| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / បញ្ចបករណ-អនុដីកា • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
១. កុសលត្តិកំ
1. Kusalattikaṃ
១. បដិច្ចវារវណ្ណនា
1. Paṭiccavāravaṇṇanā
១. បច្ចយានុលោមំ
1. Paccayānulomaṃ
(១) វិភង្គវារវណ្ណនា
(1) Vibhaṅgavāravaṇṇanā
៥៣. តិកបទានំ តិកន្តរបទេហិ វិសទិសតា បាកដាយេវាតិ វុត្តំ ‘‘តិកបទនានត្តមត្តេន វិនា’’តិ។ មូលាវសានវសេនាតិ ‘‘ឯកមូលេកាវសានំ នវា’’តិអាទិនា វុត្តមូលាវសានវសេន។ ‘‘ន តាយេវ វេទនាត្តិកាទីសូ’’តិ ឯត្ថ យា សទិសតា បដិក្ខិត្តា, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សទិសតំ សន្ធាយ ‘ន តាយេវា’តិ វុត្ត’’ន្តិ អាហ។ យាតិ យា បុច្ឆា។ សព្ពបុច្ឆាសមាហរណន្តិ សព្ពាសំ ឯកូនបញ្ញាសាយ បុច្ឆានំ សមុច្ចយនំ អនវសេសេត្វា កថនំ។ ឥធ ឥមស្មិំ បដិច្ចវារុទ្ទេសេ កត្តព្ពំ។ អាទិតោ ហិ អនវសេសតោ វុត្តេ បច្ឆា យថារហំ តទេកទេសវចនំ យុត្តំ។ ន ហិ តត្ថ ឯកូនបញ្ញាស បុច្ឆា វិស្សជ្ជនំ លភន្តីតិ តត្ថ តស្មិំ ធម្មានុលោមបច្ចនីយេ បីតិត្តិកេ ឯកូនបញ្ញាស បុច្ឆា វិស្សជ្ជនំ ន ហិ លភន្តិ, អដ្ឋវីសេ បន លភន្តីតិ អត្ថោ។
53. Tikapadānaṃ tikantarapadehi visadisatā pākaṭāyevāti vuttaṃ ‘‘tikapadanānattamattena vinā’’ti. Mūlāvasānavasenāti ‘‘ekamūlekāvasānaṃ navā’’tiādinā vuttamūlāvasānavasena. ‘‘Na tāyeva vedanāttikādīsū’’ti ettha yā sadisatā paṭikkhittā, taṃ dassetuṃ ‘‘sadisataṃ sandhāya ‘na tāyevā’ti vutta’’nti āha. Yāti yā pucchā. Sabbapucchāsamāharaṇanti sabbāsaṃ ekūnapaññāsāya pucchānaṃ samuccayanaṃ anavasesetvā kathanaṃ. Idha imasmiṃ paṭiccavāruddese kattabbaṃ. Ādito hi anavasesato vutte pacchā yathārahaṃ tadekadesavacanaṃ yuttaṃ. Na hi tattha ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ labhantīti tattha tasmiṃ dhammānulomapaccanīye pītittike ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ na hi labhanti, aṭṭhavīse pana labhantīti attho.
តេន សហជាតបច្ចយភូតេនាតិ តេន វេទនាទិភេទេន ឯកេន ធម្មេន សហជាតបច្ចយោ ហោន្តេន, សហជាតបច្ចយតំ វា បត្តេន បាបុណន្តេនាតិ អត្ថោ។ អនុញ្ញាតំ វិយ ហោតីតិ យទិបិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យាវ និរោធគមនា’’តិអាទិវចនេហិ ខណត្តយសមង្គី ឧប្បជ្ជតីតិ អនុញ្ញាតំ វិយ ហោតិ, ឧប្បាទក្ខណសមង្គីយេវ បន ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តោ បដិច្ចវារាទីនំ ឆន្នំ វារានំ ឧប្បាទមេវ គហេត្វា បវត្តត្តា។ តថា ហិ តេសុ បច្ឆាជាតបច្ចយោ អនុលោមតោ ន តិដ្ឋតិ។
Tena sahajātapaccayabhūtenāti tena vedanādibhedena ekena dhammena sahajātapaccayo hontena, sahajātapaccayataṃ vā pattena pāpuṇantenāti attho. Anuññātaṃ viya hotīti yadipi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yāva nirodhagamanā’’tiādivacanehi khaṇattayasamaṅgī uppajjatīti anuññātaṃ viya hoti, uppādakkhaṇasamaṅgīyeva pana uppajjatīti vutto paṭiccavārādīnaṃ channaṃ vārānaṃ uppādameva gahetvā pavattattā. Tathā hi tesu pacchājātapaccayo anulomato na tiṭṭhati.
ឥធ កុសលវចនេន គហិតេ ខន្ធេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ឥមស្មិំ បដិច្ចវារេ ‘‘កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ កុសលសទ្ទេន គហិតេ ខន្ធេ សន្ធាយ វុត្តំ ចតូសុបិ កុសលខន្ធេសុ ឯកតោ ឧប្បជ្ជមានេសុ សាមញ្ញតោ វុត្តេសុ សហជាតាទិសាធារណបច្ចយវសេន អវិសេសតោ សព្ពេ សព្ពេសំ បច្ចយាតិ អយមេវ ឥមស្ស បច្ចយោ, ឥមស្សេវ អយំ បច្ចយោតិ ច និយមេត្វា វត្តុំ ន សក្កា។ តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯកស្សេវ ទ្វិន្នំយេវ វា’’តិអាទិ។ ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តំ ធម្មំ បដិច្ចា’’តិអាទីសុ បន វិសេសនភាវេន វេទនាទីនំ វិសុំ គហិតត្តា ‘‘ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច ទ្វេ ខន្ធា’’តិអាទិ វត្តុំ សក្កា។ តេន វុត្តំ ‘‘វេទនាត្តិកាទីសុ បនា’’តិអាទិ។ តថាតិ ឥមិនា ‘‘ឯកេកស្សបិ ទុកាទិភេទានញ្ចា’’តិ ឥមំ អនុកឌ្ឍតិ។
Idha kusalavacanena gahite khandhe sandhāya vuttanti imasmiṃ paṭiccavāre ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjatī’’ti kusalasaddena gahite khandhe sandhāya vuttaṃ catūsupi kusalakhandhesu ekato uppajjamānesu sāmaññato vuttesu sahajātādisādhāraṇapaccayavasena avisesato sabbe sabbesaṃ paccayāti ayameva imassa paccayo, imasseva ayaṃ paccayoti ca niyametvā vattuṃ na sakkā. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekasseva dvinnaṃyeva vā’’tiādi. ‘‘Sukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭiccā’’tiādīsu pana visesanabhāvena vedanādīnaṃ visuṃ gahitattā ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca dve khandhā’’tiādi vattuṃ sakkā. Tena vuttaṃ ‘‘vedanāttikādīsu panā’’tiādi. Tathāti iminā ‘‘ekekassapi dukādibhedānañcā’’ti imaṃ anukaḍḍhati.
ឯតស្មិន្តិ ‘‘វិបាកាព្យាកតំ កិរិយាព្យាកត’’ន្តិ ឯវំ វិបាកកិរិយាព្យាកតគ្គហណេ។ ‘‘សព្ពស្មិំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, កត្ថ បន គហេតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានញ្ច រូបន្តិ ឯត្ថេវា’’តិ។ ឯវំ បឋមេ វាក្យេ អតិព្យាបិតំ បរិហរិត្វា ទុតិយេ អព្យាបិតំ បរិហរិតុំ ‘‘ន កេវល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ឯត្ថាតិ ‘‘វិបាកាព្យាកតំ កិរិយាព្យាកត’’ន្តិ ឯត្ថ ន គហេតព្ពំ តស្សបិ អារុប្បេ ឧប្បជ្ជមានស្ស រូបេន វិនា ឧប្បត្តិតោ។ ឯត្ថ ច យថា ហេតុបច្ចយគ្គហណេនេវ អហេតុកំ និវត្តិតំ, ឯវំ ចិត្តសមុដ្ឋានញ្ច រូបន្តិ រូបគ្គហណេនេវ អារុប្បេ វិបាកោបិ តត្ថ ឧប្បជ្ជមានេន ចិត្តុប្បាទេន សទ្ធិំ ន គហិតោ។ តំ បនេតំ អត្ថសិទ្ធមេវ អកត្វា សរូបតោ បាកដតរំ កត្វា ទស្សេតុំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិបាកាព្យាកត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ បដិសន្ធិបច្ឆិមចិត្តានិ បនេត្ថ សតិបិ រូបស្ស អនុប្បាទនេ វវត្ថានាភាវតោ ន គហិតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Etasminti ‘‘vipākābyākataṃ kiriyābyākata’’nti evaṃ vipākakiriyābyākataggahaṇe. ‘‘Sabbasmiṃ na gahetabba’’nti vuttaṃ, kattha pana gahetabbanti āha ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpanti etthevā’’ti. Evaṃ paṭhame vākye atibyāpitaṃ pariharitvā dutiye abyāpitaṃ pariharituṃ ‘‘na kevala’’ntiādi vuttaṃ. Etthāti ‘‘vipākābyākataṃ kiriyābyākata’’nti ettha na gahetabbaṃ tassapi āruppe uppajjamānassa rūpena vinā uppattito. Ettha ca yathā hetupaccayaggahaṇeneva ahetukaṃ nivattitaṃ, evaṃ cittasamuṭṭhānañca rūpanti rūpaggahaṇeneva āruppe vipākopi tattha uppajjamānena cittuppādena saddhiṃ na gahito. Taṃ panetaṃ atthasiddhameva akatvā sarūpato pākaṭataraṃ katvā dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘vipākābyākata’’ntiādi vuttaṃ. Paṭisandhipacchimacittāni panettha satipi rūpassa anuppādane vavatthānābhāvato na gahitānīti daṭṭhabbaṃ.
