamāyoge paṭhamaṃ kāyadvārāvajjanuppatti yuttā, tathāpi kismiñci cintiyamāne tamevārabbha ekasmiṃ javanavāre pavatte pacchā kāyadvārāvajjanuppatti siyā cittassa lahuparivattibhāvatoti kecivādassa adhippāyo. Yathā niddāyantassa phoṭṭhabbasamāyogena pabujjhanakāle manodvārāvajjanameva āvaṭṭeti, na kāyadvārāvajjanaṃ. ‘‘Pañcahi viññāṇehi na paṭibujjhatī’’ti (vibha. 751) hi vuttaṃ. Evaṃsampadaṃ vā etaṃ daṭṭhabbaṃ. Lahukapaccupaṭṭhānanti lahuupaṭṭhānaṃ. Manodvārassa visayo kammādiko. Lahukatāti lahupaṭṭhānatā. Rūpānanti cakkhādirūpadhammānaṃ. Visayabhāvepīti rūpāyatanādivisayasabbhāvepi. Yesaṃ visayo atthīti yesaṃ nippariyāyena visayo atthi. Taṃdassanatthamevāti tesaṃ sārammaṇānaṃyeva dassanatthaṃ. Tenāti tasmā.

    ‘‘ភូមិចិត្តុប្បាទាទិវសេនា’’តិ ឥទំ កម្មំ សន្ធាយ វុត្តំ, កម្មនិមិត្តស្សបិ វសេន លព្ភតេវ តស្ស ឆឡារម្មណភាវតោ។ គតិនិមិត្តស្ស បន បភេទោ នីលាទិកោយេវ។

    ‘‘Bhūmicittuppādādivasenā’’ti idaṃ kammaṃ sandhāya vuttaṃ, kammanimittassapi vasena labbhateva tassa chaḷārammaṇabhāvato. Gatinimittassa pana pabhedo nīlādikoyeva.

    អនុបច្ឆិន្នេសុ មគ្គេន អប្បហីនេសុ។ តញ្ច កម្មាទិំ។ ភវន្តរនិន្នាទិតា ចិត្តសន្តានស្ស ភវបត្ថនាយ តថាភិសង្ខតត្តា។ យស្មិញ្ហិ ចិត្តសន្តានេ បុញ្ញាទិចេតនាយ វិយ ភវបត្ថនាយ បរិភាវនា អនុបច្ឆិន្នា, តត្ថេវ ភវន្តរបរិយាបន្នចិត្តុប្បត្តិ។ តំ បន ចិត្តំ តថា ឧប្បជ្ជមានំ តាយ វិនាមិតំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អនុបច្ឆិន្នកិលេសពលវិនាមិត’’ន្តិ។ សព្ពត្ថាតិ សុគតិទុគ្គតីសុ។ ឥតរាយាតិ សុគតិបដិសន្ធិនិន្នាយ ចុតិយា។ ‘‘និច្ឆិនន្តី’’តិ វុត្តស្ស និច្ឆយស្ស និពន្ធនំ អាគមំ ទស្សេន្តោ ‘‘និមិត្តស្សាទគធិតំ វា’’តិអាទិមាហ។

    Anupacchinnesu maggena appahīnesu. Tañca kammādiṃ. Bhavantaraninnāditā cittasantānassa bhavapatthanāya tathābhisaṅkhatattā. Yasmiñhi cittasantāne puññādicetanāya viya bhavapatthanāya paribhāvanā anupacchinnā, tattheva bhavantarapariyāpannacittuppatti. Taṃ pana cittaṃ tathā uppajjamānaṃ tāya vināmitaṃ viya hotīti vuttaṃ ‘‘anupacchinnakilesabalavināmita’’nti. Sabbatthāti sugatiduggatīsu. Itarāyāti sugatipaṭisandhininnāya cutiyā. ‘‘Nicchinantī’’ti vuttassa nicchayassa nibandhanaṃ āgamaṃ dassento ‘‘nimittassādagadhitaṃ vā’’tiādimāha.

    អកុសលេ ហិ ទុគ្គតូបនិស្សយេ និយមិតេ កុសលំ សុគតូបនិស្សយោតិ និយមិតមេវ ហោតីតិ។

    Akusale hi duggatūpanissaye niyamite kusalaṃ sugatūpanissayoti niyamitameva hotīti.

    អនិដ្ឋំ អារម្មណំ អាហ យតោ ទុគ្គតិបដិសន្ធិ ទស្សីយតីតិ អធិប្បាយោ។ យទិ ឯវំ ‘‘រាគាទិហេតុភូត’’ន្តិ កស្មា វុត្តន្តិ អាហ ‘‘តម្បិ ហិ…បេ.… ហោតី’’តិ។ តម្បីតិ អនិដ្ឋារម្មណម្បិ។ យស្មា បន ហីនំ អារម្មណន្តិ អារម្មណភូតកម្មនិមិត្តំ អធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘អកុសលវិបាកជនកកម្មសហជាតានំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ កម្មនិមិត្តភូតញ្ហិ អារម្មណំ យំ វិបាកស្ស ជនកំ កម្មំ, តេន សហជាតានំ, តស្ស កម្មស្ស សទិសាសន្នជវនសហជាតានញ្ច រាគាទីនំ អារម្មណបច្ចយសង្ខាតោ ហេតុ ហោតិ, សោ ឯវ ចស្ស ហីនភាវោតិ ទស្សេតុំ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ កម្មវសេន អនិដ្ឋន្តិ ហីនស្ស អកុសលកម្មស្ស អារម្មណតោ អារម្មណតាវសេន ហីនន្តិ កត្វា អនិដ្ឋំ, សភាវេន ឥដ្ឋម្បីតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘អញ្ញថា ចា’’តិអាទិនា កម្មនិមិត្តារម្មណស្ស អកុសលវិបាកស្ស ន សម្ភវោតិ ទស្សេតិ។ អាសន្នកតកម្មារម្មណសន្តតិយន្តិ អាសន្នកតស្ស កម្មស្ស អារម្មណសន្តានេ។ តំសទិសន្តិ យថាវុត្តកម្មារម្មណសទិសំ។ បដិសន្ធិអារម្មណូបដ្ឋាបកន្តិ បដិសន្ធិយា អារម្មណស្ស ឧបដ្ឋាបកំ។ ចុតិអាសន្នជវនានំ បដិសន្ធិជនកត្តេ អយមត្ថោ លព្ភេយ្យាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘ន ច បដិសន្ធិយា’’តិអាទិ។ តំសមានវីថិយន្តិ តាយ បដិសន្ធិយា ឯកវីថិយំ។ ន អស្សាទិតានីតិ អស្សាទនភូតាយ តណ្ហាយ ន អាមដ្ឋានិ។

    Aniṭṭhaṃ ārammaṇaṃ āha yato duggatipaṭisandhi dassīyatīti adhippāyo. Yadi evaṃ ‘‘rāgādihetubhūta’’nti kasmā vuttanti āha ‘‘tampi hi…pe… hotī’’ti. Tampīti aniṭṭhārammaṇampi. Yasmā pana hīnaṃ ārammaṇanti ārammaṇabhūtakammanimittaṃ adhippetaṃ, tasmā ‘‘akusalavipākajanakakammasahajātānaṃ vā’’tiādi vuttaṃ. Kammanimittabhūtañhi ārammaṇaṃ yaṃ vipākassa janakaṃ kammaṃ, tena sahajātānaṃ, tassa kammassa sadisāsannajavanasahajātānañca rāgādīnaṃ ārammaṇapaccayasaṅkhāto hetu hoti, so eva cassa hīnabhāvoti dassetuṃ ‘‘tañhī’’tiādi vuttaṃ. Kammavasena aniṭṭhanti hīnassa akusalakammassa ārammaṇato ārammaṇatāvasena hīnanti katvā aniṭṭhaṃ, sabhāvena iṭṭhampīti adhippāyo. ‘‘Aññathā cā’’tiādinā kammanimittārammaṇassa akusalavipākassa na sambhavoti dasseti. Āsannakatakammārammaṇasantatiyanti āsannakatassa kammassa ārammaṇasantāne. Taṃsadisanti yathāvuttakammārammaṇasadisaṃ. Paṭisandhiārammaṇūpaṭṭhāpakanti paṭisandhiyā ārammaṇassa upaṭṭhāpakaṃ. Cutiāsannajavanānaṃ paṭisandhijanakatte ayamattho labbheyyāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘na ca paṭisandhiyā’’tiādi. Taṃsamānavīthiyanti tāya paṭisandhiyā ekavīthiyaṃ. Na assāditānīti assādanabhūtāya taṇhāya na āmaṭṭhāni.

    សមត្តាតិ បរិបុណ្ណា, បរិយត្តា វា។ ‘‘មរណកាលេ…បេ.… សមាទិន្នា’’តិ វចនតោ យថាវុត្តចុតិអាសន្នជវនានំ បដិសន្ធិទានំ សិទ្ធន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ន ច ទុព្ពលេហី’’តិអាទិ។ ‘‘វក្ខតិ ចា’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ឧបចយេន បាកដតរំ ករោតិ។ ញាណវត្ថុវិភង្គវណ្ណនាយញ្ហិ ‘‘បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតី’’តិ បទានំ អត្ថំ វិវរន្តោ វក្ខតិ ‘‘សព្ពម្បិ…បេ.… បដិក្ខិត្តានី’’តិ។ តត្ថ បដិវិជាននាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ឥរិយាបថកប្បនកាយវចីកម្មុបដ្ឋាបនកុសលាកុសលធម្មសមាទានសមាបជ្ជនវុដ្ឋានានិ សង្គណ្ហាតិ។ ឧបបជ្ជនសុបិនទស្សនាទីនំ មនោទ្វារិកចិត្តេនេវ បវត្តិ បាកដាតិ តានិ ពហិ ករោន្តោ ‘‘ចវនបរិយោសានំ កិច្ច’’ន្តិ អាហ។ សហជវនកានីតិ ជវនសហិតានិ, បញ្ចទ្វារិកជវនេហិ សទ្ធិន្តិ អត្ថោ។

    Samattāti paripuṇṇā, pariyattā vā. ‘‘Maraṇakāle…pe… samādinnā’’ti vacanato yathāvuttacutiāsannajavanānaṃ paṭisandhidānaṃ siddhanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘na ca dubbalehī’’tiādi. ‘‘Vakkhati cā’’tiādinā vuttamevatthaṃ upacayena pākaṭataraṃ karoti. Ñāṇavatthuvibhaṅgavaṇṇanāyañhi ‘‘pañcahi viññāṇehi na kañci dhammaṃ paṭivijānātī’’ti padānaṃ atthaṃ vivaranto vakkhati ‘‘sabbampi…pe… paṭikkhittānī’’ti. Tattha paṭivijānanādīti ādi-saddena iriyāpathakappanakāyavacīkammupaṭṭhāpanakusalākusaladhammasamādānasamāpajjanavuṭṭhānāni saṅgaṇhāti. Upapajjanasupinadassanādīnaṃ manodvārikacitteneva pavatti pākaṭāti tāni bahi karonto ‘‘cavanapariyosānaṃ kicca’’nti āha. Sahajavanakānīti javanasahitāni, pañcadvārikajavanehi saddhinti attho.

    តត្ថាតិ ‘‘បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតី’’តិ បាឡិវណ្ណនាយំ។ ន កញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតីតិ ឯត្ថ ន សព្ពេ រូបាទិធម្មា ធម្មគ្គហណេន គហិតាតិ យថាធិប្បេតធម្មទស្សនត្ថំ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មាតិ (ធ. ប. ១-២) ឯវំ វុត្តំ ឯកម្បិ កុសលំ វា អកុសលំ វា ន បដិវិជានាតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ ទស្សេត្វា តស្ស អត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘យេស’’ន្តិអាទិមាហ។ តស្សត្ថោ – យេសំ កុសលាកុសលធម្មានំ បដិវិភាវនប្បវត្តិយា សិទ្ធា វិបាកធម្មតា យោនិសោមនសិការអយោនិសោមនសិការសមុដ្ឋានា, យាយ សុខំ វា ទុក្ខំ វា តំសន្តានេ អន្វេតិ អនុគច្ឆតិ, បញ្ចវិញ្ញាណានំ សា វិបាកធម្មតា បដិក្ខិត្តា បដិសេធិតាតិ។ តាទិសមេវាតិ កុសលាកុសលធម្មបដិវិជាននសទិសមេវ។ យទិ បញ្ចទ្វារេ យថាវុត្តកិច្ចស្ស ករណេ សហជវនកានិ វីថិចិត្តានិ បដិក្ខិត្តានិ, កថំ តត្ថ ចវនុបបជ្ជនានិ សម្ភវន្តីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘តទារម្មណានន្តរំ បនា’’តិអាទិ។ និប្បរិយាយេន មនោទ្វារិកភាវោ មនោទ្វារាវជ្ជនុប្បត្តិបុព្ពកោតិ តទភាវេនាហ ‘‘ឥមិនា អធិប្បាយេនា’’តិ។ អវសេសេកចិត្តក្ខណាយុកេ រូបាទិម្ហីតិ យោជនា។

    Tatthāti ‘‘pañcahi viññāṇehi na kañci dhammaṃ paṭivijānātī’’ti pāḷivaṇṇanāyaṃ. Na kañci dhammaṃ paṭivijānātīti ettha na sabbe rūpādidhammā dhammaggahaṇena gahitāti yathādhippetadhammadassanatthaṃ ‘‘manopubbaṅgamā dhammāti (dha. pa. 1-2) evaṃ vuttaṃ ekampi kusalaṃ vā akusalaṃ vā na paṭivijānātī’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttanti dassetvā tassa atthaṃ vivaranto ‘‘yesa’’ntiādimāha. Tassattho – yesaṃ kusalākusaladhammānaṃ paṭivibhāvanappavattiyā siddhā vipākadhammatā yonisomanasikāraayonisomanasikārasamuṭṭhānā, yāya sukhaṃ vā dukkhaṃ vā taṃsantāne anveti anugacchati, pañcaviññāṇānaṃ sā vipākadhammatā paṭikkhittā paṭisedhitāti. Tādisamevāti kusalākusaladhammapaṭivijānanasadisameva. Yadi pañcadvāre yathāvuttakiccassa karaṇe sahajavanakāni vīthicittāni paṭikkhittāni, kathaṃ tattha cavanupapajjanāni sambhavantīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tadārammaṇānantaraṃ panā’’tiādi. Nippariyāyena manodvārikabhāvo manodvārāvajjanuppattipubbakoti tadabhāvenāha ‘‘iminā adhippāyenā’’ti. Avasesekacittakkhaṇāyuke rūpādimhīti yojanā.

    ឧបចារោ វិយ ទដ្ឋព្ពា សមានារម្មណត្តា, ឧបបត្តិនិមិត្តត្តា ច។ កេចីតិ ធម្មសិរិត្ថេរំ សន្ធាយ វទតិ។ មហគ្គតាវសានំ វទន្តីតិ យថាបច្ចយំ មហគ្គតសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋិតស្ស សា វីថិ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ ចុតិចិត្តំ ហោតីតិ វទន្តិ។ អតីតារម្មណា ឯកាទសវិធាតិ នវ កាមាវចរសុគតិចុតិយោ, ទ្វេ វិញ្ញាណញ្ចាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនអារុប្បចុតិយោតិ ឯវំ អតីតារម្មណា ឯកាទសវិធា សុគតិចុតិយោ។ បញ្ច រូបាវចរា, វុត្តាវសេសា ទ្វេ អរូបាវចរាតិ នវត្តព្ពារម្មណា សត្តវិធា ចុតិយោ។ ទុគ្គតិចុតិ បន បរតោ វុច្ចតីតិ ឥធ ន គហិតា។ តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘ទុគ្គតិចុតិយា បន…បេ.… ន ទស្សិតា’’តិ។

    Upacāro viya daṭṭhabbā samānārammaṇattā, upapattinimittattā ca. Kecīti dhammasirittheraṃ sandhāya vadati. Mahaggatāvasānaṃ vadantīti yathāpaccayaṃ mahaggatasamāpattiṃ samāpajjitvā vuṭṭhitassa sā vīthi uppajjati, tato cuticittaṃ hotīti vadanti. Atītārammaṇā ekādasavidhāti nava kāmāvacarasugaticutiyo, dve viññāṇañcāyatananevasaññānāsaññāyatanaāruppacutiyoti evaṃ atītārammaṇā ekādasavidhā sugaticutiyo. Pañca rūpāvacarā, vuttāvasesā dve arūpāvacarāti navattabbārammaṇā sattavidhā cutiyo. Duggaticuti pana parato vuccatīti idha na gahitā. Tathā hi vakkhati ‘‘duggaticutiyā pana…pe… na dassitā’’ti.

    ឯវមាទិកេតិ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘សុទ្ធាយ វា ជវនវីថិយា’’តិអាទិវចនំ សង្គណ្ហាតិ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សុទ្ធាយ វាតិ មហគ្គតកម្មនិមិត្តារម្មណាយ ជវនវីថិយា’’តិ។ ‘‘វិញ្ញាយតី’’តិ ឥមិនា យទិបិ ‘‘បថវីកសិណាទី’’តិអាទិសទ្ទេន អរូបាវចរជ្ឈានារម្មណស្សាបិ សង្គហោ សម្ភវតិ, ‘‘ចក្ខុសោតានំ វា’’តិ បន ទ្វារទ្វយស្សេវ វសេន វិកប្បន្តរករណំ យថាធិប្បេតស្ស អត្ថស្ស ញាបកន្តិ ទស្សេតិ។ ញាបកញ្ច នាម អគតិកា គតីតិ យថាវុត្តំ ញាបកំ អសម្ភាវេន្តោ ‘‘អថាបី’’តិអាទិមាហ។ យោ យត្ថ សម្ភវតិ, តស្ស យោជនា យថាសម្ភវយោជនា, តាយ។ អយម្បិ បដិសន្ធីតិ អារុប្បចុតិយា អនន្តរំ បដិសន្ធិំ វទតិ។ តត្ថេវាតិ ‘‘បថវីកសិណាទិកំ វា និមិត្ត’’ន្តិ វុត្តេ បឋមេ វិកប្បេ ឯវ។ ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា បដិសន្ធិ នត្ថីតិ យោជនា។ តេនាតិ តស្មា។ តតោតិ ចតុត្ថារុប្បចុតិតោ។ តត្ថេវាតិ ចតុត្ថារុប្បេ ឯវ។ អតីតារម្មណា បដិសន្ធិ, តតោ ចតុត្ថារុប្បចុតិតោ កាមាវចរេ អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ។ ឥតរាហីតិ អារុប្បចុតីហិ។ ទុតិយា អារុប្បបដិសន្ធិ អតីតារម្មណា, ឥតរា នវត្តព្ពារម្មណាតិ អាហ ‘‘យថាសម្ភវ’’ន្តិ។ អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណា ច កាមាវចរបដិសន្ធីតិ ឯត្ថាបិ ឥតរាហីតិ សម្ពន្ធោ។ សព្ពត្ថ ច ‘‘យោជេតព្ពា’’តិ សម្ពន្ធិតព្ពំ។ ឥមស្ស វិសេសស្សាតិ ‘‘តេនា’’តិអាទិនា យថាវុត្តស្ស វិសេសស្ស។ វិសុំ ឧទ្ធរណំ កតំ អធិកវចនមញ្ញមត្ថំ ពោធេតីតិ។

    Evamādiketi ādi-saddena ‘‘suddhāya vā javanavīthiyā’’tiādivacanaṃ saṅgaṇhāti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘suddhāya vāti mahaggatakammanimittārammaṇāya javanavīthiyā’’ti. ‘‘Viññāyatī’’ti iminā yadipi ‘‘pathavīkasiṇādī’’tiādisaddena arūpāvacarajjhānārammaṇassāpi saṅgaho sambhavati, ‘‘cakkhusotānaṃ vā’’ti pana dvāradvayasseva vasena vikappantarakaraṇaṃ yathādhippetassa atthassa ñāpakanti dasseti. Ñāpakañca nāma agatikā gatīti yathāvuttaṃ ñāpakaṃ asambhāvento ‘‘athāpī’’tiādimāha. Yo yattha sambhavati, tassa yojanā yathāsambhavayojanā, tāya. Ayampi paṭisandhīti āruppacutiyā anantaraṃ paṭisandhiṃ vadati. Tatthevāti ‘‘pathavīkasiṇādikaṃ vā nimitta’’nti vutte paṭhame vikappe eva. Heṭṭhimā heṭṭhimā paṭisandhi natthīti yojanā. Tenāti tasmā. Tatoti catutthāruppacutito. Tatthevāti catutthāruppe eva. Atītārammaṇā paṭisandhi, tato catutthāruppacutito kāmāvacare atītapaccuppannārammaṇā paṭisandhi. Itarāhīti āruppacutīhi. Dutiyā āruppapaṭisandhi atītārammaṇā, itarā navattabbārammaṇāti āha ‘‘yathāsambhava’’nti. Atītapaccuppannārammaṇā ca kāmāvacarapaṭisandhīti etthāpi itarāhīti sambandho. Sabbattha ca ‘‘yojetabbā’’ti sambandhitabbaṃ. Imassa visesassāti ‘‘tenā’’tiādinā yathāvuttassa visesassa. Visuṃ uddharaṇaṃ kataṃ adhikavacanamaññamatthaṃ bodhetīti.

    អារម្មណវសេន ឯកវិធាយាតិ អតីតារម្មណតាវសេន ឯកវិធាយ។ ទុវិធាតិ អតីតារម្មណា, បច្ចុប្បន្នារម្មណា ចាតិ ទ្វិប្បការា។ ទុគ្គតិចុតិយា អារម្មណវសេន ‘‘ឯកវិធាយា’’តិ បទំ អានេត្វា យោជេតព្ពំ។ អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណតាយ ទ្វិប្បការា កាមាវចរបដិសន្ធិ, នវត្តព្ពារម្មណតាយ ឯកប្បការា រូបាវចរបដិសន្ធិ, នវត្តព្ពាតីតារម្មណតាយ ទ្វិប្បការា អារុប្បបដិសន្ធីតិ អាហ ‘‘ទ្វិឯកទ្វិប្បការានំ កាមរូបារុប្បានំ វសេនា’’តិ។ ‘‘តថេវា’’តិ ឥមិនា ‘‘ទ្វិឯកទ្វិប្បការានំ កាមរូបារុប្បានំ វសេនា’’តិ បទទ្វយំ អាកឌ្ឍតិ។ ទុវិធាយាតិ នវត្តព្ពាតីតារម្មណតាវសេន ទុវិធាយ។ បច្ចេកន្តិ វិសុំ វិសុំ។ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ កាមារុប្បានន្តិ ឯត្ថាយំ យោជនា – នវត្តព្ពារម្មណាយ អារុប្បចុតិយា អនន្តរា អតីតារម្មណា បច្ចុប្បន្នារម្មណា ច ទ្វេ កាមបដិសន្ធី, នវត្តព្ពារម្មណា អតីតារម្មណា ច ទ្វេ អារុប្បបដិសន្ធី, តថា អតីតារម្មណាយបីតិ ឥមាសំ វសេន អដ្ឋវិធា។

    Ārammaṇavasenaekavidhāyāti atītārammaṇatāvasena ekavidhāya. Duvidhāti atītārammaṇā, paccuppannārammaṇā cāti dvippakārā. Duggaticutiyā ārammaṇavasena ‘‘ekavidhāyā’’ti padaṃ ānetvā yojetabbaṃ. Atītapaccuppannārammaṇatāya dvippakārā kāmāvacarapaṭisandhi, navattabbārammaṇatāya ekappakārā rūpāvacarapaṭisandhi, navattabbātītārammaṇatāya dvippakārā āruppapaṭisandhīti āha ‘‘dviekadvippakārānaṃ kāmarūpāruppānaṃ vasenā’’ti. ‘‘Tathevā’’ti iminā ‘‘dviekadvippakārānaṃ kāmarūpāruppānaṃ vasenā’’ti padadvayaṃ ākaḍḍhati. Duvidhāyāti navattabbātītārammaṇatāvasena duvidhāya. Paccekanti visuṃ visuṃ. Dvinnaṃ dvinnaṃ kāmāruppānanti etthāyaṃ yojanā – navattabbārammaṇāya āruppacutiyā anantarā atītārammaṇā paccuppannārammaṇā ca dve kāmapaṭisandhī, navattabbārammaṇā atītārammaṇā ca dve āruppapaṭisandhī, tathā atītārammaṇāyapīti imāsaṃ vasena aṭṭhavidhā.

    ‘‘ទ្វិទ្វី’’តិ គាថាយ វុត្តមេវត្ថំ សុខគ្គហណត្ថំ សង្គហេត្វា ទស្សេតិ។ យទិបិ ‘‘កម្មស្ស កតត្តា’’តិអាទិនាបិ កម្មស្ស វិបាកានំ ឧបនិស្សយបច្ចយភាវោ គហិតោយេវ ហោតិ, ‘‘កុសលាកុសលំ កម្ម’’ន្តិអាទិនា បន វិសុំ ឧបនិស្សយបច្ចយភាវោ ទស្សីយតីតិ ‘‘កាមាវចរស្ស…បេ.… អាទិនា នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយភាវោ ទស្សិតប្បការោ’’តិ អាហ។

    ‘‘Dvidvī’’ti gāthāya vuttamevatthaṃ sukhaggahaṇatthaṃ saṅgahetvā dasseti. Yadipi ‘‘kammassa katattā’’tiādināpi kammassa vipākānaṃ upanissayapaccayabhāvo gahitoyeva hoti, ‘‘kusalākusalaṃ kamma’’ntiādinā pana visuṃ upanissayapaccayabhāvo dassīyatīti ‘‘kāmāvacarassa…pe… ādinā nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo dassitappakāro’’ti āha.

