| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
१. कुसलत्तिकं
1. Kusalattikaṃ
१. पटिच्चवारवण्णना
1. Paṭiccavāravaṇṇanā
१. पच्चयानुलोमं
1. Paccayānulomaṃ
(१) विभङ्गवारो
(1) Vibhaṅgavāro
५३. या कुसलत्तिके लभन्ति, न तायेव वेदनात्तिकादीसूति तिकपदनानत्तमत्तेन विना मूलावसानवसेन सदिसतं सन्धाय ‘‘न तायेवा’’ति वुत्तं, न च केवलं तिकन्तरेयेव, कुसलत्तिकेपि पन या पटिच्चवारे लभन्ति, न तायेव पच्चयवारादीसूति सब्बपुच्छासमाहरणं इध कत्तब्बमेव। धम्मानुलोमपच्चनीये च तिकपट्ठाने वितक्कत्तिकपीतित्तिकानं विस्सज्जने सब्बापेता विस्सज्जनं लभन्तीति एत्थ पीतित्तिकग्गहणं न कातब्बं। न हि तत्थ एकूनपञ्ञास पुच्छा विस्सज्जनं लभन्तीति।
53. Yākusalattike labhanti, na tāyeva vedanāttikādīsūti tikapadanānattamattena vinā mūlāvasānavasena sadisataṃ sandhāya ‘‘natāyevā’’ti vuttaṃ, na ca kevalaṃ tikantareyeva, kusalattikepi pana yā paṭiccavāre labhanti, na tāyeva paccayavārādīsūti sabbapucchāsamāharaṇaṃ idha kattabbameva. Dhammānulomapaccanīye ca tikapaṭṭhāne vitakkattikapītittikānaṃ vissajjane sabbāpetā vissajjanaṃ labhantīti ettha pītittikaggahaṇaṃ na kātabbaṃ. Na hi tattha ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ labhantīti.
तेन सद्धिन्ति तेन सहजातपच्चयभूतेन सद्धिन्ति अत्थो दट्ठब्बो। ‘‘याव निरोधगमना उद्धं पज्जती’’ति च ‘‘उप्पादादयो वा पापुणाती’’ति च वचनेहि खणत्तयसमङ्गी उप्पज्जतीति वुच्चतीति अनुञ्ञातं विय होति, उप्पादक्खणसमङ्गीयेव पन एवं वुत्तोति दट्ठब्बो।
Tena saddhinti tena sahajātapaccayabhūtena saddhinti attho daṭṭhabbo. ‘‘Yāva nirodhagamanā uddhaṃ pajjatī’’ti ca ‘‘uppādādayo vā pāpuṇātī’’ti ca vacanehi khaṇattayasamaṅgī uppajjatīti vuccatīti anuññātaṃ viya hoti, uppādakkhaṇasamaṅgīyeva pana evaṃ vuttoti daṭṭhabbo.
यस्मा पन एको खन्धो एकस्सातिआदि इध कुसलवचनेन गहिते खन्धे सन्धाय वुत्तं। वेदनात्तिकादीसु पन एकं खन्धं पटिच्च द्विन्नं, द्वे पटिच्च एकस्सपि, हेतुदुकादीसु च सङ्खारक्खन्धेकदेसं पटिच्च सङ्खारक्खन्धेकदेसस्सपि उप्पत्ति वुत्ताति सह उप्पज्जमानानं सब्बेसं धम्मानं पच्चयो होन्तो एकेकस्सपि दुकतिकादिभेदानञ्च पच्चयो नाम होतियेव, तथा दुकादिभेदानञ्चाति।
Yasmā pana eko khandho ekassātiādi idha kusalavacanena gahite khandhe sandhāya vuttaṃ. Vedanāttikādīsu pana ekaṃ khandhaṃ paṭicca dvinnaṃ, dve paṭicca ekassapi, hetudukādīsu ca saṅkhārakkhandhekadesaṃ paṭicca saṅkhārakkhandhekadesassapi uppatti vuttāti saha uppajjamānānaṃ sabbesaṃ dhammānaṃ paccayo honto ekekassapi dukatikādibhedānañca paccayo nāma hotiyeva, tathā dukādibhedānañcāti.
‘‘रूपेन सद्धिं अनुप्पत्तितो आरुप्पविपाकञ्च न गहेतब्ब’’न्ति वुत्तं, तं पन न सब्बस्मिं एतस्मिं वचने गहेतब्बं, अथ खो ‘‘चित्तसमुट्ठानञ्च रूप’’न्ति एत्थेव। न केवलञ्च आरुप्पविपाकोव, अथ खो लोकुत्तरविपाककिरियाब्याकतम्पि आरुप्पे उप्पज्जमानं एत्थ न गहेतब्बं। ‘‘विपाकाब्याकतं किरियाब्याकतं एकं खन्धं पटिच्च तयो खन्धा’’ति एत्थ पन न किञ्चि रूपेन विना सह वा उप्पज्जमानं सहेतुकं विपाककिरियाब्याकतं अग्गहितं नाम अत्थि। तत्थ पन यं रूपेन सह उप्पज्जति, तस्स पच्चयुप्पन्नविसेसं दस्सेतुं ‘‘चित्तसमुट्ठानञ्च रूप’’न्ति वुत्तं।
‘‘Rūpena saddhiṃ anuppattito āruppavipākañca na gahetabba’’nti vuttaṃ, taṃ pana na sabbasmiṃ etasmiṃ vacane gahetabbaṃ, atha kho ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti ettheva. Na kevalañca āruppavipākova, atha kho lokuttaravipākakiriyābyākatampi āruppe uppajjamānaṃ ettha na gahetabbaṃ. ‘‘Vipākābyākataṃ kiriyābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti ettha pana na kiñci rūpena vinā saha vā uppajjamānaṃ sahetukaṃ vipākakiriyābyākataṃ aggahitaṃ nāma atthi. Tattha pana yaṃ rūpena saha uppajjati, tassa paccayuppannavisesaṃ dassetuṃ ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti vuttaṃ.
‘‘वत्थुं पटिच्च खन्धा’’ति एत्तके वत्तब्बे पच्चयभूतस्स वत्थुस्स ‘‘कटत्ता च रूप’’न्ति एतस्मिं सामञ्ञवचने पच्चयुप्पन्नभावेन अग्गहिततापत्तिं निवारेतुं ‘‘खन्धे पटिच्च वत्थू’’ति वुत्तं। खन्धे पटिच्च वत्थु, वत्थुं पटिच्च खन्धाति वा वत्थुखन्धानं अञ्ञमञ्ञपच्चयभूतानं पच्चयभावविसेसदस्सनत्थं अञ्ञमञ्ञापेक्खं वचनद्वयं वुत्तं सामञ्ञेन गहितम्पि विसुं उद्धटं।
‘‘Vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti ettake vattabbe paccayabhūtassa vatthussa ‘‘kaṭattā ca rūpa’’nti etasmiṃ sāmaññavacane paccayuppannabhāvena aggahitatāpattiṃ nivāretuṃ ‘‘khandhe paṭicca vatthū’’ti vuttaṃ. Khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhāti vā vatthukhandhānaṃ aññamaññapaccayabhūtānaṃ paccayabhāvavisesadassanatthaṃ aññamaññāpekkhaṃ vacanadvayaṃ vuttaṃ sāmaññena gahitampi visuṃ uddhaṭaṃ.
महाभूतेपि पटिच्च उप्पत्तिदस्सनत्तन्ति यं चित्तसमुट्ठानरूपं कटत्तारूपञ्च उपादारूपं उपादारूपग्गहणेन विना ‘‘खन्धे पटिच्च उप्पज्जती’’ति वुत्तं, तस्स महाभूतेपि पटिच्च उप्पत्तिदस्सनत्थन्ति अत्थो। एतस्मिं पन दस्सने खन्धपच्चयसहितासहितञ्च सब्बं उपादारूपं इतो परेसु सहजातपच्चयादीसु सङ्गहितन्ति इममत्थं सन्धाय ‘‘कटत्तारूपं पटिसन्धियम्पी’’ति पि-सद्दो वुत्तोति दट्ठब्बो।
Mahābhūtepipaṭicca uppattidassanattanti yaṃ cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpañca upādārūpaṃ upādārūpaggahaṇena vinā ‘‘khandhe paṭicca uppajjatī’’ti vuttaṃ, tassa mahābhūtepi paṭicca uppattidassanatthanti attho. Etasmiṃ pana dassane khandhapaccayasahitāsahitañca sabbaṃ upādārūpaṃ ito paresu sahajātapaccayādīsu saṅgahitanti imamatthaṃ sandhāya ‘‘kaṭattārūpaṃ paṭisandhiyampī’’ti pi-saddo vuttoti daṭṭhabbo.