បច្ចយភូតស្សាតិ ខន្ធានំ បច្ចយភូតស្ស វត្ថុស្ស អគ្គហិតតាបត្តិំ និវារេតុំ, កថំ? បច្ចយុប្បន្នភាវេន, កត្ថ? ‘‘កដត្តា ច រូប’’ន្តិ ឯតស្មិំ សាមញ្ញវចនេ ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច វត្ថូ’’តិ វុត្តំ, ឯវញ្ហិស្ស បច្ចយុប្បន្នតា ទស្សិតា ហោតីតិ។ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខំ វចនទ្វយន្តិ ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច វត្ថុ, វត្ថុំ បដិច្ច ខន្ធា’’តិ បទទ្វយំ សន្ធាយ វុត្តំ។ សាមញ្ញេន គហិតន្តិ ‘‘កដត្តា ច រូប’’ន្តិ ឥមិនា សាមញ្ញវចនេន, កដត្តារូបសាមញ្ញេន វា គហិតំ។
Paccayabhūtassāti khandhānaṃ paccayabhūtassa vatthussa aggahitatāpattiṃ nivāretuṃ, kathaṃ? Paccayuppannabhāvena, kattha? ‘‘Kaṭattā ca rūpa’’nti etasmiṃ sāmaññavacane ‘‘khandhe paṭicca vatthū’’ti vuttaṃ, evañhissa paccayuppannatā dassitā hotīti. Aññamaññāpekkhaṃ vacanadvayanti ‘‘khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti padadvayaṃ sandhāya vuttaṃ. Sāmaññena gahitanti ‘‘kaṭattā ca rūpa’’nti iminā sāmaññavacanena, kaṭattārūpasāmaññena vā gahitaṃ.
ឧបាទារូបគ្គហណេន វិនា ‘‘ឧបាទារូប’’ន្តិ អគ្គហេត្វា កេវលំ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ ‘‘កដត្តារូបំ’’ឥច្ចេវ គហេត្វាតិ អត្ថោ។ ឯតស្មិំ បន ទស្សនេតិ ‘‘មហាភូតេបិ បដិច្ច ឧប្បត្តិទស្សនត្ថ’’ន្តិ វុត្តេ ឯតស្មិំ អត្ថទស្សនេ។ ខន្ធបច្ចយសហិតន្តិ បដិសន្ធិយំ កដត្តារូបំ, បវត្តិយំ ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ វទតិ។ អសហិតន្តិ បន បវត្តិយំ កដត្តារូបំ អាហារសមុដ្ឋានំ ឧតុសមុដ្ឋានំ អនិន្ទ្រិយពទ្ធំ អសញ្ញភវសង្គហិតញ្ច រូបំ។ បដិសន្ធិយម្បីតិ បិ-សទ្ទេន បវត្តិយម្បិ កដត្តារូបំ អញ្ញញ្ច តត្ថ ឧប្បជ្ជនកំ ឧបាទារូបន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ កថំ បនេត្ថ ភូតេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជមានស្ស រូបស្ស ហេតុបច្ចយា ឧប្បជ្ជតីតិ? ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច ហេតុបច្ចយា ឧប្បជ្ជមានំ រូបំ ភូតេបិ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតី’’តិ ឯវំ បទមេតំ, ភូតានំ វា ហេតុបច្ចយតោ និព្ពត្តត្តា ឯវំ វុត្តំ។ ការណការណម្បិ ហិ ការណន្ត្វេវ វុច្ចតិ យថា ‘‘ចោរេហិ គាមោ ទឌ្ឍោ’’តិ។
Upādārūpaggahaṇena vinā ‘‘upādārūpa’’nti aggahetvā kevalaṃ cittasamuṭṭhānarūpaṃ ‘‘kaṭattārūpaṃ’’icceva gahetvāti attho. Etasmiṃ pana dassaneti ‘‘mahābhūtepi paṭicca uppattidassanattha’’nti vutte etasmiṃ atthadassane. Khandhapaccayasahitanti paṭisandhiyaṃ kaṭattārūpaṃ, pavattiyaṃ cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ vadati. Asahitanti pana pavattiyaṃ kaṭattārūpaṃ āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhānaṃ anindriyabaddhaṃ asaññabhavasaṅgahitañca rūpaṃ. Paṭisandhiyampīti pi-saddena pavattiyampi kaṭattārūpaṃ aññañca tattha uppajjanakaṃ upādārūpanti attho daṭṭhabbo. Kathaṃ panettha bhūte paṭicca uppajjamānassa rūpassa hetupaccayā uppajjatīti? ‘‘Khandhe paṭicca hetupaccayā uppajjamānaṃ rūpaṃ bhūtepi paṭicca uppajjatī’’ti evaṃ padametaṃ, bhūtānaṃ vā hetupaccayato nibbattattā evaṃ vuttaṃ. Kāraṇakāraṇampi hi kāraṇantveva vuccati yathā ‘‘corehi gāmo daḍḍho’’ti.
ភូតេ បដិច្ច ឧបាទារូបន្តិ បទុទ្ធារោ កតោ, ‘‘មហាភូតេ បដិច្ច ឧបាទារូប’’ន្តិ បន បាឋោតិ អដ្ឋកថាយញ្ច តមេវ វុត្តំ។ អយំ ហេត្ថត្ថោ – ‘‘មហាភូតេ បដិច្ច ឧបាទារូប’’ន្តិ ឥមស្មិំ បាឋេ វុត្តនយេន ឧបាទារូបម្បិ កុសលេ ខន្ធេ មហាភូតេ ច បដិច្ច ឧប្បជ្ជតីតិ។ កោ បន សោ នយោតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘មហាភូតេ…បេ.… សន្ធាយាហា’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ អត្ថតោ អយំ នយោ វុត្តោតិ ‘‘មហាភូតេ បដិច្ច ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ ឥមិនា អព្យាកតេ ខន្ធេ មហាភូតេ ច បដិច្ច ឧបាទារូបានំ ឧប្បត្តិវចនេន កុសលេ ខន្ធេ មហាភូតេ ច បដិច្ច ឧបាទារូបានំ ឧប្បត្តិ អត្ថតោ វុត្តោ ហោតីតិ អត្ថោ។
Bhūte paṭicca upādārūpanti paduddhāro kato, ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti pana pāṭhoti aṭṭhakathāyañca tameva vuttaṃ. Ayaṃ hetthattho – ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti imasmiṃ pāṭhe vuttanayena upādārūpampi kusale khandhe mahābhūte ca paṭicca uppajjatīti. Ko pana so nayoti taṃ dassetuṃ ‘‘mahābhūte…pe… sandhāyāhā’’ti vuttaṃ. Tattha atthato ayaṃ nayo vuttoti ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti iminā abyākate khandhe mahābhūte ca paṭicca upādārūpānaṃ uppattivacanena kusale khandhe mahābhūte ca paṭicca upādārūpānaṃ uppatti atthato vutto hotīti attho.
៥៤. រូបេន វិនា បច្ចយុប្បន្នំ ន លព្ភតីតិ ឯតេន យា បុច្ឆា អរូបមិស្សកាវសានា, តាបិ ឥធ ន គយ្ហន្តិ, បគេវ រូបាវសានាតិ ទស្សេតិ។
54. Rūpenavinā paccayuppannaṃ na labbhatīti etena yā pucchā arūpamissakāvasānā, tāpi idha na gayhanti, pageva rūpāvasānāti dasseti.
៥៧. តាយ សមានលក្ខណាតិ បញ្ចក្ខន្ធបដិសន្ធិតាយ គព្ភសេយ្យកបដិសន្ធិយា សមានលក្ខណា។ បរិបុណ្ណធម្មានន្តិ បរិយត្តិវិភាគានំ បញ្ចក្ខន្ធធម្មានំ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ សហជាតបច្ចយនិទ្ទេសេ។
57. Tāya samānalakkhaṇāti pañcakkhandhapaṭisandhitāya gabbhaseyyakapaṭisandhiyā samānalakkhaṇā. Paripuṇṇadhammānanti pariyattivibhāgānaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ. Etthāti etasmiṃ sahajātapaccayaniddese.
