| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
१. कुसलत्तिकं
1. Kusalattikaṃ
१. पटिच्चवारवण्णना
1. Paṭiccavāravaṇṇanā
१. पच्चयानुलोमं
1. Paccayānulomaṃ
(१) विभङ्गवारवण्णना
(1) Vibhaṅgavāravaṇṇanā
५३. तिकपदानं तिकन्तरपदेहि विसदिसता पाकटायेवाति वुत्तं ‘‘तिकपदनानत्तमत्तेन विना’’ति। मूलावसानवसेनाति ‘‘एकमूलेकावसानं नवा’’तिआदिना वुत्तमूलावसानवसेन। ‘‘न तायेव वेदनात्तिकादीसू’’ति एत्थ या सदिसता पटिक्खित्ता, तं दस्सेतुं ‘‘सदिसतं सन्धाय ‘न तायेवा’ति वुत्त’’न्ति आह। याति या पुच्छा। सब्बपुच्छासमाहरणन्ति सब्बासं एकूनपञ्ञासाय पुच्छानं समुच्चयनं अनवसेसेत्वा कथनं। इध इमस्मिं पटिच्चवारुद्देसे कत्तब्बं। आदितो हि अनवसेसतो वुत्ते पच्छा यथारहं तदेकदेसवचनं युत्तं। न हि तत्थ एकूनपञ्ञास पुच्छा विस्सज्जनं लभन्तीति तत्थ तस्मिं धम्मानुलोमपच्चनीये पीतित्तिके एकूनपञ्ञास पुच्छा विस्सज्जनं न हि लभन्ति, अट्ठवीसे पन लभन्तीति अत्थो।
53. Tikapadānaṃ tikantarapadehi visadisatā pākaṭāyevāti vuttaṃ ‘‘tikapadanānattamattena vinā’’ti. Mūlāvasānavasenāti ‘‘ekamūlekāvasānaṃ navā’’tiādinā vuttamūlāvasānavasena. ‘‘Na tāyeva vedanāttikādīsū’’ti ettha yā sadisatā paṭikkhittā, taṃ dassetuṃ ‘‘sadisataṃ sandhāya ‘na tāyevā’ti vutta’’nti āha. Yāti yā pucchā. Sabbapucchāsamāharaṇanti sabbāsaṃ ekūnapaññāsāya pucchānaṃ samuccayanaṃ anavasesetvā kathanaṃ. Idha imasmiṃ paṭiccavāruddese kattabbaṃ. Ādito hi anavasesato vutte pacchā yathārahaṃ tadekadesavacanaṃ yuttaṃ. Na hi tattha ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ labhantīti tattha tasmiṃ dhammānulomapaccanīye pītittike ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ na hi labhanti, aṭṭhavīse pana labhantīti attho.
तेन सहजातपच्चयभूतेनाति तेन वेदनादिभेदेन एकेन धम्मेन सहजातपच्चयो होन्तेन, सहजातपच्चयतं वा पत्तेन पापुणन्तेनाति अत्थो। अनुञ्ञातं विय होतीति यदिपि अट्ठकथायं ‘‘याव निरोधगमना’’तिआदिवचनेहि खणत्तयसमङ्गी उप्पज्जतीति अनुञ्ञातं विय होति, उप्पादक्खणसमङ्गीयेव पन उप्पज्जतीति वुत्तो पटिच्चवारादीनं छन्नं वारानं उप्पादमेव गहेत्वा पवत्तत्ता। तथा हि तेसु पच्छाजातपच्चयो अनुलोमतो न तिट्ठति।
Tena sahajātapaccayabhūtenāti tena vedanādibhedena ekena dhammena sahajātapaccayo hontena, sahajātapaccayataṃ vā pattena pāpuṇantenāti attho. Anuññātaṃ viya hotīti yadipi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yāva nirodhagamanā’’tiādivacanehi khaṇattayasamaṅgī uppajjatīti anuññātaṃ viya hoti, uppādakkhaṇasamaṅgīyeva pana uppajjatīti vutto paṭiccavārādīnaṃ channaṃ vārānaṃ uppādameva gahetvā pavattattā. Tathā hi tesu pacchājātapaccayo anulomato na tiṭṭhati.
इध कुसलवचनेन गहिते खन्धे सन्धाय वुत्तन्ति इमस्मिं पटिच्चवारे ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जती’’ति कुसलसद्देन गहिते खन्धे सन्धाय वुत्तं चतूसुपि कुसलखन्धेसु एकतो उप्पज्जमानेसु सामञ्ञतो वुत्तेसु सहजातादिसाधारणपच्चयवसेन अविसेसतो सब्बे सब्बेसं पच्चयाति अयमेव इमस्स पच्चयो, इमस्सेव अयं पच्चयोति च नियमेत्वा वत्तुं न सक्का। तेन वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘एकस्सेव द्विन्नंयेव वा’’तिआदि। ‘‘सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तं धम्मं पटिच्चा’’तिआदीसु पन विसेसनभावेन वेदनादीनं विसुं गहितत्ता ‘‘एकं खन्धं पटिच्च द्वे खन्धा’’तिआदि वत्तुं सक्का। तेन वुत्तं ‘‘वेदनात्तिकादीसु पना’’तिआदि। तथाति इमिना ‘‘एकेकस्सपि दुकादिभेदानञ्चा’’ति इमं अनुकड्ढति।
Idha kusalavacanena gahite khandhe sandhāya vuttanti imasmiṃ paṭiccavāre ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjatī’’ti kusalasaddena gahite khandhe sandhāya vuttaṃ catūsupi kusalakhandhesu ekato uppajjamānesu sāmaññato vuttesu sahajātādisādhāraṇapaccayavasena avisesato sabbe sabbesaṃ paccayāti ayameva imassa paccayo, imasseva ayaṃ paccayoti ca niyametvā vattuṃ na sakkā. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekasseva dvinnaṃyeva vā’’tiādi. ‘‘Sukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭiccā’’tiādīsu pana visesanabhāvena vedanādīnaṃ visuṃ gahitattā ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca dve khandhā’’tiādi vattuṃ sakkā. Tena vuttaṃ ‘‘vedanāttikādīsu panā’’tiādi. Tathāti iminā ‘‘ekekassapi dukādibhedānañcā’’ti imaṃ anukaḍḍhati.
एतस्मिन्ति ‘‘विपाकाब्याकतं किरियाब्याकत’’न्ति एवं विपाककिरियाब्याकतग्गहणे। ‘‘सब्बस्मिं न गहेतब्ब’’न्ति वुत्तं, कत्थ पन गहेतब्बन्ति आह ‘‘चित्तसमुट्ठानञ्च रूपन्ति एत्थेवा’’ति। एवं पठमे वाक्ये अतिब्यापितं परिहरित्वा दुतिये अब्यापितं परिहरितुं ‘‘न केवल’’न्तिआदि वुत्तं। एत्थाति ‘‘विपाकाब्याकतं किरियाब्याकत’’न्ति एत्थ न गहेतब्बं तस्सपि आरुप्पे उप्पज्जमानस्स रूपेन विना उप्पत्तितो। एत्थ च यथा हेतुपच्चयग्गहणेनेव अहेतुकं निवत्तितं, एवं चित्तसमुट्ठानञ्च रूपन्ति रूपग्गहणेनेव आरुप्पे विपाकोपि तत्थ उप्पज्जमानेन चित्तुप्पादेन सद्धिं न गहितो। तं पनेतं अत्थसिद्धमेव अकत्वा सरूपतो पाकटतरं कत्वा दस्सेतुं अट्ठकथायं ‘‘विपाकाब्याकत’’न्तिआदि वुत्तं। पटिसन्धिपच्छिमचित्तानि पनेत्थ सतिपि रूपस्स अनुप्पादने ववत्थानाभावतो न गहितानीति दट्ठब्बं।
Etasminti ‘‘vipākābyākataṃ kiriyābyākata’’nti evaṃ vipākakiriyābyākataggahaṇe. ‘‘Sabbasmiṃ na gahetabba’’nti vuttaṃ, kattha pana gahetabbanti āha ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpanti etthevā’’ti. Evaṃ paṭhame vākye atibyāpitaṃ pariharitvā dutiye abyāpitaṃ pariharituṃ ‘‘na kevala’’ntiādi vuttaṃ. Etthāti ‘‘vipākābyākataṃ kiriyābyākata’’nti ettha na gahetabbaṃ tassapi āruppe uppajjamānassa rūpena vinā uppattito. Ettha ca yathā hetupaccayaggahaṇeneva ahetukaṃ nivattitaṃ, evaṃ cittasamuṭṭhānañca rūpanti rūpaggahaṇeneva āruppe vipākopi tattha uppajjamānena cittuppādena saddhiṃ na gahito. Taṃ panetaṃ atthasiddhameva akatvā sarūpato pākaṭataraṃ katvā dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘vipākābyākata’’ntiādi vuttaṃ. Paṭisandhipacchimacittāni panettha satipi rūpassa anuppādane vavatthānābhāvato na gahitānīti daṭṭhabbaṃ.