महाभूते पटिच्च उपादारूपन्ति वुत्तनयेनाति ‘‘महाभूते पटिच्च चित्तसमुट्ठानं रूपं कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति एत्थ अत्थतो अयं नयो वुत्तोति सन्धायाह।
Mahābhūte paṭicca upādārūpanti vuttanayenāti ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti ettha atthato ayaṃ nayo vuttoti sandhāyāha.
५४. रूपमिस्सका पहायाति यासु पुच्छासु रूपेन विना पच्चयुप्पन्नं न लब्भति, अथ खो रूपमिस्सकमेव लब्भति, ता पहायाति अधिप्पायो।
54. Rūpamissakā pahāyāti yāsu pucchāsu rūpena vinā paccayuppannaṃ na labbhati, atha kho rūpamissakameva labbhati, tā pahāyāti adhippāyo.
५७. ‘‘तिण्णं सन्निपाता गब्भस्स अवक्कन्ति होती’’ति वचनतोति गब्भसेय्यकपटिसन्धिया पञ्चक्खन्धसब्भावेन ताय समानलक्खणा सब्बापि पञ्चवोकारपटिसन्धि ओक्कन्तिनामकाति साधेति। परिपुण्णधम्मानं विस्सज्जनं एत्थ अत्थीति परिपुण्णविस्सज्जना।
57. ‘‘Tiṇṇaṃ sannipātā gabbhassa avakkanti hotī’’ti vacanatoti gabbhaseyyakapaṭisandhiyā pañcakkhandhasabbhāvena tāya samānalakkhaṇā sabbāpi pañcavokārapaṭisandhi okkantināmakāti sādheti. Paripuṇṇadhammānaṃ vissajjanaṃ ettha atthīti paripuṇṇavissajjanā.
एत्थ च ‘‘एकं महाभूतं पटिच्च तयो…पे॰… महाभूते पटिच्च चित्तसमुट्ठानं रूपं कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति (पट्ठा॰ १.१.५३) एत्तावता पञ्चवोकारे सब्बं चित्तकम्मसमुट्ठानरूपं दस्सितं। अवसेसं पन दस्सेतुं ‘‘बाहिर’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ बाहिरन्ति एतेन अनिन्द्रियबद्धरूपं दस्सेति, पुन आहारसमुट्ठानं उतुसमुट्ठानन्ति एतेहि सब्बं इन्द्रियबद्धं आहारउतुसमुट्ठानरूपं। तत्थ ‘‘उतुसमुट्ठानं एक’’न्तिआदिना असञ्ञसत्तानम्पि उतुसमुट्ठानं वुत्तमेवाति दट्ठब्बं। न हि तत्थ तस्स वज्जने कारणं अत्थीति। आदिम्हि पन ‘‘एकं महाभूतं पटिच्चा’’तिआदि अविसेसवचनं सहजातं अरूपम्पि पच्चयं हेतादिके च पच्चये बहुतरे लभन्तं चित्तसमुट्ठानकटत्तारूपद्वयं सह सङ्गण्हित्वा वुत्तं, एवञ्च कत्वा तस्स परियोसाने ‘‘महाभूते पटिच्च चित्तसमुट्ठानरूपं कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति वुत्तं, तस्मा तत्थ कटत्तारूपं चित्तसमुट्ठानसम्बन्धं तंसमानगतिकं पञ्चवोकारे वत्तमानमेव गहितन्ति अग्गहितं कटत्तारूपं दस्सेतुं ‘‘असञ्ञसत्तानं एकं महाभूतं पटिच्चा’’तिआदि वुत्तं, तस्मा उपादारूपं इधपि कम्मपच्चयविभङ्गे विय ‘‘महाभूते पटिच्च कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति (पट्ठा॰ १.१.६३) कटत्तारूपभावविसिट्ठं उपादारूपं गहितन्ति दट्ठब्बं। न हि वुत्तस्स उतुसमुट्ठानस्स पुनवचने पयोजनं अत्थीति।
Ettha ca ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo…pe… mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti (paṭṭhā. 1.1.53) ettāvatā pañcavokāre sabbaṃ cittakammasamuṭṭhānarūpaṃ dassitaṃ. Avasesaṃ pana dassetuṃ ‘‘bāhira’’ntiādi vuttaṃ. Tattha bāhiranti etena anindriyabaddharūpaṃ dasseti, puna āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhānanti etehi sabbaṃ indriyabaddhaṃ āhārautusamuṭṭhānarūpaṃ. Tattha ‘‘utusamuṭṭhānaṃ eka’’ntiādinā asaññasattānampi utusamuṭṭhānaṃ vuttamevāti daṭṭhabbaṃ. Na hi tattha tassa vajjane kāraṇaṃ atthīti. Ādimhi pana ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’tiādi avisesavacanaṃ sahajātaṃ arūpampi paccayaṃ hetādike ca paccaye bahutare labhantaṃ cittasamuṭṭhānakaṭattārūpadvayaṃ saha saṅgaṇhitvā vuttaṃ, evañca katvā tassa pariyosāne ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti vuttaṃ, tasmā tattha kaṭattārūpaṃ cittasamuṭṭhānasambandhaṃ taṃsamānagatikaṃ pañcavokāre vattamānameva gahitanti aggahitaṃ kaṭattārūpaṃ dassetuṃ ‘‘asaññasattānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’tiādi vuttaṃ, tasmā upādārūpaṃ idhapi kammapaccayavibhaṅge viya ‘‘mahābhūte paṭicca kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti (paṭṭhā. 1.1.63) kaṭattārūpabhāvavisiṭṭhaṃ upādārūpaṃ gahitanti daṭṭhabbaṃ. Na hi vuttassa utusamuṭṭhānassa punavacane payojanaṃ atthīti.
कस्मा पन यथा बाहिरादीसु ‘‘महाभूते पटिच्च उपादारूप’’न्ति अविसेसेत्वा उपादारूपं वुत्तं, एवं अवत्वा चित्तकम्मजउपादारूपानि ‘‘चित्तसमुट्ठानं रूपं कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति हेतुपच्चयादीसु सह ‘‘चित्तसमुट्ठानं रूपं उपादारूपं असञ्ञसत्तानं…पे॰… कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति अधिपतिपच्चयादीसु विसुं चित्तसमुट्ठानरूपभावकटत्तारूपभावेहि विसेसेत्वाव वुत्तानीति? तत्थ बाहिरग्गहणादीहि विय एत्थ महाभूतानं केनचि अविसेसितत्ता। अपिच इद्धिचित्तनिब्बत्तानं कम्मपच्चयानञ्च इट्ठानिट्ठानं बाहिररूपायतनादीनं चित्तं कम्मञ्च हेतादीसु न कोचि पच्चयो, आहारउतुसमुट्ठानानं पन चित्तं पच्छाजातभावेन उपत्थम्भकमेव, न जनकं, महाभूतानेव पन तेसं सहजातादिभावेन जनकानि, तस्मा सतिपि चित्तेन कम्मेन च विना अभावे हेतादिपच्चयभूतेहि अरूपेहि उप्पज्जमानानि चित्तसमुट्ठानरूपकटत्तारूपभूतानेव उपादारूपानि होन्ति, न अञ्ञानीति इमं विसेसं दस्सेतुं चित्तकम्मजेस्वेव उपादारूपेसु विसेसनं कतं। अञ्ञानि वा समानजातिकेन रूपेन समुट्ठानानि पाकटविसेसनानेवाति न विसेसनं अरहन्ति, एतानि पन असमानजातिकेहि अरूपेहि समुट्ठितानि विसेसनं अरहन्तीति विसेसितानीति वेदितब्बानि। यथा वा चित्तकम्मानि चित्तकम्मसमुट्ठानानं सविसेसेन पच्चयभावेन पच्चया होन्ति सहजातादिपच्चयभावतो मूलकरणभावतो च, न एवं उतुआहारा तंसमुट्ठानानन्ति चित्तकम्मजानेव विसुं विसेसनं अरहन्ति। इतरानि पन महाभूतविसेसेनेव विसेसितानि, इध उपादारूपविसेसनेन महाभूतानि विय। न हि अञ्ञतरविसेसनं उभयविसेसनं न होतीति।
Kasmā pana yathā bāhirādīsu ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti avisesetvā upādārūpaṃ vuttaṃ, evaṃ avatvā cittakammajaupādārūpāni ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti hetupaccayādīsu saha ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ upādārūpaṃ asaññasattānaṃ…pe… kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti adhipatipaccayādīsu visuṃ cittasamuṭṭhānarūpabhāvakaṭattārūpabhāvehi visesetvāva vuttānīti? Tattha bāhiraggahaṇādīhi viya ettha mahābhūtānaṃ kenaci avisesitattā. Apica iddhicittanibbattānaṃ kammapaccayānañca iṭṭhāniṭṭhānaṃ bāhirarūpāyatanādīnaṃ cittaṃ kammañca hetādīsu na koci paccayo, āhārautusamuṭṭhānānaṃ pana cittaṃ pacchājātabhāvena upatthambhakameva, na janakaṃ, mahābhūtāneva pana tesaṃ sahajātādibhāvena janakāni, tasmā satipi cittena kammena ca vinā abhāve hetādipaccayabhūtehi arūpehi uppajjamānāni cittasamuṭṭhānarūpakaṭattārūpabhūtāneva upādārūpāni honti, na aññānīti imaṃ visesaṃ dassetuṃ cittakammajesveva upādārūpesu visesanaṃ kataṃ. Aññāni vā samānajātikena rūpena samuṭṭhānāni pākaṭavisesanānevāti na visesanaṃ arahanti, etāni pana asamānajātikehi arūpehi samuṭṭhitāni visesanaṃ arahantīti visesitānīti veditabbāni. Yathā vā cittakammāni cittakammasamuṭṭhānānaṃ savisesena paccayabhāvena paccayā honti sahajātādipaccayabhāvato mūlakaraṇabhāvato ca, na evaṃ utuāhārā taṃsamuṭṭhānānanti cittakammajāneva visuṃ visesanaṃ arahanti. Itarāni pana mahābhūtaviseseneva visesitāni, idha upādārūpavisesanena mahābhūtāni viya. Na hi aññataravisesanaṃ ubhayavisesanaṃ na hotīti.