ចិត្តកម្មសមុដ្ឋានរូបន្តិ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ កម្មសមុដ្ឋានរូបញ្ច។ បុន អាហារសមុដ្ឋានន្តិ ឯត្ថ បុនគហណំ ឧតុសមុដ្ឋានាបេក្ខំ។ ន ហិ តំ បុព្ពេ ពាហិរគ្គហណេន អគ្គហិតំ, អាហារសមុដ្ឋានំ បន អគ្គហិតមេវ, ឧតុសមុដ្ឋានស្ស កស្មា បុនគហណន្តិ អាហ ‘‘ឯតេហី’’តិអាទិ។ តត្ថាតិ អសញ្ញសត្តេសុ។ តស្សាតិ ឧតុសមុដ្ឋានស្ស។ អាទិម្ហីតិ ពាហិរអាហារសមុដ្ឋានឧតុសមុដ្ឋានអសញ្ញសត្តវសេន អាគតវារេហិ បឋមវារេ។ អវិសេសវចនន្តិ ពាហិរាទិវិសេសំ អកត្វា វុត្តវចនំ, អរូបម្បិ បច្ចយំ លភន្តំ អត្ថំ ហេតាទិកេ បច្ចយេ លភន្តំ សហ សង្គណ្ហិត្វាតិ យោជនា។ តស្សាតិ, តត្ថាតិ ច បទទ្វយេន យថាវុត្តំ បឋមវារមេវ បច្ចាមសតិ។ តំសមានគតិកន្តិ ចិត្តសមុដ្ឋានគតិកំ។ ឥធាបីតិ ឥមស្មិំ សហជាតបច្ចយនិទ្ទេសេបិ។ កម្មបច្ចយវិភង្គេ វិយាតិ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយនិទ្ទេសេ វិយ។ តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តំសមុដ្ឋានន្តិ ឥមិនា បដិសន្ធិក្ខណេ កដត្តារូបម្បិ សង្គណ្ហាតី’’តិ។ អយញ្ច អត្ថវិសេសោ ឯត្ថ ឯកំសេន ឥច្ឆិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ហិ…បេ.… អត្ថី’’តិ អាហ។
Cittakammasamuṭṭhānarūpanti cittasamuṭṭhānarūpaṃ kammasamuṭṭhānarūpañca. Puna āhārasamuṭṭhānanti ettha punagahaṇaṃ utusamuṭṭhānāpekkhaṃ. Na hi taṃ pubbe bāhiraggahaṇena aggahitaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ pana aggahitameva, utusamuṭṭhānassa kasmā punagahaṇanti āha ‘‘etehī’’tiādi. Tatthāti asaññasattesu. Tassāti utusamuṭṭhānassa. Ādimhīti bāhiraāhārasamuṭṭhānautusamuṭṭhānaasaññasattavasena āgatavārehi paṭhamavāre. Avisesavacananti bāhirādivisesaṃ akatvā vuttavacanaṃ, arūpampi paccayaṃ labhantaṃ atthaṃ hetādike paccaye labhantaṃ saha saṅgaṇhitvāti yojanā. Tassāti, tatthāti ca padadvayena yathāvuttaṃ paṭhamavārameva paccāmasati. Taṃsamānagatikanti cittasamuṭṭhānagatikaṃ. Idhāpīti imasmiṃ sahajātapaccayaniddesepi. Kammapaccayavibhaṅge viyāti nānākkhaṇikakammapaccayaniddese viya. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘taṃsamuṭṭhānanti iminā paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpampi saṅgaṇhātī’’ti. Ayañca atthaviseso ettha ekaṃsena icchitabboti dassento ‘‘na hi…pe… atthī’’ti āha.
អវិសេសេត្វាតិ ‘‘ឧតុសមុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិនា វិសេសំ អកត្វា។ ឧបាទារូបន្តិ វិសេសេត្វាវ កស្មា បន វុត្តានីតិ យោជនា។ ហេតុបច្ចយាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន សហជាតបច្ចយាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ សហាតិ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ កដត្តារូបន្តិ ឯវំ ឯកតោ។ វិសុន្តិ ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ កដត្តារូបតោ វិសេសេត្វា។ តត្ថ ពាហិរគ្គហណាទីហិ វិយាតិ យថា ‘‘ពាហិរំ ឯកំ មហាភូត’’ន្តិអាទីសុ ពាហិរអាហារសមុដ្ឋានឧតុសមុដ្ឋានគ្គហណេហិ មហាភូតានិ វិសេសិតានិ, ឯវំ ឯត្ថ ‘‘មហាភូតេ បដិច្ចា’’តិ ឯតស្មិំ និទ្ទេសេ មហាភូតានំ កេនចិ វិសេសនេន អវិសេសិតត្តា ចិត្តសមុដ្ឋានរូបភាវកដត្តារូបភាវេហិ វិសេសេត្វាវ វុត្តានីតិ យោជនា។
Avisesetvāti ‘‘utusamuṭṭhāna’’ntiādinā visesaṃ akatvā. Upādārūpanti visesetvāva kasmā pana vuttānīti yojanā. Hetupaccayādīsūti ādi-saddena sahajātapaccayādiṃ saṅgaṇhāti. Sahāti cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpanti evaṃ ekato. Visunti cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpato visesetvā. Tattha bāhiraggahaṇādīhi viyāti yathā ‘‘bāhiraṃ ekaṃ mahābhūta’’ntiādīsu bāhiraāhārasamuṭṭhānautusamuṭṭhānaggahaṇehi mahābhūtāni visesitāni, evaṃ ettha ‘‘mahābhūte paṭiccā’’ti etasmiṃ niddese mahābhūtānaṃ kenaci visesanena avisesitattā cittasamuṭṭhānarūpabhāvakaṭattārūpabhāvehi visesetvāva vuttānīti yojanā.
ឥទានិ អញ្ញេនបិ ការណេន តេសំ វិសេសិតព្ពតំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ន កោចិ បច្ចយោតិ ឥទំ បដ្ឋានេ អាគតនិយាមេន រូបំ ឧបនិស្សយបច្ចយំ ន លភតីតិ កត្វា វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘ហេតាទីសូ’’តិ។ តទវិនាភាវតោ បន តស្ស ចិត្តកម្មានំ ការណភាវោ វេទិតព្ពោ, យតោ ឥទ្ធិចិត្តនិព្ពត្តានិ កម្មបច្ចយានិ ចាតិ វុត្តានិ។ ននុ ចិត្តំ អាហារឧតុសមុដ្ឋានានំ បច្ចយោ ហោតីតិ? សច្ចំ ហោតិ, សោ បន ឧបត្ថម្ភកត្តេន, ន ជនកត្តេនាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាហារ…បេ.… ជនក’’ន្តិ ។ កិំ បន តេសំ ជនកន្តិ អាហ ‘‘មហាភូតានេវ…បេ.… ជនកានី’’តិ។ ចិត្តេន កម្មុនា ច វិនា អភាវេ យថាក្កមំ ចិត្តកម្មសមុដ្ឋានឧបាទារូបានន្តិ អត្ថោ។ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបកដត្តារូបភូតានេវាតិ ចិត្តកម្មសមុដ្ឋានមហាភូតនិព្ពត្តានេវ មហាភូតានំ តេសំ អាសន្នការណត្តា។ អញ្ញានីតិ ឧតុអាហារសមុដ្ឋានានិ ឧបាទារូបានិ វទតិ។ វិសេសនំ កតំ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ។ សមានជាតិកេន រូបេន ឧតុនា អាហារេន ចាតិ អត្ថោ។ បាកដវិសេសនានេវាតិ ឥទំ យេហិ មហាភូតេហិ តានិ និព្ពត្តានិ, តេសំ ‘‘អាហារសមុដ្ឋានំ ឧតុសមុដ្ឋាន’’ន្តិ វិសេសិតត្តា វុត្តំ។ ន វិសេសនំ អរហន្តិ ន វិសេសិតព្ពានិ ការណវិសេសនេនេវ វិសេសស្ស សិទ្ធត្តា, ‘‘មហាភូតេ បដិច្ច ឧបាទារូប’’ន្ត្វេវ វត្តព្ពន្តិ អត្ថោ។ ឯតានិ បន ចិត្តជកម្មជរូបានិ។
Idāni aññenapi kāraṇena tesaṃ visesitabbataṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nakoci paccayoti idaṃ paṭṭhāne āgataniyāmena rūpaṃ upanissayapaccayaṃ na labhatīti katvā vuttaṃ. Tenāha ‘‘hetādīsū’’ti. Tadavinābhāvato pana tassa cittakammānaṃ kāraṇabhāvo veditabbo, yato iddhicittanibbattāni kammapaccayāni cāti vuttāni. Nanu cittaṃ āhārautusamuṭṭhānānaṃ paccayo hotīti? Saccaṃ hoti, so pana upatthambhakattena, na janakattenāti dassento āha ‘‘āhāra…pe… janaka’’nti . Kiṃ pana tesaṃ janakanti āha ‘‘mahābhūtāneva…pe… janakānī’’ti. Cittena kammunā ca vinā abhāve yathākkamaṃ cittakammasamuṭṭhānaupādārūpānanti attho. Cittasamuṭṭhānarūpakaṭattārūpabhūtānevāti cittakammasamuṭṭhānamahābhūtanibbattāneva mahābhūtānaṃ tesaṃ āsannakāraṇattā. Aññānīti utuāhārasamuṭṭhānāni upādārūpāni vadati. Visesanaṃ kataṃ ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti. Samānajātikena rūpena utunā āhārena cāti attho. Pākaṭavisesanānevāti idaṃ yehi mahābhūtehi tāni nibbattāni, tesaṃ ‘‘āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhāna’’nti visesitattā vuttaṃ. Na visesanaṃ arahanti na visesitabbāni kāraṇavisesaneneva visesassa siddhattā, ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’ntveva vattabbanti attho. Etāni pana cittajakammajarūpāni.
