| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / បញ្ចបករណ-មូលដីកា • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
១. កុសលត្តិកំ
1. Kusalattikaṃ
១. បដិច្ចវារវណ្ណនា
1. Paṭiccavāravaṇṇanā
១. បច្ចយានុលោមំ
1. Paccayānulomaṃ
(១) វិភង្គវារោ
(1) Vibhaṅgavāro
៥៣. យា កុសលត្តិកេ លភន្តិ, ន តាយេវ វេទនាត្តិកាទីសូតិ តិកបទនានត្តមត្តេន វិនា មូលាវសានវសេន សទិសតំ សន្ធាយ ‘‘ន តាយេវា’’តិ វុត្តំ, ន ច កេវលំ តិកន្តរេយេវ, កុសលត្តិកេបិ បន យា បដិច្ចវារេ លភន្តិ, ន តាយេវ បច្ចយវារាទីសូតិ សព្ពបុច្ឆាសមាហរណំ ឥធ កត្តព្ពមេវ។ ធម្មានុលោមបច្ចនីយេ ច តិកបដ្ឋានេ វិតក្កត្តិកបីតិត្តិកានំ វិស្សជ្ជនេ សព្ពាបេតា វិស្សជ្ជនំ លភន្តីតិ ឯត្ថ បីតិត្តិកគ្គហណំ ន កាតព្ពំ។ ន ហិ តត្ថ ឯកូនបញ្ញាស បុច្ឆា វិស្សជ្ជនំ លភន្តីតិ។
53. Yākusalattike labhanti, na tāyeva vedanāttikādīsūti tikapadanānattamattena vinā mūlāvasānavasena sadisataṃ sandhāya ‘‘natāyevā’’ti vuttaṃ, na ca kevalaṃ tikantareyeva, kusalattikepi pana yā paṭiccavāre labhanti, na tāyeva paccayavārādīsūti sabbapucchāsamāharaṇaṃ idha kattabbameva. Dhammānulomapaccanīye ca tikapaṭṭhāne vitakkattikapītittikānaṃ vissajjane sabbāpetā vissajjanaṃ labhantīti ettha pītittikaggahaṇaṃ na kātabbaṃ. Na hi tattha ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ labhantīti.
តេន សទ្ធិន្តិ តេន សហជាតបច្ចយភូតេន សទ្ធិន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ‘‘យាវ និរោធគមនា ឧទ្ធំ បជ្ជតី’’តិ ច ‘‘ឧប្បាទាទយោ វា បាបុណាតី’’តិ ច វចនេហិ ខណត្តយសមង្គី ឧប្បជ្ជតីតិ វុច្ចតីតិ អនុញ្ញាតំ វិយ ហោតិ, ឧប្បាទក្ខណសមង្គីយេវ បន ឯវំ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។
Tena saddhinti tena sahajātapaccayabhūtena saddhinti attho daṭṭhabbo. ‘‘Yāva nirodhagamanā uddhaṃ pajjatī’’ti ca ‘‘uppādādayo vā pāpuṇātī’’ti ca vacanehi khaṇattayasamaṅgī uppajjatīti vuccatīti anuññātaṃ viya hoti, uppādakkhaṇasamaṅgīyeva pana evaṃ vuttoti daṭṭhabbo.
យស្មា បន ឯកោ ខន្ធោ ឯកស្សាតិអាទិ ឥធ កុសលវចនេន គហិតេ ខន្ធេ សន្ធាយ វុត្តំ។ វេទនាត្តិកាទីសុ បន ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច ទ្វិន្នំ, ទ្វេ បដិច្ច ឯកស្សបិ, ហេតុទុកាទីសុ ច សង្ខារក្ខន្ធេកទេសំ បដិច្ច សង្ខារក្ខន្ធេកទេសស្សបិ ឧប្បត្តិ វុត្តាតិ សហ ឧប្បជ្ជមានានំ សព្ពេសំ ធម្មានំ បច្ចយោ ហោន្តោ ឯកេកស្សបិ ទុកតិកាទិភេទានញ្ច បច្ចយោ នាម ហោតិយេវ, តថា ទុកាទិភេទានញ្ចាតិ។
Yasmā pana eko khandho ekassātiādi idha kusalavacanena gahite khandhe sandhāya vuttaṃ. Vedanāttikādīsu pana ekaṃ khandhaṃ paṭicca dvinnaṃ, dve paṭicca ekassapi, hetudukādīsu ca saṅkhārakkhandhekadesaṃ paṭicca saṅkhārakkhandhekadesassapi uppatti vuttāti saha uppajjamānānaṃ sabbesaṃ dhammānaṃ paccayo honto ekekassapi dukatikādibhedānañca paccayo nāma hotiyeva, tathā dukādibhedānañcāti.
‘‘រូបេន សទ្ធិំ អនុប្បត្តិតោ អារុប្បវិបាកញ្ច ន គហេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ បន ន សព្ពស្មិំ ឯតស្មិំ វចនេ គហេតព្ពំ, អថ ខោ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានញ្ច រូប’’ន្តិ ឯត្ថេវ។ ន កេវលញ្ច អារុប្បវិបាកោវ, អថ ខោ លោកុត្តរវិបាកកិរិយាព្យាកតម្បិ អារុប្បេ ឧប្បជ្ជមានំ ឯត្ថ ន គហេតព្ពំ។ ‘‘វិបាកាព្យាកតំ កិរិយាព្យាកតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា’’តិ ឯត្ថ បន ន កិញ្ចិ រូបេន វិនា សហ វា ឧប្បជ្ជមានំ សហេតុកំ វិបាកកិរិយាព្យាកតំ អគ្គហិតំ នាម អត្ថិ។ តត្ថ បន យំ រូបេន សហ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស បច្ចយុប្បន្នវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានញ្ច រូប’’ន្តិ វុត្តំ។
‘‘Rūpena saddhiṃ anuppattito āruppavipākañca na gahetabba’’nti vuttaṃ, taṃ pana na sabbasmiṃ etasmiṃ vacane gahetabbaṃ, atha kho ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti ettheva. Na kevalañca āruppavipākova, atha kho lokuttaravipākakiriyābyākatampi āruppe uppajjamānaṃ ettha na gahetabbaṃ. ‘‘Vipākābyākataṃ kiriyābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti ettha pana na kiñci rūpena vinā saha vā uppajjamānaṃ sahetukaṃ vipākakiriyābyākataṃ aggahitaṃ nāma atthi. Tattha pana yaṃ rūpena saha uppajjati, tassa paccayuppannavisesaṃ dassetuṃ ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti vuttaṃ.
‘‘វត្ថុំ បដិច្ច ខន្ធា’’តិ ឯត្តកេ វត្តព្ពេ បច្ចយភូតស្ស វត្ថុស្ស ‘‘កដត្តា ច រូប’’ន្តិ ឯតស្មិំ សាមញ្ញវចនេ បច្ចយុប្បន្នភាវេន អគ្គហិតតាបត្តិំ និវារេតុំ ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច វត្ថូ’’តិ វុត្តំ។ ខន្ធេ បដិច្ច វត្ថុ, វត្ថុំ បដិច្ច ខន្ធាតិ វា វត្ថុខន្ធានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយភូតានំ បច្ចយភាវវិសេសទស្សនត្ថំ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខំ វចនទ្វយំ វុត្តំ សាមញ្ញេន គហិតម្បិ វិសុំ ឧទ្ធដំ។
‘‘Vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti ettake vattabbe paccayabhūtassa vatthussa ‘‘kaṭattā ca rūpa’’nti etasmiṃ sāmaññavacane paccayuppannabhāvena aggahitatāpattiṃ nivāretuṃ ‘‘khandhe paṭicca vatthū’’ti vuttaṃ. Khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhāti vā vatthukhandhānaṃ aññamaññapaccayabhūtānaṃ paccayabhāvavisesadassanatthaṃ aññamaññāpekkhaṃ vacanadvayaṃ vuttaṃ sāmaññena gahitampi visuṃ uddhaṭaṃ.
មហាភូតេបិ បដិច្ច ឧប្បត្តិទស្សនត្តន្តិ យំ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ កដត្តារូបញ្ច ឧបាទារូបំ ឧបាទារូបគ្គហណេន វិនា ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ, តស្ស មហាភូតេបិ បដិច្ច ឧប្បត្តិទស្សនត្ថន្តិ អត្ថោ។ ឯតស្មិំ បន ទស្សនេ ខន្ធបច្ចយសហិតាសហិតញ្ច សព្ពំ ឧបាទារូបំ ឥតោ បរេសុ សហជាតបច្ចយាទីសុ សង្គហិតន្តិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘កដត្តារូបំ បដិសន្ធិយម្បី’’តិ បិ-សទ្ទោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។
Mahābhūtepipaṭicca uppattidassanattanti yaṃ cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpañca upādārūpaṃ upādārūpaggahaṇena vinā ‘‘khandhe paṭicca uppajjatī’’ti vuttaṃ, tassa mahābhūtepi paṭicca uppattidassanatthanti attho. Etasmiṃ pana dassane khandhapaccayasahitāsahitañca sabbaṃ upādārūpaṃ ito paresu sahajātapaccayādīsu saṅgahitanti imamatthaṃ sandhāya ‘‘kaṭattārūpaṃ paṭisandhiyampī’’ti pi-saddo vuttoti daṭṭhabbo.