    អាទិនា វិមិស្សវិញ្ញាណេនាតិ ឯកស្ស ភវស្ស អាទិភូតេន រូបវិមិស្សេន បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន។ អញ្ញត្ថាតិ សំសេទជឱបបាតិកយោនិយំ។ អវចនំ បដិក្ខេបំ មញ្ញមានោ ‘‘គន្ធរសាហារានំ បដិក្ខិត្តត្តា’’តិ វត្វា សព្ពេន សព្ពំ រូបភវេ តេ នត្ថីតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘ចក្ខុសោតវត្ថុសត្តកជីវិតឆក្កភាវេបី’’តិ។ បាឡិយន្តិ ធម្មហទយវិភង្គបាឡិយំ។ បញ្ចាយតនានីតិ ចក្ខុសោតមនរូបធម្មាយតនានិ។ បញ្ច ធាតុយោតិ តា ឯវ បញ្ច ធាតុយោ។ វុត្តញ្ហិ – ‘‘រូបធាតុយា ឧបបត្តិក្ខណេ កតមានិ បញ្ចាយតនានិ បាតុភវន្តិ? ចក្ខាយតនំ រូបាយតនំ សោតាយតនំ មនាយតនំ ធម្មាយតនំ។ ឥមានិ បញ្ចាយតនានិ បាតុភវន្តិ។ កតមា បញ្ច ធាតុយោ បាតុភវន្តិ? ចក្ខុធាតុ…បេ.… ធម្មធាតុ។ ឥមា បញ្ច ធាតុយោ បាតុភវន្តី’’តិ (វិភ. ១០១៦)។ ឆ អាយតនានិ សទ្ទាយតនេន សទ្ធិំ តានិយេវ។ នវ ធាតុយោតិ ចក្ខុរូបចក្ខុវិញ្ញាណសោតសទ្ទសោតវិញ្ញាណមនោធម្មមនោវិញ្ញាណធាតុយោ។ សព្ពសង្គហវសេនាតិ អនវសេសបរិគ្គហវសេន។ តត្ថាតិ រូបធាតុយំ។ ‘‘កថាវត្ថុម្ហិ ចា’’តិអាទិនា ន កេវលំ ធម្មហទយវិភង្គបាឡិយំយេវ, អថ ខោ បករណន្តរេបិ គន្ធាទយោ បដិក្ខិត្តាតិ ទស្សេតិ។ តត្ថ ឃានាយតនាទីនំ វិយាតិ សទិសូទាហរណទស្សនំ។ យថា ឃានាយតនាទីនំ តត្ថ រូបភវេ ភាវោ អត្ថិ, តា បដិក្ខិត្តា, ឯវំ គន្ធាយតនាទីនញ្ចាតិ។ អត្ថិ តត្ថ ឃានាយតនន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស។ យញ្ហិ តត្ថ អាយតនំ នត្ថិ, តស្ស វសេនាយំ ចោទនា។ តតោ បរវាទី យំ តត្ថ អជ្ឈត្តិកានំ តិណ្ណំ អាយតនានំ ឃានាទិកំ សណ្ឋាននិមិត្តំ, តទេវ អាយតនន្តិ លទ្ធិយា ‘‘អាមន្តា’’តិ បដិជានាតិ។ ពាហិរានំ គន្ធាយតនាទីនំ វសេន បុដ្ឋោ យស្មា ឃានប្បសាទាទយោ តត្ថ ន ឥច្ឆតិ, តស្មា តេសំ គោចរំ បដិសេធេន្តោ ‘‘ន ហេវំ វត្តព្ពេ’’តិ បដិក្ខិបតិ។ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘អត្ថិ តត្ថ ជិវ្ហាយតនន្តិ? អាមន្តា។ អត្ថិ តត្ថ រសាយតនន្តិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ’’តិអាទិនយប្បវត្តានំ អនុលោមបដិលោមសំសន្ទនបញ្ហាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ អផោដ្ឋព្ពាយតនានន្តិ ផោដ្ឋព្ពាយតនភាវរហិតានំ, អផោដ្ឋព្ពសភាវានន្តិ អត្ថោ។

    Ādinā vimissaviññāṇenāti ekassa bhavassa ādibhūtena rūpavimissena paṭisandhiviññāṇena. Aññatthāti saṃsedajaopapātikayoniyaṃ. Avacanaṃ paṭikkhepaṃ maññamāno ‘‘gandharasāhārānaṃ paṭikkhittattā’’ti vatvā sabbena sabbaṃ rūpabhave te natthīti adhippāyenāha ‘‘cakkhusotavatthusattakajīvitachakkabhāvepī’’ti. Pāḷiyanti dhammahadayavibhaṅgapāḷiyaṃ. Pañcāyatanānīti cakkhusotamanarūpadhammāyatanāni. Pañca dhātuyoti tā eva pañca dhātuyo. Vuttañhi – ‘‘rūpadhātuyā upapattikkhaṇe katamāni pañcāyatanāni pātubhavanti? Cakkhāyatanaṃ rūpāyatanaṃ sotāyatanaṃ manāyatanaṃ dhammāyatanaṃ. Imāni pañcāyatanāni pātubhavanti. Katamā pañca dhātuyo pātubhavanti? Cakkhudhātu…pe… dhammadhātu. Imā pañca dhātuyo pātubhavantī’’ti (vibha. 1016). Cha āyatanāni saddāyatanena saddhiṃ tāniyeva. Nava dhātuyoti cakkhurūpacakkhuviññāṇasotasaddasotaviññāṇamanodhammamanoviññāṇadhātuyo. Sabbasaṅgahavasenāti anavasesapariggahavasena. Tatthāti rūpadhātuyaṃ. ‘‘Kathāvatthumhi cā’’tiādinā na kevalaṃ dhammahadayavibhaṅgapāḷiyaṃyeva, atha kho pakaraṇantarepi gandhādayo paṭikkhittāti dasseti. Tattha ghānāyatanādīnaṃviyāti sadisūdāharaṇadassanaṃ. Yathā ghānāyatanādīnaṃ tattha rūpabhave bhāvo atthi, tā paṭikkhittā, evaṃ gandhāyatanādīnañcāti. Atthi tattha ghānāyatananti pucchā sakavādissa. Yañhi tattha āyatanaṃ natthi, tassa vasenāyaṃ codanā. Tato paravādī yaṃ tattha ajjhattikānaṃ tiṇṇaṃ āyatanānaṃ ghānādikaṃ saṇṭhānanimittaṃ, tadeva āyatananti laddhiyā ‘‘āmantā’’ti paṭijānāti. Bāhirānaṃ gandhāyatanādīnaṃ vasena puṭṭho yasmā ghānappasādādayo tattha na icchati, tasmā tesaṃ gocaraṃ paṭisedhento ‘‘na hevaṃ vattabbe’’ti paṭikkhipati. Ādi-saddena ‘‘atthi tattha jivhāyatananti? Āmantā. Atthi tattha rasāyatananti? Na hevaṃ vattabbe’’tiādinayappavattānaṃ anulomapaṭilomasaṃsandanapañhādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Aphoṭṭhabbāyatanānanti phoṭṭhabbāyatanabhāvarahitānaṃ, aphoṭṭhabbasabhāvānanti attho.

    ឥទានិ អនាយតនសភាវេ គន្ធរសេ បដិជានិត្វាបិ ទោសំ វទន្តោ ‘‘យទិ ចា’’តិអាទិមាហ។ អវចនេ នត្ថិ ការណំ យថាធម្មសាសនេ អភិធម្មេ, តេសំ វា និសត្តនិជ្ជីវសភាវត្តាតិ អធិប្បាយោ។ យថា ច ធាតុភាវោ, ឯវំ ធម្មភាវោ ច តេសំ ឯកន្តិកោ, តថា អាយតនភាវោ ចាតិ សព្ពថាបិ តត្ថ វិជ្ជមានានំ គន្ធរសានំ អាយតនេសុ អវចនេ ការណំ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ធម្មភាវោ ចា’’តិអាទិមាហ។ អញ្ញស្ស បរមត្ថស្ស អភាវា។ កោចិ អាយតនសភាវោតិ ធម្មាយតនមេវ សន្ធាយ វទតិ។ តេន យទិ រូបភវេ គន្ធរសា វិជ្ជន្តិ, យថាវុត្តការណតោ គន្ធរសាយតនភាវេន អវុច្ចមានាបិ ធម្មាយតនភាវេន វត្តព្ពា សិយុំ, ន ច វុត្តា។ តស្មា និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ ‘‘នត្ថេវ រូបភវេ គន្ធរសា’’តិ ទស្សេតិ។ កិញ្ច រូបធាតុយំ គន្ធរសភាវេន អវុត្តានំ, កាមធាតុយំ វុត្តានំ តេសំ កិំ គន្ធរសភាវតោ អញ្ញេន សភាវេន រូបធាតុយំ អត្ថិភាវោ, ឧទាហុ គន្ធរសភាវេន។ យទិ បុរិមោ បក្ខោ ធម្មាយតនេ តេសំ សង្គហោ សិយា អនាយតនសភាវស្ស សភាវធម្មស្ស អភាវា, អថ ទុតិយោ តេនេវ ការណេន នេសំ គន្ធរសាយតនភាវោ សិទ្ធោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យទិ ចា’’តិអាទិមាហ។ តស្មាតិ យស្មា គន្ធរសា ធម្មហទយវិភង្គេ ន វុត្តា, កថាវត្ថុម្ហិ ច តេសំ ភាវោ បដិក្ខិត្តោ, ផុសិតុំ អសក្កុណេយ្យា បថវីអាទយោ វិយ ឃាយិតុំ សាយិតុញ្ច អសក្កុណេយ្យា តេ នត្ថិ, ធាតុសទ្ទេន ច តេ គហិតា, ធម្មភាវោ ច តេសំ ឯកន្តិកោ, តស្មិញ្ច សតិ សិទ្ធោ អាយតនភាវោ, តស្មា។ តថាតិ បាឡិយំ អវុត្តធម្មេ ហាបេត្វា ចក្ខុសត្តកាទិវសេន។ ឯវន្តិ ចក្ខុសត្តកាទិវសេន រូបគណនាយ ករិយមានាយ។ ធម្មតាតិ បាឡិធម្មោ , រូបភវេ វា បវត្តនករូបធម្មតា។ ‘‘ន វិលោមិតា’’តិ ឥមិនា យថាបដិញ្ញាតំ ធម្មំ ទីបិតំ ឧល្លិង្គេតិ។

    Idāni anāyatanasabhāve gandharase paṭijānitvāpi dosaṃ vadanto ‘‘yadi cā’’tiādimāha. Avacane natthi kāraṇaṃ yathādhammasāsane abhidhamme, tesaṃ vā nisattanijjīvasabhāvattāti adhippāyo. Yathā ca dhātubhāvo, evaṃ dhammabhāvo ca tesaṃ ekantiko, tathā āyatanabhāvo cāti sabbathāpi tattha vijjamānānaṃ gandharasānaṃ āyatanesu avacane kāraṇaṃ natthīti dassento ‘‘dhammabhāvo cā’’tiādimāha. Aññassa paramatthassa abhāvā. Koci āyatanasabhāvoti dhammāyatanameva sandhāya vadati. Tena yadi rūpabhave gandharasā vijjanti, yathāvuttakāraṇato gandharasāyatanabhāvena avuccamānāpi dhammāyatanabhāvena vattabbā siyuṃ, na ca vuttā. Tasmā niṭṭhamettha gantabbaṃ ‘‘nattheva rūpabhave gandharasā’’ti dasseti. Kiñca rūpadhātuyaṃ gandharasabhāvena avuttānaṃ, kāmadhātuyaṃ vuttānaṃ tesaṃ kiṃ gandharasabhāvato aññena sabhāvena rūpadhātuyaṃ atthibhāvo, udāhu gandharasabhāvena. Yadi purimo pakkho dhammāyatane tesaṃ saṅgaho siyā anāyatanasabhāvassa sabhāvadhammassa abhāvā, atha dutiyo teneva kāraṇena nesaṃ gandharasāyatanabhāvo siddhoti imamatthaṃ dassento ‘‘yadi cā’’tiādimāha. Tasmāti yasmā gandharasā dhammahadayavibhaṅge na vuttā, kathāvatthumhi ca tesaṃ bhāvo paṭikkhitto, phusituṃ asakkuṇeyyā pathavīādayo viya ghāyituṃ sāyituñca asakkuṇeyyā te natthi, dhātusaddena ca te gahitā, dhammabhāvo ca tesaṃ ekantiko, tasmiñca sati siddho āyatanabhāvo, tasmā. Tathāti pāḷiyaṃ avuttadhamme hāpetvā cakkhusattakādivasena. Evanti cakkhusattakādivasena rūpagaṇanāya kariyamānāya. Dhammatāti pāḷidhammo , rūpabhave vā pavattanakarūpadhammatā. ‘‘Na vilomitā’’ti iminā yathāpaṭiññātaṃ dhammaṃ dīpitaṃ ulliṅgeti.

    ឯត្ថ ច រូបាវចរសត្តានំ ឃានជិវ្ហាយតនាភាវតោ វិជ្ជមានាបិ គន្ធរសា អាយតនកិច្ចំ ន ករោន្តីតិ តេ អនាមសិត្វា បាឡិយំ ‘‘បញ្ចាយតនានិ បាតុភវន្តិ, ឆ អាយតនានី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘តយោ អាហារា’’តិ ច អជ្ឈោហរិតព្ពស្ស អាហារស្ស អភាវេន ឱជដ្ឋមករូបសមុដ្ឋាបនសង្ខាតស្ស អាហារកិច្ចស្ស អករណតោ, ន សព្ពេន សព្ពំ គន្ធរសានំ ឱជាយ ច អភាវតោ។ ឥតិ វិសយិនោ កិច្ចស្ស ច អភាវេន វិសយោ, កិច្ចវា ច ធម្មោ ន វុត្តោ។ យស្មិញ្ហិ ភវេ វិសយី នត្ថិ, តស្មិំ តំហេតុកោ និប្បរិយាយេន វិសយស្ស អាយតនភាវោ នត្ថីតិ វិជ្ជមានស្សាបិ អវចនំ, យថា រូបភវេ បថវីតេជោវាយោធាតូនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនភាវេន។ យស្ស បន យត្ថ វចនំ, តស្ស តត្ថ វិសយីសព្ភាវហេតុកោ និប្បរិយាយេន អាយតនភាវោ វុត្តោ ទិដ្ឋោ យថា តត្ថេវ រូបាយតនស្ស។ យទិ វិសយីសព្ភាវហេតុកោ វិសយស្ស និប្បរិយាយេន អាយតនភាវោ, កថំ អសញ្ញសត្តានំ ទេវានំ ទ្វេ អាយតនានិ បាតុភវន្តីតិ។ អសញ្ញសត្តានញ្ហិ ចក្ខាយតនំ នត្ថិ, អចក្ខាយតនភាវេន ច នេសំ រូបាយតនំ អញ្ញេសំ អវិសយោតិ? នាយំ វិរោធោ។ យេន អធិប្បាយេន រូបធាតុយំ សញ្ញីនំ គន្ធាយតនាទីនំ អវចនំ, តេន រូបាយតនស្សាបិ អវចនន្តិ អសញ្ញីនំ ឯកំ អាយតនំ វត្តព្ពំ។ យថាសកញ្ហិ ឥន្ទ្រិយគោចរភាវាបេក្ខាយ យេសំ និប្បរិយាយេន អាយតនភាវោ អត្ថិ, តេសុ និទ្ទិសិយមានេសុ តទភាវតោ រូបធាតុយំ សញ្ញីនំ គន្ធាទិកេ វិសុំ អាយតនភាវេន អវត្វា ធម្មសភាវានតិវត្តនតោ, មនោវិញ្ញាណស្ស ច វិសយភាវូបគមនតោ ធម្មាយតនន្តោគធេ កត្វា ‘‘បញ្ចាយតនានី’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ។ ឯតទត្ថញ្ហិ ‘‘ធម្មាយតន’’ន្តិ សាមញ្ញតោ នាមករណំ, បិដ្ឋិវដ្ដកានិ វា តានិ កត្វា ‘‘បញ្ចាយតនានី’’តិ វុត្តំ។ យេន ច បន អធិប្បាយេន អសញ្ញីនំ រូបាយតនំ វុត្តំ, តេន សញ្ញីនម្បិ គន្ធាទីនំ វិសុំ គហណំ កាតព្ពន្តិ ឥមស្ស នយស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘អសញ្ញសត្តានំ ទេវានំ ទ្វេ អាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ (វិភ. ១០១៧) វុត្តំ។ អសតិបិ ហិ អត្តនោ ឥន្ទ្រិយេ រូបស្ស វណ្ណាយតនសភាវាតិក្កមោ នត្ថេវាតិ តំ រូបាយតនន្ត្វេវ វុច្ចតិ។ ឥមិនា ច នយទស្សនេន គន្ធាទីនិ តីណិ បក្ខិបិត្វា សញ្ញីនំ អដ្ឋ អាយតនានិ, អសញ្ញីនំ បញ្ចាតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ។ ឯវញ្ចេតំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ។ អញ្ញថា រូបលោកេ ផុសិតុមសក្កុណេយ្យតាយ បថវីអាទីនំ វចីឃោសោ ឯវ ន សិយា។ ន ហិ បដិឃដ្ដនានិឃំសមន្តរេន សទ្ទប្បវត្តិ អត្ថិ, ន ច ផុសនសភាវានំ កត្ថចិ អផុសនសភាវតា សក្កា វិញ្ញាតុំ។ ផោដ្ឋព្ពាយតនសង្ខាតស្ស ច ភូតត្តយស្ស អភាវេ រូបភវេ រូបាយតនាទីនម្បិ សម្ភវោ ឯវ ន សិយា, តស្មា ផុសិតុំ សក្កុណេយ្យតាយបិ បថវីអាទីនំ តត្ថ កាយិន្ទ្រិយាភាវេន តេសំ ផោដ្ឋព្ពភាវោ ន វុត្តោ។ ឯវញ្ច កត្វា រូបធាតុយំ តេសំ សប្បដិឃវចនញ្ច សមត្ថិតំ ហោតិ។ វុត្តញ្ហិ ‘‘អសញ្ញសត្តានំ អនិទស្សនសប្បដិឃំ ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ច ទ្វេ មហាភូតា’’តិអាទិ (បដ្ឋា. ២.២២.១៧)។ បដិឃោ ហេត្ថ ភូតត្តយស្ស កាយប្បសាទំ បតិ តំនិស្សយភូតឃដ្ដនទ្វារេន អភិមុខភាវោ, សោ ច ផុសិតុំ អសក្កុណេយ្យសភាវស្ស ឃដ្ដនាយ អភាវតោ នត្ថិ។ ននុ ‘‘ទ្វេ អាយតនានី’’តិ ឯត្ថ បរិយាយាយតនំ អធិប្បេតំ, អថ កស្មា គន្ធាយតនាទីនិបិ គហេត្វា ‘‘បញ្ចាយតនានី’’តិ ន វុត្តន្តិ? ‘‘នយទស្សនវសេន ទេសនា បវត្តា’’តិ វុត្តោវាយមត្ថោ។ អថ វា តត្ថ រូបាយតនស្សេវ វចនំ កទាចិ អញ្ញភូមិកានំ បសាទស្ស វិសយភាវំ សន្ធាយ, ន បន ឥតរេសំ អភាវតោ។ នាបិ បរិយាយេន គន្ធាយតនាទីនំ អាយតនសភាវាភាវតោ។ អសញ្ញីនញ្ហិ រូបាយតនំ សមានភូមិកានំ វេហប្ផលានំ, ឧបរិភូមិកានញ្ច សុទ្ធវាសានំ បសាទស្ស វិសយភាវំ គច្ឆតិ, ន បន គន្ធរសាតិ តេសំយេវ តត្ថាវចនំ យុត្តំ។ កថាវត្ថុម្ហិ ច និប្បរិយាយេន គន្ធាយតនាទីនំ អត្ថិភាវំ បដិជានន្តំ សន្ធាយ បដិសេធោ កតោ។ យទិបិ ចេតំ វចនំ តត្ថ គន្ធាយតនាទីនំ អភាវវិភាវនំ ន ហោតិ, អត្ថិភាវទីបនម្បិ បន អញ្ញវចនំ នត្ថេវាតិ? នយិទមេវំ អដ្ឋកថាសុ តត្ថ នេសំ អត្ថិភាវស្ស និទ្ធារេត្វា វុត្តត្តា។ យញ្ហិ អដ្ឋកថាវចនំ បាឡិយា ន វិរុជ្ឈតិ, តំ បាឡិ វិយ បមាណភូតំ អគរហិតាយ អាចរិយបរម្បរាយ យាវជ្ជតនា អាគតត្តា។ តត្ថ សិយា – យំ បាឡិយា ន វិរុជ្ឈតិ អដ្ឋកថាវចនំ, តំ បមាណំ។ ឥទំ បន វិរុជ្ឈតីតិ? នយិទមេវំ យថា ន វិរុជ្ឈតិ , តថា បដិបាទិតត្តា។ ចក្ខាទីនំ អាយតនានំ, តន្និស្សយានញ្ច វិញ្ញាណានំ សត្តសុញ្ញតាសន្ទស្សនត្ថំ ភគវតោ ធាតុទេសនាតិ អាយតនភាវេន វុត្តានំយេវ ធាតុភាវទីបនតោ ធាតុភាវស្សាបិ នេសំ អវចនំ យុជ្ជតិ ឯវ, តស្មា យថា បាឡិយា អវិរោធោ ហោតិ, តថា ចក្ខុទសកាទិវសេន អដ្ឋកថាយំ រូបគណនា កតាតិ ន ឯត្ថ ធម្មតាវិលោមនាសង្កាយ ឱកាសោតិ វេទិតព្ពំ។

    Ettha ca rūpāvacarasattānaṃ ghānajivhāyatanābhāvato vijjamānāpi gandharasā āyatanakiccaṃ na karontīti te anāmasitvā pāḷiyaṃ ‘‘pañcāyatanāni pātubhavanti, cha āyatanānī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Tayo āhārā’’ti ca ajjhoharitabbassa āhārassa abhāvena ojaṭṭhamakarūpasamuṭṭhāpanasaṅkhātassa āhārakiccassa akaraṇato, na sabbena sabbaṃ gandharasānaṃ ojāya ca abhāvato. Iti visayino kiccassa ca abhāvena visayo, kiccavā ca dhammo na vutto. Yasmiñhi bhave visayī natthi, tasmiṃ taṃhetuko nippariyāyena visayassa āyatanabhāvo natthīti vijjamānassāpi avacanaṃ, yathā rūpabhave pathavītejovāyodhātūnaṃ phoṭṭhabbāyatanabhāvena. Yassa pana yattha vacanaṃ, tassa tattha visayīsabbhāvahetuko nippariyāyena āyatanabhāvo vutto diṭṭho yathā tattheva rūpāyatanassa. Yadi visayīsabbhāvahetuko visayassa nippariyāyena āyatanabhāvo, kathaṃ asaññasattānaṃ devānaṃ dve āyatanāni pātubhavantīti. Asaññasattānañhi cakkhāyatanaṃ natthi, acakkhāyatanabhāvena ca nesaṃ rūpāyatanaṃ aññesaṃ avisayoti? Nāyaṃ virodho. Yena adhippāyena rūpadhātuyaṃ saññīnaṃ gandhāyatanādīnaṃ avacanaṃ, tena rūpāyatanassāpi avacananti asaññīnaṃ ekaṃ āyatanaṃ vattabbaṃ. Yathāsakañhi indriyagocarabhāvāpekkhāya yesaṃ nippariyāyena āyatanabhāvo atthi, tesu niddisiyamānesu tadabhāvato rūpadhātuyaṃ saññīnaṃ gandhādike visuṃ āyatanabhāvena avatvā dhammasabhāvānativattanato, manoviññāṇassa ca visayabhāvūpagamanato dhammāyatanantogadhe katvā ‘‘pañcāyatanānī’’ti pāḷiyaṃ vuttaṃ. Etadatthañhi ‘‘dhammāyatana’’nti sāmaññato nāmakaraṇaṃ, piṭṭhivaṭṭakāni vā tāni katvā ‘‘pañcāyatanānī’’ti vuttaṃ. Yena ca pana adhippāyena asaññīnaṃ rūpāyatanaṃ vuttaṃ, tena saññīnampi gandhādīnaṃ visuṃ gahaṇaṃ kātabbanti imassa nayassa dassanatthaṃ ‘‘asaññasattānaṃ devānaṃ dve āyatanāni pātubhavantī’’ti (vibha. 1017) vuttaṃ. Asatipi hi attano indriye rūpassa vaṇṇāyatanasabhāvātikkamo natthevāti taṃ rūpāyatanantveva vuccati. Iminā ca nayadassanena gandhādīni tīṇi pakkhipitvā saññīnaṃ aṭṭha āyatanāni, asaññīnaṃ pañcāti ayamattho dassito hoti. Evañcetaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Aññathā rūpaloke phusitumasakkuṇeyyatāya pathavīādīnaṃ vacīghoso eva na siyā. Na hi paṭighaṭṭanānighaṃsamantarena saddappavatti atthi, na ca phusanasabhāvānaṃ katthaci aphusanasabhāvatā sakkā viññātuṃ. Phoṭṭhabbāyatanasaṅkhātassa ca bhūtattayassa abhāve rūpabhave rūpāyatanādīnampi sambhavo eva na siyā, tasmā phusituṃ sakkuṇeyyatāyapi pathavīādīnaṃ tattha kāyindriyābhāvena tesaṃ phoṭṭhabbabhāvo na vutto. Evañca katvā rūpadhātuyaṃ tesaṃ sappaṭighavacanañca samatthitaṃ hoti. Vuttañhi ‘‘asaññasattānaṃ anidassanasappaṭighaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca dve mahābhūtā’’tiādi (paṭṭhā. 2.22.17). Paṭigho hettha bhūtattayassa kāyappasādaṃ pati taṃnissayabhūtaghaṭṭanadvārena abhimukhabhāvo, so ca phusituṃ asakkuṇeyyasabhāvassa ghaṭṭanāya abhāvato natthi. Nanu ‘‘dve āyatanānī’’ti ettha pariyāyāyatanaṃ adhippetaṃ, atha kasmā gandhāyatanādīnipi gahetvā ‘‘pañcāyatanānī’’ti na vuttanti? ‘‘Nayadassanavasena desanā pavattā’’ti vuttovāyamattho. Atha vā tattha rūpāyatanasseva vacanaṃ kadāci aññabhūmikānaṃ pasādassa visayabhāvaṃ sandhāya, na pana itaresaṃ abhāvato. Nāpi pariyāyena gandhāyatanādīnaṃ āyatanasabhāvābhāvato. Asaññīnañhi rūpāyatanaṃ samānabhūmikānaṃ vehapphalānaṃ, uparibhūmikānañca suddhavāsānaṃ pasādassa visayabhāvaṃ gacchati, na pana gandharasāti tesaṃyeva tatthāvacanaṃ yuttaṃ. Kathāvatthumhi ca nippariyāyena gandhāyatanādīnaṃ atthibhāvaṃ paṭijānantaṃ sandhāya paṭisedho kato. Yadipi cetaṃ vacanaṃ tattha gandhāyatanādīnaṃ abhāvavibhāvanaṃ na hoti, atthibhāvadīpanampi pana aññavacanaṃ natthevāti? Nayidamevaṃ aṭṭhakathāsu tattha nesaṃ atthibhāvassa niddhāretvā vuttattā. Yañhi aṭṭhakathāvacanaṃ pāḷiyā na virujjhati, taṃ pāḷi viya pamāṇabhūtaṃ agarahitāya ācariyaparamparāya yāvajjatanā āgatattā. Tattha siyā – yaṃ pāḷiyā na virujjhati aṭṭhakathāvacanaṃ, taṃ pamāṇaṃ. Idaṃ pana virujjhatīti? Nayidamevaṃ yathā na virujjhati , tathā paṭipāditattā. Cakkhādīnaṃ āyatanānaṃ, tannissayānañca viññāṇānaṃ sattasuññatāsandassanatthaṃ bhagavato dhātudesanāti āyatanabhāvena vuttānaṃyeva dhātubhāvadīpanato dhātubhāvassāpi nesaṃ avacanaṃ yujjati eva, tasmā yathā pāḷiyā avirodho hoti, tathā cakkhudasakādivasena aṭṭhakathāyaṃ rūpagaṇanā katāti na ettha dhammatāvilomanāsaṅkāya okāsoti veditabbaṃ.

    ឯឡកស្ស ជាតកាលេ ឧណ្ណា ជាតិឧណ្ណាតិ បឋមោ អត្ថោ។ តតោ សុខុមតរតំ សន្ធាយ ‘‘គព្ភំ…បេ.… ឥតិបិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ។ សម្ភវនស្ស ភេទោ វា សម្ភវភេទោ, បវត្តិភេទោតិ អត្ថោ។

    Eḷakassa jātakāle uṇṇā jātiuṇṇāti paṭhamo attho. Tato sukhumatarataṃ sandhāya ‘‘gabbhaṃ…pe… itipi vadantī’’ti vuttaṃ. Sambhavanassa bhedo vā sambhavabhedo, pavattibhedoti attho.

    រូបីព្រហ្មេសូតិ អធិករណេ ភុម្មំ, ឱបបាតិកយោនិកេសូតិ និទ្ធារណេតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឱបបាតិកយោនិកេហិ រូបីព្រហ្មេ និទ្ធារេតី’’តិ អាហ។ តេន ‘‘ឱបបាតិកយោនិកេសូ’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តរាសិតោ ‘‘រូបីព្រហ្មេសូ’’តិ វិសេសំ និទ្ធារេតិ។ ន សមេតីតិ ន សំសន្ទតិ, វិរុជ្ឈតីតិ អត្ថោ។ យាយ បាឡិយា ន សមេតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ធម្មហទយវិភង្គេ ហី’’តិអាទិមាហ។

    Rūpībrahmesūti adhikaraṇe bhummaṃ, opapātikayonikesūti niddhāraṇeti dassento ‘‘opapātikayonikehi rūpībrahme niddhāretī’’ti āha. Tena ‘‘opapātikayonikesū’’ti sāmaññato vuttarāsito ‘‘rūpībrahmesū’’ti visesaṃ niddhāreti. Na sametīti na saṃsandati, virujjhatīti attho. Yāya pāḷiyā na sameti, taṃ dassento ‘‘dhammahadayavibhaṅge hī’’tiādimāha.