សវិសេសេនាតិ យេន វិសេសេន វិសេសិតា, តំ ទស្សេន្តោ ចិត្តំ សន្ធាយាហ ‘‘សហជាតាទិបច្ចយភាវតោ’’តិ, ឥតរំ បន សន្ធាយ ‘‘មូលការណភាវតោ’’តិ, កម្មូបនិស្សយបច្ចយភាវតោតិ អត្ថោ។ ឥតរានីតិ អាហារឧតុសមុដ្ឋានានិបិ ឧបាទារូបានិ។ មហាភូតវិសេសនេនេវ វិសេសិតានីតិ ‘‘អាហារសមុដ្ឋានំ ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ច ឧតុសមុដ្ឋានំ ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ចា’’តិ មហាភូតវិសេសនេនេវ ជនកបច្ចយេន អាហារេន ឧតុនា ច វិសេសិតានិ។ ឥធាតិ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ កដត្តារូបំ ឧបាទារូប’’ន្តិ ឥមស្មិំ វចនេ។ ឯត្ថ ហិ ឧបាទារូបានំ ចិត្តកម្មសមុដ្ឋានតាវចនេន តំនិស្សយានម្បិ តព្ភាវោ បកាសិតោតិ។ អញ្ញតរវិសេសនំ ឧភយវិសេសនំ ហោតិ ឧភយេសំ អវិនិព្ភោគេន បវត្តនតោ។
Savisesenāti yena visesena visesitā, taṃ dassento cittaṃ sandhāyāha ‘‘sahajātādipaccayabhāvato’’ti, itaraṃ pana sandhāya ‘‘mūlakāraṇabhāvato’’ti, kammūpanissayapaccayabhāvatoti attho. Itarānīti āhārautusamuṭṭhānānipi upādārūpāni. Mahābhūtavisesaneneva visesitānīti ‘‘āhārasamuṭṭhānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca utusamuṭṭhānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’ti mahābhūtavisesaneneva janakapaccayena āhārena utunā ca visesitāni. Idhāti ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti imasmiṃ vacane. Ettha hi upādārūpānaṃ cittakammasamuṭṭhānatāvacanena taṃnissayānampi tabbhāvo pakāsitoti. Aññataravisesanaṃ ubhayavisesanaṃ hoti ubhayesaṃ avinibbhogena pavattanato.
៥៨. បុព្ពេតិ ហេតុបច្ចយាទីសុ។ វិសុំ បច្ចយភាវេនាតិ ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា កដត្តា ច រូប’’ន្តិអាទិនា វត្ថុស្ស វិសុំ បច្ចយភាវេន។ ឯត្ថ ច វិសុំយេវ បច្ចយភាវេន ទស្សិតានីតិ ន សក្កា វត្តុំ, ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច វត្ថុ, វត្ថុំ បដិច្ច ខន្ធា’’តិ បច្ចយុប្បន្នភាវោ វិយ ខន្ធានំ ឯកតោបិ បច្ចយភាវោ ទស្សិតោ។ តេនេវ ហិ តស្មិំ អត្ថេ អត្តនោ អរុចិំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘ឥមិនា អធិប្បាយេនាហា’’តិ។ យោ បនត្ថោ អត្តនោ រុច្ចតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច វត្ថូតិ ឥទំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ខន្ធានំ បច្ចយភូតានំ បដិច្ចដ្ឋផរណតាទស្សនំ , វត្ថុស្ស បច្ចយភូតស្ស បដិច្ចដ្ឋផរណតាទស្សនំ, ន ខន្ធានន្តិ សម្ពន្ធោ។ ឥធេវាតិ ឥមស្មិំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេ ឯវ។ ហេតុបច្ចយាទីសុបិ អយមេវ នយោ, តត្ថ ហិ បដិច្ចដ្ឋផរណស្ស សមានតា។ ទស្សិតាយ បដិច្ចដ្ឋទ្វយផរណតាយ។ ខន្ធវត្ថូនញ្ច ទស្សិតាយេវាតិ ខន្ធវត្ថូនញ្ច ឯកតោ បដិច្ចដ្ឋផរណតា ទស្សិតាយេវ។
58. Pubbeti hetupaccayādīsu. Visuṃ paccayabhāvenāti ‘‘paṭisandhikkhaṇe vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā kaṭattā ca rūpa’’ntiādinā vatthussa visuṃ paccayabhāvena. Ettha ca visuṃyeva paccayabhāvena dassitānīti na sakkā vattuṃ, ‘‘khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti paccayuppannabhāvo viya khandhānaṃ ekatopi paccayabhāvo dassito. Teneva hi tasmiṃ atthe attano aruciṃ vibhāvento āha ‘‘iminā adhippāyenāhā’’ti. Yo panattho attano ruccati, taṃ dassetuṃ ‘‘khandhe paṭicca vatthūti idaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Khandhānaṃ paccayabhūtānaṃ paṭiccaṭṭhapharaṇatādassanaṃ , vatthussa paccayabhūtassa paṭiccaṭṭhapharaṇatādassanaṃ, na khandhānanti sambandho. Idhevāti imasmiṃ aññamaññapaccaye eva. Hetupaccayādīsupi ayameva nayo, tattha hi paṭiccaṭṭhapharaṇassa samānatā. Dassitāya paṭiccaṭṭhadvayapharaṇatāya. Khandhavatthūnañca dassitāyevāti khandhavatthūnañca ekato paṭiccaṭṭhapharaṇatā dassitāyeva.
ឯវមាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘អកុសលំ ធម្មំ បដិច្ចា’’តិ ឯវមាទិ សង្គយ្ហតិ។ ននុ ភវិតព្ពន្តិ យោជនា។ ហេតុបច្ចយាទីហិ វិយាតិ សទិសូទាហរណន្តិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ហី’’តិអាទិមាហ។ យំ ‘‘ឯកំ, តយោ, ទ្វេ ច ខន្ធេ បដិច្ចា’’តិ វុត្តំ បច្ចយជាតន្តិ អត្ថោ។ បច្ចយដ្ឋោ ហិ បដិច្ចដ្ឋោ។ តេនាហ ‘‘តេ ហេតុបច្ចយភូតា ឯវ ន ហោន្តី’’តិ។ ឯតេន ន បដិច្ចដ្ឋផរណកស្ស ឯកន្តិកោ ហេតុអាទិបច្ចយភាវោតិ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘ឯស នយោ អារម្មណបច្ចយាទីសូ’’តិ។ ន ហិ អារម្មណបច្ចយភូតោ ធម្មោ បដិច្ចដ្ឋំ ផរតិ។ វុត្តញ្ច ‘‘កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ អារម្មណបច្ចយា’’តិ។
Evamādīti ādi-saddena ‘‘akusalaṃ dhammaṃ paṭiccā’’ti evamādi saṅgayhati. Nanu bhavitabbanti yojanā. Hetupaccayādīhi viyāti sadisūdāharaṇanti taṃ dassento ‘‘na hī’’tiādimāha. Yaṃ ‘‘ekaṃ, tayo, dve ca khandhe paṭiccā’’ti vuttaṃ paccayajātanti attho. Paccayaṭṭho hi paṭiccaṭṭho. Tenāha ‘‘te hetupaccayabhūtā eva na hontī’’ti. Etena na paṭiccaṭṭhapharaṇakassa ekantiko hetuādipaccayabhāvoti dasseti. Tenāha ‘‘esa nayo ārammaṇapaccayādīsū’’ti. Na hi ārammaṇapaccayabhūto dhammo paṭiccaṭṭhaṃ pharati. Vuttañca ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati ārammaṇapaccayā’’ti.
បច្ចយន្តរេនបិ ឧបការកតាមត្តម្បិ គហេត្វា បដិច្ចវារេ វារន្តរេ ច ហេតុអាទិបច្ចយា ទស្សិតាតិ ឧបចយេន យថាវុត្តំ វិភាវេន្តោ ‘‘បច្ចយវារេ ចា’’តិអាទិមាហ។ តំបច្ចយាតិ វត្ថុបច្ចយា, យថារហំ បច្ចយភូតំ វត្ថុំ លភិត្វាតិ អត្ថោ។ តេតិ កុសលេ ខន្ធេ បដិច្ច។ តេសន្តិ មហាភូតានំ ខន្ធានំ។ បច្ចយភាវាភាវតោតិ ឥទំ ខន្ធានំ ហេតុសហជាតាទិបច្ចយភាវស្ស មហាភូតេសុ ទិដ្ឋត្តា វុត្តំ។ យទិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយាបិ តេ តេសំ ភវេយ្យុន្តិ បរស្ស អាសង្កនិរាសង្កំ ករោន្តោ ‘‘អញ្ញមញ្ញសទ្ទោ ហី’’តិអាទិមាហ។ និរបេក្ខោតិ អញ្ញនិរបេក្ខោ។ ន ហិ ហេតុធម្មោ ធម្មន្តរាបេក្ខោ ហុត្វា ហេតុបច្ចយោ ហោតិ, សទ្ទសីសេនេត្ថ អត្ថោ វុត្តោ។ អញ្ញតរាបេក្ខោតិ អត្តនា សហការិការណភូតំ, ឥតរំ វា យំ កិញ្ចិ អញ្ញតរំ អបេក្ខតីតិ អញ្ញតរាបេក្ខោ។ យថាវុត្តេតរេតរាបេក្ខោតិ អរូបក្ខន្ធាទិភេទំ បាឡិយំ វុត្តប្បការំ ឥតរេតរំ មិថុ បច្ចយភូតំ អបេក្ខតីតិ ឥតរេតរាបេក្ខោ។ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នា ច ខន្ធា មហាភូតា ឥធ យថាវុត្តា ភវេយ្យុន្តិ កស្មា វុត្តំ។ ន ហិ ខន្ធា មហាភូតា អញ្ញមញ្ញំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយភាវេន វុត្តា, អថ ខន្ធា ច មហាភូតា ចាតិ វិសុំ វិសុំ គយ្ហេយ្យុំ, ឯវំ សតិ ‘‘មហាភូតា ខន្ធានំ ន កោចិ បច្ចយោ’’តិ ន វត្តព្ពំ។
Paccayantarenapi upakārakatāmattampi gahetvā paṭiccavāre vārantare ca hetuādipaccayā dassitāti upacayena yathāvuttaṃ vibhāvento ‘‘paccayavāre cā’’tiādimāha. Taṃpaccayāti vatthupaccayā, yathārahaṃ paccayabhūtaṃ vatthuṃ labhitvāti attho. Teti kusale khandhe paṭicca. Tesanti mahābhūtānaṃ khandhānaṃ. Paccayabhāvābhāvatoti idaṃ khandhānaṃ hetusahajātādipaccayabhāvassa mahābhūtesu diṭṭhattā vuttaṃ. Yadi evaṃ aññamaññapaccayāpi te tesaṃ bhaveyyunti parassa āsaṅkanirāsaṅkaṃ karonto ‘‘aññamaññasaddo hī’’tiādimāha. Nirapekkhoti aññanirapekkho. Na hi hetudhammo dhammantarāpekkho hutvā hetupaccayo hoti, saddasīsenettha attho vutto. Aññatarāpekkhoti attanā sahakārikāraṇabhūtaṃ, itaraṃ vā yaṃ kiñci aññataraṃ apekkhatīti aññatarāpekkho. Yathāvuttetaretarāpekkhoti arūpakkhandhādibhedaṃ pāḷiyaṃ vuttappakāraṃ itaretaraṃ mithu paccayabhūtaṃ apekkhatīti itaretarāpekkho. Paccayapaccayuppannā ca khandhā mahābhūtā idha yathāvuttā bhaveyyunti kasmā vuttaṃ. Na hi khandhā mahābhūtā aññamaññaṃ aññamaññapaccayabhāvena vuttā, atha khandhā ca mahābhūtā cāti visuṃ visuṃ gayheyyuṃ, evaṃ sati ‘‘mahābhūtā khandhānaṃ na koci paccayo’’ti na vattabbaṃ.