पच्चयभूतस्साति खन्धानं पच्चयभूतस्स वत्थुस्स अग्गहिततापत्तिं निवारेतुं, कथं? पच्चयुप्पन्नभावेन, कत्थ? ‘‘कटत्ता च रूप’’न्ति एतस्मिं सामञ्ञवचने ‘‘खन्धे पटिच्च वत्थू’’ति वुत्तं, एवञ्हिस्स पच्चयुप्पन्नता दस्सिता होतीति। अञ्ञमञ्ञापेक्खं वचनद्वयन्ति ‘‘खन्धे पटिच्च वत्थु, वत्थुं पटिच्च खन्धा’’ति पदद्वयं सन्धाय वुत्तं। सामञ्ञेन गहितन्ति ‘‘कटत्ता च रूप’’न्ति इमिना सामञ्ञवचनेन, कटत्तारूपसामञ्ञेन वा गहितं।
Paccayabhūtassāti khandhānaṃ paccayabhūtassa vatthussa aggahitatāpattiṃ nivāretuṃ, kathaṃ? Paccayuppannabhāvena, kattha? ‘‘Kaṭattā ca rūpa’’nti etasmiṃ sāmaññavacane ‘‘khandhe paṭicca vatthū’’ti vuttaṃ, evañhissa paccayuppannatā dassitā hotīti. Aññamaññāpekkhaṃ vacanadvayanti ‘‘khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti padadvayaṃ sandhāya vuttaṃ. Sāmaññena gahitanti ‘‘kaṭattā ca rūpa’’nti iminā sāmaññavacanena, kaṭattārūpasāmaññena vā gahitaṃ.
उपादारूपग्गहणेन विना ‘‘उपादारूप’’न्ति अग्गहेत्वा केवलं चित्तसमुट्ठानरूपं ‘‘कटत्तारूपं’’इच्चेव गहेत्वाति अत्थो। एतस्मिं पन दस्सनेति ‘‘महाभूतेपि पटिच्च उप्पत्तिदस्सनत्थ’’न्ति वुत्ते एतस्मिं अत्थदस्सने। खन्धपच्चयसहितन्ति पटिसन्धियं कटत्तारूपं, पवत्तियं चित्तसमुट्ठानं रूपं वदति। असहितन्ति पन पवत्तियं कटत्तारूपं आहारसमुट्ठानं उतुसमुट्ठानं अनिन्द्रियबद्धं असञ्ञभवसङ्गहितञ्च रूपं। पटिसन्धियम्पीति पि-सद्देन पवत्तियम्पि कटत्तारूपं अञ्ञञ्च तत्थ उप्पज्जनकं उपादारूपन्ति अत्थो दट्ठब्बो। कथं पनेत्थ भूते पटिच्च उप्पज्जमानस्स रूपस्स हेतुपच्चया उप्पज्जतीति? ‘‘खन्धे पटिच्च हेतुपच्चया उप्पज्जमानं रूपं भूतेपि पटिच्च उप्पज्जती’’ति एवं पदमेतं, भूतानं वा हेतुपच्चयतो निब्बत्तत्ता एवं वुत्तं। कारणकारणम्पि हि कारणन्त्वेव वुच्चति यथा ‘‘चोरेहि गामो दड्ढो’’ति।
Upādārūpaggahaṇena vinā ‘‘upādārūpa’’nti aggahetvā kevalaṃ cittasamuṭṭhānarūpaṃ ‘‘kaṭattārūpaṃ’’icceva gahetvāti attho. Etasmiṃ pana dassaneti ‘‘mahābhūtepi paṭicca uppattidassanattha’’nti vutte etasmiṃ atthadassane. Khandhapaccayasahitanti paṭisandhiyaṃ kaṭattārūpaṃ, pavattiyaṃ cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ vadati. Asahitanti pana pavattiyaṃ kaṭattārūpaṃ āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhānaṃ anindriyabaddhaṃ asaññabhavasaṅgahitañca rūpaṃ. Paṭisandhiyampīti pi-saddena pavattiyampi kaṭattārūpaṃ aññañca tattha uppajjanakaṃ upādārūpanti attho daṭṭhabbo. Kathaṃ panettha bhūte paṭicca uppajjamānassa rūpassa hetupaccayā uppajjatīti? ‘‘Khandhe paṭicca hetupaccayā uppajjamānaṃ rūpaṃ bhūtepi paṭicca uppajjatī’’ti evaṃ padametaṃ, bhūtānaṃ vā hetupaccayato nibbattattā evaṃ vuttaṃ. Kāraṇakāraṇampi hi kāraṇantveva vuccati yathā ‘‘corehi gāmo daḍḍho’’ti.
भूते पटिच्च उपादारूपन्ति पदुद्धारो कतो, ‘‘महाभूते पटिच्च उपादारूप’’न्ति पन पाठोति अट्ठकथायञ्च तमेव वुत्तं। अयं हेत्थत्थो – ‘‘महाभूते पटिच्च उपादारूप’’न्ति इमस्मिं पाठे वुत्तनयेन उपादारूपम्पि कुसले खन्धे महाभूते च पटिच्च उप्पज्जतीति। को पन सो नयोति तं दस्सेतुं ‘‘महाभूते…पे॰… सन्धायाहा’’ति वुत्तं। तत्थ अत्थतो अयं नयो वुत्तोति ‘‘महाभूते पटिच्च चित्तसमुट्ठानं रूपं कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति इमिना अब्याकते खन्धे महाभूते च पटिच्च उपादारूपानं उप्पत्तिवचनेन कुसले खन्धे महाभूते च पटिच्च उपादारूपानं उप्पत्ति अत्थतो वुत्तो होतीति अत्थो।
Bhūte paṭicca upādārūpanti paduddhāro kato, ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti pana pāṭhoti aṭṭhakathāyañca tameva vuttaṃ. Ayaṃ hetthattho – ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti imasmiṃ pāṭhe vuttanayena upādārūpampi kusale khandhe mahābhūte ca paṭicca uppajjatīti. Ko pana so nayoti taṃ dassetuṃ ‘‘mahābhūte…pe… sandhāyāhā’’ti vuttaṃ. Tattha atthato ayaṃ nayo vuttoti ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti iminā abyākate khandhe mahābhūte ca paṭicca upādārūpānaṃ uppattivacanena kusale khandhe mahābhūte ca paṭicca upādārūpānaṃ uppatti atthato vutto hotīti attho.
५४. रूपेन विना पच्चयुप्पन्नं न लब्भतीति एतेन या पुच्छा अरूपमिस्सकावसाना, तापि इध न गय्हन्ति, पगेव रूपावसानाति दस्सेति।
54. Rūpenavinā paccayuppannaṃ na labbhatīti etena yā pucchā arūpamissakāvasānā, tāpi idha na gayhanti, pageva rūpāvasānāti dasseti.
५७. ताय समानलक्खणाति पञ्चक्खन्धपटिसन्धिताय गब्भसेय्यकपटिसन्धिया समानलक्खणा। परिपुण्णधम्मानन्ति परियत्तिविभागानं पञ्चक्खन्धधम्मानं। एत्थाति एतस्मिं सहजातपच्चयनिद्देसे।
57. Tāya samānalakkhaṇāti pañcakkhandhapaṭisandhitāya gabbhaseyyakapaṭisandhiyā samānalakkhaṇā. Paripuṇṇadhammānanti pariyattivibhāgānaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ. Etthāti etasmiṃ sahajātapaccayaniddese.