    ឯកាទសាតិ បរិបុណ្ណាយតនស្ស សទ្ទាយតនវជ្ជានិ ឯកាទសាយតនានិ។ កស្សចិ ទសាយតនានីតិ អន្ធស្ស ចក្ខាយតនវជ្ជានិ។ កស្សចិ អបរានិ ទសាយតនានីតិ ពធិរស្ស សោតាយតនវជ្ជានិ។ កស្សចិ នវាយតនានីតិ អន្ធពធិរស្ស ចក្ខុសោតាយតនវជ្ជានិ។ កស្សចិ សត្តាយតនានីតិ គព្ភសេយ្យកស្ស រូបគន្ធរសកាយផោដ្ឋព្ពមនោធម្មាយតនវសេន វុត្តំ។

    Ekādasāti paripuṇṇāyatanassa saddāyatanavajjāni ekādasāyatanāni. Kassaci dasāyatanānīti andhassa cakkhāyatanavajjāni. Kassaci aparāni dasāyatanānīti badhirassa sotāyatanavajjāni. Kassaci navāyatanānīti andhabadhirassa cakkhusotāyatanavajjāni. Kassaci sattāyatanānīti gabbhaseyyakassa rūpagandharasakāyaphoṭṭhabbamanodhammāyatanavasena vuttaṃ.

    ‘‘ន វុត្តំ អដ្ឋាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ ឥទំ ‘‘ន ហិ បាឡិយំ…បេ.… វុត្តា’’តិ ឯតស្ស អត្ថវិវរណំ។ ចក្ខុសោតឃានវិកលស្ស ហិ ឧបបជ្ជមានស្ស អដ្ឋេវ អាយតនានិ សិយុន្តិ។ សតិ ច អឃានកុបបត្តិយំ បុនបិ ‘‘កស្សចិ អបរានិ ទសាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ វត្តព្ពំ សិយា។ តថា ច សតិ យថា អន្ធពធិរស្ស វសេន ‘‘កស្សចិ នវាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ (វិភ. ១០០៧) ឯកវារំ វុត្តំ, ឯវំ អន្ធាឃានកស្ស, ពធិរាឃានកស្ស ច វសេន ‘‘កស្សចិ អបរានិ នវាយតនានិ, កស្សចិ អបរានិ នវាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, ឯវំ ន វុត្តន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘តថា…បេ.… ន ច តំ វុត្ត’’ន្តិ។ ឯវំ ធាតុបាតុភាវាទិបញ្ហេសូតិ ‘‘កស្សចិ ឯកាទស ធាតុយោ បាតុភវន្តិ, កស្សចិ ទស ធាតុយោ, កស្សចិ អបរា ទស ធាតុយោ, កស្សចិ នវ ធាតុយោ, កស្សចិ សត្ត ធាតុយោ បាតុភវន្តី’’តិ (វិភ. ១០០៧) ឯវំ ធាតុបាតុភាវបញ្ហោ វេទិតព្ពោ។ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘កស្សចិ ចុទ្ទសិន្ទ្រិយានិ បាតុភវន្តី’’តិអាទិ (វិភ. ១០០៧) នយប្បវត្តា ឥន្ទ្រិយបញ្ហាទយោ សង្គហិតា។

    ‘‘Na vuttaṃ aṭṭhāyatanāni pātubhavantī’’ti idaṃ ‘‘na hi pāḷiyaṃ…pe… vuttā’’ti etassa atthavivaraṇaṃ. Cakkhusotaghānavikalassa hi upapajjamānassa aṭṭheva āyatanāni siyunti. Sati ca aghānakupapattiyaṃ punapi ‘‘kassaci aparāni dasāyatanāni pātubhavantī’’ti vattabbaṃ siyā. Tathā ca sati yathā andhabadhirassa vasena ‘‘kassaci navāyatanāni pātubhavantī’’ti (vibha. 1007) ekavāraṃ vuttaṃ, evaṃ andhāghānakassa, badhirāghānakassa ca vasena ‘‘kassaci aparāni navāyatanāni, kassaci aparāni navāyatanāni pātubhavantī’’ti vattabbaṃ siyā, evaṃ na vuttanti imamatthaṃ dasseti ‘‘tathā…pe… naca taṃ vutta’’nti. Evaṃ dhātupātubhāvādipañhesūti ‘‘kassaci ekādasa dhātuyo pātubhavanti, kassaci dasa dhātuyo, kassaci aparā dasa dhātuyo, kassaci nava dhātuyo, kassaci satta dhātuyo pātubhavantī’’ti (vibha. 1007) evaṃ dhātupātubhāvapañho veditabbo. Ādi-saddena ‘‘kassaci cuddasindriyāni pātubhavantī’’tiādi (vibha. 1007) nayappavattā indriyapañhādayo saṅgahitā.

    ឯត្ថ ច យថា ‘‘សត្តតិ ឧក្កំសតោ ច រូបានី’’តិ បទំ ‘‘សំសេទជោបបាតីសូ’’តិ ឯត្ថ យោនិទ្វយវសេន យោជីយតិ, ន ឯវំ ‘‘អវកំសតោ តិំសា’’តិ ឥទំ, ឥទំ បន សំសេទជយោនិវសេនេវ យោជេតព្ពំ, ឯកយោគនិទ្ទិដ្ឋស្សាបិ ឯកទេសោ សម្ពន្ធំ លភតីតិ។ សំសេទជស្សេវ ច ជច្ចន្ធពធិរអឃានកនបុំសកស្ស ជិវ្ហាកាយវត្ថុទសកានំ វសេន តិំស រូបានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ វុត្តំ, ន ឱបបាតិកស្សាតិ អយមេត្ថ អដ្ឋកថាយ អធិប្បាយោ។ យេ បន ‘‘ឱបបាតិកស្ស ជច្ចន្ធ…បេ.… ឧប្បជ្ជន្តីតិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ។ សោ ហិ បមាទបាឋោ។ ឯវញ្ច កត្វា អាយតនយមកវណ្ណនាយ ‘‘កាមធាតុយំ បន អឃានកោ ឱបបាតិកោ នត្ថិ។ យទិ ភវេយ្យ, ‘កស្សចិ អដ្ឋាយតនានិ បាតុភវន្តី’តិ វទេយ្យា’’តិ (យម. អដ្ឋ. អាយតនយមក ១៨-២១) វក្ខតិ។ អបរេ បនាហុ ‘‘កស្សចិ ឯកាទសាយតនានិ បាតុភវន្តិ, យាវ ‘កស្សចិ នវាយតនានី’តិ បាឡិ ឱបបាតិកេ សន្ធាយ វុត្តា។ តស្មា បុព្ពេនាបរំ អដ្ឋកថាយំ អវិរោធោ សិទ្ធោ ហោតិ, តថា ច យថាវុត្តបាឡិយា អយមត្ថវណ្ណនា អញ្ញទត្ថុ សំសន្ទតិ សមេតិយេវា’’តិ។ យំ បនេកេ វទន្តិ ‘‘ឱបបាតិកគ្គហណេន សំសេទជាបិ សង្គយ្ហន្តិ។ តថា ហិ ធម្មហទយវិភង្គេ ‘កាមធាតុយា ឧបបត្តិក្ខណេ កស្សចិ ឯកាទសាយតនានិ បាតុភវន្តី’តិអាទីនំ (វិភ. ១០០៧) ឧទ្ទេសេ ‘ឱបបាតិកានំ បេតាន’ន្តិអាទិនា ឱបបាតិកគ្គហណមេវ កតំ, ន សំសេទជគ្គហណ’’ន្តិ, តំ បរិបុណ្ណាយតនានំយេវ សំសេទជានំ ឱបបាតិកេសុ សង្គហណវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘សំសេទជយោនិកា បរិបុណ្ណាយតនាបរិបុណ្ណាយតនភាវេន ឱបបាតិកសង្គហំ កត្វា វុត្តា’’តិ ‘‘បធានាយ វា យោនិយា សព្ពំ បរិបុណ្ណាយតនយោនិំ ទស្សេតុំ ‘ឱបបាតិកាន’ន្តិ វុត្ត’’ន្តិ ច។ អដ្ឋកថាយំ បន យោនិទ្វយំ សរូបេនេវ បកាសេតុំ, សំសេទជយោនិវសេនេវ ច អវកំសតោ បវត្តិំ ទស្សេតុំ ឱបបាតិកយោនិយា ឥតរំ អសង្គហេត្វា ‘‘សំសេទជោបបាតីសូ’’តិ វុត្តន្តិ។ សព្ពំ តំ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ។

    Ettha ca yathā ‘‘sattati ukkaṃsato ca rūpānī’’ti padaṃ ‘‘saṃsedajopapātīsū’’ti ettha yonidvayavasena yojīyati, na evaṃ ‘‘avakaṃsato tiṃsā’’ti idaṃ, idaṃ pana saṃsedajayonivaseneva yojetabbaṃ, ekayoganiddiṭṭhassāpi ekadeso sambandhaṃ labhatīti. Saṃsedajasseva ca jaccandhabadhiraaghānakanapuṃsakassa jivhākāyavatthudasakānaṃ vasena tiṃsa rūpāni uppajjantīti vuttaṃ, na opapātikassāti ayamettha aṭṭhakathāya adhippāyo. Ye pana ‘‘opapātikassa jaccandha…pe… uppajjantīti mahāaṭṭhakathāyaṃ vutta’’nti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ. So hi pamādapāṭho. Evañca katvā āyatanayamakavaṇṇanāya ‘‘kāmadhātuyaṃ pana aghānako opapātiko natthi. Yadi bhaveyya, ‘kassaci aṭṭhāyatanāni pātubhavantī’ti vadeyyā’’ti (yama. aṭṭha. āyatanayamaka 18-21) vakkhati. Apare panāhu ‘‘kassaci ekādasāyatanāni pātubhavanti, yāva ‘kassaci navāyatanānī’ti pāḷi opapātike sandhāya vuttā. Tasmā pubbenāparaṃ aṭṭhakathāyaṃ avirodho siddho hoti, tathā ca yathāvuttapāḷiyā ayamatthavaṇṇanā aññadatthu saṃsandati sametiyevā’’ti. Yaṃ paneke vadanti ‘‘opapātikaggahaṇena saṃsedajāpi saṅgayhanti. Tathā hi dhammahadayavibhaṅge ‘kāmadhātuyā upapattikkhaṇe kassaci ekādasāyatanāni pātubhavantī’tiādīnaṃ (vibha. 1007) uddese ‘opapātikānaṃ petāna’ntiādinā opapātikaggahaṇameva kataṃ, na saṃsedajaggahaṇa’’nti, taṃ paripuṇṇāyatanānaṃyeva saṃsedajānaṃ opapātikesu saṅgahaṇavasena vuttanti veditabbaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘saṃsedajayonikā paripuṇṇāyatanāparipuṇṇāyatanabhāvena opapātikasaṅgahaṃ katvā vuttā’’ti ‘‘padhānāya vā yoniyā sabbaṃ paripuṇṇāyatanayoniṃ dassetuṃ ‘opapātikāna’nti vutta’’nti ca. Aṭṭhakathāyaṃ pana yonidvayaṃ sarūpeneva pakāsetuṃ, saṃsedajayonivaseneva ca avakaṃsato pavattiṃ dassetuṃ opapātikayoniyā itaraṃ asaṅgahetvā ‘‘saṃsedajopapātīsū’’ti vuttanti. Sabbaṃ taṃ vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.

    ចុតិបដិសន្ធីនន្តិ អនន្តរាតីតចុតិយា, តទនន្តរាយ មិស្សាមិស្សភេទាយ បដិសន្ធិយា។ ខន្ធាទីហីតិ ខន្ធារម្មណគតិហេតុវេទនាបីតិវិតក្កវិចារេហិ។ មហគ្គតអជ្ឈត្តារម្មណាយ មហគ្គតអជ្ឈត្តារម្មណា, អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណាយ អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណាតិ ឯវមាទិនោ អរូបភូមីសុយេវ ចុតិបដិសន្ធីនំ ភេទាភេទវិសេសស្ស សម្ភវតោ ‘‘នយមុខមត្តំ ទស្សេត្វា’’តិ វុត្តំ។ ឯកច្ចសុគតីតិ មហគ្គតវជ្ជសុគតិ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘រូបារូបាវចរាន’’ន្តិអាទិ។ កេចិ បន ‘‘យថា មហគ្គតាវជ្ជា, ឯវំ ឧត្តរកុរុកវជ្ជា’’តិបិ វទន្តិ។ ឯកច្ចសុគតិចុតិយាតិ វុត្តសុគតិចុតិយា។ យទិបិ ‘‘អយំ នាម ទុគ្គតិបដិសន្ធិ ន ហោតី’’តិ និយមោ នត្ថិ, ទេសនា បន សោតបតិតា គតាតិ វទន្តិ។ និយតពោធិសត្តាបេក្ខាយ វា ឯវំ វុត្តំ។ តេសញ្ហិ ឯកច្ចទុគ្គតិបដិសន្ធិ នត្ថិ អវីចិអាទីសុ អនុបបជ្ជនតោ។ ‘‘ឯកច្ចទុគ្គតិចុតិយា’’តិ ឯត្ថាបិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Cutipaṭisandhīnanti anantarātītacutiyā, tadanantarāya missāmissabhedāya paṭisandhiyā. Khandhādīhīti khandhārammaṇagatihetuvedanāpītivitakkavicārehi. Mahaggataajjhattārammaṇāya mahaggataajjhattārammaṇā, amahaggatabahiddhārammaṇāya amahaggatabahiddhārammaṇāti evamādino arūpabhūmīsuyeva cutipaṭisandhīnaṃ bhedābhedavisesassa sambhavato ‘‘nayamukhamattaṃ dassetvā’’ti vuttaṃ. Ekaccasugatīti mahaggatavajjasugati adhippetāti āha ‘‘rūpārūpāvacarāna’’ntiādi. Keci pana ‘‘yathā mahaggatāvajjā, evaṃ uttarakurukavajjā’’tipi vadanti. Ekaccasugaticutiyāti vuttasugaticutiyā. Yadipi ‘‘ayaṃ nāma duggatipaṭisandhi na hotī’’ti niyamo natthi, desanā pana sotapatitā gatāti vadanti. Niyatabodhisattāpekkhāya vā evaṃ vuttaṃ. Tesañhi ekaccaduggatipaṭisandhi natthi avīciādīsu anupapajjanato. ‘‘Ekaccaduggaticutiyā’’ti etthāpi iminā nayena attho veditabbo.

    ឯកច្ចសុគតិបដិសន្ធីតិ បន កាមាវចរសុគតិបដិសន្ធិ វេទិតព្ពា។ សយមេវាតិ អត្តនា ឯវ។ ‘‘ភេទវិសេសោ ឯវ ច ឯវំ វិត្ថារេន ទស្សិតោ’’តិ ឥទំ ‘‘អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណាយា’’តិអាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ‘‘ចតុក្ខន្ធាយ…បេ.… បដិសន្ធិ ហោតី’’តិ ឥទំ បន អភេទវិសេសទស្សនមេវាតិ។ ឯកេកស្មិំ ភេទេតិ ‘‘អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណាយា’’តិ ឯវមាទិកេ ឯកេកស្មិំ ភាគេ។ តត្ថ តត្ថេវាតិ ‘‘អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណាយ មហគ្គតពហិទ្ធារម្មណា, អមហគ្គតជ្ឈត្តារម្មណាយ មហគ្គតជ្ឈត្តារម្មណា’’តិអាទិនា តស្មិំ តស្មិំ ភេទេ, តត្ថ តត្ថេវ វា ភវាទិកេ ចវិត្វា ឧបបជ្ជន្តស្ស វសេន ចុតិបដិសន្ធិយោជនា វេទិតព្ពា។ ភុម្មត្ថេ អយំ តោ-សទ្ទោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តតោ ហេតុំ វិនាតិ តត្ថ ហេតុំ វិនា’’តិ អាហ។ តស្សត្ថោ – តស្មិំ បុរិមភវេ និប្ផន្នំ អវិជ្ជាសង្ខារាទិកំ ការណំ វិនា ន ហោតីតិ។

    Ekaccasugatipaṭisandhīti pana kāmāvacarasugatipaṭisandhi veditabbā. Sayamevāti attanā eva. ‘‘Bhedaviseso eva ca evaṃ vitthārena dassito’’ti idaṃ ‘‘amahaggatabahiddhārammaṇāyā’’tiādiṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Catukkhandhāya…pe… paṭisandhi hotī’’ti idaṃ pana abhedavisesadassanamevāti. Ekekasmiṃ bhedeti ‘‘amahaggatabahiddhārammaṇāyā’’ti evamādike ekekasmiṃ bhāge. Tattha tatthevāti ‘‘amahaggatabahiddhārammaṇāya mahaggatabahiddhārammaṇā, amahaggatajjhattārammaṇāya mahaggatajjhattārammaṇā’’tiādinā tasmiṃ tasmiṃ bhede, tattha tattheva vā bhavādike cavitvā upapajjantassa vasena cutipaṭisandhiyojanā veditabbā. Bhummatthe ayaṃ to-saddoti dassento ‘‘tato hetuṃ vināti tattha hetuṃ vinā’’ti āha. Tassattho – tasmiṃ purimabhave nipphannaṃ avijjāsaṅkhārādikaṃ kāraṇaṃ vinā na hotīti.

    អតិមន្ទភាវូបគមនំ សកិច្ចាសមត្ថតា។ បញ្ចទ្វារិកវិញ្ញាណវសេន ចុតិ បដិសិទ្ធា, ន តទនន្តរវិញ្ញាណវសេន។ ស្វាយមត្ថោ ‘‘បញ្ចន្នំ ទ្វារាន’’ន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា អដ្ឋកថាយមាគតោតិ អាហ ‘‘បញ្ចទ្វារិកវិញ្ញាណានន្តរម្បិ ហិ បុព្ពេ ចុតិ ទស្សិតា’’តិ។ តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ ចុតិចិត្តេន សទ្ធិំ ចក្ខាយតនាទីនំ និរោធោ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘យមកេ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បរិណតត្តាតិ បរិបាកវសេន បរិយោសានំ គតត្តាតិ អធិប្បាយោ។ ផស្សាទយោ យថាវុត្តចេតនាសហជាតផស្សាទយោ។ យថាឧបដ្ឋិតេ កម្មាទិអារម្មណេ អនេកវារំ ឧប្បត្តិយា សន្តានស្ស អភិសង្ខរណំ តត្ថ បដិសន្ធិវិញ្ញាណបតិដ្ឋានស្ស ហេតុភាវោ។

    Atimandabhāvūpagamanaṃ sakiccāsamatthatā. Pañcadvārikaviññāṇavasena cuti paṭisiddhā, na tadanantaraviññāṇavasena. Svāyamattho ‘‘pañcannaṃ dvārāna’’ntiādinā heṭṭhā aṭṭhakathāyamāgatoti āha ‘‘pañcadvārikaviññāṇānantarampi hi pubbe cuti dassitā’’ti. Tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Cuticittena saddhiṃ cakkhāyatanādīnaṃ nirodho hotīti dassetuṃ ‘‘yamake cā’’tiādi vuttaṃ. Pariṇatattāti paripākavasena pariyosānaṃ gatattāti adhippāyo. Phassādayo yathāvuttacetanāsahajātaphassādayo. Yathāupaṭṭhite kammādiārammaṇe anekavāraṃ uppattiyā santānassa abhisaṅkharaṇaṃ tattha paṭisandhiviññāṇapatiṭṭhānassa hetubhāvo.

    សន្តានវសេន និប្បជ្ជមានានំ នមនាទិកិរិយានំ ឯកស្មិំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេយេវ អត្ថសិទ្ធីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘នមន…បេ.… ទស្សេតី’’តិ។ បថវិយំ សពលបយោគេហីតិ បថវិយា អាធារណភូតាយ អត្តនោ ពលេន បយោគេន ច ករណភូតេន។

    Santānavasena nippajjamānānaṃ namanādikiriyānaṃ ekasmiṃ paṭisandhiviññāṇeyeva atthasiddhīti dassento āha ‘‘namana…pe… dassetī’’ti. Pathaviyaṃ sabalapayogehīti pathaviyā ādhāraṇabhūtāya attano balena payogena ca karaṇabhūtena.

    សទ្ទហេតុកោតិ សទ្ទស្ស បធានាទិភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តាទិសោ បព្ពតកុច្ឆិអាទិបទេសោបិ តស្ស ហេតុយេវ។ បទីបន្តរាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន តេលវដ្ដិអាទិកេ សង្គណ្ហាតិ។ តតោ សទ្ទាទិប្បវត្តិតោ បុព្ពេ អភាវា។ បដិឃោសាទីនញ្ហិ សទ្ទាទិប្បវត្តិតោ សតិ បុរិមសិទ្ធិយំ តេ សទ្ទាទិបច្ចយទេសំ គច្ឆេយ្យុំ, ន បន តេ អត្ថីតិ វុត្តំ ‘‘តតោ បុព្ពេ អភាវា’’តិ។ ឧបមេយ្យេបិ ឯវមេវ អត្ថោ យោជេតព្ពោ។ យថា ច ហេតុទេសំ ន គច្ឆតិ ហេតុសមុប្បន្នំ, ឯវំ តតោ នាគច្ឆតីតិ អាហ ‘‘តស្មា ន…បេ.… អាគត’’ន្តិ។ តេ សទ្ទាទយោ បច្ចយា ឯតេសន្តិ តប្បច្ចយា។ វុត្តនយេនាតិ ឧបមាយំ វុត្តនយេនេវ។ បុរិមភវហេតុទេសេ សន្និហិតំ ហុត្វា បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ តតោ អញ្ញត្រ ភវន្តរេ តំ ឧបគន្ត្វា តប្បច្ចយំ ន ហោតីតិ អត្ថោ។ បច្ចយតោ និព្ពត្តមានំ បច្ចយុប្បន្នំ អញ្ញត្រ អគន្ត្វា បច្ចយទេសំ អនុបគតមេវ ហុត្វា និព្ពត្តតីតិ បឋមោ អត្ថោ។ បឋមំ បច្ចយេន សមោធានគតំ ហុត្វា តតោ អញ្ញត្រ គន្ត្វា បច្ចយុប្បន្នវត្ថុភាវំ នាបជ្ជតីតិ ទុតិយោ អត្ថោ។ យថាសម្ភវន្តិ យាយ ‘‘ន ខីរតោ ទធិ សម្ភូតំ សិយា, ន ខីរសាមិនោ ទធិ សិយា’’តិ ច ខីរទធីសុ ឯកន្តំ ឯកតាយ នានតាយ ច ទោសយោជនា កតា។ ឥមិនា នយេន ពីជាទីសុ សព្ពហេតូសុ, អង្កុរាទីសុ សព្ពហេតុសមុប្បន្នេសុ យថាសម្ភវំ ហេតុអនុរូបំ, ហេតុសមុបន្នានុរូបញ្ច ទោសយោជនា កាតព្ពា។ សន្តានពទ្ធេសុ ធម្មេសុ ឯកន្តឯកតាបដិសេធេន សស្សតគាហស្ស បដិសេធិតត្តា វុត្តំ ‘‘សយំកតំ សុខំ ទុក្ខន្តិ ឥមំ ទិដ្ឋិំ និវារេតី’’តិ។ តថា ឯកន្តនានតាបដិសេធេន ឧច្ឆេទគាហោ បដិសេធិតោ ហោតីតិ អាហ ‘‘បរំកតំ សុខំ ទុក្ខំ អញ្ញោ ករោតិ, អញ្ញោ បដិសំវេទេតីតិ ឥមំ ទិដ្ឋិំ និវារេតី’’តិ។ តេន កតនាសោ, អកតាគមោ ច និវត្តិតោ ហោតីតិ អធិច្ចសមុប្បន្នទិដ្ឋិនិវារណេនេវ និយតិសភាវវាទបដិសេធោបិ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Saddahetukoti saddassa padhānādibhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Tādiso pabbatakucchiādipadesopi tassa hetuyeva. Padīpantarādīti ādi-saddena telavaṭṭiādike saṅgaṇhāti. Tato saddādippavattito pubbe abhāvā. Paṭighosādīnañhi saddādippavattito sati purimasiddhiyaṃ te saddādipaccayadesaṃ gaccheyyuṃ, na pana te atthīti vuttaṃ ‘‘tato pubbe abhāvā’’ti. Upameyyepi evameva attho yojetabbo. Yathā ca hetudesaṃ na gacchati hetusamuppannaṃ, evaṃ tato nāgacchatīti āha ‘‘tasmā na…pe… āgata’’nti. Te saddādayo paccayā etesanti tappaccayā. Vuttanayenāti upamāyaṃ vuttanayeneva. Purimabhavahetudese sannihitaṃ hutvā paṭisandhiviññāṇaṃ tato aññatra bhavantare taṃ upagantvā tappaccayaṃ na hotīti attho. Paccayato nibbattamānaṃ paccayuppannaṃ aññatra agantvā paccayadesaṃ anupagatameva hutvā nibbattatīti paṭhamo attho. Paṭhamaṃ paccayena samodhānagataṃ hutvā tato aññatra gantvā paccayuppannavatthubhāvaṃ nāpajjatīti dutiyo attho. Yathāsambhavanti yāya ‘‘na khīrato dadhi sambhūtaṃ siyā, na khīrasāmino dadhi siyā’’ti ca khīradadhīsu ekantaṃ ekatāya nānatāya ca dosayojanā katā. Iminā nayena bījādīsu sabbahetūsu, aṅkurādīsu sabbahetusamuppannesu yathāsambhavaṃ hetuanurūpaṃ, hetusamupannānurūpañca dosayojanā kātabbā. Santānabaddhesu dhammesu ekantaekatāpaṭisedhena sassatagāhassa paṭisedhitattā vuttaṃ ‘‘sayaṃkataṃsukhaṃ dukkhanti imaṃ diṭṭhiṃ nivāretī’’ti. Tathā ekantanānatāpaṭisedhena ucchedagāho paṭisedhito hotīti āha ‘‘paraṃkataṃ sukhaṃ dukkhaṃ añño karoti, añño paṭisaṃvedetīti imaṃ diṭṭhiṃ nivāretī’’ti. Tena katanāso, akatāgamo ca nivattito hotīti adhiccasamuppannadiṭṭhinivāraṇeneva niyatisabhāvavādapaṭisedhopi katoti daṭṭhabbaṃ.

    តត្ថាតិ អង្កុរាទិប្បពន្ធសង្ខាតេ ភូតុបាទារូបសន្តានេ។ តន្តិ វិជ្ជាបាដវាទិ។ អញ្ញស្សាតិ ពាលកាលេ កតវិជ្ជាបរិយាបុណនាទិតោ អញ្ញស្ស។ សង្ខារតោ អញ្ញោ តណ្ហាទិកោ អញ្ញបច្ចយោ។

    Tatthāti aṅkurādippabandhasaṅkhāte bhūtupādārūpasantāne. Tanti vijjāpāṭavādi. Aññassāti bālakāle katavijjāpariyāpuṇanādito aññassa. Saṅkhārato añño taṇhādiko aññapaccayo.

    និយ្យាតនាទិ ឯវ ផលំ និយ្យាតនាទិផលំ, អផលិតំ និយ្យាតនាទិផលំ ឯតស្សាតិ អផលិ…បេ.… ផលំ, យថាវុត្តកិរិយាករណំ។

    Niyyātanādi eva phalaṃ niyyātanādiphalaṃ, aphalitaṃ niyyātanādiphalaṃ etassāti aphali…pe… phalaṃ, yathāvuttakiriyākaraṇaṃ.