५८. अञ्ञमञ्ञपच्चये खन्धे पटिच्च वत्थु, वत्थुं पटिच्च खन्धाति खन्धवत्थूनं अञ्ञमञ्ञपच्चयतादस्सनेन पुब्बे विसुं पच्चयभावेन दस्सितानं खन्धानं एकतो पच्चयभावो दस्सितो होतीति इमिना अधिप्पायेनाह ‘‘चतुन्नम्पि खन्धानं एकतो वत्थुना अञ्ञमञ्ञपच्चयतं दस्सेतुं वुत्त’’न्ति। ‘‘खन्धे पटिच्च वत्थू’’ति इदं पन चतुन्नम्पि खन्धानं एकतो पटिच्चत्थफरणतादस्सनत्थं, ‘‘वत्थुं पटिच्च खन्धा’’ति वत्थुस्स। न केवलञ्च खन्धानं इधेव, हेतुपच्चयादीसुपि अयमेव नयो। तत्थ सब्बेसं खन्धानं विसुं पटिच्चत्थफरणतं दस्सेत्वा पुन ‘‘वत्थुं पटिच्च खन्धा’’ति वत्थुस्सपि दस्सिताय ‘‘एकं खन्धञ्च वत्थुञ्च पटिच्च तयो खन्धा’’तिआदिना खन्धवत्थूनञ्च दस्सितायेव होतीति दट्ठब्बा।
58. Aññamaññapaccaye khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhāti khandhavatthūnaṃ aññamaññapaccayatādassanena pubbe visuṃ paccayabhāvena dassitānaṃ khandhānaṃ ekato paccayabhāvo dassito hotīti iminā adhippāyenāha ‘‘catunnampi khandhānaṃ ekato vatthunā aññamaññapaccayataṃ dassetuṃ vutta’’nti. ‘‘Khandhe paṭicca vatthū’’ti idaṃ pana catunnampi khandhānaṃ ekato paṭiccatthapharaṇatādassanatthaṃ, ‘‘vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti vatthussa. Na kevalañca khandhānaṃ idheva, hetupaccayādīsupi ayameva nayo. Tattha sabbesaṃ khandhānaṃ visuṃ paṭiccatthapharaṇataṃ dassetvā puna ‘‘vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti vatthussapi dassitāya ‘‘ekaṃ khandhañca vatthuñca paṭicca tayo khandhā’’tiādinā khandhavatthūnañca dassitāyeva hotīti daṭṭhabbā.
कस्मा पनेत्थ ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च अब्याकतो धम्मो उप्पज्जति अञ्ञमञ्ञपच्चया, कुसले खन्धे पटिच्च चित्तसमुट्ठाना महाभूता’’ति एवमादि न वुत्तं, ननु यदेव पटिच्चत्थं फरति, न तेनेव अञ्ञमञ्ञपच्चयेन भवितब्बं हेतुपच्चयादीहि विय। न हि यं ‘‘एकं तयो द्वे च खन्धे पटिच्चा’’ति वुत्तं, ते हेतुपच्चयभूता एव होन्ति। एस नयो आरम्मणपच्चयादीसुपि। पच्चयवारे च ‘‘अब्याकतं धम्मं पच्चया कुसलो धम्मो उप्पज्जति अञ्ञमञ्ञपच्चया’’ति (पट्ठा॰ १.१.२५६) वुत्तं, न वत्थु कुसलानं अञ्ञमञ्ञपच्चयो होति, अथ च पन तंपच्चया खन्धानं अञ्ञमञ्ञपच्चया उप्पत्ति वुत्ता एव। यदिपि कुसला खन्धा महाभूतानं अञ्ञमञ्ञपच्चया न होन्ति, तथापि ते पटिच्च तेसं उप्पत्ति वत्तब्बा सियाति? न वत्तब्बा खन्धसहजातानं महाभूतानं खन्धानं पच्चयभावाभावतो। अञ्ञमञ्ञसद्दो हि न हेतादिसद्दो विय निरपेक्खो, सहजातादिसद्दो विय वा अञ्ञतरापेक्खो, अथ खो यथावुत्तेतरेतरापेक्खो। पच्चयपच्चयुप्पन्ना च खन्धा महाभूता इध यथावुत्ता भवेय्युं, तेसु च महाभूता खन्धानं न कोचि पच्चयो। यस्स च सयं पच्चयो, ततो तेन तन्निस्सितेन वा अञ्ञमञ्ञपच्चयेन उप्पज्जमानं अञ्ञमञ्ञपच्चया उप्पज्जतीति वत्तब्बतं अरहति, यथा खन्धे पटिच्च खन्धा, वत्थुं पच्चया खन्धा। तस्मा अत्तनो पच्चयस्स पच्चयत्ताभावतो तदपेक्खत्ता च अञ्ञमञ्ञसद्दस्स खन्धे पटिच्च पच्चया च महाभूतानं अञ्ञमञ्ञपच्चया उप्पत्ति न वुत्ता, न अञ्ञमञ्ञपच्चया च वुत्ता। खन्धा पन वत्थुं पच्चया उप्पज्जमाना वत्थुस्स पच्छाजातपच्चया होन्ति, तन्निस्सितेन च अञ्ञमञ्ञपच्चयेन उप्पज्जन्ति। तस्मा वत्थुं पच्चया खन्धानं कुसलादीनं अञ्ञमञ्ञपच्चया उप्पत्ति वुत्ताति।
Kasmā panettha ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati aññamaññapaccayā, kusale khandhe paṭicca cittasamuṭṭhānā mahābhūtā’’ti evamādi na vuttaṃ, nanu yadeva paṭiccatthaṃ pharati, na teneva aññamaññapaccayena bhavitabbaṃ hetupaccayādīhi viya. Na hi yaṃ ‘‘ekaṃ tayo dve ca khandhe paṭiccā’’ti vuttaṃ, te hetupaccayabhūtā eva honti. Esa nayo ārammaṇapaccayādīsupi. Paccayavāre ca ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paccayā kusalo dhammo uppajjati aññamaññapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.256) vuttaṃ, na vatthu kusalānaṃ aññamaññapaccayo hoti, atha ca pana taṃpaccayā khandhānaṃ aññamaññapaccayā uppatti vuttā eva. Yadipi kusalā khandhā mahābhūtānaṃ aññamaññapaccayā na honti, tathāpi te paṭicca tesaṃ uppatti vattabbā siyāti? Na vattabbā khandhasahajātānaṃ mahābhūtānaṃ khandhānaṃ paccayabhāvābhāvato. Aññamaññasaddo hi na hetādisaddo viya nirapekkho, sahajātādisaddo viya vā aññatarāpekkho, atha kho yathāvuttetaretarāpekkho. Paccayapaccayuppannā ca khandhā mahābhūtā idha yathāvuttā bhaveyyuṃ, tesu ca mahābhūtā khandhānaṃ na koci paccayo. Yassa ca sayaṃ paccayo, tato tena tannissitena vā aññamaññapaccayena uppajjamānaṃ aññamaññapaccayā uppajjatīti vattabbataṃ arahati, yathā khandhe paṭicca khandhā, vatthuṃ paccayā khandhā. Tasmā attano paccayassa paccayattābhāvato tadapekkhattā ca aññamaññasaddassa khandhe paṭicca paccayā ca mahābhūtānaṃ aññamaññapaccayā uppatti na vuttā, na aññamaññapaccayā ca vuttā. Khandhā pana vatthuṃ paccayā uppajjamānā vatthussa pacchājātapaccayā honti, tannissitena ca aññamaññapaccayena uppajjanti. Tasmā vatthuṃ paccayā khandhānaṃ kusalādīnaṃ aññamaññapaccayā uppatti vuttāti.