មហាភូតេ បដិច្ច ឧបាទារូបន្តិ វុត្តនយេនាតិ ‘‘មហាភូតេ បដិច្ច ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ ឯត្ថ អត្ថតោ អយំ នយោ វុត្តោតិ សន្ធាយាហ។
Mahābhūte paṭicca upādārūpanti vuttanayenāti ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti ettha atthato ayaṃ nayo vuttoti sandhāyāha.
៥៤. រូបមិស្សកា បហាយាតិ យាសុ បុច្ឆាសុ រូបេន វិនា បច្ចយុប្បន្នំ ន លព្ភតិ, អថ ខោ រូបមិស្សកមេវ លព្ភតិ, តា បហាយាតិ អធិប្បាយោ។
54. Rūpamissakā pahāyāti yāsu pucchāsu rūpena vinā paccayuppannaṃ na labbhati, atha kho rūpamissakameva labbhati, tā pahāyāti adhippāyo.
៥៧. ‘‘តិណ្ណំ សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតី’’តិ វចនតោតិ គព្ភសេយ្យកបដិសន្ធិយា បញ្ចក្ខន្ធសព្ភាវេន តាយ សមានលក្ខណា សព្ពាបិ បញ្ចវោការបដិសន្ធិ ឱក្កន្តិនាមកាតិ សាធេតិ។ បរិបុណ្ណធម្មានំ វិស្សជ្ជនំ ឯត្ថ អត្ថីតិ បរិបុណ្ណវិស្សជ្ជនា។
57. ‘‘Tiṇṇaṃ sannipātā gabbhassa avakkanti hotī’’ti vacanatoti gabbhaseyyakapaṭisandhiyā pañcakkhandhasabbhāvena tāya samānalakkhaṇā sabbāpi pañcavokārapaṭisandhi okkantināmakāti sādheti. Paripuṇṇadhammānaṃ vissajjanaṃ ettha atthīti paripuṇṇavissajjanā.
ឯត្ថ ច ‘‘ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ច តយោ…បេ.… មហាភូតេ បដិច្ច ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ (បដ្ឋា. ១.១.៥៣) ឯត្តាវតា បញ្ចវោការេ សព្ពំ ចិត្តកម្មសមុដ្ឋានរូបំ ទស្សិតំ។ អវសេសំ បន ទស្សេតុំ ‘‘ពាហិរ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ពាហិរន្តិ ឯតេន អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបំ ទស្សេតិ, បុន អាហារសមុដ្ឋានំ ឧតុសមុដ្ឋានន្តិ ឯតេហិ សព្ពំ ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ អាហារឧតុសមុដ្ឋានរូបំ។ តត្ថ ‘‘ឧតុសមុដ្ឋានំ ឯក’’ន្តិអាទិនា អសញ្ញសត្តានម្បិ ឧតុសមុដ្ឋានំ វុត្តមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ន ហិ តត្ថ តស្ស វជ្ជនេ ការណំ អត្ថីតិ។ អាទិម្ហិ បន ‘‘ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ចា’’តិអាទិ អវិសេសវចនំ សហជាតំ អរូបម្បិ បច្ចយំ ហេតាទិកេ ច បច្ចយេ ពហុតរេ លភន្តំ ចិត្តសមុដ្ឋានកដត្តារូបទ្វយំ សហ សង្គណ្ហិត្វា វុត្តំ, ឯវញ្ច កត្វា តស្ស បរិយោសានេ ‘‘មហាភូតេ បដិច្ច ចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា តត្ថ កដត្តារូបំ ចិត្តសមុដ្ឋានសម្ពន្ធំ តំសមានគតិកំ បញ្ចវោការេ វត្តមានមេវ គហិតន្តិ អគ្គហិតំ កដត្តារូបំ ទស្សេតុំ ‘‘អសញ្ញសត្តានំ ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ, តស្មា ឧបាទារូបំ ឥធបិ កម្មបច្ចយវិភង្គេ វិយ ‘‘មហាភូតេ បដិច្ច កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ (បដ្ឋា. ១.១.៦៣) កដត្តារូបភាវវិសិដ្ឋំ ឧបាទារូបំ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ន ហិ វុត្តស្ស ឧតុសមុដ្ឋានស្ស បុនវចនេ បយោជនំ អត្ថីតិ។
Ettha ca ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo…pe… mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti (paṭṭhā. 1.1.53) ettāvatā pañcavokāre sabbaṃ cittakammasamuṭṭhānarūpaṃ dassitaṃ. Avasesaṃ pana dassetuṃ ‘‘bāhira’’ntiādi vuttaṃ. Tattha bāhiranti etena anindriyabaddharūpaṃ dasseti, puna āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhānanti etehi sabbaṃ indriyabaddhaṃ āhārautusamuṭṭhānarūpaṃ. Tattha ‘‘utusamuṭṭhānaṃ eka’’ntiādinā asaññasattānampi utusamuṭṭhānaṃ vuttamevāti daṭṭhabbaṃ. Na hi tattha tassa vajjane kāraṇaṃ atthīti. Ādimhi pana ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’tiādi avisesavacanaṃ sahajātaṃ arūpampi paccayaṃ hetādike ca paccaye bahutare labhantaṃ cittasamuṭṭhānakaṭattārūpadvayaṃ saha saṅgaṇhitvā vuttaṃ, evañca katvā tassa pariyosāne ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti vuttaṃ, tasmā tattha kaṭattārūpaṃ cittasamuṭṭhānasambandhaṃ taṃsamānagatikaṃ pañcavokāre vattamānameva gahitanti aggahitaṃ kaṭattārūpaṃ dassetuṃ ‘‘asaññasattānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’tiādi vuttaṃ, tasmā upādārūpaṃ idhapi kammapaccayavibhaṅge viya ‘‘mahābhūte paṭicca kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti (paṭṭhā. 1.1.63) kaṭattārūpabhāvavisiṭṭhaṃ upādārūpaṃ gahitanti daṭṭhabbaṃ. Na hi vuttassa utusamuṭṭhānassa punavacane payojanaṃ atthīti.
កស្មា បន យថា ពាហិរាទីសុ ‘‘មហាភូតេ បដិច្ច ឧបាទារូប’’ន្តិ អវិសេសេត្វា ឧបាទារូបំ វុត្តំ, ឯវំ អវត្វា ចិត្តកម្មជឧបាទារូបានិ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ ហេតុបច្ចយាទីសុ សហ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ ឧបាទារូបំ អសញ្ញសត្តានំ…បេ.… កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ អធិបតិបច្ចយាទីសុ វិសុំ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបភាវកដត្តារូបភាវេហិ វិសេសេត្វាវ វុត្តានីតិ? តត្ថ ពាហិរគ្គហណាទីហិ វិយ ឯត្ថ មហាភូតានំ កេនចិ អវិសេសិតត្តា។ អបិច ឥទ្ធិចិត្តនិព្ពត្តានំ កម្មបច្ចយានញ្ច ឥដ្ឋានិដ្ឋានំ ពាហិររូបាយតនាទីនំ ចិត្តំ កម្មញ្ច ហេតាទីសុ ន កោចិ បច្ចយោ, អាហារឧតុសមុដ្ឋានានំ បន ចិត្តំ បច្ឆាជាតភាវេន ឧបត្ថម្ភកមេវ, ន ជនកំ, មហាភូតានេវ បន តេសំ សហជាតាទិភាវេន ជនកានិ, តស្មា សតិបិ ចិត្តេន កម្មេន ច វិនា អភាវេ ហេតាទិបច្ចយភូតេហិ អរូបេហិ ឧប្បជ្ជមានានិ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបកដត្តារូបភូតានេវ ឧបាទារូបានិ ហោន្តិ, ន អញ្ញានីតិ ឥមំ វិសេសំ ទស្សេតុំ ចិត្តកម្មជេស្វេវ ឧបាទារូបេសុ វិសេសនំ កតំ។ អញ្ញានិ វា សមានជាតិកេន រូបេន សមុដ្ឋានានិ បាកដវិសេសនានេវាតិ ន វិសេសនំ អរហន្តិ, ឯតានិ បន អសមានជាតិកេហិ អរូបេហិ សមុដ្ឋិតានិ វិសេសនំ អរហន្តីតិ វិសេសិតានីតិ វេទិតព្ពានិ។ យថា វា ចិត្តកម្មានិ ចិត្តកម្មសមុដ្ឋានានំ សវិសេសេន បច្ចយភាវេន បច្ចយា ហោន្តិ សហជាតាទិបច្ចយភាវតោ មូលករណភាវតោ ច, ន ឯវំ ឧតុអាហារា តំសមុដ្ឋានានន្តិ ចិត្តកម្មជានេវ វិសុំ វិសេសនំ អរហន្តិ។ ឥតរានិ បន មហាភូតវិសេសេនេវ វិសេសិតានិ, ឥធ ឧបាទារូបវិសេសនេន មហាភូតានិ វិយ។ ន ហិ អញ្ញតរវិសេសនំ ឧភយវិសេសនំ ន ហោតីតិ។
Kasmā pana yathā bāhirādīsu ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti avisesetvā upādārūpaṃ vuttaṃ, evaṃ avatvā cittakammajaupādārūpāni ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti hetupaccayādīsu saha ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ upādārūpaṃ asaññasattānaṃ…pe… kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti adhipatipaccayādīsu visuṃ cittasamuṭṭhānarūpabhāvakaṭattārūpabhāvehi visesetvāva vuttānīti? Tattha bāhiraggahaṇādīhi viya ettha mahābhūtānaṃ kenaci avisesitattā. Apica iddhicittanibbattānaṃ kammapaccayānañca iṭṭhāniṭṭhānaṃ bāhirarūpāyatanādīnaṃ cittaṃ kammañca hetādīsu na koci paccayo, āhārautusamuṭṭhānānaṃ pana cittaṃ pacchājātabhāvena upatthambhakameva, na janakaṃ, mahābhūtāneva pana tesaṃ sahajātādibhāvena janakāni, tasmā satipi cittena kammena ca vinā abhāve hetādipaccayabhūtehi arūpehi uppajjamānāni cittasamuṭṭhānarūpakaṭattārūpabhūtāneva upādārūpāni honti, na aññānīti imaṃ visesaṃ dassetuṃ cittakammajesveva upādārūpesu visesanaṃ kataṃ. Aññāni vā samānajātikena rūpena samuṭṭhānāni pākaṭavisesanānevāti na visesanaṃ arahanti, etāni pana asamānajātikehi arūpehi samuṭṭhitāni visesanaṃ arahantīti visesitānīti veditabbāni. Yathā vā cittakammāni cittakammasamuṭṭhānānaṃ savisesena paccayabhāvena paccayā honti sahajātādipaccayabhāvato mūlakaraṇabhāvato ca, na evaṃ utuāhārā taṃsamuṭṭhānānanti cittakammajāneva visuṃ visesanaṃ arahanti. Itarāni pana mahābhūtaviseseneva visesitāni, idha upādārūpavisesanena mahābhūtāni viya. Na hi aññataravisesanaṃ ubhayavisesanaṃ na hotīti.