យស្ស សយំ បច្ចយោ, តតោ តេន តន្និស្សិតេន វាតិ យស្ស ធម្មស្ស សយំ អត្តនា បច្ចយោ ហោតិ, តតោ ធម្មតោ សយំ ឧប្បជ្ជមានំ កថំ តេន ធម្មេន តន្និស្សិតេន វា អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន ឯវំភូតំ តំ ធម្មជាតំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ឧប្បជ្ជតីតិ វត្តព្ពតំ អរហតីតិ វុត្តមេវត្ថំ ឧទាហរណេន វិភាវេតិ ‘‘យថា’’តិអាទិនា។ តត្ថ ‘‘ខន្ធេ បដិច្ច ខន្ធា’’តិ ឥទំ ‘‘តេន អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន ឧប្បជ្ជមាន’’ន្តិ ឥមស្ស ឧទាហរណំ, ‘‘វត្ថុំ បច្ចយា ខន្ធា’’តិ ឥទំ បន ‘‘តន្និស្សិតេន អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន ឧប្បជ្ជមាន’’ន្តិ ឯតស្ស។ តស្មាតិ វុត្តមេវ អត្ថំ ការណភាវេន បច្ចាមសតិ។ អត្តនោ បច្ចយស្ស បច្ចយត្តាភាវតោតិ អត្តនោ បច្ចយភូតស្ស អរូបក្ខន្ធស្ស បច្ចយភាវាភាវតោ។ ន ហិ មហាភូតា យតោ ខន្ធតោ ឧប្បន្នា, តេសំ បច្ចយា ហោន្តិ។ តទបេក្ខត្តាតិ ឥតរេតរបច្ចយភាវាបេក្ខត្តា។ ខន្ធេ បដិច្ច បច្ចយា ចាតិ បដិច្ចវារេ វុត្តនិយាមេនេវ ខន្ធេ បដិច្ច, បច្ចយវារេ វុត្តនិយាមេន ខន្ធេ បច្ចយា ច។ នអញ្ញមញ្ញបច្ចយា ច វុត្តាតិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយតោ អញ្ញស្មា និស្សយបច្ចយាទិតោ មហាភូតានំ ឧប្បត្តិ វុត្តា ចាតិ អត្ថោ។ វត្ថុំ បច្ចយា ឧប្បជ្ជមានាតិ វត្ថុំ បុរេជាតបច្ចយំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានា។ តន្និស្សិតេន ច អញ្ញមញ្ញបច្ចយេនាតិ តំ វត្ថុំ និស្សិតេន ខន្ធេន អញ្ញមញ្ញបច្ចយភូតេន ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា យថាវុត្តេន ការណេន វត្ថុំ បច្ចយា…បេ.… វុត្តា, ឥមិនា បរិយាយេន បន ឧជុកំ បវត្តិយំ វត្ថុស្ស អញ្ញមញ្ញបច្ចយភាវោតិ អត្ថោ។
Yassasayaṃ paccayo, tato tena tannissitena vāti yassa dhammassa sayaṃ attanā paccayo hoti, tato dhammato sayaṃ uppajjamānaṃ kathaṃ tena dhammena tannissitena vā aññamaññapaccayena evaṃbhūtaṃ taṃ dhammajātaṃ aññamaññapaccayā uppajjatīti vattabbataṃ arahatīti vuttamevatthaṃ udāharaṇena vibhāveti ‘‘yathā’’tiādinā. Tattha ‘‘khandhe paṭicca khandhā’’ti idaṃ ‘‘tena aññamaññapaccayena uppajjamāna’’nti imassa udāharaṇaṃ, ‘‘vatthuṃ paccayā khandhā’’ti idaṃ pana ‘‘tannissitena aññamaññapaccayena uppajjamāna’’nti etassa. Tasmāti vuttameva atthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Attano paccayassa paccayattābhāvatoti attano paccayabhūtassa arūpakkhandhassa paccayabhāvābhāvato. Na hi mahābhūtā yato khandhato uppannā, tesaṃ paccayā honti. Tadapekkhattāti itaretarapaccayabhāvāpekkhattā. Khandhe paṭicca paccayā cāti paṭiccavāre vuttaniyāmeneva khandhe paṭicca, paccayavāre vuttaniyāmena khandhe paccayā ca. Naaññamaññapaccayā ca vuttāti aññamaññapaccayato aññasmā nissayapaccayādito mahābhūtānaṃ uppatti vuttā cāti attho. Vatthuṃ paccayā uppajjamānāti vatthuṃ purejātapaccayaṃ katvā uppajjamānā. Tannissitena ca aññamaññapaccayenāti taṃ vatthuṃ nissitena khandhena aññamaññapaccayabhūtena uppajjanti, tasmā yathāvuttena kāraṇena vatthuṃ paccayā…pe… vuttā, iminā pariyāyena pana ujukaṃ pavattiyaṃ vatthussa aññamaññapaccayabhāvoti attho.
៥៩. សា ន គហិតាតិ យា ‘‘ចក្ខាយតនំ និស្សាយា’’តិអាទិនា ចក្ខាយតនាទីនំ និស្សយបច្ចយតា វុត្តា, សា ឥធ បដិច្ចវារេ ន វុត្តាតិ អត្ថោ សហជាតត្ថោ បដិច្ចត្ថោតិ កត្វា។ តេនាហ ‘‘ចក្ខាយតនាទីនិ…បេ.… អធិប្បាយោ’’តិ។ យេសំ បន អរូបក្ខន្ធមហាភូតនាមរូបចិត្តចេតសិកមហាភូតរូបិធម្មានំ វសេន ឆធា និស្សយបច្ចយោ ឥច្ឆិតោ, តេសំ វសេន ឥធ វិភត្តោ ឯវ។ កថំ រូបិវសេន វិភត្តោតិ ចេ? ‘‘វត្ថុំ បដិច្ច ខន្ធា’’តិ ហទយវត្ថុវសេន សរូបតោ ទស្សិតោ ឯវ។ ឥតរេសម្បិ វសេន ‘‘អព្យាកតំ ធម្មំ បដិច្ច អព្យាកតោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ និស្សយបច្ចយា’’តិ ឯត្ថ ទស្សិតោ។ យថា ហិ ‘‘កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ អារម្មណបច្ចយា’’តិអាទីសុ រូបាយតនាទីនំ អសតិបិ បដិច្ចដ្ឋផរណេ អារម្មណបច្ចយភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ, ឯវមិធាបិ ចក្ខាយតនាទីនំ និស្សយបច្ចយភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘និស្សយ…បេ.… ន គហិតានី’’តិ។
59. Sā na gahitāti yā ‘‘cakkhāyatanaṃ nissāyā’’tiādinā cakkhāyatanādīnaṃ nissayapaccayatā vuttā, sā idha paṭiccavāre na vuttāti attho sahajātattho paṭiccatthoti katvā. Tenāha ‘‘cakkhāyatanādīni…pe… adhippāyo’’ti. Yesaṃ pana arūpakkhandhamahābhūtanāmarūpacittacetasikamahābhūtarūpidhammānaṃ vasena chadhā nissayapaccayo icchito, tesaṃ vasena idha vibhatto eva. Kathaṃ rūpivasena vibhattoti ce? ‘‘Vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti hadayavatthuvasena sarūpato dassito eva. Itaresampi vasena ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati nissayapaccayā’’ti ettha dassito. Yathā hi ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati ārammaṇapaccayā’’tiādīsu rūpāyatanādīnaṃ asatipi paṭiccaṭṭhapharaṇe ārammaṇapaccayabhāvo dassito hoti, evamidhāpi cakkhāyatanādīnaṃ nissayapaccayabhāvo dassito hoti. Tena vuttaṃ ‘‘nissaya…pe… na gahitānī’’ti.