५९. न सा गहिताति चक्खायतनादीनि निस्सयभूतानि पटिच्चाति न वुत्तन्ति अधिप्पायो। निस्सयपच्चयभावेन पन न चक्खायतनादीनि आरम्मणपच्चयभावेन रूपायतनादीनि विय न गहितानीति।
59. Nasā gahitāti cakkhāyatanādīni nissayabhūtāni paṭiccāti na vuttanti adhippāyo. Nissayapaccayabhāvena pana na cakkhāyatanādīni ārammaṇapaccayabhāvena rūpāyatanādīni viya na gahitānīti.
६०. द्वीसु उपनिस्सयेसु वत्तब्बमेव नत्थि, आरम्मणूपनिस्सयम्पि पन ये लभन्ति, तेसं वसेन आरम्मणपच्चयसदिसन्ति एवं वुत्तन्ति दस्सेतुं ‘‘तत्थ किञ्चापी’’ति आह। तत्थ ‘‘न सब्बे अकुसला अब्याकता आरम्मणूपनिस्सयं लभन्ती’’ति पुरिमपाठो। कुसलापि पन महग्गता एकन्तेन, कामावचरा च कदाचि न लभन्तीति ‘‘न सब्बे कुसलाकुसलाब्याकता’’ति पठन्ति।
60. Dvīsu upanissayesu vattabbameva natthi, ārammaṇūpanissayampi pana ye labhanti, tesaṃ vasena ārammaṇapaccayasadisanti evaṃ vuttanti dassetuṃ ‘‘tattha kiñcāpī’’ti āha. Tattha ‘‘na sabbe akusalā abyākatā ārammaṇūpanissayaṃ labhantī’’ti purimapāṭho. Kusalāpi pana mahaggatā ekantena, kāmāvacarā ca kadāci na labhantīti ‘‘na sabbe kusalākusalābyākatā’’ti paṭhanti.
६१. पुरेजातपच्चये यथा अञ्ञत्थ पच्चयं अनिद्दिसित्वाव देसना कता, एवं अकत्वा कस्मा ‘‘वत्थुं पुरेजातपच्चया’’ति वुत्तन्ति? नियमसब्भावा। हेतुआदीसु हि नियमो नत्थि। न हि तेहि उप्पज्जमानानं अलोभादीसु कुसलादीसु रूपादीसु च अयमेव पच्चयोति नियमो अत्थि, इध पन वत्थु न वत्थुधम्मेसु पुरेजातपच्चया उप्पज्जमानानं धम्मानं नियमतो छब्बिधं वत्थु पुरेजातपच्चयो होतीति इममत्थं दस्सेतुं इदं वुत्तं। आरम्मणपुरेजातम्पि हि वत्थुपुरेजाते अविज्जमाने न लब्भति, एवञ्च कत्वा पटिसन्धिविपाकस्स नपुरेजातपच्चया एव उप्पत्ति वुत्ता, पच्चुप्पन्नारम्मणस्सपि तस्स पुरेजातपच्चयो न उद्धटो। ‘‘नेवविपाकनविपाकधम्मधम्मं पटिच्च विपाको धम्मो उप्पज्जति पुरेजातपच्चया’’ति एतस्सपि अलाभतो तत्थ ‘‘पुरेजाते तीणी’’ति (पट्ठा॰ १.३.१२४) वुत्तन्ति।
61. Purejātapaccaye yathā aññattha paccayaṃ aniddisitvāva desanā katā, evaṃ akatvā kasmā ‘‘vatthuṃ purejātapaccayā’’ti vuttanti? Niyamasabbhāvā. Hetuādīsu hi niyamo natthi. Na hi tehi uppajjamānānaṃ alobhādīsu kusalādīsu rūpādīsu ca ayameva paccayoti niyamo atthi, idha pana vatthu na vatthudhammesu purejātapaccayā uppajjamānānaṃ dhammānaṃ niyamato chabbidhaṃ vatthu purejātapaccayo hotīti imamatthaṃ dassetuṃ idaṃ vuttaṃ. Ārammaṇapurejātampi hi vatthupurejāte avijjamāne na labbhati, evañca katvā paṭisandhivipākassa napurejātapaccayā eva uppatti vuttā, paccuppannārammaṇassapi tassa purejātapaccayo na uddhaṭo. ‘‘Nevavipākanavipākadhammadhammaṃ paṭicca vipāko dhammo uppajjati purejātapaccayā’’ti etassapi alābhato tattha ‘‘purejāte tīṇī’’ti (paṭṭhā. 1.3.124) vuttanti.
६३. तथा पटिसन्धिक्खणे महाभूतानन्ति महाभूतानं एकक्खणिकनानाक्खणिककम्मपच्चयवसेनेव तदुपादारूपानम्पि वदतीति च दट्ठब्बं। कटत्तारूपानन्ति पवत्तियं कटत्तारूपानन्ति अधिप्पायो।
63. Tathā paṭisandhikkhaṇe mahābhūtānanti mahābhūtānaṃ ekakkhaṇikanānākkhaṇikakammapaccayavaseneva tadupādārūpānampi vadatīti ca daṭṭhabbaṃ. Kaṭattārūpānanti pavattiyaṃ kaṭattārūpānanti adhippāyo.
६४. यथालाभवसेनाति इन्द्रियरूपेसु यं यं पटिसन्धियं लब्भति, तस्स तस्स वसेन।
64. Yathālābhavasenāti indriyarūpesu yaṃ yaṃ paṭisandhiyaṃ labbhati, tassa tassa vasena.
६९. विप्पयुत्तपच्चया उप्पज्जमानानम्पि केसञ्चि नियमतो वत्थु विप्पयुत्तपच्चयो, केसञ्चि खन्धा, न च समानविप्पयुत्तपच्चया एव कुसलादिके पटिच्च उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति, अथ खो नानाविप्पयुत्तपच्चयापि, तस्मा तं विसेसं दस्सेतुं ‘‘वत्थुं विप्पयुत्तपच्चया, खन्धे विप्पयुत्तपच्चया’’ति तत्थ तत्थ वुत्तं। तत्थ तदायत्तवुत्तिताय पच्चयुप्पन्नो पच्चयं पच्चयं करोतीति इमस्सत्थस्स वसेन उपयोगवचनं दट्ठब्बं। वत्थुं खन्धे विप्पयुत्तपच्चयकरणतोति अयञ्हेत्थ अत्थो। अट्ठकथायं पन ‘‘वत्थुं पटिच्च विप्पयुत्तपच्चया, वत्थुना विप्पयुत्तपच्चयतं साधेन्तेना’’ति अत्थो वुत्तो, तत्थ कुसलानं खन्धानं वत्थुं पटिच्च उप्पत्ति नत्थीति ‘‘वत्थुं पटिच्चा’’ति न सक्का वत्तुन्ति, इदं पन पटिच्चसद्देन अयोजेत्वा ‘‘पटिच्च उप्पज्जन्ति वत्थुं विप्पयुत्तपच्चया’’ति योजेत्वा तस्सत्थो ‘‘वत्थुना विप्पयुत्तपच्चयतं साधेन्तेना’’ति वुत्तोति दट्ठब्बो। किं पन पटिच्चाति? यं ‘‘एकं खन्ध’’न्तिआदिकं पाळियं पटिच्चाति वुत्तं। तमेव अत्थं पाकटं कत्वा ‘‘वत्थुं विप्पयुत्तपच्चयाति खन्धे पटिच्च खन्धा, वत्थुना विप्पयुत्तपच्चयतं साधेन्तेना’’ति पठन्ति। अनन्तरत्ता पाकटस्स अब्याकतचित्तसमुट्ठानस्सेव गहणं मा होतूति ‘‘अब्याकतचित्तसमुट्ठानम्पि कुसलाकुसलचित्तसमुट्ठानम्पी’’ति आह। आसन्नम्पि दूरम्पि सब्बन्ति वुत्तं होतीति।
69. Vippayuttapaccayā uppajjamānānampi kesañci niyamato vatthu vippayuttapaccayo, kesañci khandhā, na ca samānavippayuttapaccayā eva kusalādike paṭicca uppajjamānā uppajjanti, atha kho nānāvippayuttapaccayāpi, tasmā taṃ visesaṃ dassetuṃ ‘‘vatthuṃ vippayuttapaccayā, khandhe vippayuttapaccayā’’ti tattha tattha vuttaṃ. Tattha tadāyattavuttitāya paccayuppanno paccayaṃ paccayaṃ karotīti imassatthassa vasena upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Vatthuṃ khandhe vippayuttapaccayakaraṇatoti ayañhettha attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vatthuṃ paṭicca vippayuttapaccayā, vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti attho vutto, tattha kusalānaṃ khandhānaṃ vatthuṃ paṭicca uppatti natthīti ‘‘vatthuṃ paṭiccā’’ti na sakkā vattunti, idaṃ pana paṭiccasaddena ayojetvā ‘‘paṭicca uppajjanti vatthuṃ vippayuttapaccayā’’ti yojetvā tassattho ‘‘vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti vuttoti daṭṭhabbo. Kiṃ pana paṭiccāti? Yaṃ ‘‘ekaṃ khandha’’ntiādikaṃ pāḷiyaṃ paṭiccāti vuttaṃ. Tameva atthaṃ pākaṭaṃ katvā ‘‘vatthuṃ vippayuttapaccayāti khandhe paṭicca khandhā, vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti paṭhanti. Anantarattā pākaṭassa abyākatacittasamuṭṭhānasseva gahaṇaṃ mā hotūti ‘‘abyākatacittasamuṭṭhānampi kusalākusalacittasamuṭṭhānampī’’ti āha. Āsannampi dūrampi sabbanti vuttaṃ hotīti.