៥៨. អញ្ញមញ្ញបច្ចយេ ខន្ធេ បដិច្ច វត្ថុ, វត្ថុំ បដិច្ច ខន្ធាតិ ខន្ធវត្ថូនំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយតាទស្សនេន បុព្ពេ វិសុំ បច្ចយភាវេន ទស្សិតានំ ខន្ធានំ ឯកតោ បច្ចយភាវោ ទស្សិតោ ហោតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេនាហ ‘‘ចតុន្នម្បិ ខន្ធានំ ឯកតោ វត្ថុនា អញ្ញមញ្ញបច្ចយតំ ទស្សេតុំ វុត្ត’’ន្តិ។ ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច វត្ថូ’’តិ ឥទំ បន ចតុន្នម្បិ ខន្ធានំ ឯកតោ បដិច្ចត្ថផរណតាទស្សនត្ថំ, ‘‘វត្ថុំ បដិច្ច ខន្ធា’’តិ វត្ថុស្ស។ ន កេវលញ្ច ខន្ធានំ ឥធេវ, ហេតុបច្ចយាទីសុបិ អយមេវ នយោ។ តត្ថ សព្ពេសំ ខន្ធានំ វិសុំ បដិច្ចត្ថផរណតំ ទស្សេត្វា បុន ‘‘វត្ថុំ បដិច្ច ខន្ធា’’តិ វត្ថុស្សបិ ទស្សិតាយ ‘‘ឯកំ ខន្ធញ្ច វត្ថុញ្ច បដិច្ច តយោ ខន្ធា’’តិអាទិនា ខន្ធវត្ថូនញ្ច ទស្សិតាយេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពា។
58. Aññamaññapaccaye khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhāti khandhavatthūnaṃ aññamaññapaccayatādassanena pubbe visuṃ paccayabhāvena dassitānaṃ khandhānaṃ ekato paccayabhāvo dassito hotīti iminā adhippāyenāha ‘‘catunnampi khandhānaṃ ekato vatthunā aññamaññapaccayataṃ dassetuṃ vutta’’nti. ‘‘Khandhe paṭicca vatthū’’ti idaṃ pana catunnampi khandhānaṃ ekato paṭiccatthapharaṇatādassanatthaṃ, ‘‘vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti vatthussa. Na kevalañca khandhānaṃ idheva, hetupaccayādīsupi ayameva nayo. Tattha sabbesaṃ khandhānaṃ visuṃ paṭiccatthapharaṇataṃ dassetvā puna ‘‘vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti vatthussapi dassitāya ‘‘ekaṃ khandhañca vatthuñca paṭicca tayo khandhā’’tiādinā khandhavatthūnañca dassitāyeva hotīti daṭṭhabbā.
កស្មា បនេត្ថ ‘‘កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច អព្យាកតោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា, កុសលេ ខន្ធេ បដិច្ច ចិត្តសមុដ្ឋានា មហាភូតា’’តិ ឯវមាទិ ន វុត្តំ, ននុ យទេវ បដិច្ចត្ថំ ផរតិ, ន តេនេវ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន ភវិតព្ពំ ហេតុបច្ចយាទីហិ វិយ។ ន ហិ យំ ‘‘ឯកំ តយោ ទ្វេ ច ខន្ធេ បដិច្ចា’’តិ វុត្តំ, តេ ហេតុបច្ចយភូតា ឯវ ហោន្តិ។ ឯស នយោ អារម្មណបច្ចយាទីសុបិ។ បច្ចយវារេ ច ‘‘អព្យាកតំ ធម្មំ បច្ចយា កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.២៥៦) វុត្តំ, ន វត្ថុ កុសលានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ ហោតិ, អថ ច បន តំបច្ចយា ខន្ធានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ឧប្បត្តិ វុត្តា ឯវ។ យទិបិ កុសលា ខន្ធា មហាភូតានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ន ហោន្តិ, តថាបិ តេ បដិច្ច តេសំ ឧប្បត្តិ វត្តព្ពា សិយាតិ? ន វត្តព្ពា ខន្ធសហជាតានំ មហាភូតានំ ខន្ធានំ បច្ចយភាវាភាវតោ។ អញ្ញមញ្ញសទ្ទោ ហិ ន ហេតាទិសទ្ទោ វិយ និរបេក្ខោ, សហជាតាទិសទ្ទោ វិយ វា អញ្ញតរាបេក្ខោ, អថ ខោ យថាវុត្តេតរេតរាបេក្ខោ។ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នា ច ខន្ធា មហាភូតា ឥធ យថាវុត្តា ភវេយ្យុំ, តេសុ ច មហាភូតា ខន្ធានំ ន កោចិ បច្ចយោ។ យស្ស ច សយំ បច្ចយោ, តតោ តេន តន្និស្សិតេន វា អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន ឧប្បជ្ជមានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ឧប្បជ្ជតីតិ វត្តព្ពតំ អរហតិ, យថា ខន្ធេ បដិច្ច ខន្ធា, វត្ថុំ បច្ចយា ខន្ធា។ តស្មា អត្តនោ បច្ចយស្ស បច្ចយត្តាភាវតោ តទបេក្ខត្តា ច អញ្ញមញ្ញសទ្ទស្ស ខន្ធេ បដិច្ច បច្ចយា ច មហាភូតានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ឧប្បត្តិ ន វុត្តា, ន អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ច វុត្តា។ ខន្ធា បន វត្ថុំ បច្ចយា ឧប្បជ្ជមានា វត្ថុស្ស បច្ឆាជាតបច្ចយា ហោន្តិ, តន្និស្សិតេន ច អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន ឧប្បជ្ជន្តិ។ តស្មា វត្ថុំ បច្ចយា ខន្ធានំ កុសលាទីនំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ឧប្បត្តិ វុត្តាតិ។
Kasmā panettha ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati aññamaññapaccayā, kusale khandhe paṭicca cittasamuṭṭhānā mahābhūtā’’ti evamādi na vuttaṃ, nanu yadeva paṭiccatthaṃ pharati, na teneva aññamaññapaccayena bhavitabbaṃ hetupaccayādīhi viya. Na hi yaṃ ‘‘ekaṃ tayo dve ca khandhe paṭiccā’’ti vuttaṃ, te hetupaccayabhūtā eva honti. Esa nayo ārammaṇapaccayādīsupi. Paccayavāre ca ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paccayā kusalo dhammo uppajjati aññamaññapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.256) vuttaṃ, na vatthu kusalānaṃ aññamaññapaccayo hoti, atha ca pana taṃpaccayā khandhānaṃ aññamaññapaccayā uppatti vuttā eva. Yadipi kusalā khandhā mahābhūtānaṃ aññamaññapaccayā na honti, tathāpi te paṭicca tesaṃ uppatti vattabbā siyāti? Na vattabbā khandhasahajātānaṃ mahābhūtānaṃ khandhānaṃ paccayabhāvābhāvato. Aññamaññasaddo hi na hetādisaddo viya nirapekkho, sahajātādisaddo viya vā aññatarāpekkho, atha kho yathāvuttetaretarāpekkho. Paccayapaccayuppannā ca khandhā mahābhūtā idha yathāvuttā bhaveyyuṃ, tesu ca mahābhūtā khandhānaṃ na koci paccayo. Yassa ca sayaṃ paccayo, tato tena tannissitena vā aññamaññapaccayena uppajjamānaṃ aññamaññapaccayā uppajjatīti vattabbataṃ arahati, yathā khandhe paṭicca khandhā, vatthuṃ paccayā khandhā. Tasmā attano paccayassa paccayattābhāvato tadapekkhattā ca aññamaññasaddassa khandhe paṭicca paccayā ca mahābhūtānaṃ aññamaññapaccayā uppatti na vuttā, na aññamaññapaccayā ca vuttā. Khandhā pana vatthuṃ paccayā uppajjamānā vatthussa pacchājātapaccayā honti, tannissitena ca aññamaññapaccayena uppajjanti. Tasmā vatthuṃ paccayā khandhānaṃ kusalādīnaṃ aññamaññapaccayā uppatti vuttāti.