    បិណ្ឌវសេនាតិ អកតាវយវវិភាគស្ស សមុទាយស្ស វសេន។ សព្ពត្ថាតិ បុញ្ញាភិសង្ខារាទិកេ សព្ពស្មិំ បច្ចយធម្មេ, បដិសន្ធិភេទេ វា បច្ចយុប្បន្នធម្មេ។ ពលវកម្មស្ស វសេន យោជេតព្ពោ។ ភុសោ និស្សយោ ហិ ឧបនិស្សយោ។ ‘‘អវិសេសេនា’’តិ វុត្តេបិ កាមាវចរបុញ្ញាភិសង្ខារោ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ បញ្ចន្នំ បវត្តេ, ឥតរោ បឋមជ្ឈានវិបាកាទីនំ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច បច្ចយោ ហោតីតិ បាកដោយមត្ថោតិ តំ អវិភជិត្វា ‘‘សព្ពបុញ្ញាភិសង្ខារំ សហ សង្គណ្ហាតិ’’ច្ចេវ វុត្តំ។ ទ្វាទសាកុសលចេតនាភេទោតិ នយិទំ សមាសបទំ, សន្ធិវសេន បនេតំ វុត្តំ។ ទ្វាទសាតិ ច ភុម្មត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, ទ្វាទសសុ អកុសលចេតនាសុ។ អកុសលចេតនាភេទោតិ ឯកាទសាកុសលចេតនាបភេទោ, ទ្វាទសាកុសលចេតនាបភេទោ ចាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឯវញ្ហិ សតិ ន ឯត្ថ កិញ្ចិ វិចារេតព្ពំ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតត្តា។ កេចិ បន ‘‘ទ្វាទសាកុសលចេតនាភេទោតិ ឥទំ ‘ឆន្នំ បវត្តេ’តិអាទិនា យោជេតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ, តេសំ មតេន ឧទ្ធច្ចចេតនាយ គហណេ បយោជនំ វិចារេតព្ពមេវ បដិសន្ធិយាបិ បច្ចយភាវស្ស វុត្តត្តា។ ឯកស្សាតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ អាហ ‘‘ឯកស្សេវ បច្ចយភាវនិយមោ’’តិ។ មិលាតមាលាទីនន្តិ មិលាតមាលកិលិដ្ឋវត្ថាទីនំ។ មនោបទោសិកានំ តទញ្ញវត្ថូនម្បិ អនិដ្ឋតា កថំ ន សិយា, សិយា ឯវាតិ អធិប្បាយោ។ អដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧) បន បចុរតាភាវតោ តំ អនាមសិត្វា ‘‘តថា កាមាវចរទេវលោកេបី’’តិ វុត្តំ ។ កេចិ បន ‘‘ទេវលោកេ អនិដ្ឋំ នាម បរិកប្បនវសេន, សភាវតោ បន តត្ថុប្បន្នំ ឥដ្ឋមេវា’’តិ វទន្តិ។

    Piṇḍavasenāti akatāvayavavibhāgassa samudāyassa vasena. Sabbatthāti puññābhisaṅkhārādike sabbasmiṃ paccayadhamme, paṭisandhibhede vā paccayuppannadhamme. Balavakammassa vasena yojetabbo. Bhuso nissayo hi upanissayo. ‘‘Avisesenā’’ti vuttepi kāmāvacarapuññābhisaṅkhāro cakkhuviññāṇādīnaṃ pañcannaṃ pavatte, itaro paṭhamajjhānavipākādīnaṃ pavatte ca paṭisandhiyañca paccayo hotīti pākaṭoyamatthoti taṃ avibhajitvā ‘‘sabbapuññābhisaṅkhāraṃ saha saṅgaṇhāti’’cceva vuttaṃ. Dvādasākusalacetanābhedoti nayidaṃ samāsapadaṃ, sandhivasena panetaṃ vuttaṃ. Dvādasāti ca bhummatthe paccattavacanaṃ, dvādasasu akusalacetanāsu. Akusalacetanābhedoti ekādasākusalacetanāpabhedo, dvādasākusalacetanāpabhedo cāti attho veditabbo. Evañhi sati na ettha kiñci vicāretabbaṃ heṭṭhā vitthāritattā. Keci pana ‘‘dvādasākusalacetanābhedoti idaṃ ‘channaṃ pavatte’tiādinā yojetabba’’nti vadanti, tesaṃ matena uddhaccacetanāya gahaṇe payojanaṃ vicāretabbameva paṭisandhiyāpi paccayabhāvassa vuttattā. Ekassāti ettha eva-saddo luttaniddiṭṭhoti āha ‘‘ekasseva paccayabhāvaniyamo’’ti. Milātamālādīnanti milātamālakiliṭṭhavatthādīnaṃ. Manopadosikānaṃ tadaññavatthūnampi aniṭṭhatā kathaṃ na siyā, siyā evāti adhippāyo. Aṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 227) pana pacuratābhāvato taṃ anāmasitvā ‘‘tathā kāmāvacaradevalokepī’’ti vuttaṃ . Keci pana ‘‘devaloke aniṭṭhaṃ nāma parikappanavasena, sabhāvato pana tatthuppannaṃ iṭṭhamevā’’ti vadanti.

    ‘‘ឯកូនតិំសចេតនាភេទម្បី’’តិ ឥមិនា ឧទ្ធច្ចចេតនាយបិ បវត្តិវិបាកទាយិតំ អនុជានាតិ, អដ្ឋកថាអធិប្បាយវសេន វា ឯវមាហ។ បញ្ចទសន្នំ អហេតុកវិបាកវិញ្ញាណានំ បញ្ចដ្ឋានានិ ទ្វេ អបនេត្វា អវសេសានំ តេរសន្នំ។ ទ្វេ ទ្វេ ចក្ខុសោតសម្បដិច្ឆនវិញ្ញាណានិ, តីណិ សន្តីរណានីតិ នវន្នំ។ ឯកទេសបច្ចយភាវេនាតិ ឯកទេសស្ស វីសតិចេតនាភេទស្ស កាមាវចរចិត្តសង្ខារស្ស បច្ចយភាវេន ឯកូនតិំសចេតនាភេទោ សមុទាយោ វុត្តោ។ ស្វេវាតិ អវយវគតេនាបិ វិសេសេន សមុទាយោ វោហរីយតិ យថា ‘‘អលង្កតោ រាជកុមារោ’’តិ។

    ‘‘Ekūnatiṃsacetanābhedampī’’ti iminā uddhaccacetanāyapi pavattivipākadāyitaṃ anujānāti, aṭṭhakathāadhippāyavasena vā evamāha. Pañcadasannaṃ ahetukavipākaviññāṇānaṃ pañcaṭṭhānāni dve apanetvā avasesānaṃ terasannaṃ. Dve dve cakkhusotasampaṭicchanaviññāṇāni, tīṇi santīraṇānīti navannaṃ. Ekadesapaccayabhāvenāti ekadesassa vīsaticetanābhedassa kāmāvacaracittasaṅkhārassa paccayabhāvena ekūnatiṃsacetanābhedo samudāyo vutto. Svevāti avayavagatenāpi visesena samudāyo voharīyati yathā ‘‘alaṅkato rājakumāro’’ti.

    យត្ថាតិ បញ្ចវោការភវំ សន្ធាយាហ។ តត្ថ ហិ ‘‘កាមាវចរសុគតិយំ តាវ ឋិតស្សា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧) បដិសន្ធិយំ បវត្តិយញ្ច វិបាកស្ស វិត្ថារប្បកាសនំ កតំ។ ចតុត្ថជ្ឈានភូមីតិ វេហប្ផលភូមិំ វទតិ។ តេនាហ ‘‘អសញ្ញារុប្បវជ្ជា’’តិ។ ចតុត្ថជ្ឈានមេវ ហិ ភាវនាវិសេសប្បវត្តំ អសញ្ញភូមិំ អារុប្បភូមិញ្ច និប្ផាទេតិ, ចតុក្កនយវសេន វា សំវណ្ណនា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ អដ្ឋ មហាវិបាកា, បរិត្តវិបាកេសុ បច្ឆិមោ, បញ្ច រូបាវចរវិបាកាតិ ឯវំ ចុទ្ទសន្នំ។ សត្តន្នន្តិ សេសានំ បរិត្តវិបាកានំយេវ សត្តន្នំ។

    Yatthāti pañcavokārabhavaṃ sandhāyāha. Tattha hi ‘‘kāmāvacarasugatiyaṃ tāva ṭhitassā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 227) paṭisandhiyaṃ pavattiyañca vipākassa vitthārappakāsanaṃ kataṃ. Catutthajjhānabhūmīti vehapphalabhūmiṃ vadati. Tenāha ‘‘asaññāruppavajjā’’ti. Catutthajjhānameva hi bhāvanāvisesappavattaṃ asaññabhūmiṃ āruppabhūmiñca nipphādeti, catukkanayavasena vā saṃvaṇṇanā vuttāti veditabbā. Aṭṭha mahāvipākā, parittavipākesu pacchimo, pañca rūpāvacaravipākāti evaṃ cuddasannaṃ. Sattannanti sesānaṃ parittavipākānaṃyeva sattannaṃ.

    ភវាទយោតិ ភវយោនិគតិសត្តាវាសេ។ តិណ្ណំ វិញ្ញាណានន្តិ បុរិមានំ តិណ្ណំ អារុប្បវិបាកវិញ្ញាណានំ។ តីសូតិ បញ្ចមាទីសុ តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ។ វុត្តនយេនាតិ ‘‘កាមភវេ បន ទុគ្គតិយំ អដ្ឋន្នម្បិ បរិត្តវិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយ’’ន្តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧) វុត្តនយេនេវ។

    Bhavādayoti bhavayonigatisattāvāse. Tiṇṇaṃ viññāṇānanti purimānaṃ tiṇṇaṃ āruppavipākaviññāṇānaṃ. Tīsūti pañcamādīsu tīsu viññāṇaṭṭhitīsu. Vuttanayenāti ‘‘kāmabhave pana duggatiyaṃ aṭṭhannampi parittavipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiya’’ntiādinā (vibha. aṭṭha. 227) vuttanayeneva.

    វិញ្ញាណបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Viññāṇapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    នាមរូបបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Nāmarūpapadaniddesavaṇṇanā

    ២២៨. យទិបិ សុត្តន្តេ អភិធម្មេ ច បដិច្ចសមុប្បាទនិទ្ទេសេ រូបបទស្ស ទេសនាភេទោ នត្ថិ, អភិធម្មេ បន ‘‘សព្ពំ រូបំ ន ហេតូ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៥៨៤) សុត្តន្តតោ តស្ស ទេសនាភេទោ អត្ថេវាតិ អាហ ‘‘សុត្តន្តា…បេ.… ភេទោ’’តិ។ សង្ខ្យេយ្យេសុ បរិច្ឆេទតោ គហិតេសុ អត្ថសិទ្ធោ តត្ថ សង្ខ្យាបរិច្ឆេទោតិ វុត្តំ ‘‘អត្ថតោ បន វុត្តមេវ ហោតី’’តិ។

    228. Yadipi suttante abhidhamme ca paṭiccasamuppādaniddese rūpapadassa desanābhedo natthi, abhidhamme pana ‘‘sabbaṃ rūpaṃ na hetū’’tiādinā (dha. sa. 584) suttantato tassa desanābhedo atthevāti āha ‘‘suttantā…pe… bhedo’’ti. Saṅkhyeyyesu paricchedato gahitesu atthasiddho tattha saṅkhyāparicchedoti vuttaṃ ‘‘atthato pana vuttameva hotī’’ti.

    ឱបបាតិកសត្តេសូតិ វា សាមញ្ញតោ សព្ពេ ឱបបាតិកា វុត្តា។ តេសុ ព្រហ្មកាយិកាទិគ្គហណេន រូបាវចរាវ វុត្តាតិ តទញ្ញេ សន្ធាយ សេសឱបបាតិកានន្តិ សេសគ្គហណំ សាត្ថកមេវ។ វុត្តនយេនាតិ ‘‘ទ្វេ វា តយោ វា ទសកា, ឱមតោ អាទិនា សហា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧) រូបមិស្សកវិញ្ញាណេ វុត្តនយេន។

    Opapātikasattesūti vā sāmaññato sabbe opapātikā vuttā. Tesu brahmakāyikādiggahaṇena rūpāvacarāva vuttāti tadaññe sandhāya sesaopapātikānanti sesaggahaṇaṃ sātthakameva. Vuttanayenāti ‘‘dve vā tayo vā dasakā, omato ādinā sahā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 227) rūpamissakaviññāṇe vuttanayena.

    ‘‘ទ្វេ សន្តតិសីសានី’’តិ អារព្ភ យាវ ‘‘សត្ត សន្តតិសីសានី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៨) ឯត្តកំ អដ្ឋកថាបាឋំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សត្តកបរិយោសាន’’ន្តិ។ ឯកេកចិត្តក្ខណេ តិក្ខត្តុំ រូបុប្បត្តិំ អននុជានន្តោ អាហ ‘‘ឥមិនាធិប្បាយេនា’’តិ។ ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ សព្ពំ រូបំ ឧប្បជ្ជតីតិ ហិ អត្តនោ អធិប្បាយោ។

    ‘‘Dve santatisīsānī’’ti ārabbha yāva ‘‘satta santatisīsānī’’ti (vibha. aṭṭha. 228) ettakaṃ aṭṭhakathāpāṭhaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sattakapariyosāna’’nti. Ekekacittakkhaṇe tikkhattuṃ rūpuppattiṃ ananujānanto āha ‘‘iminādhippāyenā’’ti. Cittassa uppādakkhaṇeyeva sabbaṃ rūpaṃ uppajjatīti hi attano adhippāyo.

    ‘‘រូបាជនកកម្មជ’’ន្តិ ឥទំ ភូតកថនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ បញ្ចវិញ្ញាណានំ អតំសភាវតាភាវា។ រូបាជនកកម្មជន្តិ វា ចុតិចិត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ។ បដិសន្ធិចិត្តំ បន ‘‘បវត្តិយ’’ន្តិ ឥមិនាវ និវត្តិតំ។ ‘‘សព្ពេសម្បិ ចុតិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតី’’តិ (ធ. ស. មូលដី. ៦៣៦) អដ្ឋសាលិនីដីកាយំ វុត្តោវាយមត្ថោ។ បញ្ចវិញ្ញាណក្ខណេ តប្បច្ចយា រូបុប្បត្តិយា អភាវេន វុត្តំ ‘‘បញ្ចវិញ្ញាណប្បវត្តិកាលំ សន្ធាយា’’តិ។ តត្ថាបិ អសហជាតវិញ្ញាណបច្ចយា អត្ថេវ រូបុប្បត្តីតិ អាហ ‘‘សហជាតវិញ្ញាណបច្ចយញ្ចា’’តិ។ ភវង្គាទីតិ ភវង្គសម្បដិច្ឆនសន្តីរណតទារម្មណានិ។ អញ្ញេនាតិ យថាវុត្តកម្មវិញ្ញាណតោ អញ្ញេន អភិសង្ខារវិញ្ញាណេន។ រូបមេវ ហិ កុសលាកុសលកិរិយចិត្តប្បវត្តិក្ខណេ អភិសង្ខារវិញ្ញាណបច្ចយា ឧប្បជ្ជតិ, ន នាមំ ភវង្គំ។ តំជនកេនាតិ ភវង្គាទិជនកេន។ កម្មវិញ្ញាណប្បច្ចយា វិបាកចិត្តប្បវត្តិកាលេ វិបាកនាមស្ស កម្មសមុដ្ឋានរូបស្ស ច វសេន។ សហជាតវិញ្ញាណបច្ចយា បន ឥតរចិត្តប្បវត្តិកាលេបិ វិបាកោ វិបាកនាមវសេន, ចិត្តសមុដ្ឋានរូបវសេន ច នាមរូបស្ស សម្ភវោ ទស្សេតព្ពោតិ អាហ ‘‘សហជាត…បេ.… យោជេតព្ព’’ន្តិ។ រូបសទ្ទេន ច អត្តនោ ឯកទេសេនាតិ សម្ពន្ធោ។ ‘‘សរូបានំ ឯកទេសោ ឯកវិភត្តិយ’’ន្តិ (បាណិនី ១.២.៦៤) សទ្ទលក្ខណំ សន្ធាយាហ ‘‘សរូបានំ ឯកទេសោ’’តិ។ ឥច្ឆិតោ ហិ ឯកទេសរូបានម្បិ ឯកទេសោ យថា ‘‘និទស្សិតវិបក្ខេហី’’តិ។ និទស្សិតោ ច និទស្សិតវិបក្ខោ ច និទស្សិតវិបក្ខោតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ។ ‘‘ឋាន’’ន្តិ ឥមិនា សេសសទ្ទស្ស អត្ថំ វទតិ។ សរូបេន ឋបនញ្ហិ ឥធ សេសនំ។

    ‘‘Rūpājanakakammaja’’nti idaṃ bhūtakathanamattaṃ daṭṭhabbaṃ pañcaviññāṇānaṃ ataṃsabhāvatābhāvā. Rūpājanakakammajanti vā cuticittaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭisandhicittaṃ pana ‘‘pavattiya’’nti imināva nivattitaṃ. ‘‘Sabbesampi cuticittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpetī’’ti (dha. sa. mūlaṭī. 636) aṭṭhasālinīṭīkāyaṃ vuttovāyamattho. Pañcaviññāṇakkhaṇe tappaccayā rūpuppattiyā abhāvena vuttaṃ ‘‘pañcaviññāṇappavattikālaṃsandhāyā’’ti. Tatthāpi asahajātaviññāṇapaccayā attheva rūpuppattīti āha ‘‘sahajātaviññāṇapaccayañcā’’ti. Bhavaṅgādīti bhavaṅgasampaṭicchanasantīraṇatadārammaṇāni. Aññenāti yathāvuttakammaviññāṇato aññena abhisaṅkhāraviññāṇena. Rūpameva hi kusalākusalakiriyacittappavattikkhaṇe abhisaṅkhāraviññāṇapaccayā uppajjati, na nāmaṃ bhavaṅgaṃ. Taṃjanakenāti bhavaṅgādijanakena. Kammaviññāṇappaccayā vipākacittappavattikāle vipākanāmassa kammasamuṭṭhānarūpassa ca vasena. Sahajātaviññāṇapaccayā pana itaracittappavattikālepi vipāko vipākanāmavasena, cittasamuṭṭhānarūpavasena ca nāmarūpassa sambhavo dassetabboti āha ‘‘sahajāta…pe… yojetabba’’nti. Rūpasaddena ca attano ekadesenāti sambandho. ‘‘Sarūpānaṃ ekadeso ekavibhattiya’’nti (pāṇinī 1.2.64) saddalakkhaṇaṃ sandhāyāha ‘‘sarūpānaṃ ekadeso’’ti. Icchito hi ekadesarūpānampi ekadeso yathā ‘‘nidassitavipakkhehī’’ti. Nidassito ca nidassitavipakkho ca nidassitavipakkhoti ayañhettha attho. ‘‘Ṭhāna’’nti iminā sesasaddassa atthaṃ vadati. Sarūpena ṭhapanañhi idha sesanaṃ.

    យំ-តំ-សទ្ទានំ អព្យភិចារិតសម្ពន្ធត្តា អវុត្តម្បិ តតោ-សទ្ទំ អានេត្វា អាហ ‘‘តតោ យុត្តមេវ ឥទន្តិ យោជេតព្ព’’ន្តិ។ វិបាកស្ស អជនកំ វិបាកាជនកំ, និស្សន្ទផលមត្តទាយកកម្មំ, តំ សមុដ្ឋានំ ឯតស្សាតិ វិបាកាជនកកម្មសមុដ្ឋានំ។ វុត្តនយេនាតិ ‘‘វត្ថុកាយវសេន រូបតោ ទ្វេ សន្តតិសីសានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២២៨) វុត្តេន នយេន។ ឧភយន្តិ នាមំ រូបញ្ច។

    Yaṃ-taṃ-saddānaṃ abyabhicāritasambandhattā avuttampi tato-saddaṃ ānetvā āha ‘‘tato yuttameva idanti yojetabba’’nti. Vipākassa ajanakaṃ vipākājanakaṃ, nissandaphalamattadāyakakammaṃ, taṃ samuṭṭhānaṃ etassāti vipākājanakakammasamuṭṭhānaṃ. Vuttanayenāti ‘‘vatthukāyavasena rūpato dve santatisīsāni, tayo ca arūpino khandhā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 228) vuttena nayena. Ubhayanti nāmaṃ rūpañca.

    កម្មារម្មណបដិសន្ធិអាទិកាលេតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន សម្មសនាទិកាលសង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ តន្តិ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ។

    Kammārammaṇapaṭisandhiādikāleti ettha ādi-saddena sammasanādikālasaṅgaho daṭṭhabbo. Tanti abhisaṅkhāraviññāṇaṃ.

    យទិបិ ‘‘អត្ថិ រូបំ ចិត្តសមុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិវចនតោ (ធ. ស. ៥៨៤) រូបស្សបិ វិញ្ញាណបច្ចយតា សុត្តតោ ជានិតព្ពា, វិញ្ញាណសន្និស្សិតា ឥដ្ឋានុភវនាទយោ តស្មិំ សតិ សព្ភាវតោ, អសតិ ច អភាវតោ យថា សទ្ធេយ្យាទិវត្ថុម្ហិ សទ្ធាទយោតិ នាមស្សបិ យុត្តិតោ វិញ្ញាណបច្ចយតា សិទ្ធា, អដ្ឋកថាយំ បន វុត្តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សុត្តតោ នាមំ…បេ.… ជានិតព្ព’’ន្តិ អាហ។ យាវទេវ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នធម្មមត្តតាវិភាវនមុខេន អវិបរីតតោ បវត្តិនិវត្តិសន្ទស្សនំ បដិច្ចសមុប្បាទទេសនា, តាវទេវ ច ធម្មចក្កប្បវត្តនន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘យស្មា’’តិអាទិមាហ ។ យស្មា បន បវត្តិនិវត្តិវិភាវនតោ សច្ចទេសនាវ បច្ចយាការទេសនា, សច្ចទេសនា ច ធម្មចក្កប្បវត្តនំ។ យថាហ ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ មេ ភិក្ខវេ…បេ.… ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិត’’ន្តិអាទិ, តស្មា ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ បទស្ស សច្ចទេសនាភាវទីបនេន ធម្មចក្កប្បវត្តនភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘នាមរូបមត្តតាវចនេនេវ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Yadipi ‘‘atthi rūpaṃ cittasamuṭṭhāna’’ntiādivacanato (dha. sa. 584) rūpassapi viññāṇapaccayatā suttato jānitabbā, viññāṇasannissitā iṭṭhānubhavanādayo tasmiṃ sati sabbhāvato, asati ca abhāvato yathā saddheyyādivatthumhi saddhādayoti nāmassapi yuttito viññāṇapaccayatā siddhā, aṭṭhakathāyaṃ pana vuttamatthaṃ dassento ‘‘suttato nāmaṃ…pe… jānitabba’’nti āha. Yāvadeva paccayapaccayuppannadhammamattatāvibhāvanamukhena aviparītato pavattinivattisandassanaṃ paṭiccasamuppādadesanā, tāvadeva ca dhammacakkappavattananti dassento ‘‘yasmā’’tiādimāha . Yasmā pana pavattinivattivibhāvanato saccadesanāva paccayākāradesanā, saccadesanā ca dhammacakkappavattanaṃ. Yathāha ‘‘idaṃ dukkhanti me bhikkhave…pe… bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye anuttaraṃ dhammacakkaṃ pavattita’’ntiādi, tasmā ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti padassa saccadesanābhāvadīpanena dhammacakkappavattanabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘nāmarūpamattatāvacaneneva vā’’tiādi vuttaṃ.

    នាមរូបបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Nāmarūpapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    សឡាយតនបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Saḷāyatanapadaniddesavaṇṇanā

    ២២៩. យថាសម្ភវន្តិ សម្ភវានុរូបំ។ តេន ចតុន្នំ តាវ ភូតានំ សហជាតនិស្សយអត្ថិអវិគតវសេន ចក្ខាយតនាទីនំ បញ្ចន្នំ បច្ចយភាវោ, វត្ថូសុ បន ហទយវត្ថុនោ ឆដ្ឋាយតនស្ស បដិសន្ធិយំ សហជាតនិស្សយអញ្ញមញ្ញវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន, បវត្តិយំ យស្មា អនន្តរចិត្តេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នមេវ វត្ថុ ឋិតិប្បត្តិយា ពលវភាវេន តស្ស និស្សយោ ភវិតុំ សក្កោតិ, ន សហជាតំ, តស្មា បុរេជាតនិស្សយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន។ ឥតរវត្ថូនំ បញ្ចវិញ្ញាណសង្ខាតស្ស ឆដ្ឋាយតនស្ស ឥន្ទ្រិយបច្ចយវសេន ច, ជីវិតស្ស ឥន្ទ្រិយអត្ថិអវិគតវសេន បច្ចយភាវោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯកប្បការេនេវាតិ យថា ចក្ខាទីនំ មនាយតនស្ស បដិនិយតទស្សនាទិកិច្ចានុវិធានតោ និយតោ ឯកប្បការេនេវ បច្ចយភាវោ, ន ឯវំ រូបាយតនាទីនំ, តេសំ បន រូបារម្មណាទិនា បការន្តរេន តស្ស បច្ចយភាវោតិ ‘‘អនិយមតោ’’តិ វុត្តំ។ កេចិ បន ‘‘និយមតោ’’តិ បទំ ‘‘សសន្តតិបរិយាបន្ន’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធិត្វា អត្ថំ វទន្តិ ‘‘ឯកន្តេន សសន្តតិបរិយាបន្ន’’ន្តិ។

    229. Yathāsambhavanti sambhavānurūpaṃ. Tena catunnaṃ tāva bhūtānaṃ sahajātanissayaatthiavigatavasena cakkhāyatanādīnaṃ pañcannaṃ paccayabhāvo, vatthūsu pana hadayavatthuno chaṭṭhāyatanassa paṭisandhiyaṃ sahajātanissayaaññamaññavippayuttaatthiavigatavasena, pavattiyaṃ yasmā anantaracittena saddhiṃ uppannameva vatthu ṭhitippattiyā balavabhāvena tassa nissayo bhavituṃ sakkoti, na sahajātaṃ, tasmā purejātanissayavippayuttaatthiavigatavasena. Itaravatthūnaṃ pañcaviññāṇasaṅkhātassa chaṭṭhāyatanassa indriyapaccayavasena ca, jīvitassa indriyaatthiavigatavasena paccayabhāvo vuttoti daṭṭhabbo. Ekappakārenevāti yathā cakkhādīnaṃ manāyatanassa paṭiniyatadassanādikiccānuvidhānato niyato ekappakāreneva paccayabhāvo, na evaṃ rūpāyatanādīnaṃ, tesaṃ pana rūpārammaṇādinā pakārantarena tassa paccayabhāvoti ‘‘aniyamato’’ti vuttaṃ. Keci pana ‘‘niyamato’’ti padaṃ ‘‘sasantatipariyāpanna’’nti iminā sambandhitvā atthaṃ vadanti ‘‘ekantena sasantatipariyāpanna’’nti.

    ‘‘ឆដ្ឋាយតនញ្ច មនាយតនញ្ច ឆដ្ឋាយតន’’ន្តិ ឥមិនា វិគ្គហេន អត្ថតោ, ឥតរេហិ ទ្វីហិ សទ្ទតោបិ អត្ថតោបិ សរូបតំ ទស្សេតិ។ ‘‘ចក្ខាទីហិ សហ ‘សឡាយតន’ន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តនយេន ឯកសេសំ កត្វា មនាយតនំ ចក្ខាទីហិ សទ្ធិំ ‘‘សឡាយតន’’ន្តិ បាឡិយំ វុត្តំ ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ។ យថាវុត្តោតិ ‘‘ឆដ្ឋាយតនញ្ច មនាយតនញ្ចា’’តិអាទិនា អត្តនា វុត្តប្បការោ។ សព្ពត្ថាតិ នាមរូបសទ្ទេន សឡាយតនសទ្ទេន ច សទ្ទសរូបតាសុ, អត្ថសរូបតាសុ វា។ យទិ សុត្តន្តភាជនីយេ វិបាកឆដ្ឋាយតនមេវ អធិប្បេតំ, អថ កស្មា ‘‘ឥតរំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អវិបាកញ្ហិ តត្ថ ឥតរន្តិ អធិប្បេតន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘បច្ចយនយេ បនា’’តិអាទិ។

    ‘‘Chaṭṭhāyatanañca manāyatanañca chaṭṭhāyatana’’nti iminā viggahena atthato, itarehi dvīhi saddatopi atthatopi sarūpataṃ dasseti. ‘‘Cakkhādīhi saha ‘saḷāyatana’nti vutta’’nti vuttanayena ekasesaṃ katvā manāyatanaṃ cakkhādīhi saddhiṃ ‘‘saḷāyatana’’nti pāḷiyaṃ vuttaṃ ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti. Yathāvuttoti ‘‘chaṭṭhāyatanañca manāyatanañcā’’tiādinā attanā vuttappakāro. Sabbatthāti nāmarūpasaddena saḷāyatanasaddena ca saddasarūpatāsu, atthasarūpatāsu vā. Yadi suttantabhājanīye vipākachaṭṭhāyatanameva adhippetaṃ, atha kasmā ‘‘itaraṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Avipākañhi tattha itaranti adhippetanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘paccayanaye panā’’tiādi.