७१-७२. ‘‘इमे वीसति पच्चयाति संखिपित्वा दस्सितानं वसेनेतं वुत्त’’न्ति वुत्तं। तत्थ यदि एकेनपि देसनं संखित्तं संखित्तमेव, आदिम्हि पन तयो पच्चया विप्पयुत्तपच्चयो एकम्पि पदं अपरिहापेत्वा वित्थारिताति ते चत्तारो पच्छाजातञ्च वज्जेत्वा ‘‘इमे एकूनवीसति पच्चया’’ति वत्तब्बं सिया। एत्तका हि संखिपित्वा दस्सिताति। ये पन पाळियं वित्थारितं अवित्थारितञ्च सब्बं सङ्गहेत्वा वुत्तन्ति वदन्ति, तेसं ‘‘इमे तेवीसति पच्चया’’ति पाठेन भवितब्बं। आदिम्हि पन तयो पच्चये वित्थारिते वज्जेत्वा यतो पभुति सङ्खेपो आरद्धो, ततो चतुत्थतो पभुति संखित्तं वित्थारितञ्च सह गहेत्वा ‘‘इमे तेवीसति पच्चया’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
71-72. ‘‘Ime vīsati paccayāti saṃkhipitvā dassitānaṃ vasenetaṃ vutta’’nti vuttaṃ. Tattha yadi ekenapi desanaṃ saṃkhittaṃ saṃkhittameva, ādimhi pana tayo paccayā vippayuttapaccayo ekampi padaṃ aparihāpetvā vitthāritāti te cattāro pacchājātañca vajjetvā ‘‘ime ekūnavīsati paccayā’’ti vattabbaṃ siyā. Ettakā hi saṃkhipitvā dassitāti. Ye pana pāḷiyaṃ vitthāritaṃ avitthāritañca sabbaṃ saṅgahetvā vuttanti vadanti, tesaṃ ‘‘ime tevīsati paccayā’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ. Ādimhi pana tayo paccaye vitthārite vajjetvā yato pabhuti saṅkhepo āraddho, tato catutthato pabhuti saṃkhittaṃ vitthāritañca saha gahetvā ‘‘ime tevīsati paccayā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
विभङ्गवारवण्णना निट्ठिता।
Vibhaṅgavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
(२) सङ्ख्यावारो
(2) Saṅkhyāvāro
७३. तथा पुरेजातपच्चयेति यथा अञ्ञमञ्ञपच्चये विसेसो विभङ्गे अत्थि, तथा पुरेजातपच्चयेपि अत्थीति अत्थो। ‘‘वत्थुं पुरेजातपच्चया’’ति हि तत्थ विसेसो पटिसन्धिअभावो चाति। विपाकानि चेव वीथिचित्तानि च न लब्भन्तीति एतेन ‘‘किरियाब्याकतं एकं खन्धं पटिच्चा’’तिआदिके (पट्ठा॰ १.१.५३) विभङ्गे विपाकाब्याकताभावं किरियाब्याकते च अजवनस्स सब्बेन सब्बं अलब्भमानतं विसेसं दस्सेति।
73. Tathāpurejātapaccayeti yathā aññamaññapaccaye viseso vibhaṅge atthi, tathā purejātapaccayepi atthīti attho. ‘‘Vatthuṃ purejātapaccayā’’ti hi tattha viseso paṭisandhiabhāvo cāti. Vipākāni cevavīthicittāni ca na labbhantīti etena ‘‘kiriyābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādike (paṭṭhā. 1.1.53) vibhaṅge vipākābyākatābhāvaṃ kiriyābyākate ca ajavanassa sabbena sabbaṃ alabbhamānataṃ visesaṃ dasseti.
७४. एकमूलके दस्सिताय देसनाय लब्भमानगणनञ्ञेव आदायाति इदं एतस्मिं अनुलोमे सुद्धिकनये दस्सितगणनतो ततो परेसु नयेसु अञ्ञिस्सा अभावं सन्धाय वुत्तं। अबहुगणनेन युत्तस्स तेन समानगणनता च इमस्मिं अनुलोमेयेव दट्ठब्बा। पच्चनीये पन ‘‘नहेतुपच्चया नारम्मणे एक’’न्तिआदिं (पट्ठा॰ १.१.१०४) वक्खतीति।
74. Ekamūlake dassitāya desanāya labbhamānagaṇanaññeva ādāyāti idaṃ etasmiṃ anulome suddhikanaye dassitagaṇanato tato paresu nayesu aññissā abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Abahugaṇanena yuttassa tena samānagaṇanatā ca imasmiṃ anulomeyeva daṭṭhabbā. Paccanīye pana ‘‘nahetupaccayā nārammaṇe eka’’ntiādiṃ (paṭṭhā. 1.1.104) vakkhatīti.
७६-७९. ते पन सङ्खिपित्वा तेवीसतिमूलकोवेत्थ दस्सितोति एत्थ पच्छाजातविपाकानं परिहीनत्ता ‘‘द्वावीसतिमूलको’’ति वत्तब्बं सिया सासेवनसविपाकानं वसेन। दुविधम्पि पन द्वावीसतिमूलकं सह गहेत्वा सङ्गहिते तस्मिं उभयसब्भावतो ‘‘तेवीसतिमूलको’’ति आहाति दट्ठब्बं। आसेवनविपाकानं वा विरोधाभावे सति पुच्छाय दस्सितनयेन तेवीसतिमूलकेन भवितब्बं, तस्स च नामं द्वावीसतिमूलके आरोपेत्वा ‘‘तेवीसतिमूलको’’ति वुत्तन्ति अयमेत्थ रुळ्ही।
76-79. Te pana saṅkhipitvā tevīsatimūlakovettha dassitoti ettha pacchājātavipākānaṃ parihīnattā ‘‘dvāvīsatimūlako’’ti vattabbaṃ siyā sāsevanasavipākānaṃ vasena. Duvidhampi pana dvāvīsatimūlakaṃ saha gahetvā saṅgahite tasmiṃ ubhayasabbhāvato ‘‘tevīsatimūlako’’ti āhāti daṭṭhabbaṃ. Āsevanavipākānaṃ vā virodhābhāve sati pucchāya dassitanayena tevīsatimūlakena bhavitabbaṃ, tassa ca nāmaṃ dvāvīsatimūlake āropetvā ‘‘tevīsatimūlako’’ti vuttanti ayamettha ruḷhī.