៥៩. ន សា គហិតាតិ ចក្ខាយតនាទីនិ និស្សយភូតានិ បដិច្ចាតិ ន វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ។ និស្សយបច្ចយភាវេន បន ន ចក្ខាយតនាទីនិ អារម្មណបច្ចយភាវេន រូបាយតនាទីនិ វិយ ន គហិតានីតិ។
59. Nasā gahitāti cakkhāyatanādīni nissayabhūtāni paṭiccāti na vuttanti adhippāyo. Nissayapaccayabhāvena pana na cakkhāyatanādīni ārammaṇapaccayabhāvena rūpāyatanādīni viya na gahitānīti.
៦០. ទ្វីសុ ឧបនិស្សយេសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ, អារម្មណូបនិស្សយម្បិ បន យេ លភន្តិ, តេសំ វសេន អារម្មណបច្ចយសទិសន្តិ ឯវំ វុត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ កិញ្ចាបី’’តិ អាហ។ តត្ថ ‘‘ន សព្ពេ អកុសលា អព្យាកតា អារម្មណូបនិស្សយំ លភន្តី’’តិ បុរិមបាឋោ។ កុសលាបិ បន មហគ្គតា ឯកន្តេន, កាមាវចរា ច កទាចិ ន លភន្តីតិ ‘‘ន សព្ពេ កុសលាកុសលាព្យាកតា’’តិ បឋន្តិ។
60. Dvīsu upanissayesu vattabbameva natthi, ārammaṇūpanissayampi pana ye labhanti, tesaṃ vasena ārammaṇapaccayasadisanti evaṃ vuttanti dassetuṃ ‘‘tattha kiñcāpī’’ti āha. Tattha ‘‘na sabbe akusalā abyākatā ārammaṇūpanissayaṃ labhantī’’ti purimapāṭho. Kusalāpi pana mahaggatā ekantena, kāmāvacarā ca kadāci na labhantīti ‘‘na sabbe kusalākusalābyākatā’’ti paṭhanti.
៦១. បុរេជាតបច្ចយេ យថា អញ្ញត្ថ បច្ចយំ អនិទ្ទិសិត្វាវ ទេសនា កតា, ឯវំ អកត្វា កស្មា ‘‘វត្ថុំ បុរេជាតបច្ចយា’’តិ វុត្តន្តិ? និយមសព្ភាវា។ ហេតុអាទីសុ ហិ និយមោ នត្ថិ។ ន ហិ តេហិ ឧប្បជ្ជមានានំ អលោភាទីសុ កុសលាទីសុ រូបាទីសុ ច អយមេវ បច្ចយោតិ និយមោ អត្ថិ, ឥធ បន វត្ថុ ន វត្ថុធម្មេសុ បុរេជាតបច្ចយា ឧប្បជ្ជមានានំ ធម្មានំ និយមតោ ឆព្ពិធំ វត្ថុ បុរេជាតបច្ចយោ ហោតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ឥទំ វុត្តំ។ អារម្មណបុរេជាតម្បិ ហិ វត្ថុបុរេជាតេ អវិជ្ជមានេ ន លព្ភតិ, ឯវញ្ច កត្វា បដិសន្ធិវិបាកស្ស នបុរេជាតបច្ចយា ឯវ ឧប្បត្តិ វុត្តា, បច្ចុប្បន្នារម្មណស្សបិ តស្ស បុរេជាតបច្ចយោ ន ឧទ្ធដោ។ ‘‘នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មំ បដិច្ច វិបាកោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ បុរេជាតបច្ចយា’’តិ ឯតស្សបិ អលាភតោ តត្ថ ‘‘បុរេជាតេ តីណី’’តិ (បដ្ឋា. ១.៣.១២៤) វុត្តន្តិ។
61. Purejātapaccaye yathā aññattha paccayaṃ aniddisitvāva desanā katā, evaṃ akatvā kasmā ‘‘vatthuṃ purejātapaccayā’’ti vuttanti? Niyamasabbhāvā. Hetuādīsu hi niyamo natthi. Na hi tehi uppajjamānānaṃ alobhādīsu kusalādīsu rūpādīsu ca ayameva paccayoti niyamo atthi, idha pana vatthu na vatthudhammesu purejātapaccayā uppajjamānānaṃ dhammānaṃ niyamato chabbidhaṃ vatthu purejātapaccayo hotīti imamatthaṃ dassetuṃ idaṃ vuttaṃ. Ārammaṇapurejātampi hi vatthupurejāte avijjamāne na labbhati, evañca katvā paṭisandhivipākassa napurejātapaccayā eva uppatti vuttā, paccuppannārammaṇassapi tassa purejātapaccayo na uddhaṭo. ‘‘Nevavipākanavipākadhammadhammaṃ paṭicca vipāko dhammo uppajjati purejātapaccayā’’ti etassapi alābhato tattha ‘‘purejāte tīṇī’’ti (paṭṭhā. 1.3.124) vuttanti.
៦៣. តថា បដិសន្ធិក្ខណេ មហាភូតានន្តិ មហាភូតានំ ឯកក្ខណិកនានាក្ខណិកកម្មបច្ចយវសេនេវ តទុបាទារូបានម្បិ វទតីតិ ច ទដ្ឋព្ពំ។ កដត្តារូបានន្តិ បវត្តិយំ កដត្តារូបានន្តិ អធិប្បាយោ។
63. Tathā paṭisandhikkhaṇe mahābhūtānanti mahābhūtānaṃ ekakkhaṇikanānākkhaṇikakammapaccayavaseneva tadupādārūpānampi vadatīti ca daṭṭhabbaṃ. Kaṭattārūpānanti pavattiyaṃ kaṭattārūpānanti adhippāyo.
៦៤. យថាលាភវសេនាតិ ឥន្ទ្រិយរូបេសុ យំ យំ បដិសន្ធិយំ លព្ភតិ, តស្ស តស្ស វសេន។
64. Yathālābhavasenāti indriyarūpesu yaṃ yaṃ paṭisandhiyaṃ labbhati, tassa tassa vasena.
៦៩. វិប្បយុត្តបច្ចយា ឧប្បជ្ជមានានម្បិ កេសញ្ចិ និយមតោ វត្ថុ វិប្បយុត្តបច្ចយោ, កេសញ្ចិ ខន្ធា, ន ច សមានវិប្បយុត្តបច្ចយា ឯវ កុសលាទិកេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជន្តិ, អថ ខោ នានាវិប្បយុត្តបច្ចយាបិ, តស្មា តំ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘វត្ថុំ វិប្បយុត្តបច្ចយា, ខន្ធេ វិប្បយុត្តបច្ចយា’’តិ តត្ថ តត្ថ វុត្តំ។ តត្ថ តទាយត្តវុត្តិតាយ បច្ចយុប្បន្នោ បច្ចយំ បច្ចយំ ករោតីតិ ឥមស្សត្ថស្ស វសេន ឧបយោគវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ វត្ថុំ ខន្ធេ វិប្បយុត្តបច្ចយករណតោតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘វត្ថុំ បដិច្ច វិប្បយុត្តបច្ចយា, វត្ថុនា វិប្បយុត្តបច្ចយតំ សាធេន្តេនា’’តិ អត្ថោ វុត្តោ, តត្ថ កុសលានំ ខន្ធានំ វត្ថុំ បដិច្ច ឧប្បត្តិ នត្ថីតិ ‘‘វត្ថុំ បដិច្ចា’’តិ ន សក្កា វត្តុន្តិ, ឥទំ បន បដិច្ចសទ្ទេន អយោជេត្វា ‘‘បដិច្ច ឧប្បជ្ជន្តិ វត្ថុំ វិប្បយុត្តបច្ចយា’’តិ យោជេត្វា តស្សត្ថោ ‘‘វត្ថុនា វិប្បយុត្តបច្ចយតំ សាធេន្តេនា’’តិ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ កិំ បន បដិច្ចាតិ? យំ ‘‘ឯកំ ខន្ធ’’ន្តិអាទិកំ បាឡិយំ បដិច្ចាតិ វុត្តំ។ តមេវ អត្ថំ បាកដំ កត្វា ‘‘វត្ថុំ វិប្បយុត្តបច្ចយាតិ ខន្ធេ បដិច្ច ខន្ធា, វត្ថុនា វិប្បយុត្តបច្ចយតំ សាធេន្តេនា’’តិ បឋន្តិ។ អនន្តរត្តា បាកដស្ស អព្យាកតចិត្តសមុដ្ឋានស្សេវ គហណំ មា ហោតូតិ ‘‘អព្យាកតចិត្តសមុដ្ឋានម្បិ កុសលាកុសលចិត្តសមុដ្ឋានម្បី’’តិ អាហ។ អាសន្នម្បិ ទូរម្បិ សព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតីតិ។
69. Vippayuttapaccayā uppajjamānānampi kesañci niyamato vatthu vippayuttapaccayo, kesañci khandhā, na ca samānavippayuttapaccayā eva kusalādike paṭicca uppajjamānā uppajjanti, atha kho nānāvippayuttapaccayāpi, tasmā taṃ visesaṃ dassetuṃ ‘‘vatthuṃ vippayuttapaccayā, khandhe vippayuttapaccayā’’ti tattha tattha vuttaṃ. Tattha tadāyattavuttitāya paccayuppanno paccayaṃ paccayaṃ karotīti imassatthassa vasena upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Vatthuṃ khandhe vippayuttapaccayakaraṇatoti ayañhettha attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vatthuṃ paṭicca vippayuttapaccayā, vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti attho vutto, tattha kusalānaṃ khandhānaṃ vatthuṃ paṭicca uppatti natthīti ‘‘vatthuṃ paṭiccā’’ti na sakkā vattunti, idaṃ pana paṭiccasaddena ayojetvā ‘‘paṭicca uppajjanti vatthuṃ vippayuttapaccayā’’ti yojetvā tassattho ‘‘vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti vuttoti daṭṭhabbo. Kiṃ pana paṭiccāti? Yaṃ ‘‘ekaṃ khandha’’ntiādikaṃ pāḷiyaṃ paṭiccāti vuttaṃ. Tameva atthaṃ pākaṭaṃ katvā ‘‘vatthuṃ vippayuttapaccayāti khandhe paṭicca khandhā, vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti paṭhanti. Anantarattā pākaṭassa abyākatacittasamuṭṭhānasseva gahaṇaṃ mā hotūti ‘‘abyākatacittasamuṭṭhānampi kusalākusalacittasamuṭṭhānampī’’ti āha. Āsannampi dūrampi sabbanti vuttaṃ hotīti.