चित्तकम्मसमुट्ठानरूपन्ति चित्तसमुट्ठानरूपं कम्मसमुट्ठानरूपञ्च। पुन आहारसमुट्ठानन्ति एत्थ पुनगहणं उतुसमुट्ठानापेक्खं। न हि तं पुब्बे बाहिरग्गहणेन अग्गहितं, आहारसमुट्ठानं पन अग्गहितमेव, उतुसमुट्ठानस्स कस्मा पुनगहणन्ति आह ‘‘एतेही’’तिआदि। तत्थाति असञ्ञसत्तेसु। तस्साति उतुसमुट्ठानस्स। आदिम्हीति बाहिरआहारसमुट्ठानउतुसमुट्ठानअसञ्ञसत्तवसेन आगतवारेहि पठमवारे। अविसेसवचनन्ति बाहिरादिविसेसं अकत्वा वुत्तवचनं, अरूपम्पि पच्चयं लभन्तं अत्थं हेतादिके पच्चये लभन्तं सह सङ्गण्हित्वाति योजना। तस्साति, तत्थाति च पदद्वयेन यथावुत्तं पठमवारमेव पच्चामसति। तंसमानगतिकन्ति चित्तसमुट्ठानगतिकं। इधापीति इमस्मिं सहजातपच्चयनिद्देसेपि। कम्मपच्चयविभङ्गे वियाति नानाक्खणिककम्मपच्चयनिद्देसे विय। तथा हि वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘तंसमुट्ठानन्ति इमिना पटिसन्धिक्खणे कटत्तारूपम्पि सङ्गण्हाती’’ति। अयञ्च अत्थविसेसो एत्थ एकंसेन इच्छितब्बोति दस्सेन्तो ‘‘न हि…पे॰… अत्थी’’ति आह।
Cittakammasamuṭṭhānarūpanti cittasamuṭṭhānarūpaṃ kammasamuṭṭhānarūpañca. Puna āhārasamuṭṭhānanti ettha punagahaṇaṃ utusamuṭṭhānāpekkhaṃ. Na hi taṃ pubbe bāhiraggahaṇena aggahitaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ pana aggahitameva, utusamuṭṭhānassa kasmā punagahaṇanti āha ‘‘etehī’’tiādi. Tatthāti asaññasattesu. Tassāti utusamuṭṭhānassa. Ādimhīti bāhiraāhārasamuṭṭhānautusamuṭṭhānaasaññasattavasena āgatavārehi paṭhamavāre. Avisesavacananti bāhirādivisesaṃ akatvā vuttavacanaṃ, arūpampi paccayaṃ labhantaṃ atthaṃ hetādike paccaye labhantaṃ saha saṅgaṇhitvāti yojanā. Tassāti, tatthāti ca padadvayena yathāvuttaṃ paṭhamavārameva paccāmasati. Taṃsamānagatikanti cittasamuṭṭhānagatikaṃ. Idhāpīti imasmiṃ sahajātapaccayaniddesepi. Kammapaccayavibhaṅge viyāti nānākkhaṇikakammapaccayaniddese viya. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘taṃsamuṭṭhānanti iminā paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpampi saṅgaṇhātī’’ti. Ayañca atthaviseso ettha ekaṃsena icchitabboti dassento ‘‘na hi…pe… atthī’’ti āha.
अविसेसेत्वाति ‘‘उतुसमुट्ठान’’न्तिआदिना विसेसं अकत्वा। उपादारूपन्ति विसेसेत्वाव कस्मा पन वुत्तानीति योजना। हेतुपच्चयादीसूति आदि-सद्देन सहजातपच्चयादिं सङ्गण्हाति। सहाति चित्तसमुट्ठानरूपं कटत्तारूपन्ति एवं एकतो। विसुन्ति चित्तसमुट्ठानं रूपं कटत्तारूपतो विसेसेत्वा। तत्थ बाहिरग्गहणादीहि वियाति यथा ‘‘बाहिरं एकं महाभूत’’न्तिआदीसु बाहिरआहारसमुट्ठानउतुसमुट्ठानग्गहणेहि महाभूतानि विसेसितानि, एवं एत्थ ‘‘महाभूते पटिच्चा’’ति एतस्मिं निद्देसे महाभूतानं केनचि विसेसनेन अविसेसितत्ता चित्तसमुट्ठानरूपभावकटत्तारूपभावेहि विसेसेत्वाव वुत्तानीति योजना।
Avisesetvāti ‘‘utusamuṭṭhāna’’ntiādinā visesaṃ akatvā. Upādārūpanti visesetvāva kasmā pana vuttānīti yojanā. Hetupaccayādīsūti ādi-saddena sahajātapaccayādiṃ saṅgaṇhāti. Sahāti cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpanti evaṃ ekato. Visunti cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpato visesetvā. Tattha bāhiraggahaṇādīhi viyāti yathā ‘‘bāhiraṃ ekaṃ mahābhūta’’ntiādīsu bāhiraāhārasamuṭṭhānautusamuṭṭhānaggahaṇehi mahābhūtāni visesitāni, evaṃ ettha ‘‘mahābhūte paṭiccā’’ti etasmiṃ niddese mahābhūtānaṃ kenaci visesanena avisesitattā cittasamuṭṭhānarūpabhāvakaṭattārūpabhāvehi visesetvāva vuttānīti yojanā.
इदानि अञ्ञेनपि कारणेन तेसं विसेसितब्बतं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ न कोचि पच्चयोति इदं पट्ठाने आगतनियामेन रूपं उपनिस्सयपच्चयं न लभतीति कत्वा वुत्तं। तेनाह ‘‘हेतादीसू’’ति। तदविनाभावतो पन तस्स चित्तकम्मानं कारणभावो वेदितब्बो, यतो इद्धिचित्तनिब्बत्तानि कम्मपच्चयानि चाति वुत्तानि। ननु चित्तं आहारउतुसमुट्ठानानं पच्चयो होतीति? सच्चं होति, सो पन उपत्थम्भकत्तेन, न जनकत्तेनाति दस्सेन्तो आह ‘‘आहार…पे॰… जनक’’न्ति । किं पन तेसं जनकन्ति आह ‘‘महाभूतानेव…पे॰… जनकानी’’ति। चित्तेन कम्मुना च विना अभावे यथाक्कमं चित्तकम्मसमुट्ठानउपादारूपानन्ति अत्थो। चित्तसमुट्ठानरूपकटत्तारूपभूतानेवाति चित्तकम्मसमुट्ठानमहाभूतनिब्बत्तानेव महाभूतानं तेसं आसन्नकारणत्ता। अञ्ञानीति उतुआहारसमुट्ठानानि उपादारूपानि वदति। विसेसनं कतं ‘‘चित्तसमुट्ठानं रूपं कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति। समानजातिकेन रूपेन उतुना आहारेन चाति अत्थो। पाकटविसेसनानेवाति इदं येहि महाभूतेहि तानि निब्बत्तानि, तेसं ‘‘आहारसमुट्ठानं उतुसमुट्ठान’’न्ति विसेसितत्ता वुत्तं। न विसेसनं अरहन्ति न विसेसितब्बानि कारणविसेसनेनेव विसेसस्स सिद्धत्ता, ‘‘महाभूते पटिच्च उपादारूप’’न्त्वेव वत्तब्बन्ति अत्थो। एतानि पन चित्तजकम्मजरूपानि।
Idāni aññenapi kāraṇena tesaṃ visesitabbataṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nakoci paccayoti idaṃ paṭṭhāne āgataniyāmena rūpaṃ upanissayapaccayaṃ na labhatīti katvā vuttaṃ. Tenāha ‘‘hetādīsū’’ti. Tadavinābhāvato pana tassa cittakammānaṃ kāraṇabhāvo veditabbo, yato iddhicittanibbattāni kammapaccayāni cāti vuttāni. Nanu cittaṃ āhārautusamuṭṭhānānaṃ paccayo hotīti? Saccaṃ hoti, so pana upatthambhakattena, na janakattenāti dassento āha ‘‘āhāra…pe… janaka’’nti . Kiṃ pana tesaṃ janakanti āha ‘‘mahābhūtāneva…pe… janakānī’’ti. Cittena kammunā ca vinā abhāve yathākkamaṃ cittakammasamuṭṭhānaupādārūpānanti attho. Cittasamuṭṭhānarūpakaṭattārūpabhūtānevāti cittakammasamuṭṭhānamahābhūtanibbattāneva mahābhūtānaṃ tesaṃ āsannakāraṇattā. Aññānīti utuāhārasamuṭṭhānāni upādārūpāni vadati. Visesanaṃ kataṃ ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti. Samānajātikena rūpena utunā āhārena cāti attho. Pākaṭavisesanānevāti idaṃ yehi mahābhūtehi tāni nibbattāni, tesaṃ ‘‘āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhāna’’nti visesitattā vuttaṃ. Na visesanaṃ arahanti na visesitabbāni kāraṇavisesaneneva visesassa siddhattā, ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’ntveva vattabbanti attho. Etāni pana cittajakammajarūpāni.