आरम्मणपदे चेवाति एतेन एकमूलके अञ्ञपदानि वज्जेति। न हि एकमूलके हेतादीसु तयोवाति अधिप्पायो। सुद्धिकनयो पन आरम्मणमूलकादीसु न लब्भतीति आरम्मणमूलके ‘‘नवा’’ति एताय अधिकगणनाय अभावदस्सनत्थं ‘‘आरम्मणे ठितेन सब्बत्थ तीणेव पञ्हा’’ति वुत्तं। तत्थ कातब्बाति वचनसेसो। तीणेवाति च ततो उद्धं गणनं निवारेति, न अधो पटिक्खिपति। तेन ‘‘विपाके एक’’न्ति गणना न निवारिताति दट्ठब्बा। तीसु एकस्स अन्तोगधताय च ‘‘तीणेवा’’ति वुत्तन्ति। इतीतिआदिना ‘‘सब्बत्थ तीणेवा’’ति वचनेन अत्तनो वचनं दळ्हं करोति।
Ārammaṇapade cevāti etena ekamūlake aññapadāni vajjeti. Na hi ekamūlake hetādīsu tayovāti adhippāyo. Suddhikanayo pana ārammaṇamūlakādīsu na labbhatīti ārammaṇamūlake ‘‘navā’’ti etāya adhikagaṇanāya abhāvadassanatthaṃ ‘‘ārammaṇe ṭhitena sabbattha tīṇeva pañhā’’ti vuttaṃ. Tattha kātabbāti vacanaseso. Tīṇevāti ca tato uddhaṃ gaṇanaṃ nivāreti, na adho paṭikkhipati. Tena ‘‘vipāke eka’’nti gaṇanā na nivāritāti daṭṭhabbā. Tīsu ekassa antogadhatāya ca ‘‘tīṇevā’’ti vuttanti. Itītiādinā ‘‘sabbattha tīṇevā’’ti vacanena attano vacanaṃ daḷhaṃ karoti.
८०-८५. ये …पे॰… तं दस्सेतुन्ति एत्थायमधिप्पायो – यदिपि अविगतानन्तरं ‘‘आरम्मणपच्चया हेतुया तीणी’’ति वुत्तेपि ऊनतरगणनेन सद्धिं संसन्दने या गणना लब्भति, सा दस्सिता होति, तथापि ऊनतरगणनेहि समानगणनेहि च सद्धिं संसन्दने ऊनतरा समाना च होति, न एवं आविकरणवसेन दस्सिता होति, विपल्लासयोजनाय पन तथा दस्सेति। वचनेन वा हि लिङ्गेन वा अत्थविसेसाविकरणं होतीति। तेनेतं आविकरोतीति एत्थापि एवमेव अधिप्पायो योजेतब्बो। पच्चनीयादीसुपि पन ‘‘नारम्मणपच्चया नहेतुया एकं…पे॰… नोविगतपच्चया नहेतुया एक’’न्तिआदिना (पट्ठा॰ १.१.१०७) मूलपदं आदिम्हियेव ठपेत्वा योजना कता, न च तत्थ एतं लक्खणं लब्भति, तस्मा मूलपदस्स आदिम्हि ठपेत्वा योजनमेव कमो, न चक्कबन्धनन्ति ‘‘आरम्मणपच्चया हेतुया तीणी’’तिआदि योजितं, न च विञ्ञाते अत्थे वचनेन लिङ्गेन च पयोजनमत्थीति।
80-85. Ye…pe… taṃ dassetunti etthāyamadhippāyo – yadipi avigatānantaraṃ ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇī’’ti vuttepi ūnataragaṇanena saddhiṃ saṃsandane yā gaṇanā labbhati, sā dassitā hoti, tathāpi ūnataragaṇanehi samānagaṇanehi ca saddhiṃ saṃsandane ūnatarā samānā ca hoti, na evaṃ āvikaraṇavasena dassitā hoti, vipallāsayojanāya pana tathā dasseti. Vacanena vā hi liṅgena vā atthavisesāvikaraṇaṃ hotīti. Tenetaṃ āvikarotīti etthāpi evameva adhippāyo yojetabbo. Paccanīyādīsupi pana ‘‘nārammaṇapaccayā nahetuyā ekaṃ…pe… novigatapaccayā nahetuyā eka’’ntiādinā (paṭṭhā. 1.1.107) mūlapadaṃ ādimhiyeva ṭhapetvā yojanā katā, na ca tattha etaṃ lakkhaṇaṃ labbhati, tasmā mūlapadassa ādimhi ṭhapetvā yojanameva kamo, na cakkabandhananti ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇī’’tiādi yojitaṃ, na ca viññāte atthe vacanena liṅgena ca payojanamatthīti.
पच्चयानुलोमवण्णना निट्ठिता।
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
पटिच्चवारो
Paṭiccavāro
पच्चयपच्चनीयवण्णना
Paccayapaccanīyavaṇṇanā
८६-८७. ‘‘अहेतुकं विपाकाब्याकतन्ति इदं रूपसमुट्ठापकवसेनेव वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं, सब्बसङ्गाहकवसेन पनेतं न न सक्का योजेतुं।
86-87. ‘‘Ahetukaṃ vipākābyākatanti idaṃ rūpasamuṭṭhāpakavaseneva veditabba’’nti vuttaṃ, sabbasaṅgāhakavasena panetaṃ na na sakkā yojetuṃ.
९३. सहजातपुरेजातपच्चया सङ्गहं गच्छन्तीति एत्थ च सहजाता च हेतादयो पुरेजाता च आरम्मणादयो पच्चया सङ्गहं गच्छन्तीति अत्थो दट्ठब्बो। न हि नपच्छाजातपच्चया उप्पज्जमाना द्वीहेव सहजातपुरेजातपच्चयेहि उप्पज्जन्ति, अथ खो पच्छाजातवज्जेहि सब्बेहीति।
93. Sahajātapurejātapaccayā saṅgahaṃ gacchantīti ettha ca sahajātā ca hetādayo purejātā ca ārammaṇādayo paccayā saṅgahaṃ gacchantīti attho daṭṭhabbo. Na hi napacchājātapaccayā uppajjamānā dvīheva sahajātapurejātapaccayehi uppajjanti, atha kho pacchājātavajjehi sabbehīti.
९४-९७. नाहारपच्चये एकच्चं रूपमेव पच्चयपच्चयुप्पन्नन्ति यं पटिच्च उप्पज्जति, सो पच्चयो रूपमेवाति कत्वा वुत्तं। यस्मा पन पच्चया उप्पज्जति, सो अरूपम्पि होति यथा कम्मं कटत्तारूपस्स।
94-97. Nāhārapaccaye ekaccaṃ rūpameva paccayapaccayuppannanti yaṃ paṭicca uppajjati, so paccayo rūpamevāti katvā vuttaṃ. Yasmā pana paccayā uppajjati, so arūpampi hoti yathā kammaṃ kaṭattārūpassa.
९९-१०२. नमग्गपच्चये यदिपि चित्तसमुट्ठानादयो सब्बे रूपकोट्ठासा लब्भन्ति, तथापि यं मग्गपच्चयं लभति, तस्स पहीनत्ता ‘‘एकच्चं रूपं पच्चयुप्पन्न’’न्ति वुत्तं, एवमेव पन नहेतुपच्चयादीसुपि एकच्चरूपस्स पच्चयुप्पन्नता दट्ठब्बा।
99-102. Namaggapaccaye yadipi cittasamuṭṭhānādayo sabbe rūpakoṭṭhāsā labbhanti, tathāpi yaṃ maggapaccayaṃ labhati, tassa pahīnattā ‘‘ekaccaṃ rūpaṃpaccayuppanna’’nti vuttaṃ, evameva pana nahetupaccayādīsupi ekaccarūpassa paccayuppannatā daṭṭhabbā.
१०७-१३०. नाहारनइन्द्रियनझाननमग्गपच्चया सब्बत्थ सदिसविस्सज्जनाति इदं एतेसु मूलभावेन ठितेसु गणनाय समानतं सन्धाय वुत्तं। मूलानञ्हि इध विस्सज्जनं गणनायेव, न सरूपदस्सनन्ति। नसहजातादिचतुक्कं इधापि परिहीनमेवाति सुद्धिकनये विय मूलेसुपि परिहीनमेवाति अत्थो।
107-130. Nāhāranaindriyanajhānanamaggapaccayā sabbattha sadisavissajjanāti idaṃ etesu mūlabhāvena ṭhitesu gaṇanāya samānataṃ sandhāya vuttaṃ. Mūlānañhi idha vissajjanaṃ gaṇanāyeva, na sarūpadassananti. Nasahajātādicatukkaṃ idhāpi parihīnamevāti suddhikanaye viya mūlesupi parihīnamevāti attho.