៧១-៧២. ‘‘ឥមេ វីសតិ បច្ចយាតិ សំខិបិត្វា ទស្សិតានំ វសេនេតំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ យទិ ឯកេនបិ ទេសនំ សំខិត្តំ សំខិត្តមេវ, អាទិម្ហិ បន តយោ បច្ចយា វិប្បយុត្តបច្ចយោ ឯកម្បិ បទំ អបរិហាបេត្វា វិត្ថារិតាតិ តេ ចត្តារោ បច្ឆាជាតញ្ច វជ្ជេត្វា ‘‘ឥមេ ឯកូនវីសតិ បច្ចយា’’តិ វត្តព្ពំ សិយា។ ឯត្តកា ហិ សំខិបិត្វា ទស្សិតាតិ។ យេ បន បាឡិយំ វិត្ថារិតំ អវិត្ថារិតញ្ច សព្ពំ សង្គហេត្វា វុត្តន្តិ វទន្តិ, តេសំ ‘‘ឥមេ តេវីសតិ បច្ចយា’’តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ។ អាទិម្ហិ បន តយោ បច្ចយេ វិត្ថារិតេ វជ្ជេត្វា យតោ បភុតិ សង្ខេបោ អារទ្ធោ, តតោ ចតុត្ថតោ បភុតិ សំខិត្តំ វិត្ថារិតញ្ច សហ គហេត្វា ‘‘ឥមេ តេវីសតិ បច្ចយា’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
71-72. ‘‘Ime vīsati paccayāti saṃkhipitvā dassitānaṃ vasenetaṃ vutta’’nti vuttaṃ. Tattha yadi ekenapi desanaṃ saṃkhittaṃ saṃkhittameva, ādimhi pana tayo paccayā vippayuttapaccayo ekampi padaṃ aparihāpetvā vitthāritāti te cattāro pacchājātañca vajjetvā ‘‘ime ekūnavīsati paccayā’’ti vattabbaṃ siyā. Ettakā hi saṃkhipitvā dassitāti. Ye pana pāḷiyaṃ vitthāritaṃ avitthāritañca sabbaṃ saṅgahetvā vuttanti vadanti, tesaṃ ‘‘ime tevīsati paccayā’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ. Ādimhi pana tayo paccaye vitthārite vajjetvā yato pabhuti saṅkhepo āraddho, tato catutthato pabhuti saṃkhittaṃ vitthāritañca saha gahetvā ‘‘ime tevīsati paccayā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
វិភង្គវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Vibhaṅgavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
(២) សង្ខ្យាវារោ
(2) Saṅkhyāvāro
៧៣. តថា បុរេជាតបច្ចយេតិ យថា អញ្ញមញ្ញបច្ចយេ វិសេសោ វិភង្គេ អត្ថិ, តថា បុរេជាតបច្ចយេបិ អត្ថីតិ អត្ថោ។ ‘‘វត្ថុំ បុរេជាតបច្ចយា’’តិ ហិ តត្ថ វិសេសោ បដិសន្ធិអភាវោ ចាតិ។ វិបាកានិ ចេវ វីថិចិត្តានិ ច ន លព្ភន្តីតិ ឯតេន ‘‘កិរិយាព្យាកតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ចា’’តិអាទិកេ (បដ្ឋា. ១.១.៥៣) វិភង្គេ វិបាកាព្យាកតាភាវំ កិរិយាព្យាកតេ ច អជវនស្ស សព្ពេន សព្ពំ អលព្ភមានតំ វិសេសំ ទស្សេតិ។
73. Tathāpurejātapaccayeti yathā aññamaññapaccaye viseso vibhaṅge atthi, tathā purejātapaccayepi atthīti attho. ‘‘Vatthuṃ purejātapaccayā’’ti hi tattha viseso paṭisandhiabhāvo cāti. Vipākāni cevavīthicittāni ca na labbhantīti etena ‘‘kiriyābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādike (paṭṭhā. 1.1.53) vibhaṅge vipākābyākatābhāvaṃ kiriyābyākate ca ajavanassa sabbena sabbaṃ alabbhamānataṃ visesaṃ dasseti.
៧៤. ឯកមូលកេ ទស្សិតាយ ទេសនាយ លព្ភមានគណនញ្ញេវ អាទាយាតិ ឥទំ ឯតស្មិំ អនុលោមេ សុទ្ធិកនយេ ទស្សិតគណនតោ តតោ បរេសុ នយេសុ អញ្ញិស្សា អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ អពហុគណនេន យុត្តស្ស តេន សមានគណនតា ច ឥមស្មិំ អនុលោមេយេវ ទដ្ឋព្ពា។ បច្ចនីយេ បន ‘‘នហេតុបច្ចយា នារម្មណេ ឯក’’ន្តិអាទិំ (បដ្ឋា. ១.១.១០៤) វក្ខតីតិ។
74. Ekamūlake dassitāya desanāya labbhamānagaṇanaññeva ādāyāti idaṃ etasmiṃ anulome suddhikanaye dassitagaṇanato tato paresu nayesu aññissā abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Abahugaṇanena yuttassa tena samānagaṇanatā ca imasmiṃ anulomeyeva daṭṭhabbā. Paccanīye pana ‘‘nahetupaccayā nārammaṇe eka’’ntiādiṃ (paṭṭhā. 1.1.104) vakkhatīti.
៧៦-៧៩. តេ បន សង្ខិបិត្វា តេវីសតិមូលកោវេត្ថ ទស្សិតោតិ ឯត្ថ បច្ឆាជាតវិបាកានំ បរិហីនត្តា ‘‘ទ្វាវីសតិមូលកោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា សាសេវនសវិបាកានំ វសេន។ ទុវិធម្បិ បន ទ្វាវីសតិមូលកំ សហ គហេត្វា សង្គហិតេ តស្មិំ ឧភយសព្ភាវតោ ‘‘តេវីសតិមូលកោ’’តិ អាហាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អាសេវនវិបាកានំ វា វិរោធាភាវេ សតិ បុច្ឆាយ ទស្សិតនយេន តេវីសតិមូលកេន ភវិតព្ពំ, តស្ស ច នាមំ ទ្វាវីសតិមូលកេ អារោបេត្វា ‘‘តេវីសតិមូលកោ’’តិ វុត្តន្តិ អយមេត្ថ រុឡ្ហី។
76-79. Te pana saṅkhipitvā tevīsatimūlakovettha dassitoti ettha pacchājātavipākānaṃ parihīnattā ‘‘dvāvīsatimūlako’’ti vattabbaṃ siyā sāsevanasavipākānaṃ vasena. Duvidhampi pana dvāvīsatimūlakaṃ saha gahetvā saṅgahite tasmiṃ ubhayasabbhāvato ‘‘tevīsatimūlako’’ti āhāti daṭṭhabbaṃ. Āsevanavipākānaṃ vā virodhābhāve sati pucchāya dassitanayena tevīsatimūlakena bhavitabbaṃ, tassa ca nāmaṃ dvāvīsatimūlake āropetvā ‘‘tevīsatimūlako’’ti vuttanti ayamettha ruḷhī.
អារម្មណបទេ ចេវាតិ ឯតេន ឯកមូលកេ អញ្ញបទានិ វជ្ជេតិ។ ន ហិ ឯកមូលកេ ហេតាទីសុ តយោវាតិ អធិប្បាយោ។ សុទ្ធិកនយោ បន អារម្មណមូលកាទីសុ ន លព្ភតីតិ អារម្មណមូលកេ ‘‘នវា’’តិ ឯតាយ អធិកគណនាយ អភាវទស្សនត្ថំ ‘‘អារម្មណេ ឋិតេន សព្ពត្ថ តីណេវ បញ្ហា’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ កាតព្ពាតិ វចនសេសោ។ តីណេវាតិ ច តតោ ឧទ្ធំ គណនំ និវារេតិ, ន អធោ បដិក្ខិបតិ។ តេន ‘‘វិបាកេ ឯក’’ន្តិ គណនា ន និវារិតាតិ ទដ្ឋព្ពា។ តីសុ ឯកស្ស អន្តោគធតាយ ច ‘‘តីណេវា’’តិ វុត្តន្តិ។ ឥតីតិអាទិនា ‘‘សព្ពត្ថ តីណេវា’’តិ វចនេន អត្តនោ វចនំ ទឡ្ហំ ករោតិ។
Ārammaṇapade cevāti etena ekamūlake aññapadāni vajjeti. Na hi ekamūlake hetādīsu tayovāti adhippāyo. Suddhikanayo pana ārammaṇamūlakādīsu na labbhatīti ārammaṇamūlake ‘‘navā’’ti etāya adhikagaṇanāya abhāvadassanatthaṃ ‘‘ārammaṇe ṭhitena sabbattha tīṇeva pañhā’’ti vuttaṃ. Tattha kātabbāti vacanaseso. Tīṇevāti ca tato uddhaṃ gaṇanaṃ nivāreti, na adho paṭikkhipati. Tena ‘‘vipāke eka’’nti gaṇanā na nivāritāti daṭṭhabbā. Tīsu ekassa antogadhatāya ca ‘‘tīṇevā’’ti vuttanti. Itītiādinā ‘‘sabbattha tīṇevā’’ti vacanena attano vacanaṃ daḷhaṃ karoti.