सविसेसेनाति येन विसेसेन विसेसिता, तं दस्सेन्तो चित्तं सन्धायाह ‘‘सहजातादिपच्चयभावतो’’ति, इतरं पन सन्धाय ‘‘मूलकारणभावतो’’ति, कम्मूपनिस्सयपच्चयभावतोति अत्थो। इतरानीति आहारउतुसमुट्ठानानिपि उपादारूपानि। महाभूतविसेसनेनेव विसेसितानीति ‘‘आहारसमुट्ठानं एकं महाभूतं पटिच्च उतुसमुट्ठानं एकं महाभूतं पटिच्चा’’ति महाभूतविसेसनेनेव जनकपच्चयेन आहारेन उतुना च विसेसितानि। इधाति ‘‘चित्तसमुट्ठानं रूपं कटत्तारूपं उपादारूप’’न्ति इमस्मिं वचने। एत्थ हि उपादारूपानं चित्तकम्मसमुट्ठानतावचनेन तंनिस्सयानम्पि तब्भावो पकासितोति। अञ्ञतरविसेसनं उभयविसेसनं होति उभयेसं अविनिब्भोगेन पवत्तनतो।
Savisesenāti yena visesena visesitā, taṃ dassento cittaṃ sandhāyāha ‘‘sahajātādipaccayabhāvato’’ti, itaraṃ pana sandhāya ‘‘mūlakāraṇabhāvato’’ti, kammūpanissayapaccayabhāvatoti attho. Itarānīti āhārautusamuṭṭhānānipi upādārūpāni. Mahābhūtavisesaneneva visesitānīti ‘‘āhārasamuṭṭhānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca utusamuṭṭhānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’ti mahābhūtavisesaneneva janakapaccayena āhārena utunā ca visesitāni. Idhāti ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti imasmiṃ vacane. Ettha hi upādārūpānaṃ cittakammasamuṭṭhānatāvacanena taṃnissayānampi tabbhāvo pakāsitoti. Aññataravisesanaṃ ubhayavisesanaṃ hoti ubhayesaṃ avinibbhogena pavattanato.
५८. पुब्बेति हेतुपच्चयादीसु। विसुं पच्चयभावेनाति ‘‘पटिसन्धिक्खणे विपाकाब्याकतं एकं खन्धं पटिच्च तयो खन्धा कटत्ता च रूप’’न्तिआदिना वत्थुस्स विसुं पच्चयभावेन। एत्थ च विसुंयेव पच्चयभावेन दस्सितानीति न सक्का वत्तुं, ‘‘खन्धे पटिच्च वत्थु, वत्थुं पटिच्च खन्धा’’ति पच्चयुप्पन्नभावो विय खन्धानं एकतोपि पच्चयभावो दस्सितो। तेनेव हि तस्मिं अत्थे अत्तनो अरुचिं विभावेन्तो आह ‘‘इमिना अधिप्पायेनाहा’’ति। यो पनत्थो अत्तनो रुच्चति, तं दस्सेतुं ‘‘खन्धे पटिच्च वत्थूति इदं पना’’तिआदि वुत्तं। खन्धानं पच्चयभूतानं पटिच्चट्ठफरणतादस्सनं , वत्थुस्स पच्चयभूतस्स पटिच्चट्ठफरणतादस्सनं, न खन्धानन्ति सम्बन्धो। इधेवाति इमस्मिं अञ्ञमञ्ञपच्चये एव। हेतुपच्चयादीसुपि अयमेव नयो, तत्थ हि पटिच्चट्ठफरणस्स समानता। दस्सिताय पटिच्चट्ठद्वयफरणताय। खन्धवत्थूनञ्च दस्सितायेवाति खन्धवत्थूनञ्च एकतो पटिच्चट्ठफरणता दस्सितायेव।
58. Pubbeti hetupaccayādīsu. Visuṃ paccayabhāvenāti ‘‘paṭisandhikkhaṇe vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā kaṭattā ca rūpa’’ntiādinā vatthussa visuṃ paccayabhāvena. Ettha ca visuṃyeva paccayabhāvena dassitānīti na sakkā vattuṃ, ‘‘khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti paccayuppannabhāvo viya khandhānaṃ ekatopi paccayabhāvo dassito. Teneva hi tasmiṃ atthe attano aruciṃ vibhāvento āha ‘‘iminā adhippāyenāhā’’ti. Yo panattho attano ruccati, taṃ dassetuṃ ‘‘khandhe paṭicca vatthūti idaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Khandhānaṃ paccayabhūtānaṃ paṭiccaṭṭhapharaṇatādassanaṃ , vatthussa paccayabhūtassa paṭiccaṭṭhapharaṇatādassanaṃ, na khandhānanti sambandho. Idhevāti imasmiṃ aññamaññapaccaye eva. Hetupaccayādīsupi ayameva nayo, tattha hi paṭiccaṭṭhapharaṇassa samānatā. Dassitāya paṭiccaṭṭhadvayapharaṇatāya. Khandhavatthūnañca dassitāyevāti khandhavatthūnañca ekato paṭiccaṭṭhapharaṇatā dassitāyeva.
एवमादीति आदि-सद्देन ‘‘अकुसलं धम्मं पटिच्चा’’ति एवमादि सङ्गय्हति। ननु भवितब्बन्ति योजना। हेतुपच्चयादीहि वियाति सदिसूदाहरणन्ति तं दस्सेन्तो ‘‘न ही’’तिआदिमाह। यं ‘‘एकं, तयो, द्वे च खन्धे पटिच्चा’’ति वुत्तं पच्चयजातन्ति अत्थो। पच्चयट्ठो हि पटिच्चट्ठो। तेनाह ‘‘ते हेतुपच्चयभूता एव न होन्ती’’ति। एतेन न पटिच्चट्ठफरणकस्स एकन्तिको हेतुआदिपच्चयभावोति दस्सेति। तेनाह ‘‘एस नयो आरम्मणपच्चयादीसू’’ति। न हि आरम्मणपच्चयभूतो धम्मो पटिच्चट्ठं फरति। वुत्तञ्च ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जति आरम्मणपच्चया’’ति।
Evamādīti ādi-saddena ‘‘akusalaṃ dhammaṃ paṭiccā’’ti evamādi saṅgayhati. Nanu bhavitabbanti yojanā. Hetupaccayādīhi viyāti sadisūdāharaṇanti taṃ dassento ‘‘na hī’’tiādimāha. Yaṃ ‘‘ekaṃ, tayo, dve ca khandhe paṭiccā’’ti vuttaṃ paccayajātanti attho. Paccayaṭṭho hi paṭiccaṭṭho. Tenāha ‘‘te hetupaccayabhūtā eva na hontī’’ti. Etena na paṭiccaṭṭhapharaṇakassa ekantiko hetuādipaccayabhāvoti dasseti. Tenāha ‘‘esa nayo ārammaṇapaccayādīsū’’ti. Na hi ārammaṇapaccayabhūto dhammo paṭiccaṭṭhaṃ pharati. Vuttañca ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati ārammaṇapaccayā’’ti.
पच्चयन्तरेनपि उपकारकतामत्तम्पि गहेत्वा पटिच्चवारे वारन्तरे च हेतुआदिपच्चया दस्सिताति उपचयेन यथावुत्तं विभावेन्तो ‘‘पच्चयवारे चा’’तिआदिमाह। तंपच्चयाति वत्थुपच्चया, यथारहं पच्चयभूतं वत्थुं लभित्वाति अत्थो। तेति कुसले खन्धे पटिच्च। तेसन्ति महाभूतानं खन्धानं। पच्चयभावाभावतोति इदं खन्धानं हेतुसहजातादिपच्चयभावस्स महाभूतेसु दिट्ठत्ता वुत्तं। यदि एवं अञ्ञमञ्ञपच्चयापि ते तेसं भवेय्युन्ति परस्स आसङ्कनिरासङ्कं करोन्तो ‘‘अञ्ञमञ्ञसद्दो ही’’तिआदिमाह। निरपेक्खोति अञ्ञनिरपेक्खो। न हि हेतुधम्मो धम्मन्तरापेक्खो हुत्वा हेतुपच्चयो होति, सद्दसीसेनेत्थ अत्थो वुत्तो। अञ्ञतरापेक्खोति अत्तना सहकारिकारणभूतं, इतरं वा यं किञ्चि अञ्ञतरं अपेक्खतीति अञ्ञतरापेक्खो। यथावुत्तेतरेतरापेक्खोति अरूपक्खन्धादिभेदं पाळियं वुत्तप्पकारं इतरेतरं मिथु पच्चयभूतं अपेक्खतीति इतरेतरापेक्खो। पच्चयपच्चयुप्पन्ना च खन्धा महाभूता इध यथावुत्ता भवेय्युन्ति कस्मा वुत्तं। न हि खन्धा महाभूता अञ्ञमञ्ञं अञ्ञमञ्ञपच्चयभावेन वुत्ता, अथ खन्धा च महाभूता चाति विसुं विसुं गय्हेय्युं, एवं सति ‘‘महाभूता खन्धानं न कोचि पच्चयो’’ति न वत्तब्बं।
Paccayantarenapi upakārakatāmattampi gahetvā paṭiccavāre vārantare ca hetuādipaccayā dassitāti upacayena yathāvuttaṃ vibhāvento ‘‘paccayavāre cā’’tiādimāha. Taṃpaccayāti vatthupaccayā, yathārahaṃ paccayabhūtaṃ vatthuṃ labhitvāti attho. Teti kusale khandhe paṭicca. Tesanti mahābhūtānaṃ khandhānaṃ. Paccayabhāvābhāvatoti idaṃ khandhānaṃ hetusahajātādipaccayabhāvassa mahābhūtesu diṭṭhattā vuttaṃ. Yadi evaṃ aññamaññapaccayāpi te tesaṃ bhaveyyunti parassa āsaṅkanirāsaṅkaṃ karonto ‘‘aññamaññasaddo hī’’tiādimāha. Nirapekkhoti aññanirapekkho. Na hi hetudhammo dhammantarāpekkho hutvā hetupaccayo hoti, saddasīsenettha attho vutto. Aññatarāpekkhoti attanā sahakārikāraṇabhūtaṃ, itaraṃ vā yaṃ kiñci aññataraṃ apekkhatīti aññatarāpekkho. Yathāvuttetaretarāpekkhoti arūpakkhandhādibhedaṃ pāḷiyaṃ vuttappakāraṃ itaretaraṃ mithu paccayabhūtaṃ apekkhatīti itaretarāpekkho. Paccayapaccayuppannā ca khandhā mahābhūtā idha yathāvuttā bhaveyyunti kasmā vuttaṃ. Na hi khandhā mahābhūtā aññamaññaṃ aññamaññapaccayabhāvena vuttā, atha khandhā ca mahābhūtā cāti visuṃ visuṃ gayheyyuṃ, evaṃ sati ‘‘mahābhūtā khandhānaṃ na koci paccayo’’ti na vattabbaṃ.