पच्चयपच्चनीयवण्णना निट्ठिता।
Paccayapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
पच्चयानुलोमपच्चनीयवण्णना
Paccayānulomapaccanīyavaṇṇanā
१३१-१८९. हेताधिपतिमग्गपच्चयेसु अनुलोमतो ठितेसु…पे॰… अट्ठ पच्चनीयतो न लब्भन्तीति तिण्णम्पि साधारणानं पच्चनीयतो अलब्भमानानं सब्बेसं सङ्गहवसेन वुत्तं, तस्मा मग्गपच्चये इतरेहि साधारणा सत्तेव योजेतब्बा। अधिपतिपच्चये अनुलोमतो ठिते हेतुपच्चयोपि पच्चनीयतो न लब्भति, सो पन मग्गेन असाधारणोति कत्वा न वुत्तोति दट्ठब्बो। येहि विना अरूपं न उप्पज्जति, ते एकन्तिकत्ता अरूपट्ठानिकाति इध वुत्ताति दट्ठब्बा, तेन पुरेजातासेवनपच्चया तेहि विनापि अरूपस्स उप्पत्तितो वज्जिता होन्ति। सब्बट्ठानिका अञ्ञमञ्ञआहारिन्द्रिया च तेहि विना अरूपस्स अनुप्पत्तितो सङ्गहिताति। ऊनतरगणनानंयेव वसेनाति यदि अनुलोमतो ठिता एककादयो द्वावीसतिपरियोसाना ऊनतरगणना होन्ति, तेसं वसेन पच्चनीयतो योजितस्स तस्स तस्स गणना वेदितब्बा। अथ पच्चनीयतो योजितो ऊनतरगणनो, तस्स वसेन अनुलोमतो ठितस्सपि गणना वेदितब्बाति अत्थो। ‘‘अञ्ञमञ्ञपच्चया नारम्मणे एक’’न्तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ १.१.१४६) पन न इदं लक्खणं एकन्तिकं।
131-189. Hetādhipatimaggapaccayesu anulomato ṭhitesu…pe… aṭṭha paccanīyato na labbhantīti tiṇṇampi sādhāraṇānaṃ paccanīyato alabbhamānānaṃ sabbesaṃ saṅgahavasena vuttaṃ, tasmā maggapaccaye itarehi sādhāraṇā satteva yojetabbā. Adhipatipaccaye anulomato ṭhite hetupaccayopi paccanīyato na labbhati, so pana maggena asādhāraṇoti katvā na vuttoti daṭṭhabbo. Yehi vinā arūpaṃ na uppajjati, te ekantikattā arūpaṭṭhānikāti idha vuttāti daṭṭhabbā, tena purejātāsevanapaccayā tehi vināpi arūpassa uppattito vajjitā honti. Sabbaṭṭhānikā aññamaññaāhārindriyā ca tehi vinā arūpassa anuppattito saṅgahitāti. Ūnataragaṇanānaṃyeva vasenāti yadi anulomato ṭhitā ekakādayo dvāvīsatipariyosānā ūnataragaṇanā honti, tesaṃ vasena paccanīyato yojitassa tassa tassa gaṇanā veditabbā. Atha paccanīyato yojito ūnataragaṇano, tassa vasena anulomato ṭhitassapi gaṇanā veditabbāti attho. ‘‘Aññamaññapaccayā nārammaṇe eka’’ntiādivacanato (paṭṭhā. 1.1.146) pana na idaṃ lakkhaṇaṃ ekantikaṃ.
पच्चयानुलोमपच्चनीयवण्णना निट्ठिता।
Paccayānulomapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
पच्चयपच्चनीयानुलोमवण्णना
Paccayapaccanīyānulomavaṇṇanā
१९०. सब्बत्थेवाति न केवलं हेतुम्हियेव, अथ खो सब्बेसु पच्चयेसु पच्चनीकतो ठितेसूति अत्थो। पुरेजातं आसेवनञ्च अलभन्तं कञ्चि निदस्सनवसेन दस्सेन्तो ‘‘पटिसन्धिविपाको पना’’तिआदिमाह।
190. Sabbatthevāti na kevalaṃ hetumhiyeva, atha kho sabbesu paccayesu paccanīkato ṭhitesūti attho. Purejātaṃ āsevanañca alabhantaṃ kañci nidassanavasena dassento ‘‘paṭisandhivipāko panā’’tiādimāha.
‘‘पुरेजातपच्छाजातासेवनविपाकविप्पयुत्तेसु पच्चनीकतो ठितेसु एकं ठपेत्वा अवसेसा अनुलोमतो लब्भन्ती’’ति इदं अवसेसानं लाभमत्तं सन्धाय वुत्तं। न सब्बेसं अवसेसानं लाभन्ति दट्ठब्बं। यदिपि हि पच्छाजाते पसङ्गो नत्थि ‘‘अनुलोमतो सब्बत्थेव न लब्भती’’ति अपवादस्स कतत्ता, पुरेजातो पन विप्पयुत्ते पच्चनीकतो ठिते अनुलोमतो लब्भतीति इदम्पि अवसेसा सब्बेति अत्थे गय्हमाने आपज्जेय्य। यम्पि केचि ‘‘विप्पयुत्तपच्चयरहिते आरुप्पेपि आरम्मणपुरेजातस्स सम्भवं ञापेतुं एवं वुत्त’’न्ति वदन्ति, तम्पि तेसं रुचिमत्तमेव। न हि यत्थ वत्थुपुरेजातं न लब्भति, तत्थ आरम्मणपुरेजातभावेन उपकारकं होतीति दस्सितोयं नयोति। युज्जमानकवसेनाति पच्चनीकतो ठितस्स ठपेतब्बत्ता वुत्तं, युज्जमानकपच्चयुप्पन्नवसेन वाति अत्थो। ‘‘मग्गपच्चये पच्चनीकतो ठिते हेतुपच्चयो अनुलोमतो न लब्भती’’ति पुरिमपाठो, अधिपतिपच्चयोपि पन न लब्भतीति ‘‘हेताधिपतिपच्चया अनुलोमतो न लब्भन्ती’’ति पठन्ति। अधिपतिपच्चये पच्चनीकतो ठिते पच्छाजाततो अञ्ञो अनुलोमतो अलब्भमानो नाम नत्थीति न विचारितं। अञ्ञमञ्ञे पच्चनीकतो ठिते ‘‘अरूपानंयेवा’’ति वुत्ता नव अनुलोमतो न लब्भन्ति, तम्पि पच्चनीकतो ठितेहि आरम्मणपच्चयादीहि सदिसताय सुविञ्ञेय्यन्ति न विचारितं भविस्सतीति।
‘‘Purejātapacchājātāsevanavipākavippayuttesu paccanīkato ṭhitesu ekaṃ ṭhapetvā avasesā anulomato labbhantī’’ti idaṃ avasesānaṃ lābhamattaṃ sandhāya vuttaṃ. Na sabbesaṃ avasesānaṃ lābhanti daṭṭhabbaṃ. Yadipi hi pacchājāte pasaṅgo natthi ‘‘anulomato sabbattheva na labbhatī’’ti apavādassa katattā, purejāto pana vippayutte paccanīkato ṭhite anulomato labbhatīti idampi avasesā sabbeti atthe gayhamāne āpajjeyya. Yampi keci ‘‘vippayuttapaccayarahite āruppepi ārammaṇapurejātassa sambhavaṃ ñāpetuṃ evaṃ vutta’’nti vadanti, tampi tesaṃ rucimattameva. Na hi yattha vatthupurejātaṃ na labbhati, tattha ārammaṇapurejātabhāvena upakārakaṃ hotīti dassitoyaṃ nayoti. Yujjamānakavasenāti paccanīkato ṭhitassa ṭhapetabbattā vuttaṃ, yujjamānakapaccayuppannavasena vāti attho. ‘‘Maggapaccaye paccanīkato ṭhite hetupaccayo anulomato na labbhatī’’ti purimapāṭho, adhipatipaccayopi pana na labbhatīti ‘‘hetādhipatipaccayā anulomato na labbhantī’’ti paṭhanti. Adhipatipaccaye paccanīkato ṭhite pacchājātato añño anulomato alabbhamāno nāma natthīti na vicāritaṃ. Aññamaññe paccanīkato ṭhite ‘‘arūpānaṃyevā’’ti vuttā nava anulomato na labbhanti, tampi paccanīkato ṭhitehi ārammaṇapaccayādīhi sadisatāya suviññeyyanti na vicāritaṃ bhavissatīti.
१९१-१९५. याव आसेवना सब्बं सदिसन्ति न अञ्ञमञ्ञेन घटितस्स मूलस्स वित्थारितत्ता ततो परानि मूलानि सन्धाय वुत्तं। तेसु हि अनुलोमतो योजेतब्बपच्चया च पञ्हा चाति सब्बं सदिसन्ति।
191-195. Yāvaāsevanā sabbaṃ sadisanti na aññamaññena ghaṭitassa mūlassa vitthāritattā tato parāni mūlāni sandhāya vuttaṃ. Tesu hi anulomato yojetabbapaccayā ca pañhā cāti sabbaṃ sadisanti.