៨០-៨៥. យេ …បេ.… តំ ទស្សេតុន្តិ ឯត្ថាយមធិប្បាយោ – យទិបិ អវិគតានន្តរំ ‘‘អារម្មណបច្ចយា ហេតុយា តីណី’’តិ វុត្តេបិ ឩនតរគណនេន សទ្ធិំ សំសន្ទនេ យា គណនា លព្ភតិ, សា ទស្សិតា ហោតិ, តថាបិ ឩនតរគណនេហិ សមានគណនេហិ ច សទ្ធិំ សំសន្ទនេ ឩនតរា សមានា ច ហោតិ, ន ឯវំ អាវិករណវសេន ទស្សិតា ហោតិ, វិបល្លាសយោជនាយ បន តថា ទស្សេតិ។ វចនេន វា ហិ លិង្គេន វា អត្ថវិសេសាវិករណំ ហោតីតិ។ តេនេតំ អាវិករោតីតិ ឯត្ថាបិ ឯវមេវ អធិប្បាយោ យោជេតព្ពោ។ បច្ចនីយាទីសុបិ បន ‘‘នារម្មណបច្ចយា នហេតុយា ឯកំ…បេ.… នោវិគតបច្ចយា នហេតុយា ឯក’’ន្តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.១០៧) មូលបទំ អាទិម្ហិយេវ ឋបេត្វា យោជនា កតា, ន ច តត្ថ ឯតំ លក្ខណំ លព្ភតិ, តស្មា មូលបទស្ស អាទិម្ហិ ឋបេត្វា យោជនមេវ កមោ, ន ចក្កពន្ធនន្តិ ‘‘អារម្មណបច្ចយា ហេតុយា តីណី’’តិអាទិ យោជិតំ, ន ច វិញ្ញាតេ អត្ថេ វចនេន លិង្គេន ច បយោជនមត្ថីតិ។
80-85. Ye…pe… taṃ dassetunti etthāyamadhippāyo – yadipi avigatānantaraṃ ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇī’’ti vuttepi ūnataragaṇanena saddhiṃ saṃsandane yā gaṇanā labbhati, sā dassitā hoti, tathāpi ūnataragaṇanehi samānagaṇanehi ca saddhiṃ saṃsandane ūnatarā samānā ca hoti, na evaṃ āvikaraṇavasena dassitā hoti, vipallāsayojanāya pana tathā dasseti. Vacanena vā hi liṅgena vā atthavisesāvikaraṇaṃ hotīti. Tenetaṃ āvikarotīti etthāpi evameva adhippāyo yojetabbo. Paccanīyādīsupi pana ‘‘nārammaṇapaccayā nahetuyā ekaṃ…pe… novigatapaccayā nahetuyā eka’’ntiādinā (paṭṭhā. 1.1.107) mūlapadaṃ ādimhiyeva ṭhapetvā yojanā katā, na ca tattha etaṃ lakkhaṇaṃ labbhati, tasmā mūlapadassa ādimhi ṭhapetvā yojanameva kamo, na cakkabandhananti ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇī’’tiādi yojitaṃ, na ca viññāte atthe vacanena liṅgena ca payojanamatthīti.
បច្ចយានុលោមវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
បដិច្ចវារោ
Paṭiccavāro
បច្ចយបច្ចនីយវណ្ណនា
Paccayapaccanīyavaṇṇanā
៨៦-៨៧. ‘‘អហេតុកំ វិបាកាព្យាកតន្តិ ឥទំ រូបសមុដ្ឋាបកវសេនេវ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, សព្ពសង្គាហកវសេន បនេតំ ន ន សក្កា យោជេតុំ។
86-87. ‘‘Ahetukaṃ vipākābyākatanti idaṃ rūpasamuṭṭhāpakavaseneva veditabba’’nti vuttaṃ, sabbasaṅgāhakavasena panetaṃ na na sakkā yojetuṃ.
៩៣. សហជាតបុរេជាតបច្ចយា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ ឯត្ថ ច សហជាតា ច ហេតាទយោ បុរេជាតា ច អារម្មណាទយោ បច្ចយា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ន ហិ នបច្ឆាជាតបច្ចយា ឧប្បជ្ជមានា ទ្វីហេវ សហជាតបុរេជាតបច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជន្តិ, អថ ខោ បច្ឆាជាតវជ្ជេហិ សព្ពេហីតិ។
93. Sahajātapurejātapaccayā saṅgahaṃ gacchantīti ettha ca sahajātā ca hetādayo purejātā ca ārammaṇādayo paccayā saṅgahaṃ gacchantīti attho daṭṭhabbo. Na hi napacchājātapaccayā uppajjamānā dvīheva sahajātapurejātapaccayehi uppajjanti, atha kho pacchājātavajjehi sabbehīti.
៩៤-៩៧. នាហារបច្ចយេ ឯកច្ចំ រូបមេវ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នន្តិ យំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ, សោ បច្ចយោ រូបមេវាតិ កត្វា វុត្តំ។ យស្មា បន បច្ចយា ឧប្បជ្ជតិ, សោ អរូបម្បិ ហោតិ យថា កម្មំ កដត្តារូបស្ស។
94-97. Nāhārapaccaye ekaccaṃ rūpameva paccayapaccayuppannanti yaṃ paṭicca uppajjati, so paccayo rūpamevāti katvā vuttaṃ. Yasmā pana paccayā uppajjati, so arūpampi hoti yathā kammaṃ kaṭattārūpassa.
៩៩-១០២. នមគ្គបច្ចយេ យទិបិ ចិត្តសមុដ្ឋានាទយោ សព្ពេ រូបកោដ្ឋាសា លព្ភន្តិ, តថាបិ យំ មគ្គបច្ចយំ លភតិ, តស្ស បហីនត្តា ‘‘ឯកច្ចំ រូបំ បច្ចយុប្បន្ន’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវមេវ បន នហេតុបច្ចយាទីសុបិ ឯកច្ចរូបស្ស បច្ចយុប្បន្នតា ទដ្ឋព្ពា។
99-102. Namaggapaccaye yadipi cittasamuṭṭhānādayo sabbe rūpakoṭṭhāsā labbhanti, tathāpi yaṃ maggapaccayaṃ labhati, tassa pahīnattā ‘‘ekaccaṃ rūpaṃpaccayuppanna’’nti vuttaṃ, evameva pana nahetupaccayādīsupi ekaccarūpassa paccayuppannatā daṭṭhabbā.
១០៧-១៣០. នាហារនឥន្ទ្រិយនឈាននមគ្គបច្ចយា សព្ពត្ថ សទិសវិស្សជ្ជនាតិ ឥទំ ឯតេសុ មូលភាវេន ឋិតេសុ គណនាយ សមានតំ សន្ធាយ វុត្តំ។ មូលានញ្ហិ ឥធ វិស្សជ្ជនំ គណនាយេវ, ន សរូបទស្សនន្តិ។ នសហជាតាទិចតុក្កំ ឥធាបិ បរិហីនមេវាតិ សុទ្ធិកនយេ វិយ មូលេសុបិ បរិហីនមេវាតិ អត្ថោ។
107-130. Nāhāranaindriyanajhānanamaggapaccayā sabbattha sadisavissajjanāti idaṃ etesu mūlabhāvena ṭhitesu gaṇanāya samānataṃ sandhāya vuttaṃ. Mūlānañhi idha vissajjanaṃ gaṇanāyeva, na sarūpadassananti. Nasahajātādicatukkaṃ idhāpi parihīnamevāti suddhikanaye viya mūlesupi parihīnamevāti attho.