៦០. ទ្វីសុ ឧបនិស្សយេសូតិ អនន្តរបកតូបនិស្សយេសុ។ កុសលាបិ បន មហគ្គតាតិ បិ-សទ្ទេន អព្យាកតេ មហគ្គតេ អាកឌ្ឍតិ ‘‘កុសលាបិ មហគ្គតា អារម្មណូបនិស្សយំ ន លភន្តិ, បគេវ អព្យាកតា’’តិ។ កទាចិ ន លភន្តិ, យទា គរុំ កត្វា ន បវត្តន្តីតិ អត្ថោ។
60. Dvīsuupanissayesūti anantarapakatūpanissayesu. Kusalāpi pana mahaggatāti pi-saddena abyākate mahaggate ākaḍḍhati ‘‘kusalāpi mahaggatā ārammaṇūpanissayaṃ na labhanti, pageva abyākatā’’ti. Kadāci na labhanti, yadā garuṃ katvā na pavattantīti attho.
៦១. អញ្ញត្ថ ហេតុបច្ចយាទីសុ។ បច្ចយំ អនិទ្ទិសិត្វាតិ បច្ចយំ ធម្មំ សរូបតោ អនិទ្ទិសិត្វា។ ន ហិ ហេតុបច្ចយនិទ្ទេសាទីសុ អលោភាទិកុសលាទិសរូបវិសេសតោ ហេតុអាទិធម្មា ទស្សិតា។ កុសលាទីសូតិ ឥទំ អលោភាទិវិសេសនំ។ តេន យថា អលោភាទីសុ អយមេវ បច្ចយោតិ និយមោ នត្ថិ, ឯវំ តព្ពិសេសេសុ កុសលាទីសូតិ ទស្សេតិ។ ឥធ បន បុរេជាតបច្ចយេ។ វត្ថុនវត្ថុធម្មេសូតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ។ បុរេជាតបច្ចយា ឧប្បជ្ជមានានន្តិ ឥមិនា បដិសន្ធិក្ខណេ, អារុប្បេ ឧប្បជ្ជមានេ ច ខន្ធេ និវត្តេតិ។ កស្មា បនេត្ថ វត្ថុបុរេជាតមេវ គហិតំ, ន អារម្មណបុរេជាតន្តិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘អារម្មណបុរេជាតម្បិ ហិ វត្ថុបុរេជាតេ អវិជ្ជមានេ ន លព្ភតី’’តិ។ តស្សាតិ បដិសន្ធិវិបាកស្ស។ ន ឧទ្ធដោតិ វុត្តមេវត្ថំ បាកដំ កាតុំ ‘‘នេវវិបាក…បេ.… តីណីតិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ អលាភតោតិ យទិ លព្ភេយ្យ, ‘‘ចត្តារី’’តិ វត្តព្ពំ សិយាតិ ទស្សេតិ។ តត្ថាតិ វិបាកត្តិកេ។ តីណីតិ ‘‘វិបាកំ ធម្មំ បដិច្ច វិបាកោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ បុរេជាតបច្ចយា, វិបាកធម្មធម្មំ, នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មំ បដិច្ចា’’តិ ឥមានិ តីណិ។
61. Aññattha hetupaccayādīsu. Paccayaṃ aniddisitvāti paccayaṃ dhammaṃ sarūpato aniddisitvā. Na hi hetupaccayaniddesādīsu alobhādikusalādisarūpavisesato hetuādidhammā dassitā. Kusalādīsūti idaṃ alobhādivisesanaṃ. Tena yathā alobhādīsu ayameva paccayoti niyamo natthi, evaṃ tabbisesesu kusalādīsūti dasseti. Idha pana purejātapaccaye. Vatthunavatthudhammesūti niddhāraṇe bhummaṃ. Purejātapaccayā uppajjamānānanti iminā paṭisandhikkhaṇe, āruppe uppajjamāne ca khandhe nivatteti. Kasmā panettha vatthupurejātameva gahitaṃ, na ārammaṇapurejātanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘ārammaṇapurejātampi hi vatthupurejāte avijjamāne na labbhatī’’ti. Tassāti paṭisandhivipākassa. Na uddhaṭoti vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘nevavipāka…pe… tīṇīti vutta’’nti vuttaṃ. Alābhatoti yadi labbheyya, ‘‘cattārī’’ti vattabbaṃ siyāti dasseti. Tatthāti vipākattike. Tīṇīti ‘‘vipākaṃ dhammaṃ paṭicca vipāko dhammo uppajjati purejātapaccayā, vipākadhammadhammaṃ, nevavipākanavipākadhammadhammaṃ paṭiccā’’ti imāni tīṇi.
៦៣. តទុបាទារូបានន្តិ តេ មហាភូតេ និស្សាយ បវត្តឧបាទារូបានំ។ វទតីតិ ឯកក្ខណិកនានាក្ខណិកកម្មបច្ចយំ វទតិ អវិនិព្ភោគវសេន បវត្តមានានំ តេសំ បច្ចយេន វិសេសាភាវតោ។ បវត្តិយំ កដត្តារូបានន្តិ វិសេសនំ បដិសន្ធិក្ខណេ កដត្តារូបានំ ឯកក្ខណិកស្សបិ កម្មបច្ចយស្ស ឥច្ឆិតត្តា។ តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តថា បដិសន្ធិក្ខណេ មហាភូតាន’’ន្តិ ទុវិធោបិ កម្មបច្ចយោ វុត្តោ។
63. Tadupādārūpānanti te mahābhūte nissāya pavattaupādārūpānaṃ. Vadatīti ekakkhaṇikanānākkhaṇikakammapaccayaṃ vadati avinibbhogavasena pavattamānānaṃ tesaṃ paccayena visesābhāvato. Pavattiyaṃ kaṭattārūpānanti visesanaṃ paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpānaṃ ekakkhaṇikassapi kammapaccayassa icchitattā. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tathā paṭisandhikkhaṇe mahābhūtāna’’nti duvidhopi kammapaccayo vutto.
៦៤. យំ យំ បដិសន្ធិយំ លព្ភតីតិ ចក្ខុន្ទ្រិយាទីសុ យំ យំ ឥន្ទ្រិយរូបំ បដិសន្ធិយំ លព្ភតិ, តស្ស តស្ស វសេន ឥន្ទ្រិយរូបញ្ច វត្ថុរូបញ្ច ‘‘កដត្តារូប’’ន្តិ វុត្តំ។
64. Yaṃ yaṃ paṭisandhiyaṃ labbhatīti cakkhundriyādīsu yaṃ yaṃ indriyarūpaṃ paṭisandhiyaṃ labbhati, tassa tassa vasena indriyarūpañca vatthurūpañca ‘‘kaṭattārūpa’’nti vuttaṃ.
៦៩. កេសញ្ចីតិ បញ្ចវោការេ បដិសន្ធិក្ខន្ធាទីនំ។ តេសញ្ហិ វត្ថុ និយមតោ វិប្បយុត្តបច្ចយោ ហោតិ។ សមានវិប្បយុត្តបច្ចយាតិ សទិសវិប្បយុត្តបច្ចយា។ កុសលាកុសលា ហិ ខន្ធា ឯកច្ចេ ច អព្យាកតា យស្ស វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តិ, ន សយំ តតោ វិប្បយុត្តបច្ចយំ លភន្តិ ចិត្តសមុដ្ឋានានំ វិប្បយុត្តបច្ចយាភាវតោ វត្ថុនាវ វិប្បយុត្តបច្ចយេន ឧប្បជ្ជនតោ។ ឯកច្ចេ បន អព្យាកតា យស្ស វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តិ, សយម្បិ តតោ វិប្បយុត្តបច្ចយំ លភន្តិ យថា បដិសន្ធិក្ខណេ វត្ថុក្ខន្ធា។ តេន វុត្តំ ‘‘កេសញ្ចិ ខន្ធា…បេ.… នានាវិប្បយុត្តបច្ចយាបី’’តិ។ បច្ចយំ បច្ចយំ ករោតីតិ បច្ចយធម្មំ វត្ថុំ ខន្ធេ ច អត្តនោ បច្ចយភូតំ ករោតិ, យថាវុត្តំ បច្ចយធម្មំ បច្ចយំ កត្វា បវត្តតីតិ អត្ថោ។ តំកិរិយាករណតោតិ វិប្បយុត្តបច្ចយកិច្ចករណតោ។ បដិច្ច ឧប្បត្តិ នត្ថីតិ បដិច្ចដ្ឋផរណំ នត្ថិ សហជាតដ្ឋោ បដិច្ចដ្ឋោតិ កត្វា។ ‘‘បដិច្ច ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ ឯត្តកមេវាហ, កិំ បដិច្ច? ខន្ធេតិ បាកដោយមត្ថោតិ។ តេនាហ ‘‘កិំ បន បដិច្ចា’’តិអាទិ។ បច្ចាសត្តិញាយេន អនន្តរស្ស វិធិ បដិសេធោ វា ហោតីតិ គណ្ហេយ្យាតិ តំ និវារេតុំ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អនន្តរត្តា…បេ.… វុត្តំ ហោតី’’តិ អាហ។
69. Kesañcīti pañcavokāre paṭisandhikkhandhādīnaṃ. Tesañhi vatthu niyamato vippayuttapaccayo hoti. Samānavippayuttapaccayāti sadisavippayuttapaccayā. Kusalākusalā hi khandhā ekacce ca abyākatā yassa vippayuttapaccayā honti, na sayaṃ tato vippayuttapaccayaṃ labhanti cittasamuṭṭhānānaṃ vippayuttapaccayābhāvato vatthunāva vippayuttapaccayena uppajjanato. Ekacce pana abyākatā yassa vippayuttapaccayā honti, sayampi tato vippayuttapaccayaṃ labhanti yathā paṭisandhikkhaṇe vatthukkhandhā. Tena vuttaṃ ‘‘kesañci khandhā…pe… nānāvippayuttapaccayāpī’’ti. Paccayaṃ paccayaṃ karotīti paccayadhammaṃ vatthuṃ khandhe ca attano paccayabhūtaṃ karoti, yathāvuttaṃ paccayadhammaṃ paccayaṃ katvā pavattatīti attho. Taṃkiriyākaraṇatoti vippayuttapaccayakiccakaraṇato. Paṭicca uppatti natthīti paṭiccaṭṭhapharaṇaṃ natthi sahajātaṭṭho paṭiccaṭṭhoti katvā. ‘‘Paṭicca uppajjantī’’ti ettakamevāha, kiṃ paṭicca? Khandheti pākaṭoyamatthoti. Tenāha ‘‘kiṃ pana paṭiccā’’tiādi. Paccāsattiñāyena anantarassa vidhi paṭisedho vā hotīti gaṇheyyāti taṃ nivāretuṃ vuttanti dassento ‘‘anantarattā…pe… vuttaṃ hotī’’ti āha.