इमस्मिं पच्चनीयानुलोमेति एतस्स ‘‘इमेसम्पि पकिण्णकानं वसेनेत्थ गणनवारो असम्मोहतो वेदितब्बो’’ति एतेन सह सम्बन्धो । तत्थ एत्थाति एतेसु पच्चयेसूति अत्थो वेदितब्बो। इमस्मिं पच्चनीयानुलोमे लब्भमानेसु पच्चयुप्पन्नधम्मेसुपीति वा योजेतब्बं। तत्थ पि-सद्देन इममत्थं दीपेति – न केवलं पच्चयेस्वेव किस्मिञ्चि पच्चनीकतो ठिते केचि अनुलोमतो न लब्भन्ति, अथ खो पच्चयुप्पन्नधम्मेसुपि कोचि एकच्चं पच्चयं लभमानो कञ्चि पच्चयं न लभतीति। तत्थ कम्मपच्चयं लभमानो येभुय्येन इन्द्रियपच्चयं लभति, मग्गपच्चयं लभमानो येभुय्येन हेतुपच्चयं, तथा च झानपच्चयं लभमानो मग्गपच्चयन्ति एतेस्वेव लाभालाभा विचारिता। यत्थाति पञ्चवोकारपवत्ते असञ्ञेसु च। रूपधम्माति यथावुत्तानि कटत्तारूपानेव सन्धाय वदति। न हि पञ्चवोकारपवत्ते सब्बे रूपधम्मा हेतादीनि न लभन्तीति। ‘‘हेताधिपतिविपाकिन्द्रियपच्चये न लभन्ती’’ति पुरिमपाठो, झानमग्गेपि पन न लभन्तीति ‘‘हेताधिपतिविपाकिन्द्रियझानमग्गपच्चये न लभन्ती’’ति पठन्ति। ये रूपधम्मानं पच्चया होन्ति, तेसु अरूपट्ठानिकवज्जेसु एतेयेव न लभन्तीति अधिप्पायो। पच्छाजाताहारविप्पयुत्तपच्चयेपि हि पवत्ते कटत्तारूपं लभतीति। लब्भमानालब्भमानपच्चयदस्सनमत्तञ्चेतं, न तेहि पच्चयेहि उप्पत्तिअनुप्पत्तिदस्सनन्ति। एवं इन्द्रियपच्चयालाभो जीवितिन्द्रियं सन्धाय वुत्तो सिया। यथावुत्तेसु हि धम्मवसेन पच्छाजातादित्तयम्पि अलभन्तं नाम कटत्तारूपं नत्थि। को पन वादो सब्बट्ठानिककम्मेसु। इन्द्रियं पन अलभन्तं अत्थि, किन्तं? जीवितिन्द्रियन्ति। यदि एवं उपादारूपानि सन्धाय अञ्ञमञ्ञपच्चयम्पि न लभन्तीति वत्तब्बं, तं पन पाकटन्ति न वुत्तं सिया। अरूपिन्द्रियालाभं वा सन्धाय इन्द्रियपच्चयालाभो वुत्तोति दट्ठब्बो।
Imasmiṃ paccanīyānulometi etassa ‘‘imesampi pakiṇṇakānaṃ vasenettha gaṇanavāro asammohato veditabbo’’ti etena saha sambandho . Tattha etthāti etesu paccayesūti attho veditabbo. Imasmiṃ paccanīyānulome labbhamānesu paccayuppannadhammesupīti vā yojetabbaṃ. Tattha pi-saddena imamatthaṃ dīpeti – na kevalaṃ paccayesveva kismiñci paccanīkato ṭhite keci anulomato na labbhanti, atha kho paccayuppannadhammesupi koci ekaccaṃ paccayaṃ labhamāno kañci paccayaṃ na labhatīti. Tattha kammapaccayaṃ labhamāno yebhuyyena indriyapaccayaṃ labhati, maggapaccayaṃ labhamāno yebhuyyena hetupaccayaṃ, tathā ca jhānapaccayaṃ labhamāno maggapaccayanti etesveva lābhālābhā vicāritā. Yatthāti pañcavokārapavatte asaññesu ca. Rūpadhammāti yathāvuttāni kaṭattārūpāneva sandhāya vadati. Na hi pañcavokārapavatte sabbe rūpadhammā hetādīni na labhantīti. ‘‘Hetādhipativipākindriyapaccaye na labhantī’’ti purimapāṭho, jhānamaggepi pana na labhantīti ‘‘hetādhipativipākindriyajhānamaggapaccaye na labhantī’’ti paṭhanti. Ye rūpadhammānaṃ paccayā honti, tesu arūpaṭṭhānikavajjesu eteyeva na labhantīti adhippāyo. Pacchājātāhāravippayuttapaccayepi hi pavatte kaṭattārūpaṃ labhatīti. Labbhamānālabbhamānapaccayadassanamattañcetaṃ, na tehi paccayehi uppattianuppattidassananti. Evaṃ indriyapaccayālābho jīvitindriyaṃ sandhāya vutto siyā. Yathāvuttesu hi dhammavasena pacchājātādittayampi alabhantaṃ nāma kaṭattārūpaṃ natthi. Ko pana vādo sabbaṭṭhānikakammesu. Indriyaṃ pana alabhantaṃ atthi, kintaṃ? Jīvitindriyanti. Yadi evaṃ upādārūpāni sandhāya aññamaññapaccayampi na labhantīti vattabbaṃ, taṃ pana pākaṭanti na vuttaṃ siyā. Arūpindriyālābhaṃ vā sandhāya indriyapaccayālābho vuttoti daṭṭhabbo.
१९६-१९७. नारम्मणमूलकेसु दुकादीसु हेतुया पञ्चाति यदिपि तिकादीसु ‘‘हेतुया पञ्चा’’ति इदं नत्थि, तथापि दुकादीसु सब्बत्थ अनुत्तानं वत्तुकामो ‘‘दुकादीसू’’ति सब्बसङ्गहवसेन वत्वा तत्थ यं आदिदुके वुत्तं ‘‘हेतुया पञ्चा’’ति, तं निद्धारेति। केचि पन ‘‘नारम्मणमूलके हेतुया पञ्चा’’ति पाठं वदन्ति। ‘‘अञ्ञमञ्ञे एकन्ति भूतरूपमेव सन्धाय वुत्त’’न्ति पुरिमपाठो, वत्थुपि पन लब्भतीति ‘‘भूतरूपानि चेव वत्थुञ्च सन्धाय वुत्त’’न्ति पठन्ति। तिमूलकेति इधापि दुमूलकं तिमूलकन्ति वदन्ति।
196-197. Nārammaṇamūlakesu dukādīsu hetuyā pañcāti yadipi tikādīsu ‘‘hetuyā pañcā’’ti idaṃ natthi, tathāpi dukādīsu sabbattha anuttānaṃ vattukāmo ‘‘dukādīsū’’ti sabbasaṅgahavasena vatvā tattha yaṃ ādiduke vuttaṃ ‘‘hetuyā pañcā’’ti, taṃ niddhāreti. Keci pana ‘‘nārammaṇamūlake hetuyā pañcā’’ti pāṭhaṃ vadanti. ‘‘Aññamaññe ekanti bhūtarūpameva sandhāya vutta’’nti purimapāṭho, vatthupi pana labbhatīti ‘‘bhūtarūpāni ceva vatthuñca sandhāya vutta’’nti paṭhanti. Timūlaketi idhāpi dumūlakaṃ timūlakanti vadanti.
२०३-२३३. नकम्ममूलके हेतुया तीणीतिआदीसु चेतनाव पच्चयुप्पन्नाति इदं ‘‘हेतुया तीणी’’ति एवंपकारे चेतनामत्तसङ्गाहके सन्धाय वुत्तन्ति दट्ठब्बं। आदि-सद्दो हि पकारत्थोव होतीति। सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयाहारअत्थिअविगतेसु पन रूपम्पि लब्भतीति।
203-233. Nakammamūlakehetuyā tīṇītiādīsu cetanāva paccayuppannāti idaṃ ‘‘hetuyā tīṇī’’ti evaṃpakāre cetanāmattasaṅgāhake sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ādi-saddo hi pakāratthova hotīti. Sahajātaaññamaññanissayāhāraatthiavigatesu pana rūpampi labbhatīti.
पच्चयपच्चनीयानुलोमवण्णना निट्ठिता।
Paccayapaccanīyānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
पटिच्चवारवण्णना निट्ठिता।
Paṭiccavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / १. कुसलत्तिकं • 1. Kusalattikaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā
१. पटिच्चवारवण्णना • 1. Paṭiccavāravaṇṇanā
पटिच्चवारो • Paṭiccavāro