បច្ចយបច្ចនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccayapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
បច្ចយានុលោមបច្ចនីយវណ្ណនា
Paccayānulomapaccanīyavaṇṇanā
១៣១-១៨៩. ហេតាធិបតិមគ្គបច្ចយេសុ អនុលោមតោ ឋិតេសុ…បេ.… អដ្ឋ បច្ចនីយតោ ន លព្ភន្តីតិ តិណ្ណម្បិ សាធារណានំ បច្ចនីយតោ អលព្ភមានានំ សព្ពេសំ សង្គហវសេន វុត្តំ, តស្មា មគ្គបច្ចយេ ឥតរេហិ សាធារណា សត្តេវ យោជេតព្ពា។ អធិបតិបច្ចយេ អនុលោមតោ ឋិតេ ហេតុបច្ចយោបិ បច្ចនីយតោ ន លព្ភតិ, សោ បន មគ្គេន អសាធារណោតិ កត្វា ន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ យេហិ វិនា អរូបំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តេ ឯកន្តិកត្តា អរូបដ្ឋានិកាតិ ឥធ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា, តេន បុរេជាតាសេវនបច្ចយា តេហិ វិនាបិ អរូបស្ស ឧប្បត្តិតោ វជ្ជិតា ហោន្តិ។ សព្ពដ្ឋានិកា អញ្ញមញ្ញអាហារិន្ទ្រិយា ច តេហិ វិនា អរូបស្ស អនុប្បត្តិតោ សង្គហិតាតិ។ ឩនតរគណនានំយេវ វសេនាតិ យទិ អនុលោមតោ ឋិតា ឯកកាទយោ ទ្វាវីសតិបរិយោសានា ឩនតរគណនា ហោន្តិ, តេសំ វសេន បច្ចនីយតោ យោជិតស្ស តស្ស តស្ស គណនា វេទិតព្ពា។ អថ បច្ចនីយតោ យោជិតោ ឩនតរគណនោ, តស្ស វសេន អនុលោមតោ ឋិតស្សបិ គណនា វេទិតព្ពាតិ អត្ថោ។ ‘‘អញ្ញមញ្ញបច្ចយា នារម្មណេ ឯក’’ន្តិអាទិវចនតោ (បដ្ឋា. ១.១.១៤៦) បន ន ឥទំ លក្ខណំ ឯកន្តិកំ។
131-189. Hetādhipatimaggapaccayesu anulomato ṭhitesu…pe… aṭṭha paccanīyato na labbhantīti tiṇṇampi sādhāraṇānaṃ paccanīyato alabbhamānānaṃ sabbesaṃ saṅgahavasena vuttaṃ, tasmā maggapaccaye itarehi sādhāraṇā satteva yojetabbā. Adhipatipaccaye anulomato ṭhite hetupaccayopi paccanīyato na labbhati, so pana maggena asādhāraṇoti katvā na vuttoti daṭṭhabbo. Yehi vinā arūpaṃ na uppajjati, te ekantikattā arūpaṭṭhānikāti idha vuttāti daṭṭhabbā, tena purejātāsevanapaccayā tehi vināpi arūpassa uppattito vajjitā honti. Sabbaṭṭhānikā aññamaññaāhārindriyā ca tehi vinā arūpassa anuppattito saṅgahitāti. Ūnataragaṇanānaṃyeva vasenāti yadi anulomato ṭhitā ekakādayo dvāvīsatipariyosānā ūnataragaṇanā honti, tesaṃ vasena paccanīyato yojitassa tassa tassa gaṇanā veditabbā. Atha paccanīyato yojito ūnataragaṇano, tassa vasena anulomato ṭhitassapi gaṇanā veditabbāti attho. ‘‘Aññamaññapaccayā nārammaṇe eka’’ntiādivacanato (paṭṭhā. 1.1.146) pana na idaṃ lakkhaṇaṃ ekantikaṃ.
បច្ចយានុលោមបច្ចនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccayānulomapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
បច្ចយបច្ចនីយានុលោមវណ្ណនា
Paccayapaccanīyānulomavaṇṇanā
១៩០. សព្ពត្ថេវាតិ ន កេវលំ ហេតុម្ហិយេវ, អថ ខោ សព្ពេសុ បច្ចយេសុ បច្ចនីកតោ ឋិតេសូតិ អត្ថោ។ បុរេជាតំ អាសេវនញ្ច អលភន្តំ កញ្ចិ និទស្សនវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘បដិសន្ធិវិបាកោ បនា’’តិអាទិមាហ។
190. Sabbatthevāti na kevalaṃ hetumhiyeva, atha kho sabbesu paccayesu paccanīkato ṭhitesūti attho. Purejātaṃ āsevanañca alabhantaṃ kañci nidassanavasena dassento ‘‘paṭisandhivipāko panā’’tiādimāha.
‘‘បុរេជាតបច្ឆាជាតាសេវនវិបាកវិប្បយុត្តេសុ បច្ចនីកតោ ឋិតេសុ ឯកំ ឋបេត្វា អវសេសា អនុលោមតោ លព្ភន្តី’’តិ ឥទំ អវសេសានំ លាភមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ន សព្ពេសំ អវសេសានំ លាភន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ យទិបិ ហិ បច្ឆាជាតេ បសង្គោ នត្ថិ ‘‘អនុលោមតោ សព្ពត្ថេវ ន លព្ភតី’’តិ អបវាទស្ស កតត្តា, បុរេជាតោ បន វិប្បយុត្តេ បច្ចនីកតោ ឋិតេ អនុលោមតោ លព្ភតីតិ ឥទម្បិ អវសេសា សព្ពេតិ អត្ថេ គយ្ហមានេ អាបជ្ជេយ្យ។ យម្បិ កេចិ ‘‘វិប្បយុត្តបច្ចយរហិតេ អារុប្បេបិ អារម្មណបុរេជាតស្ស សម្ភវំ ញាបេតុំ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តម្បិ តេសំ រុចិមត្តមេវ។ ន ហិ យត្ថ វត្ថុបុរេជាតំ ន លព្ភតិ, តត្ថ អារម្មណបុរេជាតភាវេន ឧបការកំ ហោតីតិ ទស្សិតោយំ នយោតិ។ យុជ្ជមានកវសេនាតិ បច្ចនីកតោ ឋិតស្ស ឋបេតព្ពត្តា វុត្តំ, យុជ្ជមានកបច្ចយុប្បន្នវសេន វាតិ អត្ថោ។ ‘‘មគ្គបច្ចយេ បច្ចនីកតោ ឋិតេ ហេតុបច្ចយោ អនុលោមតោ ន លព្ភតី’’តិ បុរិមបាឋោ, អធិបតិបច្ចយោបិ បន ន លព្ភតីតិ ‘‘ហេតាធិបតិបច្ចយា អនុលោមតោ ន លព្ភន្តី’’តិ បឋន្តិ។ អធិបតិបច្ចយេ បច្ចនីកតោ ឋិតេ បច្ឆាជាតតោ អញ្ញោ អនុលោមតោ អលព្ភមានោ នាម នត្ថីតិ ន វិចារិតំ។ អញ្ញមញ្ញេ បច្ចនីកតោ ឋិតេ ‘‘អរូបានំយេវា’’តិ វុត្តា នវ អនុលោមតោ ន លព្ភន្តិ, តម្បិ បច្ចនីកតោ ឋិតេហិ អារម្មណបច្ចយាទីហិ សទិសតាយ សុវិញ្ញេយ្យន្តិ ន វិចារិតំ ភវិស្សតីតិ។
‘‘Purejātapacchājātāsevanavipākavippayuttesu paccanīkato ṭhitesu ekaṃ ṭhapetvā avasesā anulomato labbhantī’’ti idaṃ avasesānaṃ lābhamattaṃ sandhāya vuttaṃ. Na sabbesaṃ avasesānaṃ lābhanti daṭṭhabbaṃ. Yadipi hi pacchājāte pasaṅgo natthi ‘‘anulomato sabbattheva na labbhatī’’ti apavādassa katattā, purejāto pana vippayutte paccanīkato ṭhite anulomato labbhatīti idampi avasesā sabbeti atthe gayhamāne āpajjeyya. Yampi keci ‘‘vippayuttapaccayarahite āruppepi ārammaṇapurejātassa sambhavaṃ ñāpetuṃ evaṃ vutta’’nti vadanti, tampi tesaṃ rucimattameva. Na hi yattha vatthupurejātaṃ na labbhati, tattha ārammaṇapurejātabhāvena upakārakaṃ hotīti dassitoyaṃ nayoti. Yujjamānakavasenāti paccanīkato ṭhitassa ṭhapetabbattā vuttaṃ, yujjamānakapaccayuppannavasena vāti attho. ‘‘Maggapaccaye paccanīkato ṭhite hetupaccayo anulomato na labbhatī’’ti purimapāṭho, adhipatipaccayopi pana na labbhatīti ‘‘hetādhipatipaccayā anulomato na labbhantī’’ti paṭhanti. Adhipatipaccaye paccanīkato ṭhite pacchājātato añño anulomato alabbhamāno nāma natthīti na vicāritaṃ. Aññamaññe paccanīkato ṭhite ‘‘arūpānaṃyevā’’ti vuttā nava anulomato na labbhanti, tampi paccanīkato ṭhitehi ārammaṇapaccayādīhi sadisatāya suviññeyyanti na vicāritaṃ bhavissatīti.
១៩១-១៩៥. យាវ អាសេវនា សព្ពំ សទិសន្តិ ន អញ្ញមញ្ញេន ឃដិតស្ស មូលស្ស វិត្ថារិតត្តា តតោ បរានិ មូលានិ សន្ធាយ វុត្តំ។ តេសុ ហិ អនុលោមតោ យោជេតព្ពបច្ចយា ច បញ្ហា ចាតិ សព្ពំ សទិសន្តិ។
191-195. Yāvaāsevanā sabbaṃ sadisanti na aññamaññena ghaṭitassa mūlassa vitthāritattā tato parāni mūlāni sandhāya vuttaṃ. Tesu hi anulomato yojetabbapaccayā ca pañhā cāti sabbaṃ sadisanti.