៧១-៧២. សង្ខិបិត្វា ទស្សិតានំ វសេនេតំ វុត្តន្តិ សង្ខិបិត្វា ទស្សិតានំ បច្ចយានំ វសេន ឯតំ ‘‘ឥមេ តេវីសតិ បច្ចយា’’តិអាទិវចនំ វាចនាមគ្គំ ទស្សេន្តេហិបិ បាឡិយំ វុត្តន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ ឯកេនបីតិ កុសលាទីសុ ច បទេសុ ឯកេនបិ បទេន, តស្មិំ តស្មិំ វា បច្ចយនិទ្ទេសេ វាក្យសង្ខាតេន ឯកេនបិ បទេន។ តយោ បច្ចយាតិ ហេតុអារម្មណាធិបតិបច្ចយា។ តេ ចត្តារោ បច្ឆាជាតញ្ច វជ្ជេត្វាតិ ឯត្ថ យថាវុត្តេ ចត្តារោ បច្ចយេ វិត្ថារិតត្តា ‘‘វជ្ជេត្វា’’តិ វុត្តំ, បច្ឆាជាតំ បន សព្ពេន សព្ពំ អគ្គហិតត្តា។ ឯត្តកា ហិ ឯកូនវីសតិ បច្ចយា យថាវុត្តេ បច្ចយេ វជ្ជេត្វា អវសិដ្ឋា។ យេ បនាតិ បទការកេ វទតិ។ សង្ខិបិត្វាតិ បទស្ស ‘‘បាឡិយំ វិត្ថារិតំ អវិត្ថារិតញ្ច សព្ពំ សង្គហេត្វា វុត្ត’’ន្តិ អត្ថំ វទន្តិ។ ‘‘តេវីសតិ បច្ចយា’’តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ ‘‘សព្ពំ សង្គហេត្វា’’តិ វុត្តត្តា។ បច្ឆាជាតបច្ចយោយេវ ហិ វជ្ជេតព្ពោតិ។ ឯវំ វាទន្តរេ វត្តព្ពំ វត្វា ឥទានិ បាឡិយា អវិបរីតំ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អាទិម្ហិ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។
71-72. Saṅkhipitvā dassitānaṃ vasenetaṃ vuttanti saṅkhipitvā dassitānaṃ paccayānaṃ vasena etaṃ ‘‘ime tevīsati paccayā’’tiādivacanaṃ vācanāmaggaṃ dassentehipi pāḷiyaṃ vuttanti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Ekenapīti kusalādīsu ca padesu ekenapi padena, tasmiṃ tasmiṃ vā paccayaniddese vākyasaṅkhātena ekenapi padena. Tayo paccayāti hetuārammaṇādhipatipaccayā. Te cattāro pacchājātañca vajjetvāti ettha yathāvutte cattāro paccaye vitthāritattā ‘‘vajjetvā’’ti vuttaṃ, pacchājātaṃ pana sabbena sabbaṃ aggahitattā. Ettakā hi ekūnavīsati paccayā yathāvutte paccaye vajjetvā avasiṭṭhā. Ye panāti padakārake vadati. Saṅkhipitvāti padassa ‘‘pāḷiyaṃ vitthāritaṃ avitthāritañca sabbaṃ saṅgahetvā vutta’’nti atthaṃ vadanti. ‘‘Tevīsati paccayā’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ ‘‘sabbaṃ saṅgahetvā’’ti vuttattā. Pacchājātapaccayoyeva hi vajjetabboti. Evaṃ vādantare vattabbaṃ vatvā idāni pāḷiyā aviparītaṃ atthaṃ dassetuṃ ‘‘ādimhi panā’’tiādi vuttaṃ.
វិភង្គវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Vibhaṅgavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
(២) សង្ខ្យាវារវណ្ណនា
(2) Saṅkhyāvāravaṇṇanā
៧៣. យថា អញ្ញមញ្ញបច្ចយេ វិសេសោ វិភង្គេ អត្ថីតិ ឥទំ ហេតុបច្ចយាទិវិភង្គតោ វិសេសភាវសាមញ្ញេន វុត្តំ។ ន ហិ យាទិសោ អញ្ញមញ្ញបច្ចយវិភង្គេ វិសេសោ, តាទិសោ បុរេជាតបច្ចយវិភង្គេ។ តថា ហិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេ បដិសន្ធិ លព្ភតិ, ន បុរេជាតបច្ចយេ។ ‘‘វិបាកាព្យាកតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ចា’’តិអាទិកេ វិភង្គេតិ ឥមិនា យស្មិំ បច្ចយេ វិបាកាព្យាកតំ ឧទ្ធដំ, តំ និទស្សនវសេន ទស្សេតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ហេតុបច្ចយាទីសុ ‘‘វិបាកាព្យាកតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ចា’’តិអាទិនា វិភង្គេ វិបាកាព្យាកតំ ឧទ្ធដំ អត្ថិ, ឯវំ វិបាកាព្យាកតាភាវំ អាសេវនបច្ចយេ វិសេសំ ទស្សេតីតិ។
73. Yathāaññamaññapaccaye viseso vibhaṅge atthīti idaṃ hetupaccayādivibhaṅgato visesabhāvasāmaññena vuttaṃ. Na hi yādiso aññamaññapaccayavibhaṅge viseso, tādiso purejātapaccayavibhaṅge. Tathā hi aññamaññapaccaye paṭisandhi labbhati, na purejātapaccaye. ‘‘Vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādike vibhaṅgeti iminā yasmiṃ paccaye vipākābyākataṃ uddhaṭaṃ, taṃ nidassanavasena dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā hetupaccayādīsu ‘‘vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādinā vibhaṅge vipākābyākataṃ uddhaṭaṃ atthi, evaṃ vipākābyākatābhāvaṃ āsevanapaccaye visesaṃ dassetīti.
៧៤. ឯតស្មិំ អនុលោមេតិ ឥមស្មិំ បដិច្ចវារេ បច្ចយានុលោមេ។ សុទ្ធិកនយេតិ បឋមេ នយេ។ ទស្សិតគណនតោតិ ‘‘នវ, តីណិ, ឯក’’ន្តិ ឯវំ សង្ខេបតោ ទស្សិតគណនតោ។ តតោ បរេសុ នយេសូតិ តតោ បឋមនយតោ បរេសុ ទុតិយាទិនយេសុ។ អញ្ញិស្សាតិ នវាទិភេទតោ អញ្ញិស្សា គណនាយ។ អពហុគណនេន យុត្តស្ស ពហុគណនស្ស បច្ចយស្ស, តេន អពហុគណនេន។ សមានគណនតា ចាតិ ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកោ។ តេន បច្ចនីយតោ អនុលោមេ យោ វិសេសោ វុច្ចតិ, តំ ជោតេតិ។ តេនាហ ‘‘អនុលោមេយេវ ទដ្ឋព្ពា’’តិ។ អនុលោមេយេវាតិ អវធារណេន និវត្តិតំ ទស្សេតុំ ‘‘បច្ចនីយេ…បេ.… វក្ខតី’’តិ វុត្តំ។
74. Etasmiṃ anulometi imasmiṃ paṭiccavāre paccayānulome. Suddhikanayeti paṭhame naye. Dassitagaṇanatoti ‘‘nava, tīṇi, eka’’nti evaṃ saṅkhepato dassitagaṇanato. Tato paresu nayesūti tato paṭhamanayato paresu dutiyādinayesu. Aññissāti navādibhedato aññissā gaṇanāya. Abahugaṇanena yuttassa bahugaṇanassa paccayassa, tena abahugaṇanena. Samānagaṇanatā cāti ca-saddo byatireko. Tena paccanīyato anulome yo viseso vuccati, taṃ joteti. Tenāha ‘‘anulomeyeva daṭṭhabbā’’ti. Anulomeyevāti avadhāraṇena nivattitaṃ dassetuṃ ‘‘paccanīye…pe… vakkhatī’’ti vuttaṃ.