यस्स सयं पच्चयो, ततो तेन तन्निस्सितेन वाति यस्स धम्मस्स सयं अत्तना पच्चयो होति, ततो धम्मतो सयं उप्पज्जमानं कथं तेन धम्मेन तन्निस्सितेन वा अञ्ञमञ्ञपच्चयेन एवंभूतं तं धम्मजातं अञ्ञमञ्ञपच्चया उप्पज्जतीति वत्तब्बतं अरहतीति वुत्तमेवत्थं उदाहरणेन विभावेति ‘‘यथा’’तिआदिना। तत्थ ‘‘खन्धे पटिच्च खन्धा’’ति इदं ‘‘तेन अञ्ञमञ्ञपच्चयेन उप्पज्जमान’’न्ति इमस्स उदाहरणं, ‘‘वत्थुं पच्चया खन्धा’’ति इदं पन ‘‘तन्निस्सितेन अञ्ञमञ्ञपच्चयेन उप्पज्जमान’’न्ति एतस्स। तस्माति वुत्तमेव अत्थं कारणभावेन पच्चामसति। अत्तनो पच्चयस्स पच्चयत्ताभावतोति अत्तनो पच्चयभूतस्स अरूपक्खन्धस्स पच्चयभावाभावतो। न हि महाभूता यतो खन्धतो उप्पन्ना, तेसं पच्चया होन्ति। तदपेक्खत्ताति इतरेतरपच्चयभावापेक्खत्ता। खन्धे पटिच्च पच्चया चाति पटिच्चवारे वुत्तनियामेनेव खन्धे पटिच्च, पच्चयवारे वुत्तनियामेन खन्धे पच्चया च। नअञ्ञमञ्ञपच्चया च वुत्ताति अञ्ञमञ्ञपच्चयतो अञ्ञस्मा निस्सयपच्चयादितो महाभूतानं उप्पत्ति वुत्ता चाति अत्थो। वत्थुं पच्चया उप्पज्जमानाति वत्थुं पुरेजातपच्चयं कत्वा उप्पज्जमाना। तन्निस्सितेन च अञ्ञमञ्ञपच्चयेनाति तं वत्थुं निस्सितेन खन्धेन अञ्ञमञ्ञपच्चयभूतेन उप्पज्जन्ति, तस्मा यथावुत्तेन कारणेन वत्थुं पच्चया…पे॰… वुत्ता, इमिना परियायेन पन उजुकं पवत्तियं वत्थुस्स अञ्ञमञ्ञपच्चयभावोति अत्थो।
Yassasayaṃ paccayo, tato tena tannissitena vāti yassa dhammassa sayaṃ attanā paccayo hoti, tato dhammato sayaṃ uppajjamānaṃ kathaṃ tena dhammena tannissitena vā aññamaññapaccayena evaṃbhūtaṃ taṃ dhammajātaṃ aññamaññapaccayā uppajjatīti vattabbataṃ arahatīti vuttamevatthaṃ udāharaṇena vibhāveti ‘‘yathā’’tiādinā. Tattha ‘‘khandhe paṭicca khandhā’’ti idaṃ ‘‘tena aññamaññapaccayena uppajjamāna’’nti imassa udāharaṇaṃ, ‘‘vatthuṃ paccayā khandhā’’ti idaṃ pana ‘‘tannissitena aññamaññapaccayena uppajjamāna’’nti etassa. Tasmāti vuttameva atthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Attano paccayassa paccayattābhāvatoti attano paccayabhūtassa arūpakkhandhassa paccayabhāvābhāvato. Na hi mahābhūtā yato khandhato uppannā, tesaṃ paccayā honti. Tadapekkhattāti itaretarapaccayabhāvāpekkhattā. Khandhe paṭicca paccayā cāti paṭiccavāre vuttaniyāmeneva khandhe paṭicca, paccayavāre vuttaniyāmena khandhe paccayā ca. Naaññamaññapaccayā ca vuttāti aññamaññapaccayato aññasmā nissayapaccayādito mahābhūtānaṃ uppatti vuttā cāti attho. Vatthuṃ paccayā uppajjamānāti vatthuṃ purejātapaccayaṃ katvā uppajjamānā. Tannissitena ca aññamaññapaccayenāti taṃ vatthuṃ nissitena khandhena aññamaññapaccayabhūtena uppajjanti, tasmā yathāvuttena kāraṇena vatthuṃ paccayā…pe… vuttā, iminā pariyāyena pana ujukaṃ pavattiyaṃ vatthussa aññamaññapaccayabhāvoti attho.
५९. सा न गहिताति या ‘‘चक्खायतनं निस्साया’’तिआदिना चक्खायतनादीनं निस्सयपच्चयता वुत्ता, सा इध पटिच्चवारे न वुत्ताति अत्थो सहजातत्थो पटिच्चत्थोति कत्वा। तेनाह ‘‘चक्खायतनादीनि…पे॰… अधिप्पायो’’ति। येसं पन अरूपक्खन्धमहाभूतनामरूपचित्तचेतसिकमहाभूतरूपिधम्मानं वसेन छधा निस्सयपच्चयो इच्छितो, तेसं वसेन इध विभत्तो एव। कथं रूपिवसेन विभत्तोति चे? ‘‘वत्थुं पटिच्च खन्धा’’ति हदयवत्थुवसेन सरूपतो दस्सितो एव। इतरेसम्पि वसेन ‘‘अब्याकतं धम्मं पटिच्च अब्याकतो धम्मो उप्पज्जति निस्सयपच्चया’’ति एत्थ दस्सितो। यथा हि ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जति आरम्मणपच्चया’’तिआदीसु रूपायतनादीनं असतिपि पटिच्चट्ठफरणे आरम्मणपच्चयभावो दस्सितो होति, एवमिधापि चक्खायतनादीनं निस्सयपच्चयभावो दस्सितो होति। तेन वुत्तं ‘‘निस्सय…पे॰… न गहितानी’’ति।
59. Sā na gahitāti yā ‘‘cakkhāyatanaṃ nissāyā’’tiādinā cakkhāyatanādīnaṃ nissayapaccayatā vuttā, sā idha paṭiccavāre na vuttāti attho sahajātattho paṭiccatthoti katvā. Tenāha ‘‘cakkhāyatanādīni…pe… adhippāyo’’ti. Yesaṃ pana arūpakkhandhamahābhūtanāmarūpacittacetasikamahābhūtarūpidhammānaṃ vasena chadhā nissayapaccayo icchito, tesaṃ vasena idha vibhatto eva. Kathaṃ rūpivasena vibhattoti ce? ‘‘Vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti hadayavatthuvasena sarūpato dassito eva. Itaresampi vasena ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati nissayapaccayā’’ti ettha dassito. Yathā hi ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati ārammaṇapaccayā’’tiādīsu rūpāyatanādīnaṃ asatipi paṭiccaṭṭhapharaṇe ārammaṇapaccayabhāvo dassito hoti, evamidhāpi cakkhāyatanādīnaṃ nissayapaccayabhāvo dassito hoti. Tena vuttaṃ ‘‘nissaya…pe… na gahitānī’’ti.