    សហជាតាទីសុ ហេតុអាហារិន្ទ្រិយបច្ចយេ បក្ខិបិត្វា ទសធា, តតោ ឯកំ អបនេត្វា នវធា, តតោ ឯកំ អបនេត្វា អដ្ឋធា បច្ចយភាវោ វេទិតព្ពោ។ ឯវមេត្ថ សាធារណវសេន អវកំសោ, ហេតុអាទិអសាធារណវសេន ឧក្កំសោតិ ឈានាទីនម្បិ វសេន វេទិតព្ពោ។

    Sahajātādīsu hetuāhārindriyapaccaye pakkhipitvā dasadhā, tato ekaṃ apanetvā navadhā, tato ekaṃ apanetvā aṭṭhadhā paccayabhāvo veditabbo. Evamettha sādhāraṇavasena avakaṃso, hetuādiasādhāraṇavasena ukkaṃsoti jhānādīnampi vasena veditabbo.

    បដិសន្ធិយំ អរូបធម្មា កម្មជរូបស្ស ឧប្បាទក្ខណេ បច្ចយា ហោន្តីតិ ‘‘បវត្តេ’’តិ វិសេសេតិ។ ‘‘បច្ឆាជាតវិប្បយុត្តាទយោ ឯវា’’តិ និយមេន សហជាតបុរេជាតវិប្បយុត្តាទយោ និវត្តេតិ។

    Paṭisandhiyaṃ arūpadhammā kammajarūpassa uppādakkhaṇe paccayā hontīti ‘‘pavatte’’ti viseseti. ‘‘Pacchājātavippayuttādayo evā’’ti niyamena sahajātapurejātavippayuttādayo nivatteti.

    ‘‘អវសេសមនាយតនស្សា’’តិ អវសេសគ្គហណម្បិ បករណតោ វិសិដ្ឋវិសយមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធភវេ’’តិអាទិមាហ, យតោ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វត្ថុរូប’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពោតិ នាមរូបស្ស បដិសន្ធិយំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយអត្ថិអវិគតាទិបច្ចយភាវោ សហជាតាទិសាធារណបច្ចយភាវោ, សម្បយុត្តវិបាកហេតុអាហារិន្ទ្រិយាទិបច្ចយភាវោ សម្បយុត្តាទិអសាធារណបច្ចយភាវោ នាមស្ស, រូបស្ស បន វិប្បយុត្តបច្ចយភាវោ យោជេតព្ពោ។

    ‘‘Avasesamanāyatanassā’’ti avasesaggahaṇampi pakaraṇato visiṭṭhavisayamevāti dassetuṃ ‘‘pañcakkhandhabhave’’tiādimāha, yato aṭṭhakathāyaṃ ‘‘vatthurūpa’’ntiādi vuttaṃ. Yathāsambhavaṃ yojetabboti nāmarūpassa paṭisandhiyaṃ sahajātaaññamaññanissayaatthiavigatādipaccayabhāvo sahajātādisādhāraṇapaccayabhāvo, sampayuttavipākahetuāhārindriyādipaccayabhāvo sampayuttādiasādhāraṇapaccayabhāvo nāmassa, rūpassa pana vippayuttapaccayabhāvo yojetabbo.

    សឡាយតនបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Saḷāyatanapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ផស្សបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Phassapadaniddesavaṇṇanā

    ២៣០. តទភេទវសេនាតិ តស្ស ផស្សស្ស អភេទវសេន, ផស្សភាវសាមញ្ញេនាតិ អត្ថោ។ ន យុត្តំ ឯកស្សេវ វចនំ។ អញ្ញស្សាបីតិ យថាវុត្តតោ អញ្ញស្សាបិ។ សព្ពាយតនតោ ហិ ឯកស្ស ផស្សស្ស អសម្ភវចោទនាយំ តប្បសង្គេន ឯកាយតនតោ អនេកស្សាបិ សម្ភវោ នត្ថីតិ ចោទនា ‘‘ឦទិសី ធម្មតា នត្ថី’’តិ ញាបនត្ថាតិ ទស្សេតិ ‘‘អញ្ញស្សាបី’’តិអាទិនា។ និទស្សនវសេនាតិ ឧទាហរណទស្សនវសេន ។ ឯកផស្សស្ស សម្ភវតោតិ ការណាបទេសោ។ ឯកផស្សសម្ភវស្ស លព្ភមានត្តា ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ភគវតា វុត្តន្តិ បរិហារំ ទស្សេន្តោតិ យោជនា។ សេសេសូតិ ឯកន្តិអាទីសុ។ នវធា បច្ចយត្តេ ឯកំ វិបាកមនាយតនំ វិភាវយេ។ តថា ចាតិ អារម្មណបុរេជាតអត្ថិអវិគតវសេន។ យ្វាយំ បច្ចយភាវោ យាទិសានំ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បច្ចុប្បន្នានិ…បេ.… សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ អាហ។ អតីតានាគតកាលវិមុត្តានម្បិ អារម្មណមត្តតាយ សម្ភវតោ អាហ ‘‘អារម្មណ…បេ.… សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ។ តត្ថ តន្តិ រូបាយតនាទិំ។

    230. Tadabhedavasenāti tassa phassassa abhedavasena, phassabhāvasāmaññenāti attho. Na yuttaṃ ekasseva vacanaṃ. Aññassāpīti yathāvuttato aññassāpi. Sabbāyatanato hi ekassa phassassa asambhavacodanāyaṃ tappasaṅgena ekāyatanato anekassāpi sambhavo natthīti codanā ‘‘īdisī dhammatā natthī’’ti ñāpanatthāti dasseti ‘‘aññassāpī’’tiādinā. Nidassanavasenāti udāharaṇadassanavasena . Ekaphassassa sambhavatoti kāraṇāpadeso. Ekaphassasambhavassa labbhamānattā ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti bhagavatā vuttanti parihāraṃ dassentoti yojanā. Sesesūti ekantiādīsu. Navadhā paccayatte ekaṃ vipākamanāyatanaṃ vibhāvaye. Tathā cāti ārammaṇapurejātaatthiavigatavasena. Yvāyaṃ paccayabhāvo yādisānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘paccuppannāni…pe… sandhāya vutta’’nti āha. Atītānāgatakālavimuttānampi ārammaṇamattatāya sambhavato āha ‘‘ārammaṇa…pe… sandhāya vutta’’nti. Tattha tanti rūpāyatanādiṃ.

    ផស្សបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Phassapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    វេទនាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Vedanāpadaniddesavaṇṇanā

    ២៣១. អនន្តរាទីហីតិ អនន្តរសមនន្តរូបនិស្សយនត្ថិវិគតបច្ចយេហិ។ ឧបនិស្សយេតិ អនន្តរូបនិស្សយេ។ អនន្តរសមនន្តរបច្ចយា ហិ អនន្តរតាវសេនេវ អនន្តរូបនិស្សយេ អន្តោគធា។ នត្ថិវិគតបច្ចយា បន អនន្តរសមនន្តរបច្ចយធម្មានំយេវ តថាភាវតោ តទន្តោគធា។ តស្សាតិ ឧបនិស្សយស្ស។

    231. Anantarādīhīti anantarasamanantarūpanissayanatthivigatapaccayehi. Upanissayeti anantarūpanissaye. Anantarasamanantarapaccayā hi anantaratāvaseneva anantarūpanissaye antogadhā. Natthivigatapaccayā pana anantarasamanantarapaccayadhammānaṃyeva tathābhāvato tadantogadhā. Tassāti upanissayassa.

    សព្ពស្សាតិ វិបាកស្ស, អវិបាកស្ស ច។ បដិសន្ធិភវង្គចុតិចិត្តសម្បយុត្តាយ ហិ វេទនាយ សហជាតមនោសម្ផស្សោ វុត្តនយេន អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ។ អនន្តរោ អនន្តរាទិនា, អនានន្តរោ ឧបនិស្សយវសេនេវ បច្ចយោ ហោតិ។ សម្ភវទស្សនញ្ចេតំ, ន តាសំ មនោទ្វារិកភាវទស្សនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Sabbassāti vipākassa, avipākassa ca. Paṭisandhibhavaṅgacuticittasampayuttāya hi vedanāya sahajātamanosamphasso vuttanayena aṭṭhadhā paccayo hoti. Anantaro anantarādinā, anānantaro upanissayavaseneva paccayo hoti. Sambhavadassanañcetaṃ, na tāsaṃ manodvārikabhāvadassananti daṭṭhabbaṃ.

    វេទនាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Vedanāpadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    តណ្ហាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Taṇhāpadaniddesavaṇṇanā

    ២៣២. យថា ច រសាយនជានិ ឱជាជីវិតានិ, ឯវំ តំនិមិត្តំ សុខំ, តទបនេយ្យំ ជរាទិទុក្ខញ្ច ធម្មារម្មណភាវេន យោជេតព្ពំ។

    232. Yathā ca rasāyanajāni ojājīvitāni, evaṃ taṃnimittaṃ sukhaṃ, tadapaneyyaṃ jarādidukkhañca dhammārammaṇabhāvena yojetabbaṃ.

    កម្មផលាភិបត្ថនាវសេន សត្តា កម្មានិបិ អាយូហន្តីតិ សាតិសយំ តណ្ហាយ វិបាកវេទនា ឧបនិស្សយោ, ន តថា ឥតរាតិ អាហ ‘‘វិបាកា វិសេសេន…បេ.… អវិសេសេន ឥតរា ចា’’តិ។ ឥតរាតិ អវិបាកាតិ អត្ថោ។ ‘‘សុខមិច្ចេវ ភាសិតា’’តិ ឥទំ ឥដ្ឋសភាវំយេវ ឧបេក្ខំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន អនិដ្ឋសភាវំ។ តេនាហ ‘‘ឧបេក្ខា បនា’’តិអាទិ។ សព្ពស្សាតិ អវីតរាគស្ស វីតរាគស្ស ច វេទនាវតោ បុគ្គលស្ស។

    Kammaphalābhipatthanāvasena sattā kammānipi āyūhantīti sātisayaṃ taṇhāya vipākavedanā upanissayo, na tathā itarāti āha ‘‘vipākā visesena…pe… avisesena itarā cā’’ti. Itarāti avipākāti attho. ‘‘Sukhamicceva bhāsitā’’ti idaṃ iṭṭhasabhāvaṃyeva upekkhaṃ sandhāya vuttaṃ, na aniṭṭhasabhāvaṃ. Tenāha ‘‘upekkhā panā’’tiādi. Sabbassāti avītarāgassa vītarāgassa ca vedanāvato puggalassa.

    វេទនាបច្ចយា ឯវាតិ អយំ និយមោ និយមន្តរនិវត្តនបរោតិ នាស្ស បច្ចយន្តរនិវត្តនត្ថតា ទដ្ឋព្ពា។ ឯតេន បច្ចយុប្បន្នន្តរបដិក្ខេបោបិ និវត្តិតោ ហោតិ។

    Vedanāpaccayā evāti ayaṃ niyamo niyamantaranivattanaparoti nāssa paccayantaranivattanatthatā daṭṭhabbā. Etena paccayuppannantarapaṭikkhepopi nivattito hoti.

    តណ្ហាបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Taṇhāpadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ឧបាទានបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Upādānapadaniddesavaṇṇanā

    ២៣៣. បុរិមទិដ្ឋិន្តិ ‘‘សស្សតោ អត្តា’’តិ (ទី. និ. ១.៣១) បគេវ អភិនិវិដ្ឋំ សស្សតគាហំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘អត្តគ្គហណំ…បេ.… ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ។ ឧបាទិយមានន្តិ គណ្ហន្តំ។ លោកោតិ វា គហណន្តិ យំ ‘‘លោកោ សស្សតោ’’តិ គហណំ, សា ទិដ្ឋីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ទិដ្ឋុបាទានភូត’’ន្តិ។ ‘‘ធម្មសង្ខេប…បេ.… ទិដ្ឋិមត្តមេវា’’តិ ឥទំ ព្យវហិតានំ បទានំ សម្ពន្ធទស្សនំ។ តត្ថ សង្ខេបតោ តណ្ហាទឡ្ហត្តំ, សង្ខេបតោ ទិដ្ឋិមត្តមេវ ចត្តារិ ឧបាទានានីតិ អធិប្បាយោ។ ធម្មសង្ខេបវិត្ថារតោតិ សមុទាយភូតតោ ធម្មសង្ខេបវិត្ថារតោ តទវយវភូតំ សង្ខេបំ វិត្ថារញ្ច និទ្ធារេតិ។

    233. Purimadiṭṭhinti ‘‘sassato attā’’ti (dī. ni. 1.31) pageva abhiniviṭṭhaṃ sassatagāhaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenāha ‘‘attaggahaṇaṃ…pe… daṭṭhabba’’nti. Upādiyamānanti gaṇhantaṃ. Lokoti vā gahaṇanti yaṃ ‘‘loko sassato’’ti gahaṇaṃ, sā diṭṭhīti attho. Tenāha ‘‘diṭṭhupādānabhūta’’nti. ‘‘Dhammasaṅkhepa…pe… diṭṭhimattamevā’’ti idaṃ byavahitānaṃ padānaṃ sambandhadassanaṃ. Tattha saṅkhepato taṇhādaḷhattaṃ, saṅkhepato diṭṭhimattameva cattāri upādānānīti adhippāyo. Dhammasaṅkhepavitthāratoti samudāyabhūtato dhammasaṅkhepavitthārato tadavayavabhūtaṃ saṅkhepaṃ vitthārañca niddhāreti.

    សស្សតគាហបុព្ពង្គមោ, ឧច្ឆេទគាហបុព្ពង្គមោ ច អត្តគាហោតិ យោជនា។ តេសន្តិ យថាវុត្តសស្សតុច្ឆេទគាហានំ មូលភាវេន វិធាយកត្តា សាមិភូតោ។ អាទិនា វាតិ ‘‘បឋមំ អត្តវាទុបាទាន’’ន្តិអាទិនា វា វាក្យេន។

    Sassatagāhapubbaṅgamo, ucchedagāhapubbaṅgamo ca attagāhoti yojanā. Tesanti yathāvuttasassatucchedagāhānaṃ mūlabhāvena vidhāyakattā sāmibhūto. Ādinā vāti ‘‘paṭhamaṃ attavādupādāna’’ntiādinā vā vākyena.

    យេន ភវស្សាទេន គធិតចិត្តោ ភវនិព្ពត្តកំ កម្មំ កត្វា ឧបបន្នោ, សា ភវនិកន្តិ សន្តានេ ចិរានុពន្ធា អភិណ្ហុប្បត្តិកា ឧបបន្នមត្តស្ស ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘យទិបិ…បេ.… បវត្តិតព្ពត្តា’’តិ។ អរហត្តមគ្គវជ្ឈត្តា ភវរាគស្សបិ កាមុបាទានភាវោ អត្ថេវាតិ អាហ ‘‘តណ្ហាទឡ្ហត្តំ ន ហោតីតិ មញ្ញមានោ’’តិ។ ភវរាគោបិ ហិ សវិសយេ ទឡ្ហំ បវត្តតីតិ។ សព្ពាបិ តណ្ហា កាមុបាទានន្តិ ឯត្ថាបិ តស្ស អរហត្តមគ្គវជ្ឈតា វុត្តាតិ អានេត្វា យោជេតព្ពំ។

    Yena bhavassādena gadhitacitto bhavanibbattakaṃ kammaṃ katvā upapanno, sā bhavanikanti santāne cirānubandhā abhiṇhuppattikā upapannamattassa uppajjatīti āha ‘‘yadipi…pe… pavattitabbattā’’ti. Arahattamaggavajjhattā bhavarāgassapi kāmupādānabhāvo atthevāti āha ‘‘taṇhādaḷhattaṃ na hotīti maññamāno’’ti. Bhavarāgopi hi savisaye daḷhaṃ pavattatīti. Sabbāpi taṇhā kāmupādānanti etthāpi tassa arahattamaggavajjhatā vuttāti ānetvā yojetabbaṃ.

    ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតា ន អារម្មណភូតាតិ អធិប្បាយោ។ តេនាតិ ខន្ធានំ អាលយភាវេន។ អារម្មណានន្តរបកតូបនិស្សយាតិ អារម្មណូបនិស្សយអនន្តរូបនិស្សយបកតូបនិស្សយា។ អនន្តរបច្ចយាទីនន្តិ អនន្តរសមនន្តរអារម្មណបច្ចយាទីនំ។

    Uppattiṭṭhānabhūtā na ārammaṇabhūtāti adhippāyo. Tenāti khandhānaṃ ālayabhāvena. Ārammaṇānantarapakatūpanissayāti ārammaṇūpanissayaanantarūpanissayapakatūpanissayā. Anantarapaccayādīnanti anantarasamanantaraārammaṇapaccayādīnaṃ.

    ឧបាទានបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Upādānapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ភវបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Bhavapadaniddesavaṇṇanā

    ២៣៤. ‘‘ភវតី’’តិ ឥទំ ឧបបត្តិភវនិព្ពចនំ។ ទ្វយស្សាតិ កម្មុបបត្តិភវទ្វយស្ស។ និប្ផាទនផលំ ផលស្ស ឧប្បាទនសមត្ថតា។ និព្ពត្តនំ និប្ផាទនំ។

    234. ‘‘Bhavatī’’ti idaṃ upapattibhavanibbacanaṃ. Dvayassāti kammupapattibhavadvayassa. Nipphādanaphalaṃ phalassa uppādanasamatthatā. Nibbattanaṃ nipphādanaṃ.

    ‘‘ភគវំមូលកា’’តិ (អ. និ. ៨.៨៣; ៩.១; ១០.៥៨; ១១.១៩) វិយ ‘‘សញ្ញាវំភវោ’’តិ វត្តព្ពេ អត្ថិ-អត្ថេ វា វំ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ អាហ ‘‘សញ្ញាភវោ’’តិ។ តស្ស វា អត្ថេតិ តស្ស វន្តុសទ្ទស្ស អត្ថេ, អត្ថិ-អត្ថេតិ អត្ថោ។ អការំ កត្វាតិ យថា ‘‘បីតិសុខំ អស្ស អត្ថី’’តិ អត្ថេ អការំ កត្វា ឧប្បាទេត្វា ឈានំ បីតិសុខន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ សញ្ញា អស្ស អត្ថីតិ សញ្ញោ, ភវោ, សោវ សញ្ញភវោ។ ឯកស្មិន្តិ រូបក្ខន្ធេ ឯវ។ បវត្តត្តាតិ បវត្តកបវត្តនដ្ឋានានំ អភេទេបិ ឧបចារវសេន ភិន្នំ វិយ កត្វា ទស្សេតិ។

    ‘‘Bhagavaṃmūlakā’’ti (a. ni. 8.83; 9.1; 10.58; 11.19) viya ‘‘saññāvaṃbhavo’’ti vattabbe atthi-atthe vā vaṃ-saddo luttaniddiṭṭhoti āha ‘‘saññābhavo’’ti. Tassa vā attheti tassa vantusaddassa atthe, atthi-attheti attho. Akāraṃ katvāti yathā ‘‘pītisukhaṃ assa atthī’’ti atthe akāraṃ katvā uppādetvā jhānaṃ pītisukhanti vuccati, evaṃ saññā assa atthīti sañño, bhavo, sova saññabhavo. Ekasminti rūpakkhandhe eva. Pavattattāti pavattakapavattanaṭṭhānānaṃ abhedepi upacāravasena bhinnaṃ viya katvā dasseti.

    កម្មសង្ខាតតន្តិ ‘‘កម្ម’’ន្តិ វត្តព្ពតំ, កម្មកោដ្ឋាសតំ វា។ ‘‘ចេតនាហំ, ភិក្ខវេ, កម្មំ វទាមី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៦.៦៣) សុត្តេបិ ចេតនាយ កម្មភាវោ អាគតោវ។ និប្បរិយាយេន បន ចេតនាវ កម្មភវោតិ វុត្តមត្ថំ អភិធម្មបាឡិយាវ សាធេន្តោ ‘‘វុត្តញ្ហី’’តិអាទិមាហ។ ឥមាយ ហិ វេទនាសញ្ញាវិញ្ញាណក្ខន្ធេហិ, មនាយតនមនោវិញ្ញាណធាតូហិ, សង្ខារក្ខន្ធធម្មាយតនធម្មធាតុឯកទេសេន ច កម្មភវស្ស សម្បយុត្តតំ វទន្តិយា ធាតុកថាបាឡិយា តស្ស ចេតនាភាវោ ទីបិតោតិ។

    Kammasaṅkhātatanti ‘‘kamma’’nti vattabbataṃ, kammakoṭṭhāsataṃ vā. ‘‘Cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmī’’tiādinā (a. ni. 6.63) suttepi cetanāya kammabhāvo āgatova. Nippariyāyena pana cetanāva kammabhavoti vuttamatthaṃ abhidhammapāḷiyāva sādhento ‘‘vuttañhī’’tiādimāha. Imāya hi vedanāsaññāviññāṇakkhandhehi, manāyatanamanoviññāṇadhātūhi, saṅkhārakkhandhadhammāyatanadhammadhātuekadesena ca kammabhavassa sampayuttataṃ vadantiyā dhātukathāpāḷiyā tassa cetanābhāvo dīpitoti.

    ធម្មភេទតោតិ ចេតនាចេតនាសម្បយុត្តភាវេន, កុសលាកុសលាព្យាកតភាវេន ច ធម្មវិភាគតោ។ ‘‘បុនវចន’’ន្តិ ឥមិនាវ បុនរុត្តិទោសាបត្តិ បដិញ្ញាតាតិ បរស្ស អាសង្កំ ទស្សេន្តោ ‘‘សាត្ថកមេវិទំ បុនវចនន្តិ ឯតំ ន យុត្តន្តិ ចេ’’តិ អាហ។ ភវេកទេសភាវេនាតិ កម្មភវស្ស ឯកទេសត្តា សង្ខារានំ។ តេន យេសំ ធម្មានំ សមុទាយោ ភវោ វុត្តោ, តទេកទេសា សង្ខារា, សមុទាយេកទេសា ច អត្ថតោ ភិន្នា ឯវាតិ វុត្តមេវេតន្តិ ទស្សេតិ។ បុន យថាវុត្តមេវ ភេទំ មនសិ កត្វា អត្ថតោ បុនវចនាភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘បរេន វា’’តិអាទិមាហ។

    Dhammabhedatoti cetanācetanāsampayuttabhāvena, kusalākusalābyākatabhāvena ca dhammavibhāgato. ‘‘Punavacana’’nti imināva punaruttidosāpatti paṭiññātāti parassa āsaṅkaṃ dassento ‘‘sātthakamevidaṃ punavacananti etaṃ na yuttanti ce’’ti āha. Bhavekadesabhāvenāti kammabhavassa ekadesattā saṅkhārānaṃ. Tena yesaṃ dhammānaṃ samudāyo bhavo vutto, tadekadesā saṅkhārā, samudāyekadesā ca atthato bhinnā evāti vuttamevetanti dasseti. Puna yathāvuttameva bhedaṃ manasi katvā atthato punavacanābhāvaṃ dassento ‘‘parena vā’’tiādimāha.

    អន្តោគធេតិ កាមភវាទិអន្តោគធេ សញ្ញាភវាទិកេ។ កាមភវាទិកេតិ កាមរូបារូបភវេ។

    Antogadheti kāmabhavādiantogadhe saññābhavādike. Kāmabhavādiketi kāmarūpārūpabhave.

    ឧបាទានភេទន្តិ កាមុបាទានាទិឧបាទានវិសេសំ។

    Upādānabhedanti kāmupādānādiupādānavisesaṃ.

    តេនាតិ សីលព្ពតុបាទានេន។ វក្ខមានេនាតិ ‘‘ឥទំ សីលព្ពតំ នាមា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២៣៤) អដ្ឋកថាយំ វក្ខមានេន បការេន។ បុរាណំ ព្រហ្មណ្ឌលិង្គខន្ទបុរាណាទិ។ ‘‘សេតវធយជ្ជំ អារភតេ ភូតិកាមោ’’តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. មហាដី. ២.៦៥០) បសុមារណវិធានយុត្តោ យញ្ញវិធិ បសុពន្ធវិធិ។

    Tenāti sīlabbatupādānena. Vakkhamānenāti ‘‘idaṃ sīlabbataṃ nāmā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 234) aṭṭhakathāyaṃ vakkhamānena pakārena. Purāṇaṃ brahmaṇḍaliṅgakhandapurāṇādi. ‘‘Setavadhayajjaṃ ārabhate bhūtikāmo’’tiādinā (visuddhi. mahāṭī. 2.650) pasumāraṇavidhānayutto yaññavidhi pasubandhavidhi.

    អត្តនោ សុទ្ធិមគ្គបរាមាសមត្តត្តា សីលព្ពតុបាទានស្ស អត្តវាទុបាទាននិមិត្តំ វុត្តំ។

    Attano suddhimaggaparāmāsamattattā sīlabbatupādānassa attavādupādānanimittaṃ vuttaṃ.

    មគ្គបច្ចយា ហោន្តិ មិច្ឆានិយ្យានសភាវត្តា។ អនន្តរស្ស បន កាមកម្មភវស្ស អនន្តរសមនន្តរអនន្តរូបនិស្សយនត្ថិវិគតាសេវនបច្ចយេហិ ឧបាទានស្ស បច្ចយភាវោ បាកដោយេវាតិ ន វុត្តោ។

    Maggapaccayā honti micchāniyyānasabhāvattā. Anantarassa pana kāmakammabhavassa anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanapaccayehi upādānassa paccayabhāvo pākaṭoyevāti na vutto.

    ភវបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Bhavapadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ជាតិជរាមរណាទិបទនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Jātijarāmaraṇādipadaniddesavaṇṇanā

    ២៣៥. ឧបបត្តិភវុប្បត្តីតិ ឧបបត្តិភវេ, ឧបបត្តិភវភាវេន វា ឧបាទិន្នក្ខន្ធានំ ឧប្បត្តិ។ ជាយមានស្ស ខន្ធស្ស។ ជាតិ និព្ពត្តិវិការោ។ ឧបបត្តិភវោបិ ជាតិយា បច្ចយោ។ កស្មា? ឧបបត្តិភវេ អសតិ ជាតិយា អភាវាតិ យោជនា។ ‘‘ជាយមានរូបបទដ្ឋានតា’’តិអាទិនាបិ តស្ស ជាតិយា បច្ចយភាវំយេវ វិភាវេតិ។

    235. Upapattibhavuppattīti upapattibhave, upapattibhavabhāvena vā upādinnakkhandhānaṃ uppatti. Jāyamānassa khandhassa. Jāti nibbattivikāro. Upapattibhavopi jātiyā paccayo. Kasmā? Upapattibhave asati jātiyā abhāvāti yojanā. ‘‘Jāyamānarūpapadaṭṭhānatā’’tiādināpi tassa jātiyā paccayabhāvaṃyeva vibhāveti.

    សតិបិ សុក្កសោណិតាទិកេ បិតុគតវិសេសាទិការណេ ពាហិរេ បច្ចយេ តស្ស បន អនិយតត្តា, ហីនបណីតាទិវិសេសស្ស ច អធិប្បេតត្តា វុត្តំ ‘‘អជ្ឈត្ត…បេ.… អភាវា’’តិ។

    Satipi sukkasoṇitādike pitugatavisesādikāraṇe bāhire paccaye tassa pana aniyatattā, hīnapaṇītādivisesassa ca adhippetattā vuttaṃ ‘‘ajjhatta…pe… abhāvā’’ti.

    ជាតិជរាមរណាទិបទនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Jātijarāmaraṇādipadaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ភវចក្កកថាវណ្ណនា

    Bhavacakkakathāvaṇṇanā

    ២៤២. សម្ពន្ធំ ឥតំ គតន្តិ សមិតំ។ តេនាហ ‘‘សង្គត’’ន្តិ។

    242. Sambandhaṃ itaṃ gatanti samitaṃ. Tenāha ‘‘saṅgata’’nti.

    ភវច្ឆន្ទោ ភវរាគោ។ តស្សារុប្បកថាសវនន្តិ តស្ស ពាលភាវស្ស អយុត្តការិតាយ អនុច្ឆវិកកថាសវនំ។ ឯតេន បរូបវាទហេតុកាទិទុក្ខំ ទស្សេតិ, ‘‘កម្មការណាទស្សន’’ន្តិ ឥមិនា ទណ្ឌហេតុកំ, ឥតរេន ទុគ្គតិនិព្ពត្តិហេតុកំ ។ គមេន្តីតិ ញាបេន្តិ។ ផលេនាបិ ហិ អព្យភិចារិនា ហេតុ ញាយតិ, វុដ្ឋិនិមិត្តេន វិយ មហោឃេន ឧបរិទេសេ វុដ្ឋិនិបាតោ។ តេន វុត្តំ ‘‘ពោធេន្តី’’តិ។

    Bhavacchando bhavarāgo. Tassāruppakathāsavananti tassa bālabhāvassa ayuttakāritāya anucchavikakathāsavanaṃ. Etena parūpavādahetukādidukkhaṃ dasseti, ‘‘kammakāraṇādassana’’nti iminā daṇḍahetukaṃ, itarena duggatinibbattihetukaṃ . Gamentīti ñāpenti. Phalenāpi hi abyabhicārinā hetu ñāyati, vuṭṭhinimittena viya mahoghena uparidese vuṭṭhinipāto. Tena vuttaṃ ‘‘bodhentī’’ti.

    វិសេសនិវត្តិអត្ថោ មត្តសទ្ទោ ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ៦) វិយ។ អប្បហីនាវិជ្ជា ការណលាភេ ឧប្បត្តិអរហតាយ សមីបេយេវាតិ អាហ ‘‘សន្និហិតភាវករណេនា’’តិ។ វេទេតីតិ វេទយតិ។ តស្ស អត្ថវចនំ អនុភវតីតិ។ វេទំ វា ញាណំ ករោតិ ឧប្បាទេតីតិ វេទេតិ។ តស្ស អត្ថវចនំ ជានាតីតិ។ វេទិយតីតិ បន កម្មកត្តុកម្មានំ វសេន និទ្ទេសោតិ តស្សបិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ជានាតិ, ញាយតិ ចា’’តិ អាហ។ ច-សទ្ទត្ថោតិ សមុច្ចយត្ថោ, ព្រហ្មាទិនា ច ការកេន, អត្តនា ច វេទកេន រហិតន្តិ អត្ថោ។ ច-សទ្ទត្ថសមាសន្តិ ទ្វន្ទសមាសមាហ។

    Visesanivattiattho mattasaddo ‘‘avitakkavicāramattā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 6) viya. Appahīnāvijjā kāraṇalābhe uppattiarahatāya samīpeyevāti āha ‘‘sannihitabhāvakaraṇenā’’ti. Vedetīti vedayati. Tassa atthavacanaṃ anubhavatīti. Vedaṃ vā ñāṇaṃ karoti uppādetīti vedeti. Tassa atthavacanaṃ jānātīti. Vediyatīti pana kammakattukammānaṃ vasena niddesoti tassapi atthaṃ dassento ‘‘jānāti, ñāyati cā’’ti āha. Ca-saddatthoti samuccayattho, brahmādinā ca kārakena, attanā ca vedakena rahitanti attho. Ca-saddatthasamāsanti dvandasamāsamāha.

    ចតុព្ពិធម្បិ វា សុញ្ញតន្តិ ធុវភាវាទិសុញ្ញតំ, អត្តាទិសុញ្ញតញ្ច សន្ធាយ វទតិ។

    Catubbidhampi vā suññatanti dhuvabhāvādisuññataṃ, attādisuññatañca sandhāya vadati.

    បុព្ពន្តតោតិ អតីតកោដ្ឋាសតោ។ វេទនាវសានម្បិ ភវចក្កំ បរិបុណ្ណមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘វេទនា វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អវិជ្ជាគហណេន វា តណ្ហុបាទានានិ, សង្ខារគ្គហណេន ភវោ, វិញ្ញាណាទិគ្គហណេន ជាតិជរាមរណានិ សោកាទយោ ច គហិតាតិ ឯវម្បិ វេទនាវសានំ ភវចក្កន្តិ យុត្តមេវេតំ។ តណ្ហាមូលកេ ចាតិ តណ្ហុបាទានគ្គហណេន អវិជ្ជា គហិតាតិអាទិនា យោជេតព្ពំ។ តេនាហ ‘‘ទ្វិន្នំ…បេ.… ហោតី’’តិ។ តត្ថ ទ្វិន្នន្តិ បុរិមបច្ឆិមានំ ឧភិន្នំ ហេតុផលវជ្ជានំ។ វិបរីតាភិនិវេសំ ករោន្តីតិ និមិត្តំ កត្តុឧបចារេន វទតិ។ អនុបច្ឆេទមេវ បកាសេតីតិ យោជនា។

    Pubbantatoti atītakoṭṭhāsato. Vedanāvasānampi bhavacakkaṃ paripuṇṇamevāti dassetuṃ ‘‘vedanā vā’’tiādi vuttaṃ. Avijjāgahaṇena vā taṇhupādānāni, saṅkhāraggahaṇena bhavo, viññāṇādiggahaṇena jātijarāmaraṇāni sokādayo ca gahitāti evampi vedanāvasānaṃ bhavacakkanti yuttamevetaṃ. Taṇhāmūlake cāti taṇhupādānaggahaṇena avijjā gahitātiādinā yojetabbaṃ. Tenāha ‘‘dvinnaṃ…pe… hotī’’ti. Tattha dvinnanti purimapacchimānaṃ ubhinnaṃ hetuphalavajjānaṃ. Viparītābhinivesaṃ karontīti nimittaṃ kattuupacārena vadati. Anupacchedameva pakāsetīti yojanā.

    ហេតុផលសន្ធិ, ផលហេតុសន្ធិ, បុនបិ ហេតុផលសន្ធីតិ ឯវំ ហេតុអាទិបុព្ពកា ហេតុផលហេតុបុព្ពកា។ ហេតុផលហេតុផលវសេនាតិ អវិជ្ជាទិហេតុ, វិញ្ញាណាទិផល, តណ្ហាទិហេតុ, ជាតិផលវសេន។ ឧបសគ្គវិសេសេន អត្ថវិសេសោ ហោតីតិ ‘‘អាកិរីយន្តី’’តិ បទស្ស បកាសីយន្តីតិ អត្ថោ វុត្តោ។ កិលេសកម្មវិបាកាតិ អវិជ្ជាទិកេ វេទនាបរិយោសានេ វទតិ។ វិបាកកិលេសកម្មេហីតិ វិញ្ញាណាទីហិ ភវបរិយោសានេហិ។ បុន កម្មស្ស វិបាកសម្ពន្ធោ វុត្តនយត្តា ន គហិតោ។ ‘‘វដ្ដានី’’តិ ច ឥទំ ‘‘តីណិ វដ្ដានី’’តិ វិគ្គហវសេន លព្ភមានំ គហេត្វា វុត្តំ។

    Hetuphalasandhi, phalahetusandhi, punapi hetuphalasandhīti evaṃ hetuādipubbakā hetuphalahetupubbakā. Hetuphalahetuphalavasenāti avijjādihetu, viññāṇādiphala, taṇhādihetu, jātiphalavasena. Upasaggavisesena atthaviseso hotīti ‘‘ākirīyantī’’ti padassa pakāsīyantīti attho vutto. Kilesakammavipākāti avijjādike vedanāpariyosāne vadati. Vipākakilesakammehīti viññāṇādīhi bhavapariyosānehi. Puna kammassa vipākasambandho vuttanayattā na gahito. ‘‘Vaṭṭānī’’ti ca idaṃ ‘‘tīṇi vaṭṭānī’’ti viggahavasena labbhamānaṃ gahetvā vuttaṃ.

    ‘‘បុរិមកម្មភវស្មិំ មោហោ’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២៤២) អដ្ឋកថាយ អាគតត្តា អាសន្នបច្ចក្ខតំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឥមិស្សា’’តិ។ វិភង្គបាឡិយា វសេន ទស្សិតំ, តស្មា ន អដ្ឋកថាយ បុព្ពាបរវិរោធោ យថាបាឋំ អត្ថស្ស បកាសិតត្តាតិ អធិប្បាយោ។ តត្ថ ចេតនាសម្បយុត្តានញ្ច ចេតនាយ ច សង្ខារភាវេន កម្មភវភាវេន ច វត្តព្ពមេវាតិ បាឡិទ្វយាធិប្បាយវិវរណវសេន ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ភវស្សាតិ ឧបបត្តិភវស្ស។ ‘‘ភវោ’’តិ វុត្តា ចេតនាសម្បយុត្តាតិ សម្ពន្ធោ។ គហណន្តិ និកាមនវសេន អារម្មណស្ស គហណំ។ តេនាហ ‘‘កាមុបាទានំ កិច្ចេនាហា’’តិ។ ឥតរានិ កិច្ចេនាហាតិ យោជនា។ តីសុ អត្ថវិកប្បេសូតិ ‘‘តំ កម្មំ ករោតោ បុរិមា ចេតនាយោ’’តិអាទិនា វុត្តេសុ តីសុ អាយូហនចេតនានំ អត្ថវិកប្បេសុ។ ននុ ច តតិយេ អត្ថវិកប្បេ អាយូហនស្ស អវសានេ ចេតនា ន វុត្តាតិ? យទិបិ សរូបតោ ន វុត្តា, ‘‘តំសម្បយុត្តា’’តិ បន សទ្ទតោ បធានភាវេន វុត្តស្ស អាយូហនស្ស អប្បធានភាវេន វុត្តា អវសានេ បច្ឆតោ វុត្តា វិយ ហោតីតិ ឥមំ បរិយាយំ សន្ធាយ ‘‘តីសុបិ…បេ.… អវសានេ’’តិ វុត្តំ។

    ‘‘Purimakammabhavasmiṃ moho’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 242) aṭṭhakathāya āgatattā āsannapaccakkhataṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘imissā’’ti. Vibhaṅgapāḷiyā vasena dassitaṃ, tasmā na aṭṭhakathāya pubbāparavirodho yathāpāṭhaṃ atthassa pakāsitattāti adhippāyo. Tattha cetanāsampayuttānañca cetanāya ca saṅkhārabhāvena kammabhavabhāvena ca vattabbamevāti pāḷidvayādhippāyavivaraṇavasena dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Bhavassāti upapattibhavassa. ‘‘Bhavo’’ti vuttā cetanāsampayuttāti sambandho. Gahaṇanti nikāmanavasena ārammaṇassa gahaṇaṃ. Tenāha ‘‘kāmupādānaṃ kiccenāhā’’ti. Itarāni kiccenāhāti yojanā. Tīsu atthavikappesūti ‘‘taṃ kammaṃ karoto purimā cetanāyo’’tiādinā vuttesu tīsu āyūhanacetanānaṃ atthavikappesu. Nanu ca tatiye atthavikappe āyūhanassa avasāne cetanā na vuttāti? Yadipi sarūpato na vuttā, ‘‘taṃsampayuttā’’ti pana saddato padhānabhāvena vuttassa āyūhanassa appadhānabhāvena vuttā avasāne pacchato vuttā viya hotīti imaṃ pariyāyaṃ sandhāya ‘‘tīsupi…pe… avasāne’’ti vuttaṃ.

    និប្បរិយាយេន បន យេសុ អាយូហនស្ស អវសានេ ចេតនា វុត្តា, តេ ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វីសុ…បេ.… អាហា’’តិ វុត្តំ។ តតិយេ អត្ថវិកប្បេ វុត្តេ អាយូហនសង្ខារេ តំសម្បយុត្តាតិ អាហាតិ យោជនា។ កម្មស្ស បច្ចយភូតន្តិ សង្ខារបច្ចយំ។ តេន ‘‘កម្មករណកាលេ’’តិ ឯត្ថ កម្ម-សទ្ទេន សព្ពស្សបិ សង្ខារស្ស គហិតតំ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘ន កម្មសម្បយុត្តមេវា’’តិ។

    Nippariyāyena pana yesu āyūhanassa avasāne cetanā vuttā, te dassetuṃ ‘‘dvīsu…pe… āhā’’ti vuttaṃ. Tatiye atthavikappe vutte āyūhanasaṅkhāre taṃsampayuttāti āhāti yojanā. Kammassa paccayabhūtanti saṅkhārapaccayaṃ. Tena ‘‘kammakaraṇakāle’’ti ettha kamma-saddena sabbassapi saṅkhārassa gahitataṃ dasseti. Tenāha ‘‘na kammasampayuttamevā’’ti.

    កម្មានេវាតិ កម្មានិយេវ។ វិបាកធម្មតាយ កម្មសរិក្ខកា។ សហជាតកោដិយា, ឧបនិស្សយកោដិយា ច តស្ស កម្មស្ស ឧបការកាតិ តទុបការកា។ សំខិប្បន្តីតិ សំខិបីយន្តិ សំយូហីយន្តិ។ ‘‘សំខិប្បន្តិ ឯត្ថា’’តិ អធិករណសាធនវសេន សង្ខេបសទ្ទស្ស អត្ថំ វត្វា បុន កម្មសាធនវសេន វត្តុំ ‘‘សំខិបីយតី’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Kammānevāti kammāniyeva. Vipākadhammatāya kammasarikkhakā. Sahajātakoṭiyā, upanissayakoṭiyā ca tassa kammassa upakārakāti tadupakārakā. Saṃkhippantīti saṃkhipīyanti saṃyūhīyanti. ‘‘Saṃkhippanti etthā’’ti adhikaraṇasādhanavasena saṅkhepasaddassa atthaṃ vatvā puna kammasādhanavasena vattuṃ ‘‘saṃkhipīyatī’’tiādi vuttaṃ.

    តត្ថាបីតិ ‘‘កម្ម’’ន្តិ វុត្តកម្មសម្ភារេបិ។ គមនធម្មន្តិ ភង្គុបគមនធម្មំ។ តេន ឥត្តរន្តិ ភង្គបរន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ តេនាតិ វិនស្សនធម្មតាទីបកេន ឥត្តរសទ្ទេន។ និស្សារតំ អត្តសារាភាវំ ទីបេតិ។ ឯវំ ‘‘ឥត្តរ’’ន្តិអាទិនា អនិច្ចំ ចលំ ឥត្តរំ អទ្ធុវន្តិ ចតុន្នំ បទានំ អត្ថវិសេសវាចិតំ ទស្សេតិ។ ឋានសោតិ ឯត្ថ វុត្តដ្ឋានំ នាម បច្ចយោ។ អញ្ញម្បីតិ អញ្ញត្ថ វុត្តំ។ តស្ស តស្ស ផលស្ស។ ធម្មមត្តសម្ភវេ សតិ វដ្ដុបច្ឆេទេ សតីតិ យោជនា។ ឯវន្តិ វុត្តប្បការេន សមុច្ចយត្ថេ ច-សទ្ទេ សតិ។

    Tatthāpīti ‘‘kamma’’nti vuttakammasambhārepi. Gamanadhammanti bhaṅgupagamanadhammaṃ. Tena ittaranti bhaṅgaparanti vuttaṃ hoti. Tenāti vinassanadhammatādīpakena ittarasaddena. Nissārataṃ attasārābhāvaṃ dīpeti. Evaṃ ‘‘ittara’’ntiādinā aniccaṃ calaṃ ittaraṃ addhuvanti catunnaṃ padānaṃ atthavisesavācitaṃ dasseti. Ṭhānasoti ettha vuttaṭṭhānaṃ nāma paccayo. Aññampīti aññattha vuttaṃ. Tassa tassa phalassa. Dhammamattasambhave sati vaṭṭupacchede satīti yojanā. Evanti vuttappakārena samuccayatthe ca-sadde sati.

    សច្ចានិយេវ បភវោតិ សមានាធិករណបក្ខំ សន្ធាយាហ ‘‘សច្ចប្បភវតោតិ សច្ចតោ’’តិ។ ‘‘យស្ស បហានត្ថំ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតី’’តិ ឯវំភូតំ អរិយសច្ចំ វិសេសំ អកត្វា។

    Saccāniyeva pabhavoti samānādhikaraṇapakkhaṃ sandhāyāha ‘‘saccappabhavatoti saccato’’ti. ‘‘Yassa pahānatthaṃ bhagavati brahmacariyaṃ vussatī’’ti evaṃbhūtaṃ ariyasaccaṃ visesaṃ akatvā.

    តេហិ សោកាទីហិ។ ‘‘សោកទោមនស្សុបាយាសា អវិជ្ជាយ អវិយោគិនោ’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេន សិទ្ធាយ អវិជ្ជាយ។ អត្តនោយេវាតិ បច្ចយុប្បន្នំ អនបេក្ខិត្វា អត្តនោយេវ បវត្តសង្ខាតកិច្ចតោ។

    Tehi sokādīhi. ‘‘Sokadomanassupāyāsā avijjāya aviyogino’’tiādinā pubbe vuttanayena siddhāya avijjāya. Attanoyevāti paccayuppannaṃ anapekkhitvā attanoyeva pavattasaṅkhātakiccato.

    សោកាទយោបិ ហីតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ ហេតុអត្ថោ។ យស្មា ‘‘សោកាទយោ បច្ចយាយត្តា អវសវត្តិនោ’’តិ ឥទំ ‘‘ជាតិបច្ចយា…បេ.… សម្ភវន្តី’’តិ ឯតេន វចនេន សិទ្ធំ, តស្មា តំ ‘‘អត្តា សោចតី’’តិអាទិទស្សននិវារណន្តិ អត្ថោ។

    Sokādayopi hīti ettha hi-saddo hetuattho. Yasmā ‘‘sokādayo paccayāyattā avasavattino’’ti idaṃ ‘‘jātipaccayā…pe… sambhavantī’’ti etena vacanena siddhaṃ, tasmā taṃ ‘‘attā socatī’’tiādidassananivāraṇanti attho.

    សតិ ច បរិគ្គហេ រជ្ជំ វិយ គតិយោ អនេកានត្ថានុពន្ធនា, តាហិ ច វិញ្ញាណស្ស ឧបទ្ទុតតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ខារបរិគ្គហិតំ…បេ.… រជ្ជេ’’តិ វុត្តន្តិ ឯវំ វា ឯត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ យថាឧបដ្ឋិតានិ កម្មាទីនិ ចុតិអាសន្នជវនេហិ បរិកប្បេត្វា វិយ គហិតានិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេនបិ បរិកប្បិតានិ វិយ ហោន្តិ, តំ បនស្ស បរិកប្បនំ អត្ថតោ អារម្មណករណមេវាតិ វុត្តំ ‘‘បរិ…បេ.… តោ’’តិ។ សង្កប្បនំ វា បរិកប្បនន្តិ វុត្តំ ‘‘វិតក្កេន វិតក្កនតោ’’តិ។ សសម្ភារចក្ខុអាទយោ សឡាយតនស្ស បតិដ្ឋាវិសេសោ។

    Sati ca pariggahe rajjaṃ viya gatiyo anekānatthānubandhanā, tāhi ca viññāṇassa upaddutatāti dassetuṃ ‘‘saṅkhārapariggahitaṃ…pe… rajje’’ti vuttanti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Yathāupaṭṭhitāni kammādīni cutiāsannajavanehi parikappetvā viya gahitāni paṭisandhiviññāṇenapi parikappitāni viya honti, taṃ panassa parikappanaṃ atthato ārammaṇakaraṇamevāti vuttaṃ ‘‘pari…pe… to’’ti. Saṅkappanaṃ vā parikappananti vuttaṃ ‘‘vitakkena vitakkanato’’ti. Sasambhāracakkhuādayo saḷāyatanassa patiṭṭhāviseso.

    យទាការាយ ជាតិយា យទាការំ ជរាមរណំ សម្ភវតិ, សម្ភវន្តញ្ច យថានុបុព្ពំ បវត្តំ, សោ អត្ថោ ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ, សហិតស្ស សមុទិតស្ស បុគ្គលស្ស ជីរណភិជ្ជនាវត្ថា ធម្មា ជរាមរណាបទេសេន វុត្តា, សា ច នេសំ អវត្ថា ជាតិបុព្ពិកា, តេ ច សមុទិតា ឯវ បវត្តន្តីតិ ឯវំ ជាតិតោ ជរាមរណស្ស សម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ វេទិតព្ពោ។ ជាតិតោ ជរាមរណំ ន ន ហោតិ ហោតិយេវ ឯកន្តេន ជាតស្ស ជរាមរណសម្ភវតោ, ន ច ជាតិំ វិនា ហោតិ អជាតស្ស តទភាវតោតិ ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយតំ អន្វយព្យតិរេកេហិ វិភាវេតិ ‘‘ន ជាតិតោ’’តិអាទិនា។ ឥត្ថន្តិ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណស្ស និព្ពត្តាការំ វទតិ។

    Yadākārāya jātiyā yadākāraṃ jarāmaraṇaṃ sambhavati, sambhavantañca yathānupubbaṃ pavattaṃ, so attho jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho, sahitassa samuditassa puggalassa jīraṇabhijjanāvatthā dhammā jarāmaraṇāpadesena vuttā, sā ca nesaṃ avatthā jātipubbikā, te ca samuditā eva pavattantīti evaṃ jātito jarāmaraṇassa sambhūtasamudāgataṭṭho veditabbo. Jātito jarāmaraṇaṃ na na hoti hotiyeva ekantena jātassa jarāmaraṇasambhavato, na ca jātiṃ vinā hoti ajātassa tadabhāvatoti jarāmaraṇassa jātipaccayataṃ anvayabyatirekehi vibhāveti ‘‘na jātito’’tiādinā. Itthanti jātipaccayā jarāmaraṇassa nibbattākāraṃ vadati.

    និរោធា និរោធសង្ខាតន្តិ បច្ចយនិរោធា បច្ចយុប្បន្ននិរោធសង្ខាតំ។ អនុលោមទេសនាយ ច វេមជ្ឈតោ បដ្ឋាយាតិ យោជនា។

    Nirodhā nirodhasaṅkhātanti paccayanirodhā paccayuppannanirodhasaṅkhātaṃ. Anulomadesanāya ca vemajjhato paṭṭhāyāti yojanā.

    អបុញ្ញាភិសង្ខារេកទេសោ សរាគោ រាគេន សហជេកដ្ឋោតិ កត្វា។ សព្ពោបិ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ សរាគោ បហានេកដ្ឋភាវតោ។ យស្មា បន អកុសលធម្មោ អកុសលធម្មស្ស សភាគោ, អនកុសលធម្មោ វិសភាគោ, យថារហំ បច្ចយោ ច ហោតិ, តស្មា ‘‘អបដិបក្ខភាវតោ, រាគប្បវឌ្ឍកោ’’តិ ច វុត្តំ ។ ‘‘តទេវ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតី’’តិ មិច្ឆាភិនិវេសសព្ភាវតោ សំសរណកិរិយាយបិ សព្យាបារតា វិញ្ញាណស្ស វុត្តា។ សព្យាបារតាភិនិវេសពលវតាយ, សង្កន្តិអភិនិវេសពលវតាយាតិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ។ ‘‘អសហវត្តនតោ, សហវត្តនតោ’’តិ ឯតេន អសហវុត្តិ វិនិព្ភោគោ, សហវុត្តិ អវិនិព្ភោគោតិ ទស្សេតិ។

    Apuññābhisaṅkhārekadeso sarāgo rāgena sahajekaṭṭhoti katvā. Sabbopi apuññābhisaṅkhāro sarāgo pahānekaṭṭhabhāvato. Yasmā pana akusaladhammo akusaladhammassa sabhāgo, anakusaladhammo visabhāgo, yathārahaṃ paccayo ca hoti, tasmā ‘‘apaṭipakkhabhāvato, rāgappavaḍḍhako’’ti ca vuttaṃ . ‘‘Tadeva viññāṇaṃ sandhāvati saṃsaratī’’ti micchābhinivesasabbhāvato saṃsaraṇakiriyāyapi sabyāpāratā viññāṇassa vuttā. Sabyāpāratābhinivesabalavatāya, saṅkantiabhinivesabalavatāyāti paccekaṃ yojetabbaṃ. ‘‘Asahavattanato, sahavattanato’’ti etena asahavutti vinibbhogo, sahavutti avinibbhogoti dasseti.

    សភាវាធិគមនិមិត្តតា ឱភាសនំ។ ចក្ខាទិសន្និស្សយេន ហិ បញ្ចវិញ្ញាណានិ រូបាទិសភាវំ ឧបលភន្តិ។ ឥតរេ ផុសនសង្គតិសន្និបាតដ្ឋា។ ឆន្នន្តិ ឆន្នម្បិ សម្ផស្សានំ។

    Sabhāvādhigamanimittatā obhāsanaṃ. Cakkhādisannissayena hi pañcaviññāṇāni rūpādisabhāvaṃ upalabhanti. Itare phusanasaṅgatisannipātaṭṭhā. Channanti channampi samphassānaṃ.

    អាទានន្តិ ឧបសទ្ទេន វិនាបិ ទឡ្ហគាហោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘អាទានដ្ឋោ ចតុន្នម្បិ ឧបាទានានំ សមានោ’’តិ។ គហណន្តិ និកាមនវសេន វិសយស្ស បដិច្ឆន្នន្តិ វុត្តំ ‘‘គហណដ្ឋោ កាមុបាទានស្សា’’តិ។ ឥតរេសន្តិ ទិដ្ឋុបាទានាទីនំ។ តស្មាតិ វិភត្តិយា អលុត្តភាវតោ។ តេនាតិ ខិបនសទ្ទេន។ ហានិ វា ខីណភាវោ ខយោតិ ‘‘ខយដ្ឋោ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ទ្វិន្នន្តិ ជរាមរណានំ។ មរណូបនយនរសត្តា វា ជរាយបិ មរណដ្ឋោ ឯវ ទស្សិតោ។

    Ādānanti upasaddena vināpi daḷhagāho adhippetoti āha ‘‘ādānaṭṭho catunnampi upādānānaṃ samāno’’ti. Gahaṇanti nikāmanavasena visayassa paṭicchannanti vuttaṃ ‘‘gahaṇaṭṭho kāmupādānassā’’ti. Itaresanti diṭṭhupādānādīnaṃ. Tasmāti vibhattiyā aluttabhāvato. Tenāti khipanasaddena. Hāni vā khīṇabhāvo khayoti ‘‘khayaṭṭho vā’’tiādi vuttaṃ. Dvinnanti jarāmaraṇānaṃ. Maraṇūpanayanarasattā vā jarāyapi maraṇaṭṭho eva dassito.