ឥមស្មិំ បច្ចនីយានុលោមេតិ ឯតស្ស ‘‘ឥមេសម្បិ បកិណ្ណកានំ វសេនេត្ថ គណនវារោ អសម្មោហតោ វេទិតព្ពោ’’តិ ឯតេន សហ សម្ពន្ធោ ។ តត្ថ ឯត្ថាតិ ឯតេសុ បច្ចយេសូតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឥមស្មិំ បច្ចនីយានុលោមេ លព្ភមានេសុ បច្ចយុប្បន្នធម្មេសុបីតិ វា យោជេតព្ពំ។ តត្ថ បិ-សទ្ទេន ឥមមត្ថំ ទីបេតិ – ន កេវលំ បច្ចយេស្វេវ កិស្មិញ្ចិ បច្ចនីកតោ ឋិតេ កេចិ អនុលោមតោ ន លព្ភន្តិ, អថ ខោ បច្ចយុប្បន្នធម្មេសុបិ កោចិ ឯកច្ចំ បច្ចយំ លភមានោ កញ្ចិ បច្ចយំ ន លភតីតិ។ តត្ថ កម្មបច្ចយំ លភមានោ យេភុយ្យេន ឥន្ទ្រិយបច្ចយំ លភតិ, មគ្គបច្ចយំ លភមានោ យេភុយ្យេន ហេតុបច្ចយំ, តថា ច ឈានបច្ចយំ លភមានោ មគ្គបច្ចយន្តិ ឯតេស្វេវ លាភាលាភា វិចារិតា។ យត្ថាតិ បញ្ចវោការបវត្តេ អសញ្ញេសុ ច។ រូបធម្មាតិ យថាវុត្តានិ កដត្តារូបានេវ សន្ធាយ វទតិ។ ន ហិ បញ្ចវោការបវត្តេ សព្ពេ រូបធម្មា ហេតាទីនិ ន លភន្តីតិ។ ‘‘ហេតាធិបតិវិបាកិន្ទ្រិយបច្ចយេ ន លភន្តី’’តិ បុរិមបាឋោ, ឈានមគ្គេបិ បន ន លភន្តីតិ ‘‘ហេតាធិបតិវិបាកិន្ទ្រិយឈានមគ្គបច្ចយេ ន លភន្តី’’តិ បឋន្តិ។ យេ រូបធម្មានំ បច្ចយា ហោន្តិ, តេសុ អរូបដ្ឋានិកវជ្ជេសុ ឯតេយេវ ន លភន្តីតិ អធិប្បាយោ។ បច្ឆាជាតាហារវិប្បយុត្តបច្ចយេបិ ហិ បវត្តេ កដត្តារូបំ លភតីតិ។ លព្ភមានាលព្ភមានបច្ចយទស្សនមត្តញ្ចេតំ, ន តេហិ បច្ចយេហិ ឧប្បត្តិអនុប្បត្តិទស្សនន្តិ។ ឯវំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយាលាភោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ សន្ធាយ វុត្តោ សិយា។ យថាវុត្តេសុ ហិ ធម្មវសេន បច្ឆាជាតាទិត្តយម្បិ អលភន្តំ នាម កដត្តារូបំ នត្ថិ។ កោ បន វាទោ សព្ពដ្ឋានិកកម្មេសុ។ ឥន្ទ្រិយំ បន អលភន្តំ អត្ថិ, កិន្តំ? ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ។ យទិ ឯវំ ឧបាទារូបានិ សន្ធាយ អញ្ញមញ្ញបច្ចយម្បិ ន លភន្តីតិ វត្តព្ពំ, តំ បន បាកដន្តិ ន វុត្តំ សិយា។ អរូបិន្ទ្រិយាលាភំ វា សន្ធាយ ឥន្ទ្រិយបច្ចយាលាភោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។
Imasmiṃ paccanīyānulometi etassa ‘‘imesampi pakiṇṇakānaṃ vasenettha gaṇanavāro asammohato veditabbo’’ti etena saha sambandho . Tattha etthāti etesu paccayesūti attho veditabbo. Imasmiṃ paccanīyānulome labbhamānesu paccayuppannadhammesupīti vā yojetabbaṃ. Tattha pi-saddena imamatthaṃ dīpeti – na kevalaṃ paccayesveva kismiñci paccanīkato ṭhite keci anulomato na labbhanti, atha kho paccayuppannadhammesupi koci ekaccaṃ paccayaṃ labhamāno kañci paccayaṃ na labhatīti. Tattha kammapaccayaṃ labhamāno yebhuyyena indriyapaccayaṃ labhati, maggapaccayaṃ labhamāno yebhuyyena hetupaccayaṃ, tathā ca jhānapaccayaṃ labhamāno maggapaccayanti etesveva lābhālābhā vicāritā. Yatthāti pañcavokārapavatte asaññesu ca. Rūpadhammāti yathāvuttāni kaṭattārūpāneva sandhāya vadati. Na hi pañcavokārapavatte sabbe rūpadhammā hetādīni na labhantīti. ‘‘Hetādhipativipākindriyapaccaye na labhantī’’ti purimapāṭho, jhānamaggepi pana na labhantīti ‘‘hetādhipativipākindriyajhānamaggapaccaye na labhantī’’ti paṭhanti. Ye rūpadhammānaṃ paccayā honti, tesu arūpaṭṭhānikavajjesu eteyeva na labhantīti adhippāyo. Pacchājātāhāravippayuttapaccayepi hi pavatte kaṭattārūpaṃ labhatīti. Labbhamānālabbhamānapaccayadassanamattañcetaṃ, na tehi paccayehi uppattianuppattidassananti. Evaṃ indriyapaccayālābho jīvitindriyaṃ sandhāya vutto siyā. Yathāvuttesu hi dhammavasena pacchājātādittayampi alabhantaṃ nāma kaṭattārūpaṃ natthi. Ko pana vādo sabbaṭṭhānikakammesu. Indriyaṃ pana alabhantaṃ atthi, kintaṃ? Jīvitindriyanti. Yadi evaṃ upādārūpāni sandhāya aññamaññapaccayampi na labhantīti vattabbaṃ, taṃ pana pākaṭanti na vuttaṃ siyā. Arūpindriyālābhaṃ vā sandhāya indriyapaccayālābho vuttoti daṭṭhabbo.
១៩៦-១៩៧. នារម្មណមូលកេសុ ទុកាទីសុ ហេតុយា បញ្ចាតិ យទិបិ តិកាទីសុ ‘‘ហេតុយា បញ្ចា’’តិ ឥទំ នត្ថិ, តថាបិ ទុកាទីសុ សព្ពត្ថ អនុត្តានំ វត្តុកាមោ ‘‘ទុកាទីសូ’’តិ សព្ពសង្គហវសេន វត្វា តត្ថ យំ អាទិទុកេ វុត្តំ ‘‘ហេតុយា បញ្ចា’’តិ, តំ និទ្ធារេតិ។ កេចិ បន ‘‘នារម្មណមូលកេ ហេតុយា បញ្ចា’’តិ បាឋំ វទន្តិ។ ‘‘អញ្ញមញ្ញេ ឯកន្តិ ភូតរូបមេវ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ បុរិមបាឋោ, វត្ថុបិ បន លព្ភតីតិ ‘‘ភូតរូបានិ ចេវ វត្ថុញ្ច សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ បឋន្តិ។ តិមូលកេតិ ឥធាបិ ទុមូលកំ តិមូលកន្តិ វទន្តិ។
196-197. Nārammaṇamūlakesu dukādīsu hetuyā pañcāti yadipi tikādīsu ‘‘hetuyā pañcā’’ti idaṃ natthi, tathāpi dukādīsu sabbattha anuttānaṃ vattukāmo ‘‘dukādīsū’’ti sabbasaṅgahavasena vatvā tattha yaṃ ādiduke vuttaṃ ‘‘hetuyā pañcā’’ti, taṃ niddhāreti. Keci pana ‘‘nārammaṇamūlake hetuyā pañcā’’ti pāṭhaṃ vadanti. ‘‘Aññamaññe ekanti bhūtarūpameva sandhāya vutta’’nti purimapāṭho, vatthupi pana labbhatīti ‘‘bhūtarūpāni ceva vatthuñca sandhāya vutta’’nti paṭhanti. Timūlaketi idhāpi dumūlakaṃ timūlakanti vadanti.
២០៣-២៣៣. នកម្មមូលកេ ហេតុយា តីណីតិអាទីសុ ចេតនាវ បច្ចយុប្បន្នាតិ ឥទំ ‘‘ហេតុយា តីណី’’តិ ឯវំបការេ ចេតនាមត្តសង្គាហកេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អាទិ-សទ្ទោ ហិ បការត្ថោវ ហោតីតិ។ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយាហារអត្ថិអវិគតេសុ បន រូបម្បិ លព្ភតីតិ។
203-233. Nakammamūlakehetuyā tīṇītiādīsu cetanāva paccayuppannāti idaṃ ‘‘hetuyā tīṇī’’ti evaṃpakāre cetanāmattasaṅgāhake sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ādi-saddo hi pakāratthova hotīti. Sahajātaaññamaññanissayāhāraatthiavigatesu pana rūpampi labbhatīti.
បច្ចយបច្ចនីយានុលោមវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccayapaccanīyānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
បដិច្ចវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paṭiccavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / បដ្ឋានបាឡិ • Paṭṭhānapāḷi / ១. កុសលត្តិកំ • 1. Kusalattikaṃ
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / បញ្ចបករណ-អនុដីកា • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā
១. បដិច្ចវារវណ្ណនា • 1. Paṭiccavāravaṇṇanā
បដិច្ចវារោ • Paṭiccavāro