៧៦-៧៩. តេ បន តេរសមូលកាទិកេ នយេ សាសេវនសវិបាកេសុ ទ្វីសុ ទ្វាវីសតិមូលកេសុ សាសេវនមេវ គហេត្វា ឥតរំ បជហន្តោ អាហ ‘‘បច្ឆាជាតវិបាកានំ បរិហីនត្តា’’តិ។ វិរោធាភាវេ សតីតិ ឥទំ ‘‘សិយា កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច អកុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិអាទីសុ វិយ បរិកប្បវចនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘បុច្ឆាយ ទស្សិតនយេនា’’តិ។ តស្ស ច តេវីសតិមូលកស្ស។ នាមន្តិ តេវីសតិមូលកន្តិ នាមំ។ ទ្វាវីសតិ…បេ.… វុត្តន្តិ ឯតេន ទ្វាវីសតិមូលកោវ បរមត្ថតោ លព្ភតិ, ន តេវីសតិមូលកោតិ ទស្សេតិ។
76-79. Te pana terasamūlakādike naye sāsevanasavipākesu dvīsu dvāvīsatimūlakesu sāsevanameva gahetvā itaraṃ pajahanto āha ‘‘pacchājātavipākānaṃ parihīnattā’’ti. Virodhābhāve satīti idaṃ ‘‘siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjeyyā’’tiādīsu viya parikappavacanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenāha ‘‘pucchāya dassitanayenā’’ti. Tassa ca tevīsatimūlakassa. Nāmanti tevīsatimūlakanti nāmaṃ. Dvāvīsati…pe… vuttanti etena dvāvīsatimūlakova paramatthato labbhati, na tevīsatimūlakoti dasseti.
អញ្ញបទានីតិ ហេតុអធិបតិបទាទីនិ។ សុទ្ធិកនយោតិ បឋមនយោ, យំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯកមូល’’ន្តិ វុត្តំ។ អារម្មណមូលកាទីសុ ន លព្ភតីតិ ទុមូលកាទីសុ តំ ន យោជីយតិ។ ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមំ សោធេត្វា ឯវ ហិ អភិធម្មបាឡិ បវត្តា, តស្មា ‘‘អារម្មណេ…បេ.… បញ្ហា’’តិ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ តត្ថាតិ ‘‘តីណិយេវ បញ្ហា’’តិ បាឋេ។ ‘‘វត្តុ អធិប្បាយានុវិធាយី សទ្ទប្បយោគោ’’តិ កត្វា អធិប្បាយំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘តតោ ឧទ្ធំ គណនំ និវារេតិ, ន អធោ បដិក្ខិបតី’’តិ។ គណនាយ ឧបនិក្ខិត្តបញ្ញត្តិភាវតោ ហេដ្ឋាគណនំ អមុញ្ចិត្វាវ ឧបរិគណនា សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘តីសុ ឯកស្ស អន្តោគធតាយ ច ‘តីណិយេវា’តិ វុត្ត’’ន្តិ។ អត្តនោ វចនន្តិ ‘‘តត្រិទំ លក្ខណ’’ន្តិអាទិនា វុត្តំ អត្តនោ វចនំ។
Aññapadānīti hetuadhipatipadādīni. Suddhikanayoti paṭhamanayo, yaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekamūla’’nti vuttaṃ. Ārammaṇamūlakādīsu na labbhatīti dumūlakādīsu taṃ na yojīyati. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimaṃ sodhetvā eva hi abhidhammapāḷi pavattā, tasmā ‘‘ārammaṇe…pe… pañhā’’ti vuttanti sambandho. Tatthāti ‘‘tīṇiyeva pañhā’’ti pāṭhe. ‘‘Vattu adhippāyānuvidhāyī saddappayogo’’ti katvā adhippāyaṃ vibhāvento āha ‘‘tato uddhaṃ gaṇanaṃ nivāreti, na adho paṭikkhipatī’’ti. Gaṇanāya upanikkhittapaññattibhāvato heṭṭhāgaṇanaṃ amuñcitvāva uparigaṇanā sambhavatīti āha ‘‘tīsu ekassa antogadhatāya ca ‘tīṇiyevā’ti vutta’’nti. Attano vacananti ‘‘tatridaṃ lakkhaṇa’’ntiādinā vuttaṃ attano vacanaṃ.
៨០-៨៥. អវិគតា…បេ.… វុត្តេបិ វិបល្លាសយោជនំ អកត្វាតិ អធិប្បាយោ។ សា ទស្សិតា ហោតីតិ សា វិបល្លាសយោជនំ អកត្វា ទស្សិយមានា យទិបិ ទស្សិតា ហោតិ, ន ឯវំ អាវិករណវសេន ទស្សិតា ហោតិ តាទិសស្ស លិង្គនស្ស អភាវតោ យថា វិបល្លាសយោជនាយន្តិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ ‘‘វិបល្លាស…បេ.… ហោតី’’តិ។ ឯវមេវ អធិប្បាយោ យោជេតព្ពោតិ ‘‘យេ…បេ.… តំ ទស្សេតុ’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘យទិបិ អវិគតានន្តរ’’ន្តិអាទិនា យថា អធិប្បាយោ យោជិតោ, ឯវមេវ ‘‘តេនេតំ អាវិករោតី’’តិ ឯត្ថាបិ អធិប្បាយោ យោជេតព្ពោ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា តត្ថ ‘‘ឩនតរគណនេហិ សមានគណនេហិ ច សទ្ធិំ សំសន្ទនេ ឩនតរា សមានា ច គណនា ហោតី’’តិ អយមត្ថោ ញាបនវសេន ទស្សិតោ, ឯវមិធាបីតិ។ តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អារម្មណបច្ចយោ យេន យេន ពហុតរគណនេន វា សមានគណនេន វា បច្ចយេន សទ្ធិំ តិកទុកាទិភេទំ គច្ឆតិ, សព្ពត្ថ តីណេវ បញ្ហវិស្សជ្ជនានិ វេទិតព្ពានី’’តិ។ ន កេវលមត្ថវិសេសាវិករណត្ថមេវេត្ថ តថា យោជនា កតា, អថ ខោ ទេសនាក្កមោយេវ សោតិ ទស្សេតុំ ‘‘បច្ចនីយាទីសុបិ បនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ មូលបទន្តិ អារម្មណបច្ចយាទិកំ តស្មិំ តស្មិំ នយេ មូលភូតំ បទំ។ តត្ថាតិ បច្ចនីយាទីសុ។ ឯតំ លក្ខណន្តិ ‘‘តត្រិទំ លក្ខណ’’ន្តិអាទិនា វុត្តលក្ខណំ។ តស្មាតិ យស្មា បុព្ពេនាបរំ បាឡិ ឯវមេវ បវត្តា, តស្មា ឯវ។ តេន មូលបទំ អាទិម្ហិយេវ ឋបេត្វា ទេសនា ញាយាគតាតិ ទស្សេតិ។ យទិ ឯវំ លិង្គនេន អត្ថវិសេសាវិករណំ កថន្តិ អាហ ‘‘ន ច វិញ្ញាតេ អត្ថេ វចនេន លិង្គេន ច បយោជនំ អត្ថី’’តិ។
80-85. Avigatā…pe… vuttepi vipallāsayojanaṃ akatvāti adhippāyo. Sā dassitā hotīti sā vipallāsayojanaṃ akatvā dassiyamānā yadipi dassitā hoti, na evaṃ āvikaraṇavasena dassitā hoti tādisassa liṅganassa abhāvato yathā vipallāsayojanāyanti adhippāyo. Tenāha ‘‘vipallāsa…pe… hotī’’ti. Evameva adhippāyo yojetabboti ‘‘ye…pe… taṃ dassetu’’nti ettha ‘‘yadipi avigatānantara’’ntiādinā yathā adhippāyo yojito, evameva ‘‘tenetaṃ āvikarotī’’ti etthāpi adhippāyo yojetabbo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā tattha ‘‘ūnataragaṇanehi samānagaṇanehi ca saddhiṃ saṃsandane ūnatarā samānā ca gaṇanā hotī’’ti ayamattho ñāpanavasena dassito, evamidhāpīti. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ārammaṇapaccayo yena yena bahutaragaṇanena vā samānagaṇanena vā paccayena saddhiṃ tikadukādibhedaṃ gacchati, sabbattha tīṇeva pañhavissajjanāni veditabbānī’’ti. Na kevalamatthavisesāvikaraṇatthamevettha tathā yojanā katā, atha kho desanākkamoyeva soti dassetuṃ ‘‘paccanīyādīsupi panā’’tiādimāha. Tattha mūlapadanti ārammaṇapaccayādikaṃ tasmiṃ tasmiṃ naye mūlabhūtaṃ padaṃ. Tatthāti paccanīyādīsu. Etaṃ lakkhaṇanti ‘‘tatridaṃ lakkhaṇa’’ntiādinā vuttalakkhaṇaṃ. Tasmāti yasmā pubbenāparaṃ pāḷi evameva pavattā, tasmā eva. Tena mūlapadaṃ ādimhiyeva ṭhapetvā desanā ñāyāgatāti dasseti. Yadi evaṃ liṅganena atthavisesāvikaraṇaṃ kathanti āha ‘‘na ca viññāte atthe vacanena liṅgena ca payojanaṃ atthī’’ti.
បច្ចយានុលោមវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / បដ្ឋានបាឡិ • Paṭṭhānapāḷi / ១. កុសលត្តិកំ • 1. Kusalattikaṃ
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / បញ្ចបករណ-មូលដីកា • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ១. បដិច្ចវារវណ្ណនា • 1. Paṭiccavāravaṇṇanā