    នីយន្តិ គមេន្តីតិ នយា, ឯកត្តាទយោ។ កេហិ នីយន្តិ? អវិជ្ជាទិអត្ថេហីតិ ឥមមត្ថមាហ ‘‘អវិជ្ជាទី’’តិអាទិនា។ សេន ភាវេនាតិ សកេន អវិជ្ជាទិភាវេន, តំ អមុញ្ចិត្វា ឯវ។ ន ហិ អវិជ្ជាទិវិនិមុត្តំ ឯកត្តំ នាម កិញ្ចិ បរមត្ថតោ អត្ថិ។ សេន ភាវេនាតិ វា សកេន ឯកត្តាទិភាវេន។ អវិជ្ជាទីសុ វិញ្ញាយមានោ ហេតុផលធម្មានំ ឯកសន្តតិបតិតាទិសង្ខាតោ ឯកត្តាទិភាវោ តេនេវ សភាវេន ញាយតិ, ន អវិជ្ជាទិភាវេនាតិ។ តេ ហិ នេតព្ពាតិ តេសំ នយា។ អត្ថា ឯវ វា អវិជ្ជាទយោ។ អនេកេបិ សមានា ធម្មា យេន សន្តានានុបច្ឆេទេន ‘‘ឯក’’ន្តិ ញាយន្តិ វោហរីយន្តិ, សោ តត្ថ ករណភាវេន វត្តព្ពតំ អរហតិ, តថា ឥតរេបីតិ អាហ ‘‘ឯកត្តាទីហិ ច អត្ថា ‘ឯក’ន្តិអាទិនា នីយន្តី’’តិ។ តត្ថ នីយន្តីតិ ញាយន្តិ, បញ្ញាបីយន្តិ ច។ បុរិមបច្ឆិមានំ ធម្មានំ និរោធុប្បាទនិរន្តរតាយ នាមកាយស្ស, សម្ពន្ធវុត្តិតាយ រូបកាយស្ស, ឧភយស្ស ច អញ្ញមញ្ញសន្និស្សិតតាយ ទុវិញ្ញេយ្យនានតោ ឯកីភូតស្ស វិយ ឃនភាវប្បពន្ធោ ហេតុផលភាវេន សម្ពន្ធោ សម្មា តានោតិ សន្តានោ, តស្ស អនុបច្ឆេទោ តថាបវត្តិ ឯកត្តន្តិ អាហ ‘‘សន្តានានុបច្ឆេទោ ឯកត្ត’’ន្តិ។

    Nīyanti gamentīti nayā, ekattādayo. Kehi nīyanti? Avijjādiatthehīti imamatthamāha ‘‘avijjādī’’tiādinā. Sena bhāvenāti sakena avijjādibhāvena, taṃ amuñcitvā eva. Na hi avijjādivinimuttaṃ ekattaṃ nāma kiñci paramatthato atthi. Sena bhāvenāti vā sakena ekattādibhāvena. Avijjādīsu viññāyamāno hetuphaladhammānaṃ ekasantatipatitādisaṅkhāto ekattādibhāvo teneva sabhāvena ñāyati, na avijjādibhāvenāti. Te hi netabbāti tesaṃ nayā. Atthā eva vā avijjādayo. Anekepi samānā dhammā yena santānānupacchedena ‘‘eka’’nti ñāyanti voharīyanti, so tattha karaṇabhāvena vattabbataṃ arahati, tathā itarepīti āha ‘‘ekattādīhi ca atthā ‘eka’ntiādinā nīyantī’’ti. Tattha nīyantīti ñāyanti, paññāpīyanti ca. Purimapacchimānaṃ dhammānaṃ nirodhuppādanirantaratāya nāmakāyassa, sambandhavuttitāya rūpakāyassa, ubhayassa ca aññamaññasannissitatāya duviññeyyanānato ekībhūtassa viya ghanabhāvappabandho hetuphalabhāvena sambandho sammā tānoti santāno, tassa anupacchedo tathāpavatti ekattanti āha ‘‘santānānupacchedo ekatta’’nti.

    សម្ពន្ធរហិតស្សាតិ ហេតុផលភាវេន អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធភាវរហិតស្ស។ សត្តន្តរោតិ អញ្ញោ សត្តោ។ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិមុបាទិយតីតិ យថានុរូបការណតោ ផលប្បវត្តិំ អសមនុបស្សន្តោ នានាសន្តានេ វិយ អសម្ពន្ធនានត្តទស្សនតោ ហេតុភាវរហិតានំ និប្បយោជនានំ បុរិមុប្បន្នានំ ធម្មានំ និរោធេ ហេតុនិយមាភាវតោ ឯកន្តេន ឧប្បត្តិ ន យុត្តា, តថា សន្តានេន ឧប្បត្តិ, សទិសភាវេន ឧប្បត្តិ, សមានជាតិទេសបរិណាមវយរូបពលសណ្ឋានានំ ឧប្បត្តិ ន យុត្តាតិអាទីនិ វិកប្បេន្តោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ។

    Sambandharahitassāti hetuphalabhāvena aññamaññasambandhabhāvarahitassa. Sattantaroti añño satto. Ucchedadiṭṭhimupādiyatīti yathānurūpakāraṇato phalappavattiṃ asamanupassanto nānāsantāne viya asambandhanānattadassanato hetubhāvarahitānaṃ nippayojanānaṃ purimuppannānaṃ dhammānaṃ nirodhe hetuniyamābhāvato ekantena uppatti na yuttā, tathā santānena uppatti, sadisabhāvena uppatti, samānajātidesapariṇāmavayarūpabalasaṇṭhānānaṃ uppatti na yuttātiādīni vikappento ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti.

    កស្មា ឧប្បត្តិ ន សិយាតិ វាលិកាហិ វិយ តិលេហិបិ តេលស្ស, ឧច្ឆុតោ វិយ គាវិតោបិ ខីរស្ស អញ្ញាភាវតោ កេន ការណេន តេហិ តេសំ ឧប្បត្តិ ន សិយា, ឥតរេហិ ឯវ ច នេសំ ឧប្បត្តិ ហោតីតិ។ តស្មាតិ អញ្ញស្ស អញ្ញតោ ឧប្បត្តិយំ សព្ពស្ស សព្ពសោ ឧប្បត្តិយា ភវិតព្ពំ, ន ចេតំ អត្ថិ, តស្មា។ យស្មា និយតិវាទី អនុរូបា ហេតុតោ ផលុប្បត្តិំ ន ឥច្ឆតិ, សភាវសិទ្ធមេវ ច ធម្មប្បវត្តិំ ឥច្ឆតិ, តស្មា ‘‘អវិជ្ជមានេបិ ហេតុម្ហី’’តិ វុត្តំ។ សភាវសិទ្ធា ឯវ ហិ អច្ឆេជ្ជសុត្តាវុតាភេជ្ជមណិ វិយ កមលង្ឃនរហិតា តថា តថា សរីរិន្ទ្រិយសុខាទិភាវបរិណាមាយ និយតិយាវ កាយា សមាគច្ឆន្តិ, យតោ គតិជាតិពន្ធា, អបវគ្គោ ច ហោតីតិ និយតិវាទោ។ តេនាហ ‘‘និយតតាយ…បេ.… បវត្តន្តី’’តិ។ និយតិអត្ថោ វុត្តោយេវ។

    Kasmā uppatti na siyāti vālikāhi viya tilehipi telassa, ucchuto viya gāvitopi khīrassa aññābhāvato kena kāraṇena tehi tesaṃ uppatti na siyā, itarehi eva ca nesaṃ uppatti hotīti. Tasmāti aññassa aññato uppattiyaṃ sabbassa sabbaso uppattiyā bhavitabbaṃ, na cetaṃ atthi, tasmā. Yasmā niyativādī anurūpā hetuto phaluppattiṃ na icchati, sabhāvasiddhameva ca dhammappavattiṃ icchati, tasmā ‘‘avijjamānepi hetumhī’’ti vuttaṃ. Sabhāvasiddhā eva hi acchejjasuttāvutābhejjamaṇi viya kamalaṅghanarahitā tathā tathā sarīrindriyasukhādibhāvapariṇāmāya niyatiyāva kāyā samāgacchanti, yato gatijātibandhā, apavaggo ca hotīti niyativādo. Tenāha ‘‘niyatatāya…pe… pavattantī’’ti. Niyatiattho vuttoyeva.

    ឯតស្ស អត្ថស្ស សាធកំ សុត្តំ។ អាកុលមេវ, អាកុលភាវោ វា អាកុលកំ។ ជដិតាតិ ហេដ្ឋុបរិយវសេន បវត្តមានេហិ កិលេសកម្មវិបាកេហិ ជាតជដា។ នីឌន្តិ កុលាវកំ។ សំសារន្តិ ឥធ សម្បត្តិភវប្បពន្ធមាហ អបាយាទិបទេហិ ទុគ្គតិប្បពន្ធស្ស វុត្តត្តា។

    Etassa atthassa sādhakaṃ suttaṃ. Ākulameva, ākulabhāvo vā ākulakaṃ. Jaṭitāti heṭṭhupariyavasena pavattamānehi kilesakammavipākehi jātajaṭā. Nīḍanti kulāvakaṃ. Saṃsāranti idha sampattibhavappabandhamāha apāyādipadehi duggatippabandhassa vuttattā.

    ភវចក្កកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Bhavacakkakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

    2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ២៤៣. តំ បដិច្ចសមុប្បាទំ។ ឯកេកចិត្តាវរុទ្ធន្តិ អភិធម្មភាជនីយេ វិយ ឯកេកស្មិំ ចិត្តេ អវរុទ្ធំ អន្តោគធំ អកត្វា។ អសហជាតានញ្ច ‘‘អសហជាតានំ, សហជាតានញ្ចា’’តិ ឯវំ បឋមបទេ ឯកសេសនិទ្ទេសោ ទដ្ឋព្ពោ។ ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ អសហជាតាយេវ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នា ទស្សិតា វិបាកវិញ្ញាណស្សេវ អធិប្បេតត្តា។ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ (វិភ. ២២៥) ច ឯវមាទីសុ អសហជាតា, សហជាតា ច។ ‘‘ឯកេកេន នយេនា’’តិ បុរាតនោ បាឋោ, ឯតរហិ បន ‘‘ឯកេកេន ចតុក្កេន’’ ឥច្ចេវ ពហូសុ បោត្ថកេសុ បាឋោ។ នយចតុក្កវារាតិ នយេសុ ចតុក្កានំ វារា, អវិជ្ជាមូលកាទីសុ នវសុ នយេសុ បច្ចេកំ បច្ចយចតុក្កាទីនំ ចតុន្នំ ចតុក្កានំ ‘‘នាមបច្ចយា ឆដ្ឋាយតន’’ន្តិអាទិវិសេសភិន្នា ចត្តារោ វារាតិ អត្ថោ។ វវត្ថិតាតិ យថាវុត្តវិសេសេន អសំកិណ្ណា។ ចតុក្កានន្តិ វារចតុក្កានំ វារសោឡសកស្ស នយភាវតោតិ អធិប្បាយោ។

    243. Taṃ paṭiccasamuppādaṃ. Ekekacittāvaruddhanti abhidhammabhājanīye viya ekekasmiṃ citte avaruddhaṃ antogadhaṃ akatvā. Asahajātānañca ‘‘asahajātānaṃ, sahajātānañcā’’ti evaṃ paṭhamapade ekasesaniddeso daṭṭhabbo. ‘‘Saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti asahajātāyeva paccayapaccayuppannā dassitā vipākaviññāṇasseva adhippetattā. ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā, viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti (vibha. 225) ca evamādīsu asahajātā, sahajātā ca. ‘‘Ekekena nayenā’’ti purātano pāṭho, etarahi pana ‘‘ekekena catukkena’’ icceva bahūsu potthakesu pāṭho. Nayacatukkavārāti nayesu catukkānaṃ vārā, avijjāmūlakādīsu navasu nayesu paccekaṃ paccayacatukkādīnaṃ catunnaṃ catukkānaṃ ‘‘nāmapaccayā chaṭṭhāyatana’’ntiādivisesabhinnā cattāro vārāti attho. Vavatthitāti yathāvuttavisesena asaṃkiṇṇā. Catukkānanti vāracatukkānaṃ vārasoḷasakassa nayabhāvatoti adhippāyo.

    ១. បច្ចយចតុក្កវណ្ណនា

    1. Paccayacatukkavaṇṇanā

    បច្ចយសហិតបច្ចយុប្បន្នានិ អង្គភាវេន វុត្តានិ, ន កេវលំ បច្ចយា។ តស្មា ‘‘ឆដ្ឋាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ឯត្ថ ន ឆដ្ឋាយតនស្ស អង្គតា។ តេន វុត្តំ ‘‘ន, តស្ស អនង្គត្តា’’តិ។ ឯវញ្ច កត្វាតិ បច្ចយសហិតស្ស បច្ចយុប្បន្នស្ស អង្គភាវតោ។ តីសុ បការេសូតិ ‘‘បឋមោ សព្ពសង្គាហិកដ្ឋេនា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២៤៣) អដ្ឋកថាយំ វុត្តេសុ តីសុបិ បការេសុ។ បច្ចយវិសេសាទីតិ ឯត្ថ នាមំ, ឆដ្ឋាយតនញ្ច បច្ចយវិសេសោ។ អាទិ-សទ្ទេន យោនិវិសេសោ, អាយតនានំ អបារិបូរិបារិបូរិភវវិសេសោ ច គហិតោ។ តេ ហិ ទុតិយវារាទីនំ នានត្តករា។ អត្ថវិសេសេនាតិ យទិបិ អញ្ញត្ថ ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ សឡាយតនបច្ចយោ វុត្តោ, តថាបិ សហជាតាទិនាមសន្និស្សយេន បវត្តនតោ នាមមត្តបច្ចយាបិ សោ ហោតីតិ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស នានានយវិចិត្តតានុមិតស្ស គម្ភីរភាវស្ស វិភាវនសង្ខាតេន, អនវសេសនាមបច្ចយទស្សនសង្ខាតេន ច អត្ថវិសេសេន។ តថា ហិ ‘‘យេហិ, អានន្ទ, អាការេហិ យេហិ លិង្គេហិ យេហិ និមិត្តេហិ យេហិ ឧទ្ទេសេហិ នាមកាយស្ស បញ្ញត្តិ ហោតិ, តេសុ អាការេសុ…បេ.… ឧទ្ទេសេសុ អសតិ អបិ នុ ខោ រូបកាយេ អធិវចនសម្ផស្សោ បញ្ញាយេថា’’តិ (ទី. និ. ២.១១៤) ផស្សស្ស នាមបច្ចយតាវិភាវនវសេន មហានិទានទេសនា បវត្តា។ តថា ‘‘នាមរូបបច្ចយា ផស្សោតិ ឥច្ចស្ស វចនីយ’’ន្តិ (ទី. និ. ២.៩៧) ‘‘នាមរូបបច្ចយា’’តិ វទន្តេន ‘‘នាមបច្ចយា’’តិបិ វុត្តមេវ ហោតីតិ។

    Paccayasahitapaccayuppannāni aṅgabhāvena vuttāni, na kevalaṃ paccayā. Tasmā ‘‘chaṭṭhāyatanapaccayā phasso’’ti ettha na chaṭṭhāyatanassa aṅgatā. Tena vuttaṃ ‘‘na, tassa anaṅgattā’’ti. Evañca katvāti paccayasahitassa paccayuppannassa aṅgabhāvato. Tīsu pakāresūti ‘‘paṭhamo sabbasaṅgāhikaṭṭhenā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 243) aṭṭhakathāyaṃ vuttesu tīsupi pakāresu. Paccayavisesādīti ettha nāmaṃ, chaṭṭhāyatanañca paccayaviseso. Ādi-saddena yoniviseso, āyatanānaṃ apāripūripāripūribhavaviseso ca gahito. Te hi dutiyavārādīnaṃ nānattakarā. Atthavisesenāti yadipi aññattha ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti saḷāyatanapaccayo vutto, tathāpi sahajātādināmasannissayena pavattanato nāmamattapaccayāpi so hotīti paṭiccasamuppādassa nānānayavicittatānumitassa gambhīrabhāvassa vibhāvanasaṅkhātena, anavasesanāmapaccayadassanasaṅkhātena ca atthavisesena. Tathā hi ‘‘yehi, ānanda, ākārehi yehi liṅgehi yehi nimittehi yehi uddesehi nāmakāyassa paññatti hoti, tesu ākāresu…pe… uddesesu asati api nu kho rūpakāye adhivacanasamphasso paññāyethā’’ti (dī. ni. 2.114) phassassa nāmapaccayatāvibhāvanavasena mahānidānadesanā pavattā. Tathā ‘‘nāmarūpapaccayā phassoti iccassa vacanīya’’nti (dī. ni. 2.97) ‘‘nāmarūpapaccayā’’ti vadantena ‘‘nāmapaccayā’’tipi vuttameva hotīti.

    វារចតុក្កេ ‘‘សង្ខារោ’’តិ វុត្តំ, សោកាទយោ ន វុត្តា, បុរិមស្មិំ វារទ្វយេ រូបំ ន វុត្តំ, វារត្តយេ សឡាយតនំ ន វុត្តន្តិ យោជេតព្ពំ។

    Vāracatukke ‘‘saṅkhāro’’ti vuttaṃ, sokādayo na vuttā, purimasmiṃ vāradvaye rūpaṃ na vuttaṃ, vārattaye saḷāyatanaṃ na vuttanti yojetabbaṃ.

    សព្ព…បេ.… រណតោតិ សព្ពស្ស វិញ្ញាណស្ស បវត្តិដ្ឋានភូតសព្ពភវសាធារណតោ, វិញ្ញាណស្ស វា បវត្តិដ្ឋានភូតសព្ពភវសាធារណតោ។ សមានំ ផលំ សមានោ បច្ចយោ សហជាតាទិបច្ចយេហិ ឧបកត្តព្ពតោ, ឧបការកតោ ច។ តស្ស វិញ្ញាណស្ស។ វិញ្ញាណាហរណន្តិ វិបាកវិញ្ញាណនិព្ពត្តនំ។ អស្ស វិញ្ញាណស្ស។

    Sabba…pe… raṇatoti sabbassa viññāṇassa pavattiṭṭhānabhūtasabbabhavasādhāraṇato, viññāṇassa vā pavattiṭṭhānabhūtasabbabhavasādhāraṇato. Samānaṃ phalaṃ samāno paccayo sahajātādipaccayehi upakattabbato, upakārakato ca. Tassa viññāṇassa. Viññāṇāharaṇanti vipākaviññāṇanibbattanaṃ. Assa viññāṇassa.

    គតិសូចកោតិ ហិ-សទ្ទំ លោកេ គតិអត្ថំ វទន្តីតិ កត្វា វុត្តំ។ ‘‘វិគត’’ន្តិ ឯត្ថ វិ-សទ្ទោ បដិសេធទីបកោតិ ទ្វេ បដិសេធា បកតិំ ញាបេន្តីតិ អាហ ‘‘វិគតតានិវារណវសេន គតិ ឯវ ហោតី’’តិ។

    Gatisūcakoti hi-saddaṃ loke gatiatthaṃ vadantīti katvā vuttaṃ. ‘‘Vigata’’nti ettha vi-saddo paṭisedhadīpakoti dve paṭisedhā pakatiṃ ñāpentīti āha ‘‘vigatatānivāraṇavasena gati eva hotī’’ti.

    តិធា ចតុធា បញ្ចធា វាតិ ឯត្ថ សញ្ញាមនសិការាទយោ សហជាតនិស្សយអត្ថិបច្ចយវសេន តិធា, ផស្សចេតនាទយោ តេសញ្ចេវ អាហារាទីនញ្ច វសេន ចតុធា, វេទនាវិតក្កាទយោ តេសញ្ចេវ ឈានិន្ទ្រិយាទីនញ្ច វសេន បញ្ចធា។ យថា សមាធិ, ឯវំ វីរិយម្បិ ទដ្ឋព្ពំ។ តម្បិ ហិ អធិបតិន្ទ្រិយមគ្គបច្ចយេហិ ឆធា បច្ចយោ ហោតិ។

    Tidhā catudhā pañcadhā vāti ettha saññāmanasikārādayo sahajātanissayaatthipaccayavasena tidhā, phassacetanādayo tesañceva āhārādīnañca vasena catudhā, vedanāvitakkādayo tesañceva jhānindriyādīnañca vasena pañcadhā. Yathā samādhi, evaṃ vīriyampi daṭṭhabbaṃ. Tampi hi adhipatindriyamaggapaccayehi chadhā paccayo hoti.

    ‘‘វចនវសេនា’’តិ ឥមិនា ឥមស្មិំ ចតុក្កេ សហជាតបច្ចយំ ធុរំ កត្វា ទេសនា បវត្តាតិ តេសំ អធិប្បាយោតិ ទស្សេតិ។ អត្ថោតិ បច្ចយធម្មោ។ កត្ថចីតិ កិស្មិញ្ចិ វារេ អត្តនោ បច្ចយុប្បន្នស្ស យថាសកេហិ បច្ចយោ ន ន ហោតិ។ ‘‘អត្ថតោ’’តិ ច បាឋោ។ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិអាទិ ន វត្តព្ពំ សិយា, វុត្តញ្ច តំ។ តស្មា សហជាតបច្ចយវសេនេវ បឋមចតុក្កោ វុត្តោតិ ន គហេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘ន ច តំ ន វុត្ត’’ន្តិអាទិ។ ឥមស្ស ច ‘‘ភវបច្ចយា ជាតីតិអាទិ ន វត្តព្ពំ សិយា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ។ បច្ចយវចនមេវាតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា’’តិអាទីសុ វុត្តបច្ចយវចនមេវ ច។ តេសន្តិ តេសំ អាចរិយានំ។ អយោជេត្វា វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ កថំ បន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សាមញ្ញេន…បេ.… សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ។ ឯត្ថ ច ‘‘សហជាតសូចក’’ន្តិអាទិនា យថាធិប្បេតស្ស អត្ថស្ស វចនតោ អសិទ្ធិមាហ, ‘‘សហជាតតោ’’តិអាទិនា បន អត្ថាបត្តិតោ។ អសម្ភវេ ហិ អញ្ញស្ស អត្ថតោ សិជ្ឈេយ្យ វចនតោ វា អត្ថតោ វា អធិប្បេតត្ថសាធនាតិ។

    ‘‘Vacanavasenā’’ti iminā imasmiṃ catukke sahajātapaccayaṃ dhuraṃ katvā desanā pavattāti tesaṃ adhippāyoti dasseti. Atthoti paccayadhammo. Katthacīti kismiñci vāre attano paccayuppannassa yathāsakehi paccayo na na hoti. ‘‘Atthato’’ti ca pāṭho. ‘‘Bhavapaccayā jātī’’tiādi na vattabbaṃ siyā, vuttañca taṃ. Tasmā sahajātapaccayavaseneva paṭhamacatukko vuttoti na gahetabbanti dasseti. Tenāha ‘‘na ca taṃ na vutta’’ntiādi. Imassa ca ‘‘bhavapaccayā jātītiādi na vattabbaṃ siyā’’ti iminā sambandho veditabbo. Paccayavacanamevāti ‘‘avijjāpaccayā’’tiādīsu vuttapaccayavacanameva ca. Tesanti tesaṃ ācariyānaṃ. Ayojetvā vuttanti sambandho. Kathaṃ pana vuttanti āha ‘‘sāmaññena…pe… sandhāyavutta’’nti. Ettha ca ‘‘sahajātasūcaka’’ntiādinā yathādhippetassa atthassa vacanato asiddhimāha, ‘‘sahajātato’’tiādinā pana atthāpattito. Asambhave hi aññassa atthato sijjheyya vacanato vā atthato vā adhippetatthasādhanāti.

    អញ្ញត្ថាតិ អញ្ញស្មិំ សុត្តេ។ អតីតទ្ធំ និទ្ធារេត្វា បច្ចុប្បន្នានាគតេហិ សទ្ធិំ អទ្ធត្តយទស្សនត្ថំ។ តំទេសនាបរិគ្គហត្ថន្តិ មហានិទានទេសនាបរិគ្គហត្ថំ។ សោ ច ឧភិន្នំ ទេសនានំ អញ្ញមញ្ញំ សំសន្ទនភាវទស្សនត្ថំ។ ឯវំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធភាសិតា ទេសនា អញ្ញទត្ថុ សំសន្ទតីតិ។

    Aññatthāti aññasmiṃ sutte. Atītaddhaṃ niddhāretvā paccuppannānāgatehi saddhiṃ addhattayadassanatthaṃ. Taṃdesanāpariggahatthanti mahānidānadesanāpariggahatthaṃ. So ca ubhinnaṃ desanānaṃ aññamaññaṃ saṃsandanabhāvadassanatthaṃ. Evaṃ sabbaññubuddhabhāsitā desanā aññadatthu saṃsandatīti.

    ឥមស្សាតិ ឥមស្ស តតិយវារស្ស។

    Imassāti imassa tatiyavārassa.

    អបរាបេក្ខតាយ, អបរិកិលិដ្ឋុបបត្តិតាយ, អសុចិអមក្ខិតតាយ កាមាវចរទេវានំ, សព្ពេសញ្ច ព្រហ្មានំ តថា ឧបបជ្ជនតោ ច ឱបបាតិកយោនិយា បធានតា វេទិតព្ពា។ សង្គហនិទស្សនវសេនាតិ ឱបបាតិកយោនិយា ឯវ សំសេទជយោនិយា សង្គហស្ស និទស្សនវសេន ឧទាហរណវសេន។ អារម្មណបច្ចយស្សាបិ ផស្សស្ស សតិបិ បវត្តិហេតុភាវេ សោ បន សហជាតាទិបច្ចយភូតស្ស អជ្ឈត្តិកស្ស ឆដ្ឋាយតនស្ស វិយ ន សាតិសយោតិ វុត្តំ ‘‘អារម្មណបច្ចយោ ចេត្ថ បវត្តកោ ន ហោតី’’តិ។

    Aparāpekkhatāya, aparikiliṭṭhupapattitāya, asuciamakkhitatāya kāmāvacaradevānaṃ, sabbesañca brahmānaṃ tathā upapajjanato ca opapātikayoniyā padhānatā veditabbā. Saṅgahanidassanavasenāti opapātikayoniyā eva saṃsedajayoniyā saṅgahassa nidassanavasena udāharaṇavasena. Ārammaṇapaccayassāpi phassassa satipi pavattihetubhāve so pana sahajātādipaccayabhūtassa ajjhattikassa chaṭṭhāyatanassa viya na sātisayoti vuttaṃ ‘‘ārammaṇapaccayo cettha pavattako na hotī’’ti.

    កេសញ្ចីតិ បរិបុណ្ណាយតនានំ គព្ភសេយ្យកានំ។ ‘‘បច្ឆិម…បេ.… សទា សម្ភវតី’’តិ ឥទំ គព្ភសេយ្យកានំ វិយ ឥតរយោនិកានំ កមេន អាយតនុប្បត្តិ នត្ថីតិ វុត្តំ។ តថា ចាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សហុប្បត្តិទីបនតោ’’តិ។

    Kesañcīti paripuṇṇāyatanānaṃ gabbhaseyyakānaṃ. ‘‘Pacchima…pe… sadā sambhavatī’’ti idaṃ gabbhaseyyakānaṃ viya itarayonikānaṃ kamena āyatanuppatti natthīti vuttaṃ. Tathā cāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sahuppattidīpanato’’ti.

    បច្ចយចតុក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Paccayacatukkavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ២. ហេតុចតុក្កវណ្ណនា

    2. Hetucatukkavaṇṇanā

    ២៤៤. អភាវតោតិ ភាវាភាវតោ។ យញ្ហិ ជាតិក្ខណមត្តេយេវ ភវតិ, ន តតោ បរំ, តំ ជាតិយា អវិគតបច្ចយោ សិយា អវិគតបច្ចយនិយមសព្ភាវតោ។ ភវោ បន យស្មា ជាតិក្ខណតោ បរម្បិ ភវតិ, តស្មា ន សោ តស្សា អវិគតបច្ចយោ ហោតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘តតោ ឧទ្ធំ ភាវតោតិ អត្ថោ’’តិ។ ភវេតិ ភវបទេ, ភវេ វា និប្ផាទេតព្ពេ។ ឯស នយោ ជាតិអាទីសូតិ ឯត្ថាបិ។ ‘‘យថា បនា’’តិអាទិនា ‘‘អវិគតបច្ចយស្ស អភាវតោ, និយមាភាវតោ ចា’’តិ វុត្តានំ ហេតូនំ វុត្តនយេន អព្យាបិភាវវិភាវនេន អការណតំ ទស្សេតិ អយាវភាវិនោ បច្ចយុប្បន្នស្ស, បច្ចយធម្មស្ស ច អវិគតបច្ចយភាវទស្សនតោ។ សង្ខារក្ខន្ធេតិអាទិ មគ្គសោធនវសេន វុត្តំ។ តស្ស បរិហារំ សយមេវ វទតិ។ សោ ខណោ ឯតស្ស អត្ថីតិ តង្ខណិកោ, ន តង្ខណិកោ អតង្ខណិកោ, តស្ស សព្ភាវា, អយាវភាវិកសព្ភាវាតិ អត្ថោ។ យថា បន ហេតូ ហោន្តិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ខតលក្ខណានំ បនា’’តិអាទិមាហ។

    244. Abhāvatoti bhāvābhāvato. Yañhi jātikkhaṇamatteyeva bhavati, na tato paraṃ, taṃ jātiyā avigatapaccayo siyā avigatapaccayaniyamasabbhāvato. Bhavo pana yasmā jātikkhaṇato parampi bhavati, tasmā na so tassā avigatapaccayo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘tato uddhaṃ bhāvatoti attho’’ti. Bhaveti bhavapade, bhave vā nipphādetabbe. Esa nayo jātiādīsūti etthāpi. ‘‘Yathā panā’’tiādinā ‘‘avigatapaccayassa abhāvato, niyamābhāvato cā’’ti vuttānaṃ hetūnaṃ vuttanayena abyāpibhāvavibhāvanena akāraṇataṃ dasseti ayāvabhāvino paccayuppannassa, paccayadhammassa ca avigatapaccayabhāvadassanato. Saṅkhārakkhandhetiādi maggasodhanavasena vuttaṃ. Tassa parihāraṃ sayameva vadati. So khaṇo etassa atthīti taṅkhaṇiko, na taṅkhaṇiko ataṅkhaṇiko, tassa sabbhāvā, ayāvabhāvikasabbhāvāti attho. Yathā pana hetū honti, taṃ dassetuṃ ‘‘saṅkhatalakkhaṇānaṃ panā’’tiādimāha.