६०. द्वीसु उपनिस्सयेसूति अनन्तरपकतूपनिस्सयेसु। कुसलापि पन महग्गताति पि-सद्देन अब्याकते महग्गते आकड्ढति ‘‘कुसलापि महग्गता आरम्मणूपनिस्सयं न लभन्ति, पगेव अब्याकता’’ति। कदाचि न लभन्ति, यदा गरुं कत्वा न पवत्तन्तीति अत्थो।
60. Dvīsuupanissayesūti anantarapakatūpanissayesu. Kusalāpi pana mahaggatāti pi-saddena abyākate mahaggate ākaḍḍhati ‘‘kusalāpi mahaggatā ārammaṇūpanissayaṃ na labhanti, pageva abyākatā’’ti. Kadāci na labhanti, yadā garuṃ katvā na pavattantīti attho.
६१. अञ्ञत्थ हेतुपच्चयादीसु। पच्चयं अनिद्दिसित्वाति पच्चयं धम्मं सरूपतो अनिद्दिसित्वा। न हि हेतुपच्चयनिद्देसादीसु अलोभादिकुसलादिसरूपविसेसतो हेतुआदिधम्मा दस्सिता। कुसलादीसूति इदं अलोभादिविसेसनं। तेन यथा अलोभादीसु अयमेव पच्चयोति नियमो नत्थि, एवं तब्बिसेसेसु कुसलादीसूति दस्सेति। इध पन पुरेजातपच्चये। वत्थुनवत्थुधम्मेसूति निद्धारणे भुम्मं। पुरेजातपच्चया उप्पज्जमानानन्ति इमिना पटिसन्धिक्खणे, आरुप्पे उप्पज्जमाने च खन्धे निवत्तेति। कस्मा पनेत्थ वत्थुपुरेजातमेव गहितं, न आरम्मणपुरेजातन्ति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘आरम्मणपुरेजातम्पि हि वत्थुपुरेजाते अविज्जमाने न लब्भती’’ति। तस्साति पटिसन्धिविपाकस्स। न उद्धटोति वुत्तमेवत्थं पाकटं कातुं ‘‘नेवविपाक…पे॰… तीणीति वुत्त’’न्ति वुत्तं। अलाभतोति यदि लब्भेय्य, ‘‘चत्तारी’’ति वत्तब्बं सियाति दस्सेति। तत्थाति विपाकत्तिके। तीणीति ‘‘विपाकं धम्मं पटिच्च विपाको धम्मो उप्पज्जति पुरेजातपच्चया, विपाकधम्मधम्मं, नेवविपाकनविपाकधम्मधम्मं पटिच्चा’’ति इमानि तीणि।
61. Aññattha hetupaccayādīsu. Paccayaṃ aniddisitvāti paccayaṃ dhammaṃ sarūpato aniddisitvā. Na hi hetupaccayaniddesādīsu alobhādikusalādisarūpavisesato hetuādidhammā dassitā. Kusalādīsūti idaṃ alobhādivisesanaṃ. Tena yathā alobhādīsu ayameva paccayoti niyamo natthi, evaṃ tabbisesesu kusalādīsūti dasseti. Idha pana purejātapaccaye. Vatthunavatthudhammesūti niddhāraṇe bhummaṃ. Purejātapaccayā uppajjamānānanti iminā paṭisandhikkhaṇe, āruppe uppajjamāne ca khandhe nivatteti. Kasmā panettha vatthupurejātameva gahitaṃ, na ārammaṇapurejātanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘ārammaṇapurejātampi hi vatthupurejāte avijjamāne na labbhatī’’ti. Tassāti paṭisandhivipākassa. Na uddhaṭoti vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘nevavipāka…pe… tīṇīti vutta’’nti vuttaṃ. Alābhatoti yadi labbheyya, ‘‘cattārī’’ti vattabbaṃ siyāti dasseti. Tatthāti vipākattike. Tīṇīti ‘‘vipākaṃ dhammaṃ paṭicca vipāko dhammo uppajjati purejātapaccayā, vipākadhammadhammaṃ, nevavipākanavipākadhammadhammaṃ paṭiccā’’ti imāni tīṇi.
६३. तदुपादारूपानन्ति ते महाभूते निस्साय पवत्तउपादारूपानं। वदतीति एकक्खणिकनानाक्खणिककम्मपच्चयं वदति अविनिब्भोगवसेन पवत्तमानानं तेसं पच्चयेन विसेसाभावतो। पवत्तियं कटत्तारूपानन्ति विसेसनं पटिसन्धिक्खणे कटत्तारूपानं एकक्खणिकस्सपि कम्मपच्चयस्स इच्छितत्ता। तेनेव हि अट्ठकथायं ‘‘तथा पटिसन्धिक्खणे महाभूतान’’न्ति दुविधोपि कम्मपच्चयो वुत्तो।
63. Tadupādārūpānanti te mahābhūte nissāya pavattaupādārūpānaṃ. Vadatīti ekakkhaṇikanānākkhaṇikakammapaccayaṃ vadati avinibbhogavasena pavattamānānaṃ tesaṃ paccayena visesābhāvato. Pavattiyaṃ kaṭattārūpānanti visesanaṃ paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpānaṃ ekakkhaṇikassapi kammapaccayassa icchitattā. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tathā paṭisandhikkhaṇe mahābhūtāna’’nti duvidhopi kammapaccayo vutto.
६४. यं यं पटिसन्धियं लब्भतीति चक्खुन्द्रियादीसु यं यं इन्द्रियरूपं पटिसन्धियं लब्भति, तस्स तस्स वसेन इन्द्रियरूपञ्च वत्थुरूपञ्च ‘‘कटत्तारूप’’न्ति वुत्तं।
64. Yaṃ yaṃ paṭisandhiyaṃ labbhatīti cakkhundriyādīsu yaṃ yaṃ indriyarūpaṃ paṭisandhiyaṃ labbhati, tassa tassa vasena indriyarūpañca vatthurūpañca ‘‘kaṭattārūpa’’nti vuttaṃ.
६९. केसञ्चीति पञ्चवोकारे पटिसन्धिक्खन्धादीनं। तेसञ्हि वत्थु नियमतो विप्पयुत्तपच्चयो होति। समानविप्पयुत्तपच्चयाति सदिसविप्पयुत्तपच्चया। कुसलाकुसला हि खन्धा एकच्चे च अब्याकता यस्स विप्पयुत्तपच्चया होन्ति, न सयं ततो विप्पयुत्तपच्चयं लभन्ति चित्तसमुट्ठानानं विप्पयुत्तपच्चयाभावतो वत्थुनाव विप्पयुत्तपच्चयेन उप्पज्जनतो। एकच्चे पन अब्याकता यस्स विप्पयुत्तपच्चया होन्ति, सयम्पि ततो विप्पयुत्तपच्चयं लभन्ति यथा पटिसन्धिक्खणे वत्थुक्खन्धा। तेन वुत्तं ‘‘केसञ्चि खन्धा…पे॰… नानाविप्पयुत्तपच्चयापी’’ति। पच्चयं पच्चयं करोतीति पच्चयधम्मं वत्थुं खन्धे च अत्तनो पच्चयभूतं करोति, यथावुत्तं पच्चयधम्मं पच्चयं कत्वा पवत्ततीति अत्थो। तंकिरियाकरणतोति विप्पयुत्तपच्चयकिच्चकरणतो। पटिच्च उप्पत्ति नत्थीति पटिच्चट्ठफरणं नत्थि सहजातट्ठो पटिच्चट्ठोति कत्वा। ‘‘पटिच्च उप्पज्जन्ती’’ति एत्तकमेवाह, किं पटिच्च? खन्धेति पाकटोयमत्थोति। तेनाह ‘‘किं पन पटिच्चा’’तिआदि। पच्चासत्तिञायेन अनन्तरस्स विधि पटिसेधो वा होतीति गण्हेय्याति तं निवारेतुं वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘अनन्तरत्ता…पे॰… वुत्तं होती’’ति आह।
69. Kesañcīti pañcavokāre paṭisandhikkhandhādīnaṃ. Tesañhi vatthu niyamato vippayuttapaccayo hoti. Samānavippayuttapaccayāti sadisavippayuttapaccayā. Kusalākusalā hi khandhā ekacce ca abyākatā yassa vippayuttapaccayā honti, na sayaṃ tato vippayuttapaccayaṃ labhanti cittasamuṭṭhānānaṃ vippayuttapaccayābhāvato vatthunāva vippayuttapaccayena uppajjanato. Ekacce pana abyākatā yassa vippayuttapaccayā honti, sayampi tato vippayuttapaccayaṃ labhanti yathā paṭisandhikkhaṇe vatthukkhandhā. Tena vuttaṃ ‘‘kesañci khandhā…pe… nānāvippayuttapaccayāpī’’ti. Paccayaṃ paccayaṃ karotīti paccayadhammaṃ vatthuṃ khandhe ca attano paccayabhūtaṃ karoti, yathāvuttaṃ paccayadhammaṃ paccayaṃ katvā pavattatīti attho. Taṃkiriyākaraṇatoti vippayuttapaccayakiccakaraṇato. Paṭicca uppatti natthīti paṭiccaṭṭhapharaṇaṃ natthi sahajātaṭṭho paṭiccaṭṭhoti katvā. ‘‘Paṭicca uppajjantī’’ti ettakamevāha, kiṃ paṭicca? Khandheti pākaṭoyamatthoti. Tenāha ‘‘kiṃ pana paṭiccā’’tiādi. Paccāsattiñāyena anantarassa vidhi paṭisedho vā hotīti gaṇheyyāti taṃ nivāretuṃ vuttanti dassento ‘‘anantarattā…pe… vuttaṃ hotī’’ti āha.
७१-७२. सङ्खिपित्वा दस्सितानं वसेनेतं वुत्तन्ति सङ्खिपित्वा दस्सितानं पच्चयानं वसेन एतं ‘‘इमे तेवीसति पच्चया’’तिआदिवचनं वाचनामग्गं दस्सेन्तेहिपि पाळियं वुत्तन्ति अट्ठकथायं वुत्तं। एकेनपीति कुसलादीसु च पदेसु एकेनपि पदेन, तस्मिं तस्मिं वा पच्चयनिद्देसे वाक्यसङ्खातेन एकेनपि पदेन। तयो पच्चयाति हेतुआरम्मणाधिपतिपच्चया। ते चत्तारो पच्छाजातञ्च वज्जेत्वाति एत्थ यथावुत्ते चत्तारो पच्चये वित्थारितत्ता ‘‘वज्जेत्वा’’ति वुत्तं, पच्छाजातं पन सब्बेन सब्बं अग्गहितत्ता। एत्तका हि एकूनवीसति पच्चया यथावुत्ते पच्चये वज्जेत्वा अवसिट्ठा। ये पनाति पदकारके वदति। सङ्खिपित्वाति पदस्स ‘‘पाळियं वित्थारितं अवित्थारितञ्च सब्बं सङ्गहेत्वा वुत्त’’न्ति अत्थं वदन्ति। ‘‘तेवीसति पच्चया’’ति पाठेन भवितब्बं ‘‘सब्बं सङ्गहेत्वा’’ति वुत्तत्ता। पच्छाजातपच्चयोयेव हि वज्जेतब्बोति। एवं वादन्तरे वत्तब्बं वत्वा इदानि पाळिया अविपरीतं अत्थं दस्सेतुं ‘‘आदिम्हि पना’’तिआदि वुत्तं।
71-72. Saṅkhipitvā dassitānaṃ vasenetaṃ vuttanti saṅkhipitvā dassitānaṃ paccayānaṃ vasena etaṃ ‘‘ime tevīsati paccayā’’tiādivacanaṃ vācanāmaggaṃ dassentehipi pāḷiyaṃ vuttanti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Ekenapīti kusalādīsu ca padesu ekenapi padena, tasmiṃ tasmiṃ vā paccayaniddese vākyasaṅkhātena ekenapi padena. Tayo paccayāti hetuārammaṇādhipatipaccayā. Te cattāro pacchājātañca vajjetvāti ettha yathāvutte cattāro paccaye vitthāritattā ‘‘vajjetvā’’ti vuttaṃ, pacchājātaṃ pana sabbena sabbaṃ aggahitattā. Ettakā hi ekūnavīsati paccayā yathāvutte paccaye vajjetvā avasiṭṭhā. Ye panāti padakārake vadati. Saṅkhipitvāti padassa ‘‘pāḷiyaṃ vitthāritaṃ avitthāritañca sabbaṃ saṅgahetvā vutta’’nti atthaṃ vadanti. ‘‘Tevīsati paccayā’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ ‘‘sabbaṃ saṅgahetvā’’ti vuttattā. Pacchājātapaccayoyeva hi vajjetabboti. Evaṃ vādantare vattabbaṃ vatvā idāni pāḷiyā aviparītaṃ atthaṃ dassetuṃ ‘‘ādimhi panā’’tiādi vuttaṃ.
विभङ्गवारवण्णना निट्ठिता।
Vibhaṅgavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
(२) सङ्ख्यावारवण्णना
(2) Saṅkhyāvāravaṇṇanā
७३. यथा अञ्ञमञ्ञपच्चये विसेसो विभङ्गे अत्थीति इदं हेतुपच्चयादिविभङ्गतो विसेसभावसामञ्ञेन वुत्तं। न हि यादिसो अञ्ञमञ्ञपच्चयविभङ्गे विसेसो, तादिसो पुरेजातपच्चयविभङ्गे। तथा हि अञ्ञमञ्ञपच्चये पटिसन्धि लब्भति, न पुरेजातपच्चये। ‘‘विपाकाब्याकतं एकं खन्धं पटिच्चा’’तिआदिके विभङ्गेति इमिना यस्मिं पच्चये विपाकाब्याकतं उद्धटं, तं निदस्सनवसेन दस्सेति। इदं वुत्तं होति – यथा हेतुपच्चयादीसु ‘‘विपाकाब्याकतं एकं खन्धं पटिच्चा’’तिआदिना विभङ्गे विपाकाब्याकतं उद्धटं अत्थि, एवं विपाकाब्याकताभावं आसेवनपच्चये विसेसं दस्सेतीति।
73. Yathāaññamaññapaccaye viseso vibhaṅge atthīti idaṃ hetupaccayādivibhaṅgato visesabhāvasāmaññena vuttaṃ. Na hi yādiso aññamaññapaccayavibhaṅge viseso, tādiso purejātapaccayavibhaṅge. Tathā hi aññamaññapaccaye paṭisandhi labbhati, na purejātapaccaye. ‘‘Vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādike vibhaṅgeti iminā yasmiṃ paccaye vipākābyākataṃ uddhaṭaṃ, taṃ nidassanavasena dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā hetupaccayādīsu ‘‘vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādinā vibhaṅge vipākābyākataṃ uddhaṭaṃ atthi, evaṃ vipākābyākatābhāvaṃ āsevanapaccaye visesaṃ dassetīti.
७४. एतस्मिं अनुलोमेति इमस्मिं पटिच्चवारे पच्चयानुलोमे। सुद्धिकनयेति पठमे नये। दस्सितगणनतोति ‘‘नव, तीणि, एक’’न्ति एवं सङ्खेपतो दस्सितगणनतो। ततो परेसु नयेसूति ततो पठमनयतो परेसु दुतियादिनयेसु। अञ्ञिस्साति नवादिभेदतो अञ्ञिस्सा गणनाय। अबहुगणनेन युत्तस्स बहुगणनस्स पच्चयस्स, तेन अबहुगणनेन। समानगणनता चाति च-सद्दो ब्यतिरेको। तेन पच्चनीयतो अनुलोमे यो विसेसो वुच्चति, तं जोतेति। तेनाह ‘‘अनुलोमेयेव दट्ठब्बा’’ति। अनुलोमेयेवाति अवधारणेन निवत्तितं दस्सेतुं ‘‘पच्चनीये…पे॰… वक्खती’’ति वुत्तं।
74. Etasmiṃ anulometi imasmiṃ paṭiccavāre paccayānulome. Suddhikanayeti paṭhame naye. Dassitagaṇanatoti ‘‘nava, tīṇi, eka’’nti evaṃ saṅkhepato dassitagaṇanato. Tato paresu nayesūti tato paṭhamanayato paresu dutiyādinayesu. Aññissāti navādibhedato aññissā gaṇanāya. Abahugaṇanena yuttassa bahugaṇanassa paccayassa, tena abahugaṇanena. Samānagaṇanatā cāti ca-saddo byatireko. Tena paccanīyato anulome yo viseso vuccati, taṃ joteti. Tenāha ‘‘anulomeyeva daṭṭhabbā’’ti. Anulomeyevāti avadhāraṇena nivattitaṃ dassetuṃ ‘‘paccanīye…pe… vakkhatī’’ti vuttaṃ.
७६-७९. ते पन तेरसमूलकादिके नये सासेवनसविपाकेसु द्वीसु द्वावीसतिमूलकेसु सासेवनमेव गहेत्वा इतरं पजहन्तो आह ‘‘पच्छाजातविपाकानं परिहीनत्ता’’ति। विरोधाभावे सतीति इदं ‘‘सिया कुसलं धम्मं पटिच्च अकुसलो धम्मो उप्पज्जेय्या’’तिआदीसु विय परिकप्पवचनं सन्धाय वुत्तं। तेनाह ‘‘पुच्छाय दस्सितनयेना’’ति। तस्स च तेवीसतिमूलकस्स। नामन्ति तेवीसतिमूलकन्ति नामं। द्वावीसति…पे॰… वुत्तन्ति एतेन द्वावीसतिमूलकोव परमत्थतो लब्भति, न तेवीसतिमूलकोति दस्सेति।
76-79. Te pana terasamūlakādike naye sāsevanasavipākesu dvīsu dvāvīsatimūlakesu sāsevanameva gahetvā itaraṃ pajahanto āha ‘‘pacchājātavipākānaṃ parihīnattā’’ti. Virodhābhāve satīti idaṃ ‘‘siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjeyyā’’tiādīsu viya parikappavacanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenāha ‘‘pucchāya dassitanayenā’’ti. Tassa ca tevīsatimūlakassa. Nāmanti tevīsatimūlakanti nāmaṃ. Dvāvīsati…pe… vuttanti etena dvāvīsatimūlakova paramatthato labbhati, na tevīsatimūlakoti dasseti.
अञ्ञपदानीति हेतुअधिपतिपदादीनि। सुद्धिकनयोति पठमनयो, यं अट्ठकथायं ‘‘एकमूल’’न्ति वुत्तं। आरम्मणमूलकादीसु न लब्भतीति दुमूलकादीसु तं न योजीयति। हेट्ठिमं हेट्ठिमं सोधेत्वा एव हि अभिधम्मपाळि पवत्ता, तस्मा ‘‘आरम्मणे…पे॰… पञ्हा’’ति वुत्तन्ति सम्बन्धो। तत्थाति ‘‘तीणियेव पञ्हा’’ति पाठे। ‘‘वत्तु अधिप्पायानुविधायी सद्दप्पयोगो’’ति कत्वा अधिप्पायं विभावेन्तो आह ‘‘ततो उद्धं गणनं निवारेति, न अधो पटिक्खिपती’’ति। गणनाय उपनिक्खित्तपञ्ञत्तिभावतो हेट्ठागणनं अमुञ्चित्वाव उपरिगणना सम्भवतीति आह ‘‘तीसु एकस्स अन्तोगधताय च ‘तीणियेवा’ति वुत्त’’न्ति। अत्तनो वचनन्ति ‘‘तत्रिदं लक्खण’’न्तिआदिना वुत्तं अत्तनो वचनं।
Aññapadānīti hetuadhipatipadādīni. Suddhikanayoti paṭhamanayo, yaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekamūla’’nti vuttaṃ. Ārammaṇamūlakādīsu na labbhatīti dumūlakādīsu taṃ na yojīyati. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimaṃ sodhetvā eva hi abhidhammapāḷi pavattā, tasmā ‘‘ārammaṇe…pe… pañhā’’ti vuttanti sambandho. Tatthāti ‘‘tīṇiyeva pañhā’’ti pāṭhe. ‘‘Vattu adhippāyānuvidhāyī saddappayogo’’ti katvā adhippāyaṃ vibhāvento āha ‘‘tato uddhaṃ gaṇanaṃ nivāreti, na adho paṭikkhipatī’’ti. Gaṇanāya upanikkhittapaññattibhāvato heṭṭhāgaṇanaṃ amuñcitvāva uparigaṇanā sambhavatīti āha ‘‘tīsu ekassa antogadhatāya ca ‘tīṇiyevā’ti vutta’’nti. Attano vacananti ‘‘tatridaṃ lakkhaṇa’’ntiādinā vuttaṃ attano vacanaṃ.
८०-८५. अविगता…पे॰… वुत्तेपि विपल्लासयोजनं अकत्वाति अधिप्पायो। सा दस्सिता होतीति सा विपल्लासयोजनं अकत्वा दस्सियमाना यदिपि दस्सिता होति, न एवं आविकरणवसेन दस्सिता होति तादिसस्स लिङ्गनस्स अभावतो यथा विपल्लासयोजनायन्ति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘विपल्लास…पे॰… होती’’ति। एवमेव अधिप्पायो योजेतब्बोति ‘‘ये…पे॰… तं दस्सेतु’’न्ति एत्थ ‘‘यदिपि अविगतानन्तर’’न्तिआदिना यथा अधिप्पायो योजितो, एवमेव ‘‘तेनेतं आविकरोती’’ति एत्थापि अधिप्पायो योजेतब्बो। किं वुत्तं होति? यथा तत्थ ‘‘ऊनतरगणनेहि समानगणनेहि च सद्धिं संसन्दने ऊनतरा समाना च गणना होती’’ति अयमत्थो ञापनवसेन दस्सितो, एवमिधापीति। तेन वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘आरम्मणपच्चयो येन येन बहुतरगणनेन वा समानगणनेन वा पच्चयेन सद्धिं तिकदुकादिभेदं गच्छति, सब्बत्थ तीणेव पञ्हविस्सज्जनानि वेदितब्बानी’’ति। न केवलमत्थविसेसाविकरणत्थमेवेत्थ तथा योजना कता, अथ खो देसनाक्कमोयेव सोति दस्सेतुं ‘‘पच्चनीयादीसुपि पना’’तिआदिमाह। तत्थ मूलपदन्ति आरम्मणपच्चयादिकं तस्मिं तस्मिं नये मूलभूतं पदं। तत्थाति पच्चनीयादीसु। एतं लक्खणन्ति ‘‘तत्रिदं लक्खण’’न्तिआदिना वुत्तलक्खणं। तस्माति यस्मा पुब्बेनापरं पाळि एवमेव पवत्ता, तस्मा एव। तेन मूलपदं आदिम्हियेव ठपेत्वा देसना ञायागताति दस्सेति। यदि एवं लिङ्गनेन अत्थविसेसाविकरणं कथन्ति आह ‘‘न च विञ्ञाते अत्थे वचनेन लिङ्गेन च पयोजनं अत्थी’’ति।
80-85. Avigatā…pe… vuttepi vipallāsayojanaṃ akatvāti adhippāyo. Sā dassitā hotīti sā vipallāsayojanaṃ akatvā dassiyamānā yadipi dassitā hoti, na evaṃ āvikaraṇavasena dassitā hoti tādisassa liṅganassa abhāvato yathā vipallāsayojanāyanti adhippāyo. Tenāha ‘‘vipallāsa…pe… hotī’’ti. Evameva adhippāyo yojetabboti ‘‘ye…pe… taṃ dassetu’’nti ettha ‘‘yadipi avigatānantara’’ntiādinā yathā adhippāyo yojito, evameva ‘‘tenetaṃ āvikarotī’’ti etthāpi adhippāyo yojetabbo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā tattha ‘‘ūnataragaṇanehi samānagaṇanehi ca saddhiṃ saṃsandane ūnatarā samānā ca gaṇanā hotī’’ti ayamattho ñāpanavasena dassito, evamidhāpīti. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ārammaṇapaccayo yena yena bahutaragaṇanena vā samānagaṇanena vā paccayena saddhiṃ tikadukādibhedaṃ gacchati, sabbattha tīṇeva pañhavissajjanāni veditabbānī’’ti. Na kevalamatthavisesāvikaraṇatthamevettha tathā yojanā katā, atha kho desanākkamoyeva soti dassetuṃ ‘‘paccanīyādīsupi panā’’tiādimāha. Tattha mūlapadanti ārammaṇapaccayādikaṃ tasmiṃ tasmiṃ naye mūlabhūtaṃ padaṃ. Tatthāti paccanīyādīsu. Etaṃ lakkhaṇanti ‘‘tatridaṃ lakkhaṇa’’ntiādinā vuttalakkhaṇaṃ. Tasmāti yasmā pubbenāparaṃ pāḷi evameva pavattā, tasmā eva. Tena mūlapadaṃ ādimhiyeva ṭhapetvā desanā ñāyāgatāti dasseti. Yadi evaṃ liṅganena atthavisesāvikaraṇaṃ kathanti āha ‘‘na ca viññāte atthe vacanena liṅgena ca payojanaṃ atthī’’ti.
पच्चयानुलोमवण्णना निट्ठिता।
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / १. कुसलत्तिकं • 1. Kusalattikaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. पटिच्चवारवण्णना • 1. Paṭiccavāravaṇṇanā