    ឯវន្តិ ឯវំ យថាវុត្តនយេ សតិ, ឯវំ សន្តេតិ អត្ថោ។ ‘‘ន ហិ…បេ.… អត្ថី’’តិ ឥមិនា ជាតិអាទីនំ អវិគតបច្ចយវសេន បច្ចយុប្បន្នភាវោ វិយ បច្ចយភាវោបិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ តត្ថ ការណមាហ ‘‘អសភាវធម្មត្តា’’តិ។

    Evanti evaṃ yathāvuttanaye sati, evaṃ santeti attho. ‘‘Na hi…pe… atthī’’ti iminā jātiādīnaṃ avigatapaccayavasena paccayuppannabhāvo viya paccayabhāvopi natthīti dasseti. Tattha kāraṇamāha ‘‘asabhāvadhammattā’’ti.

    កថំ បន អសភាវធម្មានំ ជាតិអាទីនំ បច្ចយុប្បន្នតា, បច្ចយតា ចាតិ អាហ ‘‘ជាយមានានំ បនា’’តិអាទិ។ តស្សាតិ ជាតិជរាមរណស្ស។ វត្តព្ពបទេសោតិ ‘‘ឋបេត្វា’’តិ វត្តព្ពបទេសោ។ កោ បន សោតិ? យថាវុត្តំ នាមំ, នាមរូបញ្ច សង្ខារក្ខន្ធេន រូបក្ខន្ធេន ច ជរាមរណានំ សង្គហិតត្តា ។ ‘‘យោ ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ’’តិ ឯតេន ភវសង្គហិតានិបិ ជាតិអាទីនិ ជាតិយា អប្បច្ចយត្តា ឯវ ‘‘ឋបេត្វា’’តិ ន វុត្តានីតិ ទស្សេតិ, បច្ចយភាវាសង្កា ឯវ នេសំ តស្សា នត្ថីតិ អធិប្បាយោ។ តេនេវ ឋបេតព្ពគហេតព្ពវិសេសេ សតីតិ សាសង្កំ វទតិ។

    Kathaṃ pana asabhāvadhammānaṃ jātiādīnaṃ paccayuppannatā, paccayatā cāti āha ‘‘jāyamānānaṃ panā’’tiādi. Tassāti jātijarāmaraṇassa. Vattabbapadesoti ‘‘ṭhapetvā’’ti vattabbapadeso. Ko pana soti? Yathāvuttaṃ nāmaṃ, nāmarūpañca saṅkhārakkhandhena rūpakkhandhena ca jarāmaraṇānaṃ saṅgahitattā . ‘‘Yo bhavo jātiyā paccayo’’ti etena bhavasaṅgahitānipi jātiādīni jātiyā appaccayattā eva ‘‘ṭhapetvā’’ti na vuttānīti dasseti, paccayabhāvāsaṅkā eva nesaṃ tassā natthīti adhippāyo. Teneva ṭhapetabbagahetabbavisese satīti sāsaṅkaṃ vadati.

    ហេតុចតុក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Hetucatukkavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ៤. អញ្ញមញ្ញចតុក្កវណ្ណនា

    4. Aññamaññacatukkavaṇṇanā

    ២៤៦. បច្ចយុប្បន្នស្សាតិ បច្ចយុប្បន្នភាវិនោ។ វិសុំ ឋិតស្សាតិ ភវេន អសង្គហិតស្ស។ សប្បទេសមេវ គហិតំ ឥធ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយស្សេវ អធិប្បេតត្តា និរុឡ្ហត្តា ច។ បច្ចយុប្បន្នំ ឋបេត្វា បច្ចយភូតំយេវ នាមំ គហិតំ, អវិគតបច្ចយនិយមាភាវោ វិយ ភវេ ឧបាទានស្ស អញ្ញមញ្ញបច្ចយនិយមាភាវោតិ យោជនា។ វុត្តនយេនាតិ ‘‘សង្ខតលក្ខណានំ បនា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន។

    246. Paccayuppannassāti paccayuppannabhāvino. Visuṃ ṭhitassāti bhavena asaṅgahitassa. Sappadesameva gahitaṃ idha vedanādikkhandhattayasseva adhippetattā niruḷhattā ca. Paccayuppannaṃ ṭhapetvā paccayabhūtaṃyeva nāmaṃ gahitaṃ, avigatapaccayaniyamābhāvo viya bhave upādānassa aññamaññapaccayaniyamābhāvoti yojanā. Vuttanayenāti ‘‘saṅkhatalakkhaṇānaṃ panā’’tiādinā vuttanayena.

    អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ វិយ អញ្ញមញ្ញបច្ចយោតិ អយមត្ថោ ឥធាធិប្បេតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អញ្ញមញ្ញ…បេ.… អធិប្បេតោ សិយា’’តិ អាហ។ តថា ច វទន្តិ ‘‘អញ្ញមញ្ញញ្ចេត្ថ ន បដ្ឋានេ អាគតអញ្ញមញ្ញវសេន គហេតព្ព’’ន្តិ។ ចក្ខាយតនុបចយាទីនន្តិ ឧបរូបរិ ចិតានិ វិយ ឧប្បន្នចក្ខាយតនាទីនិ, ចក្ខាយតនាទីនំ វា ឧបត្ថម្ភកានិ ចក្ខាយតនុបចយាទីនិ។

    Aññamaññapaccayo viya aññamaññapaccayoti ayamattho idhādhippetoti dassento ‘‘aññamañña…pe… adhippeto siyā’’ti āha. Tathā ca vadanti ‘‘aññamaññañcettha na paṭṭhāne āgataaññamaññavasena gahetabba’’nti. Cakkhāyatanupacayādīnanti uparūpari citāni viya uppannacakkhāyatanādīni, cakkhāyatanādīnaṃ vā upatthambhakāni cakkhāyatanupacayādīni.

    អញ្ញមញ្ញចតុក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Aññamaññacatukkavaṇṇanā niṭṭhitā.

    សង្ខារាទិមូលកនយមាតិកាវណ្ណនា

    Saṅkhārādimūlakanayamātikāvaṇṇanā

    ២៤៧. យទិបិ សាមញ្ញតោ គតវិសេសោ, តថាបិ សាមញ្ញគ្គហណេន នយគតោ វិសេសោ សរូបតោ ទស្សិតោ ហោតីតិ ‘‘នាមបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ វត្វាបិ នាមវិសេសានំ តស្សា បច្ចយភាវោ ទស្សេតព្ពោតិ អាហ ‘‘នាមវិសេសានំ…បេ.… វុត្តា’’តិ។ ‘‘យទេវ បន នាម’’ន្តិអាទិ កស្មា វុត្តំ, ននុ នាមគ្គហណេន អគ្គហិតោបិ ជាតិអាទិ ភវគ្គហណេន គហិតោតិ ទស្សិតោវាយមត្ថោតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ភវគ្គហណេន ចា’’តិអាទិ។ ឥធាបីតិ ‘‘ភវបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ ឥធាបិ។ ន សិយាតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ វុត្តំ ន សិយា។ តស្មាតិ យស្មា សាមញ្ញចោទិតំ វិសេសចោទិតមេវ ន ហោតិ, តស្មា។ សោតិ ភវោ។ តេនាតិ សភាវាសភាវធម្មសង្គហណេន។

    247. Yadipi sāmaññato gataviseso, tathāpi sāmaññaggahaṇena nayagato viseso sarūpato dassito hotīti ‘‘nāmapaccayā avijjā’’ti vatvāpi nāmavisesānaṃ tassā paccayabhāvo dassetabboti āha ‘‘nāmavisesānaṃ…pe… vuttā’’ti. ‘‘Yadeva pana nāma’’ntiādi kasmā vuttaṃ, nanu nāmaggahaṇena aggahitopi jātiādi bhavaggahaṇena gahitoti dassitovāyamatthoti codanaṃ sandhāyāha ‘‘bhavaggahaṇena cā’’tiādi. Idhāpīti ‘‘bhavapaccayā avijjā’’ti idhāpi. Nasiyāti ‘‘avijjāpaccayā avijjā’’ti vuttaṃ na siyā. Tasmāti yasmā sāmaññacoditaṃ visesacoditameva na hoti, tasmā. Soti bhavo. Tenāti sabhāvāsabhāvadhammasaṅgahaṇena.

    ឧបាទានស្សបិ ភវេកទេសត្តា វុត្តំ ‘‘ឧបាទានបច្ចយា…បេ.… អគ្គហិតេ’’តិ។ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ ឥទំ វចនំ សន្ធាយាហ ‘‘ភវសទ្ទោ…បេ.… វុច្ចមានោ’’តិ។ ‘‘នាមបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ ឯត្ថ បច្ចយុប្បន្នំ ឋបេត្វា បច្ចយស្ស គហណតោ អវិជ្ជាវិនិមុត្តា ឯវ ចត្តារោ ខន្ធា នាមសទ្ទេន វុច្ចន្តីតិ អាហ ‘‘ន នាមសទ្ទោ និរវសេសពោធកោ’’តិ។ ន ចេត្ថ ឯកំសតោ ការណំ មគ្គិតព្ពំ។ យេន ភវ-សទ្ទោ និរវសេសពោធកោ, ន នាម-សទ្ទោតិ អាហ ‘‘ឯវំសភាវា ហិ ឯតា និរុត្តិយោ’’តិ។ ឥមិនា អធិប្បាយេនាតិ ភវសទ្ទោ និរវសេសពោធកោ ឧបាទិន្នចតុក្ខន្ធវិសយត្តាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន។ ជាយមានាទិធម្មវិការភាវតោ ជាយមានាទិក្ខន្ធបដិពទ្ធា ជាតិអាទយោ វុច្ចេយ្យុំ, ន បន ជាតិអាទិបដិពទ្ធា ជាយមានាទិក្ខន្ធាតិ ន ឯកចិត្តក្ខណេ ជាតិអាទីនំ អវិជ្ជាយ បច្ចយភាវោ សម្ភវតីតិ ឥមមត្ថមាហ ‘‘ជាយមានានំ បនា’’តិអាទិនា។ នានាចិត្តក្ខណេ បន ជាតិអាទយោ អវិជ្ជាយ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោន្តីតិ ‘‘ឯកចិត្តក្ខណេ’’តិ វិសេសិតំ។ តេនេវាតិ អសម្ភវេនេវ។

    Upādānassapi bhavekadesattā vuttaṃ ‘‘upādānapaccayā…pe… aggahite’’ti. ‘‘Bhavapaccayā jātī’’ti idaṃ vacanaṃ sandhāyāha ‘‘bhavasaddo…pe… vuccamāno’’ti. ‘‘Nāmapaccayā avijjā’’ti ettha paccayuppannaṃ ṭhapetvā paccayassa gahaṇato avijjāvinimuttā eva cattāro khandhā nāmasaddena vuccantīti āha ‘‘na nāmasaddo niravasesabodhako’’ti. Na cettha ekaṃsato kāraṇaṃ maggitabbaṃ. Yena bhava-saddo niravasesabodhako, na nāma-saddoti āha ‘‘evaṃsabhāvā hi etā niruttiyo’’ti. Iminā adhippāyenāti bhavasaddo niravasesabodhako upādinnacatukkhandhavisayattāti iminā adhippāyena. Jāyamānādidhammavikārabhāvato jāyamānādikkhandhapaṭibaddhā jātiādayo vucceyyuṃ, na pana jātiādipaṭibaddhā jāyamānādikkhandhāti na ekacittakkhaṇe jātiādīnaṃ avijjāya paccayabhāvo sambhavatīti imamatthamāha ‘‘jāyamānānaṃ panā’’tiādinā. Nānācittakkhaṇe pana jātiādayo avijjāya upanissayapaccayo hontīti ‘‘ekacittakkhaṇe’’ti visesitaṃ. Tenevāti asambhaveneva.

    មាតិកាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Mātikāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    អកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Akusalaniddesavaṇṇanā

    ២៤៨-៩. តន្តិ ទិដ្ឋុបាទានំ។ ឥតរស្សាតិ កាមុបាទានស្ស។ តណ្ហាគហណេនាតិ ‘‘តណ្ហាបច្ចយា’’តិ ឯត្ថ តណ្ហាគហណេន គហិតត្តា។ យទិ ឯវំ នាមគ្គហណេន គហិតា តណ្ហា កស្មា បុន វុត្តាតិ អាហ ‘‘នាមេ វិយ វិសេសបច្ចយត្តាភាវា’’តិ។ ‘‘នាមបច្ចយា ឆដ្ឋាយតន’’ន្តិ ឯត្ថ ហិ កាមតណ្ហាបិ នាមេ សង្គហិតាតិ នាមស្ស យថារហំ ឆដ្ឋាយតនស្ស បច្ចយភាវោ វុត្តោតិ អត្ថិ តត្ថ វិសេសបច្ចយត្តំ, ឧបាទានស្ស បន ភវសង្គហោបិ អត្ថីតិ ‘‘តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិ ឯតេន ‘‘កាមុបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ឯតស្ស នត្ថេវ វិសេសោតិ វុត្តំ ‘‘នាមេ វិយ វិសេសបច្ចយត្តាភាវា’’តិ។ តណ្ហា ឯតិស្សា បច្ចយោតិ តណ្ហាបច្ចយា, ទិដ្ឋិ ។ ភវស្ស បច្ចយភូតាតិ ទុវិធស្សបិ ភវស្ស ការណភូតា។ ឧភយេនបិ ឧបាទានស្ស ភវនិទ្ទេសេ ឋបេតព្ពតំយេវ វិភាវេតិ។ បច្ចយុប្បន្នំ បច្ចយោ ច ឯកមេវាតិ ‘‘តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តបច្ចយុប្បន្នំ, ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តបច្ចយោ ច ឯកោ ឯវត្ថោ, តស្មា បច្ចយោ វិសុំ បច្ចយុប្បន្នតោ ភិន្នំ កត្វា ន វិភត្តោ។

    248-9. Tanti diṭṭhupādānaṃ. Itarassāti kāmupādānassa. Taṇhāgahaṇenāti ‘‘taṇhāpaccayā’’ti ettha taṇhāgahaṇena gahitattā. Yadi evaṃ nāmaggahaṇena gahitā taṇhā kasmā puna vuttāti āha ‘‘nāme viya visesapaccayattābhāvā’’ti. ‘‘Nāmapaccayā chaṭṭhāyatana’’nti ettha hi kāmataṇhāpi nāme saṅgahitāti nāmassa yathārahaṃ chaṭṭhāyatanassa paccayabhāvo vuttoti atthi tattha visesapaccayattaṃ, upādānassa pana bhavasaṅgahopi atthīti ‘‘taṇhāpaccayā upādāna’’nti etena ‘‘kāmupādānapaccayā bhavo’’ti etassa nattheva visesoti vuttaṃ ‘‘nāme viya visesapaccayattābhāvā’’ti. Taṇhā etissā paccayoti taṇhāpaccayā, diṭṭhi . Bhavassa paccayabhūtāti duvidhassapi bhavassa kāraṇabhūtā. Ubhayenapi upādānassa bhavaniddese ṭhapetabbataṃyeva vibhāveti. Paccayuppannaṃ paccayo ca ekamevāti ‘‘taṇhāpaccayā upādāna’’nti ettha vuttapaccayuppannaṃ, ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti ettha vuttapaccayo ca eko evattho, tasmā paccayo visuṃ paccayuppannato bhinnaṃ katvā na vibhatto.

    ២៥២. ឧបត្ថម្ភកសមុដ្ឋាបនបច្ឆាជាតបច្ចយវសេនាតិ ឧបត្ថម្ភកស្ស ចិត្តសមុដ្ឋានរូបស្ស សមុដ្ឋាបនវសេន, បច្ឆាជាតបច្ចយវសេន ច។

    252. Upatthambhakasamuṭṭhāpanapacchājātapaccayavasenāti upatthambhakassa cittasamuṭṭhānarūpassa samuṭṭhāpanavasena, pacchājātapaccayavasena ca.

    ២៥៤. បញ្ចន្នន្តិ ចក្ខាយតនាទីនំ បញ្ចន្នំ។ សហជាតាទិបច្ចយោតិ សហជាតនិស្សយអត្ថិអវិគតាទិបច្ចយោ។ វត្ថុសង្ខាតំ រូបំ។ បុរេជាតាទិបច្ចយោតិ បុរេជាតនិស្សយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយោ។ បច្ឆាជាតាទិបច្ចយោតិ បច្ឆាជាតវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយោ។ ឆដ្ឋស្ស សហជាតាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន អញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតាទយោ គហិតា។

    254. Pañcannanti cakkhāyatanādīnaṃ pañcannaṃ. Sahajātādipaccayoti sahajātanissayaatthiavigatādipaccayo. Vatthusaṅkhātaṃ rūpaṃ. Purejātādipaccayoti purejātanissayavippayuttaatthiavigatapaccayo. Pacchājātādipaccayoti pacchājātavippayuttaatthiavigatapaccayo. Chaṭṭhassa sahajātādīti ādi-saddena aññamaññanissayasampayuttaatthiavigatādayo gahitā.

    ២៦៤. យស្សាតិ ‘‘យស្ស ច ហោតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តំ ‘‘យស្សា’’តិ បទំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘ហោតីតិ យោជេតព្ព’’ន្តិ។

    264. Yassāti ‘‘yassa ca hotī’’ti ettha vuttaṃ ‘‘yassā’’ti padaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenāha ‘‘hotīti yojetabba’’nti.

    ២៨០. តស្សាតិ ‘‘ពលវកិលេសភូតាយ វិចិកិច្ឆាយា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៨០) បទស្ស។ តេនាតិ ‘‘តណ្ហាដ្ឋានេ’’តិ បទេន។ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន ឥមស្មិំ បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គេ សុត្តន្តភាជនីយាទិំ សង្គណ្ហាតិ។

    280. Tassāti ‘‘balavakilesabhūtāya vicikicchāyā’’ti (vibha. aṭṭha. 280) padassa. Tenāti ‘‘taṇhāṭṭhāne’’ti padena. Cittuppādakaṇḍādīsūti ādi-saddena imasmiṃ paṭiccasamuppādavibhaṅge suttantabhājanīyādiṃ saṅgaṇhāti.

    អកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Akusalaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    កុសលាព្យាកតនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Kusalābyākataniddesavaṇṇanā

    ៣០៦. សព្យាបារានីតិ សឧស្សាហានិ, វិបាកធម្មានីតិ អត្ថោ។ បរិហីនំ អវិជ្ជាដ្ឋានំ ឯតេសន្តិ បរិហីនាវិជ្ជាដ្ឋានា។

    306. Sabyāpārānīti saussāhāni, vipākadhammānīti attho. Parihīnaṃ avijjāṭṭhānaṃ etesanti parihīnāvijjāṭṭhānā.

    សន្ធាយាតិ អធិប្បាយំ វិភាវេន្តោ វិយ វទតិ, សរូបេនេវ បន ‘‘ន ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៣០៦) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ នាមរូបំ ន ន លព្ភតីតិ យោជនា។

    Sandhāyāti adhippāyaṃ vibhāvento viya vadati, sarūpeneva pana ‘‘na ca cakkhuviññāṇādīni rūpaṃ samuṭṭhāpentī’’ti (vibha. aṭṭha. 306) aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Nāmarūpaṃ na na labbhatīti yojanā.

    កុសលាព្យាកតនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Kusalābyākataniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    អវិជ្ជាមូលកកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Avijjāmūlakakusalaniddesavaṇṇanā

    ៣៣៤. កុសលផលេតិ កុសលវិបាកបដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស គហិតត្តា តស្ស សាទុរសវិសរុក្ខពីជសទិសតា វុត្តា។

    334. Kusalaphaleti kusalavipākapaṭisandhiviññāṇassa gahitattā tassa sādurasavisarukkhabījasadisatā vuttā.

    យទិបិ ‘‘សង្ខារហេតុក’’ន្តិអាទិនា យោជនា លព្ភតិ, អវិគតចតុក្កាទីនិ បន ន លព្ភន្តិ យថាលាភយោជនាយ ទស្សិតត្តា។

    Yadipi ‘‘saṅkhārahetuka’’ntiādinā yojanā labbhati, avigatacatukkādīni pana na labbhanti yathālābhayojanāya dassitattā.

    អវិជ្ជាមូលកកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Avijjāmūlakakusalaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    កុសលមូលកវិបាកនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Kusalamūlakavipākaniddesavaṇṇanā

    ៣៤៣. កម្មំ វិយ បច្ចយោ ហោតិ វិបាកភាវតោតិ អធិប្បាយោ។ វិបាកស្ស កម្មំ បច្ចយោ ហោន្តំ សាតិសយំ ហោតីតិ តស្ស និប្បរិយាយតា, តំសម្បយុត្តានំ បរិយាយតា សិយាតិ អធិប្បាយេន ‘‘បរិយាយេន ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ វុត្តានី’’តិ អាហ។ ‘‘កុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស ធម្មស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣), អកុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស ធម្មស្ស (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣), វិបាកធម្មធម្មោ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.៣.១០៣) បន វចនតោ និប្បរិយាយេន សព្ពេបិ កុសលាកុសលា ធម្មា វិបាកស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតីតិ អយមត្ថោ ទិស្សតិ។ ‘‘កុសលមូលំ អកុសលមូល’’ន្តិ ឥមេសំ អន្វាទេសោបិ បច្ចយសទ្ទាបេក្ខាយ ‘‘ឯសា’’តិ បុល្លិង្គវសេន វុត្តោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯសាតិ…បេ.… យោជេតព្ព’’ន្តិ។

    343. Kammaṃ viya paccayo hoti vipākabhāvatoti adhippāyo. Vipākassa kammaṃ paccayo hontaṃ sātisayaṃ hotīti tassa nippariyāyatā, taṃsampayuttānaṃ pariyāyatā siyāti adhippāyena ‘‘pariyāyena upanissayapaccayoti vuttānī’’ti āha. ‘‘Kusalo dhammo abyākatassa dhammassa upanissayapaccayena paccayo (paṭṭhā. 1.1.423), akusalo dhammo abyākatassa dhammassa (paṭṭhā. 1.1.423), vipākadhammadhammo nevavipākanavipākadhammadhammassa upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.3.103) pana vacanato nippariyāyena sabbepi kusalākusalā dhammā vipākassa upanissayapaccayo hotīti ayamattho dissati. ‘‘Kusalamūlaṃ akusalamūla’’nti imesaṃ anvādesopi paccayasaddāpekkhāya ‘‘esā’’ti pulliṅgavasena vuttoti dassento āha ‘‘esāti…pe… yojetabba’’nti.

    ‘‘មនសិការោបី’’តិអាទិនា អប្បហីនាវិជ្ជានម្បិ កិរិយាយ កុសលាកុសលមូលានិ, អវិជ្ជា ច ឧបនិស្សយា ន ហោន្តីតិ ទស្សេតិ។ កម្មវដ្ដវិបាកវដ្ដភូតានិយេវ សង្ខារវិញ្ញាណានិ បច្ឆិមនយេ អធិប្បេតានីតិ វុត្តំ ‘‘កិរិយានិ បន…បេ.… គច្ឆន្តី’’តិ។ តេសំ បច្ចយានំ វសេន អនេកប្បការតោតិ អធិប្បាយោតិ យោជនា។

    ‘‘Manasikāropī’’tiādinā appahīnāvijjānampi kiriyāya kusalākusalamūlāni, avijjā ca upanissayā na hontīti dasseti. Kammavaṭṭavipākavaṭṭabhūtāniyeva saṅkhāraviññāṇāni pacchimanaye adhippetānīti vuttaṃ ‘‘kiriyāni pana…pe… gacchantī’’ti. Tesaṃ paccayānaṃ vasena anekappakāratoti adhippāyoti yojanā.

    នវាទិភេទានន្តិ នវអដ្ឋសត្តឆាតិ ឯវំបភេទានំ។ ចតុន្នំ ចតុក្កានន្តិ បុរិមនយេ បច្ឆិមនយេ ច អាគតានំ យថាលាភំ ចតុន្នំ ចតុន្នំ ចតុក្កានំ។ ‘‘កុសលាកុសលានំ បន វិបាកេ ចា’’តិ ច-សទ្ទេន កុសលាកុសលេ ចាតិ សមុច្ចេតព្ពោតិ អាហ ‘‘កុសល…បេ.… វត្តព្ព’’ន្តិ។ មូលបទេកបច្ចយតាវសេនាតិ មូលបទស្ស ឯកបច្ចយភាវវសេន ឧបនិស្សយបច្ចយតាវសេន។ ឯកស្សេវ នយស្សាតិ កុសលាកុសលេសុ អវិជ្ជាមូលកស្ស, វិបាកេសុ កុសលាកុសលមូលកស្សាតិ ឯវំ ឯកស្សេវ នយស្ស វសេន។ ធម្មបច្ចយភេទេតិ ធម្មស្ស បច្ចយភូតស្ស, បច្ចយុប្បន្នស្ស វា បច្ចយភាវេន ភេទេតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អវិជ្ជាទីន’’ន្តិអាទិំ វត្វា បុន តមេវ ‘‘តំតំចិត្តុប្បាទា’’តិអាទិនា បការន្តរេន វិភាវេតិ។

    Navādibhedānanti navaaṭṭhasattachāti evaṃpabhedānaṃ. Catunnaṃ catukkānanti purimanaye pacchimanaye ca āgatānaṃ yathālābhaṃ catunnaṃ catunnaṃ catukkānaṃ. ‘‘Kusalākusalānaṃ pana vipāke cā’’ti ca-saddena kusalākusale cāti samuccetabboti āha ‘‘kusala…pe… vattabba’’nti. Mūlapadekapaccayatāvasenāti mūlapadassa ekapaccayabhāvavasena upanissayapaccayatāvasena. Ekasseva nayassāti kusalākusalesu avijjāmūlakassa, vipākesu kusalākusalamūlakassāti evaṃ ekasseva nayassa vasena. Dhammapaccayabhedeti dhammassa paccayabhūtassa, paccayuppannassa vā paccayabhāvena bhedeti imamatthaṃ dassento ‘‘avijjādīna’’ntiādiṃ vatvā puna tameva ‘‘taṃtaṃcittuppādā’’tiādinā pakārantarena vibhāveti.

    កុសលមូលកវិបាកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Kusalamūlakavipākaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ៧. សតិបដ្ឋានវិភង្គោ • 7. Satipaṭṭhānavibhaṅgo




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ៦. បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គោ • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
    ១. សុត្តន្តភាជនីយំ ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា • 1. Suttantabhājanīyaṃ uddesavāravaṇṇanā
    ២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ៦. បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គោ • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact